slides

Fonologie 1
Inleiding: Fonologie
Eerste betekenis:
het klanksysteem van een taal.
een verzameling klanken
combinaties van klanken
Component van het menselijk
taalsysteem
Inleiding: Fonologie
Tweede betekenis:
studie van het klanksysteem.
Wat zijn de klanken van een taal?
Hoe worden ze gecombineerd?
Vakgebied van de taalkunde
Inleiding: Creativiteit
Oneindig gebruik van eindige middelen
Een eindig assortiment van klanken
Een eindig aantal regels om een
onbeperkte verzameling vormen te
maken
Inleiding: Observaties
{ a, b, k, r }
- Mogelijke en onmogelijke woorden
brak - kark - *rbak
- Klankverandering
brak - krab - krabben - crab
- Meer klankvariatie, ook tussen sprekers
kar - rak
Inleiding: Deze week
Dinsdag 29 april: klankstructuren:
klanken, kenmerken klankstructuren,
lettergrepen
Dinsdag 6 mei: klankprocessen:
klankvariatie, processen, regels
Inleiding: Literatuur
Hoofdstuk 1 (Phonology) van het boek
1, 2, 4 leren; 3, 5 lezen
[Zie website voor correcte versie]
Achtergrondlectuur
- automaten en formele talen: H8, H18
- toepassingen: vnl. H10, 16, 17
Inleiding: Practicum
Taalkundige opdrachten in Prolog
Eindige automaten om lettergrepen te
herkennen
Zie de website onder Practicum
Inleiding: Dit college
Fonetiek
Klanken
Syllaben
Automaten
Kenmerken
Fonetiek: vs fonologie
Fonologie: taalkundige studie van
klanksystemen
Fonetiek: natuurwetenschappelijk studie
van spraakklanken
Fonetiek: Drie soorten
articulatorische fonetiek
productie door spraakorgaan
akoestische fonetiek
natuurkundige eigenschappen
auditieve fonetiek
waarneming
Klanken: IPA
IPA: International Phonetic Alphabet
Speciale symbolen om spraakklanken
te kunnen noteren
bang - ŋ
 the / thin - ð / 
 ten / net - th / t¬

IPA site: http://www.arts.gla.ac.uk/IPA/
Klanken: Fonen en
segmenten
Min of meer synonieme termen: klank,
klanksegment, segment, foon
= de opeenvolgende eenheden waarin
je een woord kunt opdelen.
Verschil met letters:
eng versus ŋ
 taxi versus tksi
 teken versus tekən

