Marathon - Marco Roling

Marathon
In 490 v. Chr. stuurde de Perzische vorst Darius een vloot van zeshonderd bodems onder
leiding van Datis en Artafrenes naar het Griekse moederland om Eretria en Athene te straffen
voor hun aandeel in de Ionische opstand van 499 tot 494 v. Chr. Ook wilde hij de Perzisch
gezinde Griek Hippias als tiran in Athene herinstalleren, wat misschien wel een minstens zo
belangrijke motivatie was1. Na verovering van Naxos en andere Cycladische eilanden
(waarbij het heiligdom op Delos werd gespaard) voeren de Perzen naar Euboeia. Eretria riep
snel de hulp in van Athene maar was intern verdeeld en de Atheners werd geadviseerd terug
te keren om niet in de val mee te worden genomen en dat deden ze dan ook2. De Perzen
kwamen op drie plaatsen aan land en de cavalerie werd opgetuigd. Na een belegering van een
week gaf Eretria zich gewonnen en de stad werd door de Perzen geplunderd en in brand
gestoken. De bevolking werd als slaven weggevoerd3. Na een paar dagen verplaatste het
Perzische leger zich met hun schepen naar het zuidelijker gelegen Marathon, dat de
dichtstbijzijnde plaats was om met de cavalerie aan land te gaan. Deze plaats was ook
symbolisch omdat Hippias’ vader Peisistratos in 546 v. Chr. hier aan land kwam om de
macht te grijpen. De Atheners besloten zich te mobiliseren met tien generaals en bijbehorende
hoplietenleger. Ook werd een boodschapper vanuit Athene naar Sparta gezonden om hun hulp
in te roepen4. De Spartanen waren wel bereid, maar hun wet verbood het hen ten strijde te
trekken vóór de eerstkomende volle maan5.
Herodotus maakt niet duidelijk wat de werkelijke omvang van de militaire macht was. De
zeshonderd Perzische schepen kunnen allemaal triremen zijn, maar het is aannemelijk dat een
deel van de schepen bevoorradingsschepen waren. Omdat de Atheense vloot klein was, was
een grote overmacht onnodig6. Over de aantallen strijders is hij al helemaal niet duidelijk.
Latere historische bronnen en moderne onderzoekers hebben de meest wilde schattingen
gemaakt tot wel zeshonderdduizend7. Meest gangbaar is de schatting van zo’n negen duizend
Atheners, terzijde gestaan door zo’n duizend bondgenoten uit Plataia, tegenover een Perzisch
leger van naar schatting vijftien tot twintigduizend8. De Grieken hadden hun kamp opgeslagen
1
Herodotus 6.94; Hippias was de zoon van Peisistratos, die tiran van Athene was geweest van 546 tot 528 v.
Chr. Na diens dood was Hippias tot 510 v. Chr. in Athene aan de macht geweest, waarna hij was verdreven
en naar Perzië gevlucht was.
2
Herodotus 6.100
3
Herodotus 6.102
4
Dit verhaal over Phidippides werd de basis voor de bekende hardloopwedstrijd
5
Herodotus 6.105-6.106
6
Doenges 1998, p4
7
Van der Veer 1982, p309, Hij haalt Justinius aan met deze absurde schatting.
8
Doenges 1998, p5-6; Van der Veer 1982, p309
bij het heiligdom van Herakles, waarvan de exacte locatie tot op heden onduidelijk is9. Dat
geldt overigens ook voor de deme van Marathon, archeologisch niet aangetoond en waarvan
de locatie ter discussie staat10. Over het kamp van de Perzen overigens doet Herodotus
helemaal geen concrete uitspraken. Het is echter waarschijnlijk dat de Perzen hun schepen in
het Noordelijke deel van de baai bij Schoinia afmeerden en aldaar hun kampement opsloegen.
Het grote moeras beschermde hen tegen eventuele invallen vanuit het Noorden. Er was
voldoende drinkwater vanwege de Makaria-bron en genoeg plek voor de paarden om te
grazen11. Vanuit hun kampementen namen beide partijen hun stellingen in op ongeveer
anderhalve kilometer van elkaar af12.
