Inhoudsopgave
advertisement
PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Inhoudsopgave Praktische regelingen......................................................................... 3 Inleiding: wat, waarom en hoe ............................................................. 3 Wat? ........................................................................................................ 3 Waarom? ................................................................................................... 7 Hoe? ........................................................................................................ 7 Extern recht .................................................................................... 9 Periodisering .............................................................................................. 9 Eerste stuk romeinse periode ........................................................................ 12 Oud-Romeinse periode (ca. 753 tot ca. 250 VC) .................................................. 12 Rome is primitief .................................................................................... 12 De instellingen ....................................................................................... 12 Primitieve rechtsbronnen .......................................................................... 14 Primitieve procedure ............................................................................... 15 Voor-klassieke periode (250VC – 0) .................................................................. 17 Rome wordt wereldrijk ............................................................................. 17 Gevolg 1: aanpassing instellingen ................................................................ 17 Gevolg 2: aanpassing rechtsbronnen door praetor ............................................. 17 Gevolg 3: aanpassing procedure .................................................................. 20 Klassieke periode (0 – 250)............................................................................ 25 Rome krijgt een keizer ............................................................................. 25 Gevolgen voor de instellingen ..................................................................... 25 Gevolgen voor de rechtsbronnen ................................................................. 26 Gevolgen voor de procedure ....................................................................... 28 Na-klassieke periode (250 – 527) ..................................................................... 31 Verval Rome + grotere macht keizer ............................................................. 31 Gevolgen voor de instellingen ..................................................................... 31 Gevolgen voor de rechtsbronnen ................................................................. 31 Gevolgen voor de procedure ....................................................................... 33 Justinianus (527 – 565) ................................................................................ 35 Wie was Justinianus? ................................................................................ 35 Corpus iuris civilis ................................................................................... 35 Na de Romeinen ........................................................................................ 39 Costumiere periode (476 – 1100)..................................................................... 39 Primitief lokaal gewoonterecht ................................................................... 39 Probleem: Germaans recht ........................................................................ 39 Probleem: Karolingische Periode ................................................................. 41 Geval apart: de kerk ................................................................................ 42 Procedure: achteruitgang (Niet in boek!! Nieuw dit jaar!! ) ................................. 42 Ius commune (1100 – 1800) ........................................................................... 43 De maatschappij verandert ca 1100 .............................................................. 43 Het ius commune ontstaat ......................................................................... 45 En verspreidt zich over Europa.................................................................... 53 Om Diverse Redenen ................................................................................ 54 1 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Maar het gewoonterecht reageert ................................................................ 55 En Enkele bolwerken van de gewoonte houden stand ......................................... 61 Procedure (EX!!) ..................................................................................... 