De psychologie van de camera

Depsychologievandecamera
Welkeffectheefteencameraoponsgevoelvanveiligheidopstraat?Gaan
weonsnettergedragenalsweinbeeldzijn?Indeserie‘Psychologievande
straat’gafikdaareencollegeoverinPakhuisdeZwijger.Vooriedereendie
ernietbijkonzijnhebikmijnverhaaluitgeschreven.
SanderFlight122september2016
Decameraisnormaalgeworden
Ikbenzesjaargeledenverhuisdnaareenbuurtmetcameratoezicht.Hetduurderuim
eenmaandvoordatikmerealiseerdedatikelkekeeralsikdedeuruitginginbeeld
was.Watdaarzobijzonderaanis?Ikhebalvijftienjaardeberoepsdeformatiedatik
altijdkijkofereencamerahangt–waarikookkom.Alsereencamerahangt,maakik
daareenfotovan.Ikhebletterlijkduizendenfoto’svancamera’sopstraat.Datikin
mijneigenbuurtrechtondereencamerakonstaanzondermedatterealiseren,was
dusvrijbizar.Blijkbaarkaneencamerawegvallenindedruktevanhetstraatbeeld.
Hetwasvoormijdeeye-openervanhetjaar.Camera’szijnnetalsbehang:hetiserwel,
maarjeziethetnietbewust.
NetalsikzijndemeesteNederlandersineenrelatiefkorteperiodevanzo’ntwintig
jaargewendaancamera’sopstraat.Deeerstegemeentelijkecamera’swerdenrond
1995ingebruikgenomeninNederlandensindsdienisheteennormaalverschijnsel
gewordeninuitgaanscentra,winkelstratenenzelfsinwoonwijken.Enjuistdat‘normale’isinteressantvoormijalsonderzoeker.Hetwasnamelijknooitdebedoelingdat
camera’snormaalzoudenworden:zemoestenjuistheelergopvallenzodatmensen
zicherveiligerdoorzoudengaanvoelenenzodatboevenzichbeterzoudengaangedragen.Maaralsniemanddecamera’snogbewustziet:werkenzedannogwel?
Veelgemeentendenkenblijkbaarvanwel:in2015gingenerveertignieuwegemeentelijkecameraprojectenvanstartenvoor2016staatdetellerop27nieuwecameraprojecten.Cameratoezichtiskennelijknogsteedseenaantrekkelijkinstrumentomietsaan
deveiligheidopstraattedoen.Inditverhaalgaikopzoeknaardepsychologievande
camera.
Utopieendystopie
Eersteenstukjetheorievoordatwedepraktijkinduiken.Erisalheelveelgeschreven
overcameratoezicht:zoweldoorvoorstandersalstegenstanders.Ikvathunredeneringenevenheelkortsamen.Voorstandersvancameratoezichtverwachtenmooieresultatenvancameratoezicht:mindercriminaliteitenoverlasteneengroterveiligheidsgevoel.Enalshettochmismochtgaan,hebbenwealtijddebeeldennog.Ditnoemikhet
‘utopische’beeldvancameratoezicht:eenoptimistischevisieopeenveiligewereld
waariniedereenbraafenliefisvooranderenomdatdecameraoveraloverwaakt.
Erzijnookmensendiemeernadelenzien:privacyschending,schijnveiligheid,stigmatiseringvanbuurtenenuitsluitingvanburgersopbasisvanhunuiterlijk.BigBrother
speeltvaakeenrolindezeverhalenendaaromnoemikditeen‘dystopische’opvatting
vancameratoezicht.Alsjeoveralcamera’sophangtverandertdewereldineenkoude
enhardecontrolemaatschappijwaardeoverheidmetbehulpvantechniekdeorde
handhaaft:eenpolitiestaat.
Omdatweinmiddelszo’ntwintigjaarervaringhebbenmetcamera’sopstraat,kunnen
wedebalansopmakenomtezienwieergelijkheeftgekregen.Beidekampenhebben
ongelijkgekregen–datisinelkgevalmijnovertuigingopbasisvanempirischeonderzoekeninbinnen-enbuitenlanddieikhieronderzalbespreken.