Over de exacte oriëntatie van deze aanvalslinies is discussie, hoewel de locatie van de
soros van de Atheners steeds als het middelpunt van de slag wordt beschouwd. Van der Veer
gaat uit van beide partijen die elk min of meer haaks op de kust tegenover elkaar stonden (zie
afbeelding 1)13. Hoe dan ook, op de zesde dag had Miltíades het opperbevel en besloot in
overleg tot de aanval. De Grieken renden volgens Herodotus in een verrassingsaanval op de
wachtende Perzen af, die zich verbaasden over de zelfmoord-akie van dit kleinere leger dat
zonder boogschutters of cavaleristen op hen kwam afstormen14. Overigens lijkt het fysiek
haast onmogelijk om vijf minuten met een wapenrusting van dertig kilo te rennen. Het lijkt er
veel meer op dat de Griekse falanx de eerste kilometer in normaal tempo opmarcheerde en op
honderdvijftig meter van de oprukkende Perzen onder hun pijlenregen kwam. Daarop
begonnen zij te rennen15. De falanx bleef intact en bleek zeer effectief met de harde schilden
en lange lansen. De Perzen vertrouwden meer op hun boogschutters en hadden naar
verhouding lichte wapenrusting16. Normaal gesproken was de falanx acht rijen diep, maar in
het centrum waren er nu maar vier rijen. Hier waren de Perzen dan ook sterker, maar aan
beide flanken was het omgekeerd. De Grieken namen de vijand in de tang en sloegen vanaf de
flanken toe. Onduidelijk is waarom de Perzische cavalerie zich nauwelijks in de strijd
mengde. Mogelijk werd die te laat ingezet en bleek nutteloos toen de slag eenmaal aan de
gang was17. De op het slagveld van Marathon in het nauw gedreven Perzen vluchtten terug
9
Doenges 1998, p8; Van der Veer 1982, p295-296 ; VanderPool 1966, p103, Hij plaatst het heiligdom aan de
zuidkant van de baai bij het Brexisa moeras, waar twee inscripties zijn gevonden betreffende regels voor
Herakles Spelen
10
Van der Veer 1982, p292-293
11
Van der Veer 1982, p298
12
Doenges 1998, p13
13
Van der Veer 1982, p310-318
14
Herodotus 6.112
15
Van der Veer 1982, p319
16
Van der Veer 1982, p300
17
Doenges 1998, p14, Herodotus maakt geen melding van actieve deelname van de cavalerie aan de strijd.
naar hun schepen18. De Atheners achtervolgden hen tot in het moeras, maakten vele
slachtoffers, maar wisten slechts zeven Perzische schepen te bemachtigen. De rest van de
Perzische vloot zeilde naar Athene, maar de Atheense hoplieten marcheerden direct terug naar
hun stad en wisten deze eerder te bereiken. Daarop besloot de Perzische vloot terug te keren
naar Klein-Azië met hun krijgsgevangenen, meest afkomstig uit Eretria. Volgens Herodotus
bedroegen de verliezen aan Perzische kant 6400 manschappen en aan Griekse kant slechts
19219. Een mooi staaltje van ramptoerisme is het verhaal dat de Spartanen inmiddels naar
Athene waren getrokken om te helpen, uiteraard te laat kwamen maar toch de vijand wilden
aanschouwen. Dus liepen ze door naar Marathon om het slagveld te bekijken en gingen
daarna weer naar huis20.
Hoewel er geen historische bronnen zijn waaruit blijkt hoe de gevallen strijders zijn
begraven, wordt aangenomen dat de Atheners en Plataiers werden gecremeerd en in aparte
grafheuvels bijgezet21. Archeologisch onderzoek door Stais van een deel van de soros van de
Atheners bracht een centrale crematiesleuf aan het licht, waarin de crematieresten zijn
bijgezet tezamen met zwartfigurige lekythoi22. Vervolgens is er een aparte en evenwijdig
lopende sleuf gevuld met aardewerk als offergaven. Tenslotte is het geheel bedekt met een
aarden grafheuvel, waar aan de basis een aantal grafsteles waren geplaatst (zie afbeelding 2).