65 Verlichting ............................................................................................... 66 Een breuk omstreeks 1800 ......................................................................... 66 Maar voorloper 1: wetgeving ...................................................................... 67 Maar voorloper 2: universeel recht .............................................................. 69 Het recht van de verlichting: het vernunftrecht ............................................... 71 Met als belangrijkste verwezenlijking: de codificatie ........................................ 72 Procedure ............................................................................................. 78 19de eeuw ................................................................................................ 80 Nationaal recht in Europa .......................................................................... 80 Duitsland .............................................................................................. 80 Frankrijk .............................................................................................. 83 Engeland .............................................................................................. 88 Het BGB: het einde van het ius commune (1900: symbolisch jaar) ......................... 88 Verschillen betreffen rechtsbronnen, niet de mentaliteit ................................... 90 Procedure ............................................................................................. 90 20ste eeuw .............................................................................................. 91 Stagnatie in Europa ................................................................................. 91 Voorbeeld Henri de Page (†1969) bij ons ........................................................ 92 Falen rechtswetenschap ............................................................................ 92 Voorbeeld code civil en BGB ....................................................................... 93 Duitsland verliest leiderschap aan VS ............................................................ 93 Opgelet: België loopt zelfs achter................................................................ 93 De Toekomst: rechtspluralisme ...................................................................... 96 Dominantie VS ....................................................................................... 96 Opkomst niet-westers recht ....................................................................... 99 In Europa: europeanisering ....................................................................... 100 Maar ook regionalisering .......................................................................... 104 2 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Praktische regelingen Ipv gastcollege voor bissers: vraag over Oostendse Compagnie uit les van dr. Dhondt Inleiding: wat, waarom en hoe Wat? -­‐ -­‐ -­‐ -­‐ Recht o Het geheel van sanctioneerbare regels die het leven in een gemeenschap regelen Rechtsgeschiedenis o Studie van het recht doorheen de eeuwen o Uitgangspunt: rechtsregels zijn niet altijd het product van logica. Soms kan men een regel logisch verklaren, soms kan dit enkel door kennis van de historische achtergronden § Vb EOT via RB: u komt overeen , maar toch moet u nog naar de rechtbank? § Met de logica kan je dat niet uitleggen § In de middeleeuwen, paus Rome heeft niet graag dat mensen scheiden, dus eerst naar kerkelijke rechter gaan want mensen mogen het niet zelf regelen à sommige dingen kunt u alleen maar verklaren vanuit de geschiedenis o Want logica is soms schijn § Jurist ziet verkeersongeval, denkt ‘1382’! Voor ons is dat logica, maar voor andere mensen niet, logica is soms dus schijn! § Bv uw kind wordt vermoord door iemand, logische reactie: u vermoordt die persoon ook! Maar we doen dit niet omdat dit niet mag, dus we onderdrukken onze logische reactie. o Externe en interne rechtsgeschiedenis § Interne rechtsgeschiedenis: bestudeert de ontwikkeling van de verschillende rechtsregels § Externe rechtsgeschiedenis: betreft de materiële bronnen van het recht, de formele bronnen van het recht en de kenbronnen van het recht. Eventueel rekent men tot het extern recht ook het gerechtelijk recht, dat de procedure regelt (het geheel van formaliteiten, die gevolgd worden bij de behandeling van een vordering voor de rechter). Intern recht o Gaat om de rechtsregels zelf. Die komen echter niet plots uit de lucht vallen, die ontstaan uit wat we noemen extern recht o BV welke formaliteiten zijn vereist voor eigendomsoverdracht bij koop? o Doel § Begrijpen § Verbeteren § Leren uit het verleden o Staat centraal in deze cursus Extern recht o Materiële bronnen van het recht § De maatschappelijke achtergronden van het recht. Het recht heeft tot doel de organisatie van de maatschappij. Kent de maatschappij een bepaald probleem, dan zal een rechtsregel