Vreemdeogendwingen
MaareerstnogevenkortoverBigBrother:wiewasdatookalweer?BigBrotherwasde
badguyinhetboek1984vanGeorgeOrwell.BigBrotherisdealziendeoverheiddie
alleburgersondercontroleprobeerttekrijgen.Nietalleenwatzedoenenwatzezeggen,maarookwatzedenken.Sterkernog:voorálwatzedenken.Datblijkteenfikse
uitdagingtezijn.Hetisnieteenvoudigomonderdehuidvandeonderdanentekruipen
endaarwordendanook,naasteennietaflatendehoeveelheidpropagandadieover
iedereenwordtuitgestort,allerleisubtielereinstrumentenenmartelwerktuigenvoor
ingezet.EénbriljanteuitvindingvanBigBrotherzijndetelescreensdieinelkekamer,in
elkhuis,opelkeverdiepingvanelkeflatenopelkestraathoekhangen.Opdietelescreensiscontinuoverheidspropagandatezienterleringenvermaakvandeburgers
(‘Onsgeweldigelegerheefteenveldslaggewonnen!Maardeoorloggaatdoor!’).Tegelijkertijdzijndeschermenookeenvenstervoordeoverheidomtezienofmensenzich
welnetjesgedragen.EnalshetBigBrothernietaanstaatwathijziet,kanhijjestreng
toesprekenviahetscherm.ErzijnteweinigBigBrothermedewerkersomiedereende
heletijdtebekijken.Maardatmaaktnietuit,wanthetmeestintimiderendevandeze
BigBrother‘achterdeschermen’isdatjenietkuntzienófhijmeezittekijken.Endus
kanjejemaarbeteraltijdnetjesgedragen.
Erisveelwetenschappelijkesteunvoordegedachtedatmensenzichnettergaangedragenalszebekekenworden.Enhetislogischdateencamerahetzelfdeeffectkan
hebben.Datiseenvanderedenenwaaromercamera’sopstraatwordenopgehangen.
ZemoetenhetzelfdecorrigerendeeffecthebbenalsBigBrother.Wezeggendandingen
als:“Criminelenzullenzichweltweekeer
bedenkenvoordatzeonderhetoogvan
eencameraiemandberovenofinelkaar
slaan”.
Camera’skanjeveelmakkelijkeraanschaffendanextraagenten.Zehebben
ookalsgrootvoordeelbovengewone
agentendatze24uurperdag,7dagen
perweek,365dagenperjaaropdezelfde
plekkunnenblijvenstaanomtoezichtte
houden.Omdeimpactvandecameranog
grotertemakenwordeneraanderanden
vanhetcameragebiedinformatieborden
geplaatst.Somszijndieheelsubtielen
bijnaonzichtbaar.Datisvreemd(endaar
komikhieronderopterug).Maarsoms
makenzehandiggebruikvandetipsdie
GeorgeOrwellinzijnboekgaf.Ikziein
elkgevalregelmatigindringendeogenop
datsoortinformatiebordenstaan.
Cameramildheid
“Hetwasheteerstewatikzagtoenikdegordijnenopendeed:eenaluminiumpaal,
schuinvoormijnhuis.Diestondergisterennogniet.”ZoontdekteJonathanvanhet
Revedatereencameravoorzijndeurwerdgeplaatst.HijschreefvervolgenseeninteressantartikelinDeVolkskrant2overzijnzoektochtnaarmeerinformatie.Hijwildeer
namelijkallesvanweten:vanwieisdiecamera,watdoenzemetdebeelden,kijkenze
livemee,hoelangbewarenzedebeelden?Hijkreeggeenglashedereantwoordenen
ookdatintrigeerdehemmateloos.Maareenjaarlaterverhuisdehijnaareenandere
buurtentoenrealiseerdehijzichdatzijnoorspronkelijkeopwindingoverdecamera
wasverdwenen.Hijnoemdedat‘cameramildheid’.