De begrafenis van de gevallen Atheners lijkt geïnspireerd op Homerus’ Ilias en refereert aan
Griekse helden uit het verleden. Was deze manier van begraven in de Archaïsche periode nog
gebruikelijk en een uiting van de aristocratie die zich met helden associeerden, aan het begin
van de 5e eeuw was dit zeker niet meer zo23. De gevallen Atheners verdedigden nu de door
Cleisthenes nieuw vormgegeven democratie, die een einde moest maken aan de macht van de
aristocratie. Dat maakt deze tumulus paradoxaal in betekenis. Whitley houdt het erop dat deze
wijze van begraven van de Atheners simpelweg de enig bekende en passende manier was om
gevallen strijders te eren en op zijn minst dezelfde status toe te delen als epische helden24.
Mersch trekt de identificatie van deze tumulus met het graf van de Atheners helemaal in
twijfel, ook vanwege de voor deze periode ongebruikelijke manier van begraven. Bovendien
is de tumulus niet groter dan andere contemporaine tumuli en dat is vreemd als verondersteld
18
Herodotus 6.113-6.114
Herodotus 6.117
20
Herodotus 6.120
21
Schliemann 1884, p138, Hij twijfelt aan de identificatie van de soros met het graf van de Atheners en probeert
aan te tonen dat de heuvel uit de negende eeuw v. Chr. dateert.
22
Whitley 1994, p216
23
Whitley 1994, p217
24
Whitley 1994, p228
19
wordt dat er maar liefst 192 mannen begraven liggen. Hij stelt dat de tumulus al veel ouder is
en de grafheuvel van een aristocratische familie25.
De door Marinatos gedeeltelijk onderzochte stenen tumulus is door hem geïdentificeerd als
het graf van de Plataiers. Hij verklaart de locatie van deze tumulus door te stellen dat deze is
opgetrokken aan het linkereind van de Griekse aanvalslinie, tegenover de soros van de
Atheners aan het rechtereind26. Er zijn in het onderzochte deel negen inhumatiegraven
aangetroffen met mannelijke skeletten. Verder zijn er nog eens twee crematiegraven (zie
afbeelding 3). Deze combinatie van begraafwijzen is opvallend, maar bewijst volgens Mersch
niet dat hier het onderscheid tussen Plataiers en Atheense slaven zichtbaar is27. Sommige
grafsteles zijn in situ aanwezig, een enkele met inscriptie28. Het aardewerk is contemporain
met die van de Atheense soros29. Naast de grafkuilen is houtskool aangetroffen en verbrande
resten die duiden op een offermaaltijd. De graven zijn vervolgens met aarde en stenen gedicht
en daarna is er een stenen heuvel opgeworpen30. Van der Veer plaatst kanttekeningen bij de
identificatie van deze tumulus door Marinatos. De locatie is nogal ver van de soros, lijkt niet
op het slagveld te liggen en bovendien in de nabijheid van Vrana met een graven die
teruggaan tot de Midden Bronstijd. Een begin negentiende eeuw nog vlakbij de soros gelegen
verhoging in het landschap zou de tumulus van de Plataiers en van de Atheense slaven
geweest kunnen zijn. Helaas is deze nadien genivelleerd zonder archeologisch onderzoek.31
In de Noordoostelijke deel van de vlakte van Marathon is door Vanderpool een
Middeleeuwse site onderzocht, waarbij hergebruikte onderdelen van een Ionische zuil zijn
aangetroffen in de fundamenten van een toren. Hij betoogt dat een enkele zuil, daterend uit
de tweede kwart 5e eeuw v. Chr., op deze vlakte niets anders kan zijn dan een monument ter
herinnering aan de slag bij Marathon32. Pausanias schrijft al dat er naast de tumuli van de
Atheners en van de Plataiers ook andere herdenkingstekens waren opgericht waaronder een
witmarmeren overwinningsteken33. Het monument wordt veelvuldig door historische
schrijvers genoemd en symboliseert het Atheense patriottisme. Pausanias beschrijft het
monument direct voordat hij de Perzische begraafplaats noemt, de Makaria bron en het
25
Mersch 1995, p61
Marinatos 1970, p166, Het lijkt er meer op dat Marinatos een verklaring zoekt voor de grote afstand tussen de
twee tumuli
27
Mersch 1995, p60; Van der Veer 1982, p301, Hij beticht Marinatos van het verdraaien van Pausanias’ tekst,
waarin staat dat de Plataiers en de Atheense slaven gezamenlijk begraven werden. Marinatos veronderstelt
desondanks aparte tumuli en rept met geen woord over de slaven.