proberen daarvoor een oplossing te vinden. Naargelang van de maatschappij, naargelang 3 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT o o o -­‐ -­‐ van haar problemen, zal het recht, het geheel van de oplossingen voor die problemen, er anders uitzien. § Materiële bronnen van het recht zorgen ervoor dat het recht moet veranderen, en de formele bronnen van het recht veranderen het recht dan effectief Formele bronnen van het recht § Het betreft de factoren die rechtstreeks de vorm, het uitzicht van een rechtsregel bepalen. Een materiële bron van recht leidt ertoe dat een rechtsregel zal ontstaan. Wat deze rechtsregel precies zal inhouden, wordt door een formele bron van recht bepaald. Dat maakt dus de rechtsregel, daar waar de materiële bron van recht hem doet ontstaan. De formele bronnen van recht verschillen naargelang van de instelling die ervoor verantwoordelijk is. Men kan onderscheiden: • De overheid (wetgeving door machthebbers) o Wet = elk algemeen, bindend voorschrift uitgevaardigd door de bevoegde overheid (wet in de ruime zin) à wet in de enge zin: term wet vaak voorbehouden aan één welbepaalde overheid o Wetgeving is niet enkel van BE overheid, maar is afkomstig van elke bevoegde overheid • RS o Beslissingen over concrete geschillen door een rechter • RL o De mening van personen die het recht bestuderen (geleerden) • De maatschappij als dusdanig: de gewoonte o Geheel van oude, constante, meestal ongeschreven regels die uitdrukken hoe men moet handelen en die als recht beschouwd worden OPGELET: NIET ALTIJD ZO IN RORE Kenbronnen: veel moeilijker vroeger § Kenbronnen geven informatie over de inhoud van een rechtsregel Formele bronnen = bronnen in DEZE LES Intern recht: belangrijkst Publiek-privaatrecht o Het privaatrecht regelt de verhoudingen tussen de rechtsonderhorigen Het publiekrecht daarentegen regelt de verhouding tussen de rechtsonderhorigen en de overheid en tussen de overheidsorganen onderling. Op het eerste gezicht lijkt dit een zeer logische tweedeling te zijn die bovendien het voordeel van de eenvoud heeft. Bij nader inzien blijken er toch enkele bezwaren te bestaan, waarvan sommige specifiek rechtshistorisch zijn, daar waar andere evengoed gelden voor het hedendaagse recht. Twee daarvan verdienen onze aandacht: à Indeling is problematisch § Te simplistisch • Bepaalde gebieden van het recht kunnen niet meteen in één van deze 2 vakjes gestopt worden, zowel in het heden als in het verleden (bv sociaal recht). Een geval apart vormt het strafrecht. Daar is de vermenging tussen privaat- en publiekrecht zeer sterk. Bijgevolg kan het niet echt bij één van de 2 ingedeeld worden 4 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT In de eerste middeleeuwen, ie tot de 12de eeuw, woog in het strafrecht de privaatrechtelijke component het zwaarst. De straffen zijn dan vooral boeten. Deze bbestaan uit 2 delen: faidus en fredus. De faidus gaat uit naar het slachtoffer of zijn familie. Het slachtoffer heeft immers het recht om wraak te nemen en de faidus is de afkoopsom van die wraak. De fredus wordt betaald aan de koning en is een boete voor het verbreken van de openbare vrede. De verhouding tussen beide spreekt boekdelen: de faidus bestaat uit 2/3 van de boete. De koning krijgt dus slechts 1/3. Private belangen primeren op het overheidsbelang, of anders gezegd, de vete is belangrijker dan rust en orde. Dit kan uiteindelijk uitmonden in een samenleving vol geweld. o Vanaf de 11de eeuw komt dan ook een tegenbeweging op gang. De overheid begint veel actiever de orde te handhaven. Voortaal zal de overheid delinquenten vervolgen. Dit betekent echter niet dat het privaat element verdwijnt uit het strafrecht. Ook nu nog blijft het een belangrijke rol spelen, denken we maar aan de mogelijkheid om zich voor de onderzoeksrechter burgerlijke partij te stellen. Gezien het overwicht van het publiek element in het hedendaagse strafrecht, wordt dit hier buiten beschouwing gelaten. BV sociaal recht o Nu: arbeidsrecht o Vroeger: leenrecht § Zorgde ervoor dat begrip eigendom volledig anders geïnterpreteerd à Indeling is recent § De Romeinen kenden reeds het onderscheid publiek-privaatrecht. Voor hen was dit echter niet de meest belangrijke indeling van het recht. Integendeel, de Romeinen hebben eigenlijk niet zoveel belang gehecht aan deze begrippen. § Met de Germaanse invallen verdwenen ze geheel. Het recht van de koning werd als niet zo verschillend als het recht van een andere grondbezitter beschouwd. Het was dan ook niet meer dan normaal dat een koninkrijk, net zoals een ander stuk grond, onder de erfgenamen verdeeld werd. § Geleidelijk aan nam het besef van de specifieke rechten van de overheid terug toe, maar dit leidde nog niet meteen tot een theorievorming, tot een herinvoering van de begrippen publiek- en privaatrecht. § Pas in de 17de eeuw begint men duidelijk het openbaar tegenover het privaat belang te plaatsen, maar dit gebeurt niet overal