Erzijnmeermensendiekampenmetcameramildheid–misschienhebbenweerallemaaleenbeetjelastvan.Wevindencameramildheidinelkgevalterugindiverseonderzoeksrapportenwaarinopbasisvanenquêteswordtbeschrevenhoemensenover
cameratoezichtdenken.Aanhetbeginvanelknieuwcameraprojectzijndeverschillen
tussendevoor-entegenstandersmeestalgroot.Eenjaarlater,alsdecamera’sereenmaalhangen,ziejedatdescherpekantjeservanafzijngesleten:detegenstanders
wordenminderextreemendevoorstandersook.Iedereenheeftdannamelijkaanden
lijvekunnenondervindendatdewereldnietcompleetisveranderd.Jammervoorde
voorstandersdiehooptendathunwijkzouveranderenineenwalhallametalleenmaar
netteenaardigemensendiemetz’nalleneenfijnedagproberentehebben.Erwordt
nogsteedsweleensingebrokenenerzijnnogsteedsmensendiehunautodubbelparkerenofhuisvuilopstraataanbiedenopdagendatdatnietmag.
Maarookvoordeoorspronkelijketegenstandersblijktderealiteitminderzwarttezijn
dandenachtmerriediezevreesden.Hetlevenginggewoonz’ngangetjeinhunstraat.
Erwarengeenschandalenmetcamerabeeldendievoorgrofgeldwerdendoorverkocht
aaneentelevisiezender.Enjochiesmetcapuchonsopscooterswerdennietpreventief
geweerdaanderandvanhetcameragebied.Metdieverwachtenegatievestigmatiseringvandebuurtvielhetachterafookwelmee.
Decameramildheidisnietgigantischgroot,maarheteffectisweldegelijkzichtbaar.
Wezienhetbijvoorbeeldindeenquêtesdiewerdengehoudenonderbezoekersvande
AmsterdamseWallen:“Vindtucameratoezichteenschendingvandeprivacy?”Inhet
jaarvoordatdecamera’swerdengeplaatstwas42procentdiemeningtoegedaan.Een
jaarlater–toendecamera’seralhingen–steldenwedevraagopnieuwentoenwas
nogmaar19procenthetermeeeens.Nogeenvoorbeeld.OpdeNieuwendijk,ookin
Amsterdam,werdaanbewonersgevraagdofzijdachtendatcamera’sdeveiligheidop
straatkunnenvergroten.Eenjaarvoordatdecamera’serkwamenwasruimdehelft,
namelijk57%,daarvanovertuigd.Eenjaarlaterwashetgedaaldnaar42%.
Opinieszijnzacht
Antwoordendiemenseninenquêtesgevenopvragenovercameratoezichtblijkenniet
erg‘hard’enuitgekristalliseerd.Datbetekentdatzeookkunnenwordenbeïnvloed
doorgekleurdevragentestellen.InEngelandisdatuitgeprobeerd.Enquêteursvroegen
aaneengrotegroepwillekeurigevoorbijgangers“Vindtucameratoezichteengoedof
eenslechtidee?”Ongeveerdehelftvondcameratoezichteengoedidee:56procent.
Maaralszeeenleadingquestionstelden,warenderesultatentotaalanders.Bijvoorbeeld:“Dankzijcameratoezichtwordenerveelvermistekinderenteruggevonden.
Vindtucameratoezichteengoedofeenslechtidee?”Alsjedatsoortvragensteltvindt
bijnaiedereenheteengoedidee:91procent.3
Datlaatziendatresultatenvanenquêtesgeen‘hardecijfers’opleveren,maaropvattingendiesterkafhangenvanderestvandevragen.Watmensenaandetelefoonzeggen
ofopeenvragenlijstinvullenkandusookietsheelanderszijndanwatzedaadwerkelijkdoen.Alsjewiltwetenwatheteffectvancamera’sopgedragiszaljedusietsandersdaneenvragenlijstmoetengebruikenalsonderzoeksinstrument.
Anderewijk,andereeffecten
DatdedenzeinCincinnatiinde
VerenigdeStaten.Daarkozenzeniet
voorenquêtes,maarvoorhetobserverenvanmensenmetbehulpvanverborgencamera’s.Netalsbiologendiede
socialeinteractiesbinneneentroep
gorilla’sbestuderen.Endatleverde
interessanteresultatenop.HetonderzoekinCincinnatiisheelgrondigaangepakt.Eerstwerdenerverborgencamera’sopgehangenomhetnormale
gedragvanmensenopstraatteobserveren.Daarnawerdendecamera’sopgehangendievooriedereenzichtbaarwarenenwerdhetgedragopstraatopnieuw
geobserveerd.Deonderzoekershebbenonderanderegeturfdhoevaakmensenzich
pro-sociaalofanti-sociaalgedroegen.