28
Marinatos 1970, p358-360
29
Marinatos 1970, p361
30
Marinatos 1970, p165-166
31
Van der Veer 1982, p302-304
32
Vanderpool 1966, p101
33
Pausanias 1.32
26
moeras, die allen ook in het Noordelijke deel van de vlakte geplaatst kunnen worden. De
grootste Perzische nederlaag vond zoals genoemd in dit gedeelte van de vlakte plaats.
Vanderpool meent hiermee het overwinningsteken getraceerd te hebben. Hij denkt dat in
navolging van de oprichting van herdenkingstekens in Athene en Delphi er zo’n dertig jaar na
de slag het witmarmeren teken is opgericht op de plaats waar de meeste Perzische slachtoffers
werden gemaakt34.
Wat is er ter plaatse nog bekend dat herinnert aan deze veldslag?
Het blijkt niet eenvoudig te zijn om bepaalde markante plaatsen in de slag bij Marathon
archeologisch aan te tonen, ondanks de diverse historische bronnen. Onderzoekers zijn het
niet eens over de authenticiteit van de soros van de Atheners en de tumulus van de Plataiers.
Ook is er geen duidelijkheid over de deme van Marathon en over het Herakles-heiligdom.
Vanwege voorgaande onduidelijkheden is er discussie over de positie van de aanvalslinies
van beide partijen. Historisch gezien schieten we er weinig mee op. Het enige waarover geen
discussie lijkt te zijn is het witmarmeren zuilmonument dat na de slag op de vlakte is
opgericht en later hergebruikt in een Middeleeuwse toren.
Laten we uitgaan van de authenticiteit van de soros van de Atheners en de tumulus van de
Plataiers, zoals door Stais en Marinatos geïdentificeerd (zie afbeelding 4)35. De soros van de
Atheners is nog altijd opvallend zichtbaar is in het landschap36. Aan de basis ervan staat een
replica van een grafstèle (het origineel is aanwezig in het Nationaal Museum van Athene)
waarop een hopliet is afgebeeld. De kleinere tumulus van de Plataiers ligt zo’n anderhalve
kilometer verderop bij Vrana aan de voet van de berg Penteli37. Vlakbij de soros van de
Plataiers is ook het Archeologisch museum van Marathon gevestigd (adres: Plataion 114). In
het museum is o.a. een Ionische zuil te zien, die de Atheners na de slag in de vallei hebben
opgericht. Het is mij niet duidelijk of hier de zuilelementen bedoeld worden, die Vanderpool
in de fundamenten van de Middeleeuwse toren heeft aangetroffen. Zo niet, dan zijn deze in
secundaire situ te zien vlakbij het kapelletje van Panagia Mesosporitissa38.
34
Vanderpool 1966, p106
De soros is circa 10 meter hoog en heeft een omtrek van 180 meter, de tumulus is circa 3 meter hoog en heeft
een omtrek van 100 meter
36
Google Earth 38° 7'4.77"N, 23°58'42.05"E
37
Google Earth 38° 7'23.95"N, 23°56'56.16"E
38
Google Earth 38° 8'28.10"N, 23°59'53.51"E
35
Bronnenlijst
http://www.livius.org/man-md/marathon/marathon.html
http://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_marathon
http://www.fordham.edu/halsall/ancient/pausanias-bk1.html
Dolen, H. L. van 2000. Herodotus Het verslag van mijn onderzoek, Nijmegen, Inleiding en
6.94 t/m 6.120
Doenges, N. 1998. The campaign and the battle of Marathon, Historia 47, p1-27.