Klanken: Foneem
Foneem: klank met een contrastieve
waarde in een taal
Elke taal heeft z’n eigen verzameling
fonemen (bv. s, t, p, )
Achter elkaar gezet om woorden te
maken (bv. stp, ?, …)
Klanken: Minimale paren
Fonemen zijn distinctief of contrastief:
ze onderscheiden woorden
Minimaal paar: een tweetal woorden dat
slechts in één foneem verschilt
rood - lood  minimaal paar, dus twee
Nederlandse fonemen
top - thop  geen minimaal paar, niet
twee verschillende fonemen
Klanken: Realisering
Een foneem kan op verschillende
manieren als klank gerealiseerd
worden.
Dit noemen we de varianten of
allofonen van dat foneem.
Vrije variatie: verschillende
klankvarianten op één positie (bv. top,
thop, tsop, dop)
Klanken: Complementair
Vergelijk: wat, werk, duw, meeuw
Labiodentale w: woordbegin
Bilabiale w: woordeinde
De twee w-klanken zijn in
complementaire distributie: ze komen in
verschillende omgevingen voor
Engels: stop / thop (na s / niet na s)
Klanken: Notatie
Fonemen:
Realisering:
/pst/
[phst]
/stp/
[stp]
De Engelse /p/ heeft o.a. [p] en [ph] als
allofonen.
De Nederlandse /ʋ/ heeft [ʋ] en [w] als
allofonen.
Klanken: p, k, b, g in
Endo
Tussen klinkers: roobiya ‘geld’, togol
‘alle’
Na nasalen: chumba ‘blanken’, ngok
‘kip’
Overige omgevingen: paan ‘reis’,
ngalyap ‘tong’, kaaraak ‘vissen’
Klanken: Stem in Endo
In Endo zijn de stemloze plosieven /p/
en /k/ fonemen, maar de stemhebbende
/b/ en /g/ niet.
Tussen klinkers en na nasalen (m,n)
worden /p/ en /k/ als de allofonen [b] en
[g] gerealiseerd, respectievelijk.
/p/ en /k/ assimileren in stem (voice)
aan hun stemhebbende buren.
Syllaben: Groepering
Een woord is meer dan een willekeurige
reeks klanken.
Elk woord kan verdeeld worden in een
of meer lettergrepen of syllaben.
ar.beids.ver.de.ling
Punten of streepjes worden gebruikt om
de lettergrepen te scheiden.
Syllaben: Structuur
Een woord en ook een lettergreep:
klomp
Onset: kl
Nucleus: o (meestal klinker)
Coda: mp
Rhyme: Nucleus + Coda
(Zie boek voor boomstructuren)
Syllaben:
Taalverschillen
Elke taal heeft z’n eigen regels voor wat
in onset, nucleus of coda kan
(phonotactics)
Nederlands: klomp, *sklomp, *klormp
Endo: sukuul, kilaas, tiraam
Engels: school, glass, drum
strike > sutoraiku (Japans)
Syllabe: Notatie
Consonanten (medeklinkers) en
vocalen (klinkers) afgekort als C en V
Syllabestructuur kan als CV-patroon
worden weergegeven:
klomp CCVCC
strike CCCVVCC >
sutoraiku CV.CV.CV.V.CV
Syllaben: Effect onset
Bij het syllabificeren van een woord (in
lettergrepen opdelen) wordt de onset
gemaximaliseerd (onset maximization).
katrol, frustratie, controle
ka.trol, fru.stra.tie, con.tro.le
Afhankelijk van de syllabestructuur van
de taal in kwestie.
Syllaben: Effect coda
Syllabegewicht: onderscheid tussen
zware en lichte lettergrepen
Zwaar: CVV, CVCC, soms CVC
Vertakkende rhyme, twee morae
Licht: CV (geen coda), soms CVC
Geen vertakkende rhyme, één mora
Belangrijk voor accentuering.
Automaten: Talen
We kunnen de mogelijke syllaben en
woorden in een taal opvatten als een
verzameling rijtjes over een alfabet van
fonemen (d.w.z. als een formele taal)
Een simpel voorbeeld: Alfabet = { p, k,
a, i }, Taal = { pa, ka, pi, ki, papa, papi,
pipa, pipi, …, paki, …, kipa, …, kikipa,
…, pakipapa, … }
Automaten: Regulier
We hebben hier te maken met een reguliere
taal.
Een reguliere taal kan beschreven worden
door een reguliere expressie:
[ p|k a|i ]+
Zie bijvoorbeeld:
http://www.xrce.xerox.com/competencies/cont
ent-analysis/fsCompiler/fssyntax.html
Automaten: Regulier
Een handiger notatie: C = { p, k } en V =
{ a, i },
[ C V ]+ is dan de reguliere expressie
die deze reguliere taal vastlegt
Automaten: Eindig
Een reguliere taal kan ook worden
gekaraktiseerd door een eindige automaat
(finite state machine)
Een automaat herkent een taal door stap
voor stap de tekens van een inputrijtje op een
tape te lezen en een aantal toestanden te
doorlopen.
Geslaagde herkenning: einde tape en tevens
in een accepterende eindtoestand.
Automaten: Voorbeeld
p|k|a|i
2
Begintoestand en
eindtoestand
a|i
Eindig aantal
toestanden
p|k
p|k
1
0
a|i
Toestandsovergangen
bij het lezen van
bepaalde symbolen
Automaten: Voorbeeld
p|k|a|i
3
a|i
p|k
0
1
p|k
0
Met een ‘jump’
a|i
2
Automaten: Transducers
Er zijn ook eindige automaten die rijtjes
kunnen omzetten naar rijtjes: eindige
transducers (finite state transducers).
Eindige transducers beschrijven
reguliere relaties.
Voorbeeld: transducer die woorden
omzet in hun CV-patroon
Automaten: CV-patroon
ka:CV, paki:CVCV, pikipa:CVCVCV
De dubbele punt staat tussen het
invoerrijtje op de invoertape en het
uitvoerrijtje op de uitvoertape.
Automaten: CVtransducer
0
1
p|k:C
0:0
a|i:C
2
Automaten: Palindromen
Een taal die uit palindromen bestaat kan niet
herkend worden door een eindige automaat.
Een eindige automaat kan locale
afhankelijkheden beschrijven (x volgt op y)
maar geen afhankelijkheden over willekeurig
lange afstanden.
Daarvoor hebben we krachtiger automaten
nodig.
Kenmerken: Inleiding
Fonemen onderscheiden woorden.
Maar hoe zijn fonemen en klanken in
het algemeen van elkaar
onderscheiden?
Bijvoorbeeld: l en r, of p en t?
Antwoord: distinctieve fonetische
kenmerken (distinctive features)
Kenmerken: C Chart
Kenmerken: V Chart
Kenmerken:
Medeklinkers
t
-voiced
-nasal
+anterior
+coronal
…
m
+voiced
+nasal
+anterior
-coronal
…
Kenmerken: Klinkers
i
+high
-back
-round
o
-high
+back
+round
Kenmerken: Klassen
Natuurlijke klasse: een groepje klanken
die zich in een bepaald opzicht op
dezelfde manier gedraagt door één of
meer gemeenschappelijke kenmerken
Bijvoorbeeld: stemloze plosieven of
stemhebbende plosieven
Kenmerken: Klassen
Stemloze plosieven
cup
hit
pack
Stemhebbende
plosieven
cub
fad
rag
Meervoud?
Meervoud?