in Europa. § Tot in de 19de eeuw maakte het Engels recht geen onderscheid tussen de overheid en private burgers § Overigens is in het hedendaagse recht dit onderscheid ook alweer op de terugweg. Zo overheerste bij de Franse revolutionairen de opvatting, dat de gewone rechter niet mocht oordelen over geschillen waarin de overheid betrokken was. Hij mocht alleen oordelen over geschillen tussen burgers. Deze opvatting is geleidelijk aan afgekalfd. o 5 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT In deze cursus komen aan bod -­‐ -­‐ Externe privaatrechtsgeschiedenis: studie van het recht in West-Europa van de Romeinen tot vandaag, maar o Nadruk op West-Europa (wat met bv Oost-/Centraal-Europa? à probleem handboeken) § Wij vinden dat wij het centrum van Europa zijn, maar zij vinden dat ook! § Ons perspectief is niet hetzelfde als dat van andere Europeanen De hoofdthemata zijn de geschiedenis van het Romeins recht in de klassieke oudheid, de renaissance ervan omstreeks 1100 en de daaropvolgende confrontatie tussen het Romeins recht en het inheems gewoonterecht (costumier recht), waarbij het Romeins recht het gemeenschappelijk recht (ius commune) van geheel Europa wordt. Dat loopt dan uit in de codificaties van de Verlichting die ook nu nog ons recht beheersen. Interne privaatrechtsgeschiedenis: studie van die rechtsregels uit ons oude recht die van Romeinsrechtelijke, canonieke of costumiere oorsprong zijn o Romeins, canoniek, costumier § Romeins recht heeft vooral ons vermogensrecht gevormd (zakenrecht, verbintenissenrecht) § Gewoonterecht domineerde het personen- en familierecht (met inbegrip van patrimoniaal familierecht) § Canoniek recht speelde een sleutelrol in zowel het vermogens- als het personen- en familierecht (mede omdat het vaak progressiever was dan het Romeins of het costumier recht) MAAR onderscheid tussen Romeins recht, inheems gewoonterecht en canoniek recht mag niet overdreven worden à Geen muur tussen gewoonterecht en Romeins recht § In alle takken van het recht zijn invloeden van beide aanwezig. Onze hedendaagse rechtsregels zijn nooit voor 100% van Romeinse of costumiere oorsprong à Bijzondere positie van het kerkelijk recht § De kerk beschouwt zich als de erfgenaam van Rome. à Gevolg: sterk aansluiten bij het Romeins recht. Na de renaissance van het Romeins recht rond 1100 is de band tussen het Romeins en het kerkelijk recht zo sterk, dat men spreekt van Romano-canoniek recht. Voortaan veronderstelt de studie van het canoniek recht dat men romeins recht kent. In de omgekeerde richting heeft het canoniek recht ook een belangrijke invloed uitgeoefend op de ontwikkeling van het Romeins recht. § Bovendien bestrijkt de geschiedenis van het Romeins recht, het costumiere recht en het canoniek recht meer dan twee millennia. In de loop daarvan veranderen ze voortdurend. à HET Romeins, costumier of canoniek recht bestaat dus niet, wel het Romeins, costumier of canoniek recht van een bepaalde periode. o Niet: jongere terreinen (bv verzekeringen) § Redenen • In het verleden vaak minder belangrijk (bv verzekeringsrecht) of bestonden niet (bv intellectuele eigendomsrechten) • Goede studies over de geschiedenis van deze rechtstakken ontbreken vaak § Oorspronkelijk enkel zeeverzekering § Andere verzekeringen veel later 6 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Gevolg • Latere regeling door wetgever • Regeling vooral in voordeel verzekeringsmaatschappijen Nadruk op BE/Zuidelijke Nederlanden § o -­‐ -­‐ Opletten: zeer lange periode o Taalprobleem: Latijn à Latijnse woordenlijst op Minerva kennen voor examen! o Voortdurend veranderingen Opletten: o Law in the books o Law in action o Law in minds Opvallend is dat rechtsregels uit het Romano-canoniek of het gewoonterecht vaak bestempeld worden als Romeins recht door 2 mechanismen: -­‐ -­‐ Valse vrienden: de Romeinen spraken Latijn, maar daarom komt nog niet elke term of uitdrukking in het Latijn uit het Romeins recht Romeinse termen met een niet-Romeinse inhoud: soms gaat achtr een term uit het Romeins recht een begrip schuil dat geen Romeins recht is (bv roerend/onroerend: mobilis/immobilis à in het rore: verplaatsbaar/niet-verplaatsbaar; dit stemt nu echter niet meer overeen met roerend/onroerend, andere invulling ) Waarom? -­‐ -­‐ -­‐ -­‐ Extern o o o o recht Bewustwording van de juridische traditie, de achtergronden van het recht De verhouding tussen RS, RL en wet Bewustwording van de eigen plaats in de ontwikkeling van het recht Bewustwording van het unieke van het hedendaags recht (nog maar recent dat het recht stoelt op logische redeneringen) Intern recht o Rechtsregels begrijpen, verbeteren + leren uit het verleden § Mislukkingen uit het verleden vermijden: vb de erfenissprong – ook al in FR Rev – vlug afgeschaft Algemeen: rechtsgeschiedenis ≈ ervaring + relativeren hedendaags recht + lessen uit het verleden Belang rechtsgeschiedenis : soms gaat men, om probleem op te