Marinatos, S. 1970. From the Silent Earth, Athens Annals of Archaeology 3,
p61-68, p153-166, p349-366.
Mersch, A. 1995. Archäologischer Kommentar zu den ‘Grabern der Athener und Plataier’
in der Marathonia, Klio 77, p55-64.
Schliemann, H. 1884. Exploration at the Tumulus at Marathon, Academy 25, p138-139
Vanderpool, E. 1966. A Monument to the Battle of Marathon, Hesperia 35, p93-106.
Van der Veer, J.A.G. 1982. The battle of Marathon. A topographical survey, Mnemosyne 35,
p290-321.
Whitley, J. 1994. The monuments that stood before Marathon: tomb cult and hero cult in
Archaic Attica, American Journal of Archaeology 98, p213-30.
Afbeeldingen
Afb. 1 Overzicht van het slagveld bij Marathon (bron: Van der Veer 1982)
Afb. 2 Bovenaanzicht van de opgraving van de soros door Stais. E is de offergeulAfb. 1 en ∆ de crematiegeul
(bron: Whitley 1994)
Afb. 3 De tumulus van de Plataiers (bron: Marinatos, 1970)
Afb. 4 De soros van de Atheners, met modern monument (links) en de tumulus van de Plataiers (rechts)
Afb. 6 Pijlpunten en speerpunten van de Kolonos heuvel bij Thermopylae (Nationaal Museum Athene)
Thermopylae
Na de dood van Darius besloot zijn zoon Xerxes dat heerschappij over Klein-Azië pas veilig
zou zijn als hij ook het vasteland van Griekenland zou bezetten en met name Athene zou
innemen. Hij realiseerde zich dat een herhaling van de slag bij Marathon voorkomen moest
worden en trof extreme voorbereidingen voor de inval in Griekenland. Een enorm leger werd
gemobiliseerd, dat via Thracië naar Griekenland marcheerde. Een uitgebreide vloot van
twaalfhonderd schepen voer mee om het leger constant te bevoorraden39. Er is veel debat over
hoe groot het Perzische leger in totaal was. Herodotus berekende het op minstens vijf miljoen,
maar moderne onderzoekers schatten het veel lager in tot een paar honderdduizend40. Het
Perzische kamp werd opgeslagen op de vlakte van de Asopos rivier41. Op de smalle landweg
langs de kust bij de warmwaterbronnen van Thermopylae verzamelden zich de Spartanen
onder leiding van Leonidas om de opmars van de Perzen over land te stoppen. Deze landweg
was voor het marcherende Perzische leger cruciaal voor de opmars naar Athene (zie
afbeelding 5). Het Griekse leger was klein omdat men dacht de Perzen tegen te kunnen
houden en tijd te kunnen rekken. De spelen en festivals die in diverse Griekse steden in die
periode aan de gang waren hielden een massale opmars van Grieken naar het front tegen42.
Nadat een spion met verbazing de Spartaanse voorbereidingen had gade geslagen wachtte
Xerxes vier dagen in de veronderstelling dat de Grieken wel zouden opgeven maar dat
gebeurde niet43. De dag erna zond hij eenheden om de kustweg op de Grieken te veroveren,
maar tevergeefs. Ondanks het grote verschil in manschappen hielden de Griekse troepen stand
tegen de Medische infanterie en de Perzische elitetroepen, de zogeheten immortals. Het
smalle front van hooguit zestien meter breed en ook de voor de gelegenheid herstelde en
verstevigde Fokenzische muur waren in het voordeel van de Grieken44. Aan het einde van de
tweede dag strijd gaf een lokale verrader Ephialtes aan de Perzen de mogelijkheid door via
een bergweg om de Grieken heen te trekken en hen als het ware in de flank aan te vallen45.