Hetexperimentwerdindrieverschillendewijkengehouden:1)eenkantoorwijk
‘downtown’meteenstraatmarkt,2)eenwinkelstraatineenwoonwijken3)ineen
parkmetgoedkopehuurflats.
Deconclusieswarenvoorelkewijkanders:
• Indewijkdowntownnamhetanti-socialegedragietstoe:erwerdmeerrondgehangen,gedronken,gebedeldengedealdopstraat.
• Indeparkwijkmetgoedkopehuurflatsnamhetpro-socialegedragjuistiets
toe:mensenmaaktenbijvoorbeeldwatvakereenpraatjemetelkaar.
• Indewoonwijkmetdewinkelstraatendeduurderewoningenveranderdehelemaalniets.Daarwassowiesoalnauwelijksanti-sociaalgedragvoordatde
camera’swerdenopgehangen,dusdatkonüberhauptnietdalen.
Hetophangenvandeinformatiebordjesbleektrouwensmeerimpacttehebbenophet
gedragvanmensendanhetophangenvandecamera’szelf–dievielenminderop.De
conclusiewasinelkgevaldatheteffectvancamera’s(ofeigenlijk:bordjes)perwijk
verschillendwas.Decontextvandewijkheeftblijkbaarinvloedopdewerkingvande
camera’s.Somsdraagtdatbijaanpositieveeffecten,maarsomsookaannegatieveeffecten.Maarhoediecontextprecieswerktkondendeonderzoekersnognietzeggen.
Daarisinformatieuitveelmeerverschillendewijkenvoornodig.Maareenconclusie
diedeonderzoekersweldurfdentetrekkenwasdatmensenzichnatweemaanden
nietsmeeraantrekkenvancamera’s.Nadietweemaandengedroegenmensenzichin
alledriedewijkennamelijkweerzoalszededenvoordatdecamera’serkwamen:businessasusual.
Blijfbewegen
DeonderzoekersuitCincinnatigaveneengoeietipomtevoorkomendatcamera’s
straatbehangworden:laatzenooitlangerdantweemaandenopdezelfdeplekhangen.
Verplaatsdecamera’sregelmatigommaximaalteprofiterenvanhetschokeffectaan
hetbegin.Enblijfcontinuaandachtbestedenaandecamera’s:maakpersberichten,
verspreidfoldersindebuurtencommuniceerjesufindelokalemedia.
Maarindepraktijkzienweprecieshettegenovergesteldegebeuren.Camera’sblijven
meestaljarenhangenopexactdezelfdeplekeneencommunicatie-campagneismeestal
desluitpostopdeprojectbegrotingalserüberhauptalgeldvooris.
Eenintrigerendevraagisofdatwellichteenbewustekeuzeis.Alsjemeteencamera
boevenwiltvangen,ishetnamelijkbeteralsniemandweetdatdiecameraerhangt.
Maardanligthetmeervoordehandomdecameraookechthelemaalonzichtbaarte
maken.Datsoortcamera’sisvolopinontwikkelingevenalsanderskleinesensorendie
waarnemenzondertewordenwaargenomen.
Misschienwordtdewerelddaareenstukveiligervanenkrijgendeutopistenalsnog
gelijk.Misschienkrijgendedystopistenalsnoggelijkenzettenweeenstapindeverkeerderichting.Ofwekrijgenoptermijnooklastvansensormildheid.Latenweover
twintigjaardebalansmaareensopmaken–ikhebweleenideewelkekanthetopzal
gaan.
Noten
1SanderFlightiszelfstandigonderzoekerenadviseur.Hijisalbijnatwintigjaarbezigmetallevormenvan
cameratoezicht,inclusiefautomatischekentekenherkenning,bodycamsenmetaandachtvoordejuridische
aspecten.Eninzijnvrijetijdmaakthijzoveelmogelijkfoto’svancamera’seninformatiebordjes.
2http://www.volkskrant.nl/archief/ik-ben-in-beeld~a3505414/
3Andersomwerkthettrouwensniet:voorstanderswordennietineenstegenstandersalsjezeopdemogelijkenadelenvancamera’sattentmaakt.