het tijdperk van de ROMANTIEK Jean-Jacques

het tijdperk van de
ROMANTIEK
De Verlichting ontspoord
Edmund Burke
1729 - 1797
‘De geschiedenis bestaat voor het grootste deel uit de ellende,
over de wereld gebracht door trots, eerzucht, hebzucht, wraak,
genotzucht, opstandigheid, huichelarij, fanatisme en alle mogelijke
andere tomeloze begeerten’
‘Ons geduld zal meer bereiken dan onze kracht’
Edmund Burke
1729 - 1797
1790
1757
Aanvallen op de Verlichting
1. van binnenuit
2. Franse Revolutie en Napoleon (1789 – 1815)
3. Industriële Revolutie
Aanvallen op de Verlichting
1. van binnenuit
→
aanval op de vermeende superioriteit van
de westerse / moderne ‘beschaving’
Aanvallen op de Verlichting
1. van binnenuit
Descartes:
‘schone lei’
perfectionistisch
rigoristisch
meedogenloos
↓
aanval op de hegemonie van de rationaliteit
→ wetenschappelijk rationalisme, logische rationaliteit
Aanvallen op de Verlichting
1. van binnenuit
→ hoe kunnen we ergens zeker van zijn?
- elke hypothese die zich voordoet als een ultieme verklaring
moet verworpen worden;
- basis van de verklaring van de mens en het menselijk
fenomeen is de ervaring;
- ervaring doen we op in het dagelijks leven, in de praktijk;
- verklaringen die we daaraan ontlenen zijn nooit ultiem en
finaal
SCEPTICISME
Aanvallen op de Verlichting
1. van binnenuit
→ determinisme of vrijheid?
- kritiek op het Newtonianisme en de wetenschappelijke
methode;
- de geest, het wetende subject, is géén tabula rasa, maar een
actief instrument dat structureert, organiseert en interpreteert;
- wetenschappelijke kennis is dus afhankelijk van de geest en
zijn a-priori categorieën;
- we kunnen alleen weten wat we ervaren, we weten niets over
het object zelf
BESCHEIDENHEID
Aanvallen op de Verlichting
Aanvallen op de Verlichting
RATIONEEL
OBJECTIEF
KWANTITATIEF
‘Het beroep op de rede is leeg, en moet worden vervangen door een opvatting van
wetenschap die deze ondergeschikt maakt aan de behoeften van burgers en
gemeenschappen’ (Paul Feyerabend)
‘Van oudsher heeft de Verlichting in de uitgebreidste betekenis van het
voortschrijdende denken ten doel gehad om mensen van hun angsten te bevrijden
en ze weer heer en meester van hun eigen leven te maken. Maar die geheel
verlichte aarde glanst in het teken van het triomfantelijke onheil. Het programma
van de Verlichting was het onttoveren van de wereld. Ze moest de mythen
vernietigen en door kennis de verbeelding ten val brengen’
RATIONEEL
OBJECTIEF
KWANTITATIEF
‘De veelheid aan vormen wordt teruggebracht tot positie en ordening, de
geschiedenis tot feiten, de dingen tot materie. Het getal werd de canon van de
Verlichting’
‘De Verlichting verhoudt zich tot de dingen als de dictator tot de mensen. Hij kent
ze, voor zover hij ze kan manipuleren’
‘Als zijn en gebeuren wordt door de Verlichting alleen erkend, wat door eenheid te
vatten valt; haar ideaal is het systeem, waaruit alles en iedereen volgt’
(Horkheimer en Adorno)
Abstracte ideeën en principes (‘schone lei’) versus concrete situaties en traditie /
geschiedenis
Van mondelinge naar schriftelijke kennis
Van bijzondere naar universele kennis
Van plaatsgebonden naar algemene kennis
Van tijdgebonden naar tijdloze kennis
↓
DECONTEXTUALISEREN
Abstracte ideeën en principes (‘schone lei’) versus concrete situaties en traditie /
geschiedenis
Moderniteit:
oppervlakkige complexiteit van de natuur en de mensheid
verhult een dieperliggende orde, die in wezen eenvoudig en
blijvend is
→ chaostheorie (fysica, biologie, maatschappij) vernietigt die
aanname
Edmund Burke
1729 - 1797
Aanvallen op de Verlichting
1. van binnenuit
2. Franse Revolutie en Napoleon (1789 – 1815)
3. Industriële Revolutie
De wereld te ingewikkeld om die zomaar, door een
(abstract) menselijk bedenksel over mensenrechten, te
begrijpen en te veranderen
→ optimisme van de revolutionairen vs. opvatting van de
beperkte vermogens van de menselijke geest
Het idee dat in zijn tijd, na eeuwen van duisternis, in één
keer het licht is gaan schijnen door inspanningen van de
menselijke geest, getuigt volgens Burke van grootheidswaan
→ de rede moet worden geholpen door de traditie. De
traditie is ‘een bron van wijsheid’ die zich in de loop der
eeuwen heeft bewezen en verfijnd
Het kwaad is nu juist de intellectuele arrogantie, de poging
om alles uit de mens te putten zonder bij de traditie te
rade te gaan
→ bestrijding van tirannie gaat gepaard met tirannie
1790
Het sublieme en het schone (1757)
‘Wanneer pijn en gevaar te dichtbij komen, zijn zij niet in staat
ons enig genot te verschaffen; maar op een zekere afstand, en
met enige aanpassing, kunnen zij ons genot brengen, en dat
doen zij ook, zoals wij dagelijks ondervinden’
Het sublieme is de sterkst mogelijke emotie
Pijn en de dood, en de angst daarvoor, zijn subliem
Het sublieme schakelt het denken uit
Alle verschrikking is subliem
Afstand maakt verschrikking genietbaar
Le radeau de la Méduse (Het Vlot van de Medusa, 1818) Théodore Géricault
Het sublieme en het schone (1757)
Duisternis
Macht
Oneindigheid
Objecten van instinctieve angst
Strenge en harde vormen
Het sublieme als tegenpool van het
classicisme?
Ideale schoonheid: harmonie, proportie en decorum (rede
boven emotie)
1674: vertaling van de Franse criticus Boileau van het antieke
retorische traktaat Peri hupsous (`Over het verhevene oftewel
het sublieme') dat werd toegeschreven aan een zekere
Longinus
→ `Verheven' spreekstijl, waarmee het publiek emotioneel kan
worden bespeeld
recht doen aan de irrationele kanten van de kunst, aan het
verrassende en wonderbaarlijke waardoor de lezer of
toeschouwer in vervoering wordt gebracht
Paard van Troje, dat het classicistische bastion van binnenuit
ondermijnde en zo mede de weg heeft gebaand voor de
Romantiek
Nicolas Boileau
1636 - 1711