Die nacht trokken de Perzen over de bergrug en overmeesterden met een pijlenregen de aldaar
gestationeerde duizend Fokenzers46. In de ochtend hielden de Grieken beraad. De meeste
troepen waren voor terugtrekking, want de dreiging van de Perzen was te groot geworden.
39
Herodotus 7.186
http://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Thermopylae#Size_of_the_Persian_army
41
Kraft 1987, p195
42
Herodotus 7.206
43
Herodotus 7.208-209; Anekdotisch is dat de Spartanen rustig hun lichaamsoefeningen stonden te doen en hun
haar stonden te kammen
44
Herodotus 7.176
45
Herodotus 7.213-215
46
Herodotus 7.218-219
40
Leonidas, driehonderd Spartanen en zevenhonderd Thespiërs bleven achter en boden lang
tegenstand terwijl de overige Griekse troepen zich terugtrokken. De Spartanen waren gesterkt
doordat ze voorafgaand aan de strijd het orakel van Delphi hadden geraadpleegd en te horen
gekregen hadden dat ofwel Sparta zou vallen of hun koning47. Dat laatste heroïsch lot wachtte
Leonidas, hij sneuvelde inderdaad en de geallieerde Thebanen gaven zich als eerste over. De
resterende Spartanen en Thespiërs trokken zich terug op een kleine heuvel waar ze alsnog
werden gedood door Perzische boogschutters48. De overige Griekse troepen en schepen
kregen onderwijl de gelegenheid om zich terug te trekken naar Athene. Door deze Griekse
nederlaag was de weg naar Athene open. De Atheners stelden zich veilig op Salamis, Xerxes
verwoestte het lege Athene, maar zijn vloot werd in de baai van Salamis door de Griekse
vloot verslagen. Van zijn bevoorradingsschepen verstoken kon hij niet anders dan het
Perzische leger verkleinen, dat prompt en jaar later door de Grieken alsnog verslagen werd bij
Plataia.
Wat is er ter plaatse nog bekend dat herinnert aan deze veldslag?
De kustlijn bij Thermopylae ligt, als gevolg van sedimentatie van de Sperchios rivier en
fluctuatie van het zeeniveau, thans honderden meters zeewaarts49. Bovendien is door boringen
ter plaatse vastgesteld dat er zo’n twintig meter sediment bovenop het slagveld ligt50. Dat
maakt een precieze reconstructie ter plaatse zeer moeilijk en bovendien kunnen vraagtekens
gezet worden bij de nauwkeurigheid van Herodotus’ verslag dat immers decennia na de slag
is opgeschreven51. Ten tijde van de slag was er naar alle waarschijnlijkheid een smalle
kuststrook tussen de Golf van Malis en de kliffen. Deze strook met een landweg was goed
verdedigbaar door de Grieken, omdat er van Oost naar West drie opeenvolgende
versmallingen waren waar de kliffen dicht bij het water kwamen. De middelste ‘poort’ was
versterkt met de Fokenzische muur. Hier bevond zich het kamp van de Grieken. De landweg
is thans nog zichtbaar en aan de kustzijde direct geflankeerd door de moderne weg. Marinatos
heeft muurwerk aangetroffen tijdens opgravingen in 1939, die hij heeft geïdentificeerd als de
restanten van de Fokenzische muur. Nadat de Perzen in 479 v. Chr. waren verslagen konden
de Grieken teruggaan naar Thermopylae en hun doden begraven op de Kolonos-heuvel. Er
werd een stenen leeuw opgericht ter nagedachtenis aan Leonidas en een gedenksteen met een
47
Herodotus 7.220
Herodotus 7.225
49
Kraft 1987, p192
50
Kraft 1987, p194
51
Kraft 1987, p183
48
epigram door Simonides52. De originele steen is nooit gevonden, maar de tekst ervan wordt
door Herodotus vermeld en is gebruikt in 1955 om op een replica te plaatsen ter plekke. De
originele tekst is op zestien manieren vertaald, dat iets zegt over de complexiteit van de tekst,
die uit slechts twee regels bestaat. Een van de vertalingen luidt:
Stranger to the Spartans go, and tell,
How here, obedient to their laws, we fell.
Op de Kolonos-heuvel zijn vele Perzische pijlpunten gevonden door de Griekse archeoloog
Marinatos, van hetzelfde type als bij Marathon gevonden, maar er zijn geen menselijke resten
aangetroffen53. Er is ter plekke een modern gedenkteken opgericht ter nagedachtenis aan
Leonidas en de Spartanen en een andere ter nagedachtenis aan de Thespiërs54. De weg die
door Ephialtes werd aangewezen, waarlangs de Perzen een omtrekkende beweging maakten,
is tot op heden niet eenduidig vastgesteld ondanks diverse surveys in de omgeving55.
Bronnenlijst
http://www.livius.org/a/battlefields/thermopylae/thermopylae.html
http://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Thermopylae
http://academic.reed.edu/humanities/110Tech/Thermopylae.html
Dolen, H. L. van 2000. Herodotus Het verslag van mijn onderzoek, Nijmegen, Inleiding en
6.94 t/m 6.120
Kraft, J.C. e.a. 1987. The Pass at Thermopylae, Greece, Journal of Field Archaeology 14.2,
Boston, p181-198
52
Herodotus 7.225, 7.228
http://academic.reed.edu/humanities/110Tech/Thermopylae.html
54
Google Earth 38°47'46.51"N, 22°32'19.28"E
55
Zie http://www.theleonidasexpeditions.com; Kraft 1987, p186
53
Afbeeldingen
Afb. 5 Overzicht van het slagveld in 480 v. Chr. (bron: Dolen 2000)
Afb. 6 Pijlpunten en speerpunten van de Kolonos heuvel bij Thermopylae (Nationaal Museum Athene)
Phylla Vrachos
Over de aard en betekenis van dit Archaïsche fort.
Marco Roling VU Amsterdam 2007
De heuveltop van Vrachos, waarop het Archaïsche fort ligt, bevindt zich zo’n drieëneenhalve
kilometer ten noorden van Lefkandi, zo’n acht kilometer ten oosten van Chalkis en
evenzoveel ten westen van Eretria1. De top van de heuvel zelf is relatief vlak en op de kleine
oppervlakte van 180 x 50 meter zijn in de Archaïsche periode een viertal gebouwen en een
tweetal muren aangelegd. De bouwwerken zijn opgetrokken uit kalksteen, dat direct ernaast is
gewonnen middels dagbouw. Sinds de site is verlaten rond 490 v. Chr. is er geen bewoning
van betekenis geweest. De vroegste muur omzoomt de hele site en is later deels afgesneden
door een tweede rechte muur met daarin een poort. Eén van de gebouwen (aangeduid als
gebouw 3) beslaat een groot deel van de site vanwege zijn omvang van 112 x 7 meter. Het
gebouw bestaat uit vier groepen van vijf geschakelde kamers en alle kamers hebben een
ingang op het zuiden gericht. De andere drie gebouwen liggen apart en zeer dicht bij de
kliffen aan de noordzijde van gebouw 3. De locatie van de heuveltop halverwege Chalkis en
Eretria maakt de site historisch interessant. Thucydides verhaalt over onenigheid tussen beide
poleis aangaande heerschappij over de vruchtbare Lelantijnse vlakte met de Lelas rivier (zie
afbeelding 1)2. Deze twist trok geallieerden van beide partijen aan en resulteerde uiteindelijk
in een Atheense overwinning op Chalkis in 507 v. Chr. Eén van de vroegste Atheense
cleruchy werd ingesteld3. De Perzische inval van 490 v. Chr. verwoestte Eretria en maakte
vervolgens een einde aan de Atheense overheersing in het gebied. Phylla Vrachos werd ook
verlaten4.
Van gebouw 3 zijn drie kamers archeologisch onderzocht. Gezien de afwezigheid van
opgaand natuurstenen muurwerk en de aanwezigheid van een relatief grote hoeveelheid
kleimateriaal kan een verondersteld worden dat een stenen basis is opgebouwd met mudbricks
waarop een houten dakconstructie met dakpannen is gezet (zie afbeelding 2). De meest
opvallende zaken in kamer 2 waren de restanten van Corinthische dakpannen, een van
dakpannen geconstrueerde haard (die ongebruikt lijkt te zijn), een lemen vloer en verder
aardewerkscherven uit de Geometrische en Archaïsche periode en tenslotte een bronzen
1
Google Earth 38°25'55.91"N, 23°41'23.16"E
Thucydides 1.15
3
Zie http://en.wikipedia.org/wiki/Cleruchy; Een politiek afhankelijke kolonie met Atheense burgers.
4
Coulton 200, p6
2
pijlpunt5. Door sommige onderzoekers is het gebouw vanwege de vorm als stoa gekenmerkt,
maar dat is vanwege de locatie en de voor deze periode grote omvang onwaarschijnlijk. Een
stoa zou theoretisch kunnen horen bij de nog niet gevonden polis Argoura6. Ook de primaire
functie van graanopslag lijkt niet voor de hand te liggen, omdat er geen voorzieningen lijken
te zijn om het graan voor langere tijd te bewaren7. De initiële theorie houdt stand dat hier
sprake is van een barak waar naar schatting 200 man gelegerd waren8. De militaire functie
wordt vooral op basis van de bronzen pijlpunt verondersteld en vermeende slingerstenen uit
kamer 17 van de barak9. Het complex is gebouwd in de late 6e of begin 5e eeuw v. Chr. en
slechts kort in gebruik geweest.
Maar wie hebben dit gebouwencomplex nu eigenlijk neergezet en waarom? De inwoners
van Chalkis lijken geen kandidaat, gezien het feit dat zij in de periode van gebruik van het fort
juist aan de Atheners onderworpen waren. Mogelijk hebben de Atheense cleruchs gemeend
aan de rand van hun gebied een militaire post te stationeren om eventuele dreiging uit de hoek
van Eretria of anderszins te zien aankomen. Ook zou het kunnen zijn dat zij tevens een
beperkte graanvoorraad bewaakten10. Voor Eretria kan de Atheense overwinning op Chalkis
de mogelijkheid gegeven hebben om op hun beurt het territorium uit te breiden en te markeren
met een gebouw voor een detachement. Maar het ligt niet voor de hand gezien de overwegend
goede banden tussen Athene en Eretria11.
Coulton concludeert dat een eenduidige
interpretatie van de site niet goed mogelijk is op basis van de huidige stand van onderzoek.
Gezien het feit dat in de omgeving sporen van monumentale bouw zijn aangetroffen is een
onontdekte poleis waarschijnlijk en het vinden en onderzoeken daarvan zou meer licht kunnen
werpen op de functie van het fort Phylla Vrachos12.
Bronnenlijst
http://en.wikipedia.org/wiki/Cleruchy
Sapouna-Sakellaraki, E. et al. 2002. The fort at Phylla, Vrachos : excavations and researches
at a late archaic fort in Central Euboea, London.
5
Coulton 2002, p9-12
Coulton 2002, p109, p112, p113; Over de Atheense cavalerie die in Argoura in 348 v. Chr. aan land ging om te
strijden in de slag bij Tamynai
7
Coulton 2002, p40-41
8
Papavasleiou was de eerste die in 1903 een publicatie over Phylla Vrachos uitbracht en die al stelde dat er hier
sprake was van een Archaïsch fort.
9
Coulton 2002, p112
10
Coulton 2002, p114
11
Coulton 2002, p115
12
Coulton 2002, p116; Mede op basis van de topografische verkenning uit H8
6
Afbeeldingen
Afb. 1 Kaartje van een deel van Euboeia, met Vrachos in het midden waar de site gelegen is (bron: Coulton 2002)
Afb. 2 Reconstructie van het fort op basis van archeologisch onderzoek. Gebouw 3 is het langgerekte gebouw op de
voorgrond. De schuine muur met poort links is de jongere muur. (bron: Coulton 2002)