lossen, rechtsregels van vroeger gebruiken om dat aan te pakken Hoe? -­‐ -­‐ Historisch / juridisch bekijken à keuze tussen beide o Historisch: vooral aandacht voor historische context, minder aandacht voor praktische nut van het oude recht voor hedendaagse juristen; de wetenschap staat voorop o Juridisch: men bestudeert het oude recht in functie van het hedendaagse à nadruk op historische oorsprong van hedendaagse rechtsregels Historische context heeft minder belang en grote aandacht gaat naar de allerlaatste ontwikkelingen. à Rechtsvergelijking is hier heel belangrijk Wij gaan het juridisch bekijken à Gevolgen o Geen oudheidkunde 7 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Dingen die in het verleden van belang waren maar nu geen rol meer spelen, bekijken we niet BV wetgeving in de Romeinen over slavernij bekijken we niet BV onrechtmatige daad in het verleden was niet belangrijk, nu wel, dus gaan we dat wel uitgebreid bekijken o Gebruik anachronismen à MAAR recht is niet uit de lucht gevallen: vooral voor Romeinse periode nog geven achtergrond, maar ook cursus Martyn § 8 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Extern recht Periodisering -­‐ -­‐ -­‐ Romeinse periode o Oud-Romeins recht (753-250 vC): Begin § Rome nog stadsstaat met agrarisch karakter § Primitief recht o Voor-Klassiek recht (250vC – 0): take-off § Rome wordt een wereldrijk o Klassiek recht (0 – 250): hoogtepunt § Periode van consolidatie onder de keizers § Rome is op zn hoogtepunt, het recht is dat ook o Na-klassiek recht (250 – 527): verval § Almachtige keizer § Achteruitgang recht en macht van Rome o Justinianus (527 – 565): kort herstel § 527 en 565 belangrijke data! § Justinianus heeft voor kortstondig herstel gezorgd § Belangrijkste wetboek RoRe wordt vooropgesteld Na de Romeinen (West-Europa) à ogv overheersende actoren van het recht en niveau waarop dat actief is o Costumier recht (476-1100): § Gewoonte § Recht speelt zich af op lokaal en regionaal vlak § Costumiere periode o Ius commune (1100 – 1800): rore + gewoonte § Rore wordt gemeenschappelijk recht (ius commune) van Europa § Recht is vooral een product van de rechtsleer § Lokale en regionale gewoonten blijven wel bestaan, maar moeten geleidelijk terrein prijsgeven § 1100: universiteiten komen op, waar men recht van Justinianus terug gaat bestuderen o Verlichting: ca 1800: revolutie § Verandering van het recht onder invloed van 2 stromingen, waarvan de ene eerder op het nationale, de andere (onder invloed van de moraaltheologie) eerder op het universele gericht is. § Definitieve doorbraak wetgever § Periode van de Verlichting § 1800: revolutionaire periode, alles wordt overhoop gegooid o Nationaal recht (1800 – nu): nationaal wettenrecht § Centraal staat nu de wetgever § Recht is een nationaal fenomeen § Ipv schaalvergroting: inkrimping van het recht § Tijd van de grote codificaties o Toekomst… § Voorspelling dat zowel Europees als regionaal recht comeback zullen maken + dat recht buiten Europa aan invloed zal winnen Bedenkingen ivm periodisering: o Periodisering is gebrekkig § Veranderingen gebeuren geleidelijk § Niet altijd gelijktijdig • Cf hierboven overlapping naklassiek / Justiniaans / Costumier § Oude blijft soms voortbestaan • Niet omdat iets nieuws bijkomt, dat het oude verdwijnt 9 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Vb legis actio – formula – cognitio extraordinaria bestaan op bepaald moment alle3 tegelijk § Overlapping van het begin van de costumiere periode met een deel van de naklassieke periode en met de Justiniaanse periode • Vanaf 476 einde gekomen aan Romeinse rijk in het Westen en strikt gezien zou de Romeinse periode daar ook moeten eindigen. De ontwikkelingen na 476 in het Oost-Romeinse rijk, en dan voral de optekening van het Romeins recht onder Justinianus zijn echter zo belangrijk geweest voor de latere geschiedenis van het Europese recht, dat ze een grondige behandeling verdienen Chronologie wijkt af van de gewone § Verschil met gebruikelijke periodisering, bv rol van Justinianus • Algemene periodisering: geen breuk ca 1100, wel ca 1500 • Hier gebruikte periodisering: een breuk ca 1100, maar geen breuk ca 1500 § Verantwoording daarvan • Rechtsgeschiedenis o Omstreeks 1100: verandering: herontdekking RoRe + men begint dit te bestuderen aan de universiteiten § Voor 1100 grotendeels onbekend en wat men kende stond op zeer laag niveau § Van universiteiten was nog geen sprake o Omstreeks 1500: weinig verandering o Omstreeks 1800: verandering: BW (nationale wetboeken) • Algemene geschiedenis o Omstreeks 1100: verandering: economisch + institutioneel o Omstreeks 1500: continuïteit à Klassieker voor ‘vernieuwing’: § Boekdrukkunst, maar dat zijn vooral bijbels – dat is toch geen nieuwe kennis, dus men kan niet van vernieuwing spreken à Effect hiervan niet zo groot § Val O-Rom rijk, ook daar is niks gebeurd, want het O-Rom rijk stelde al niet veel meer voor § Ontdekking Amerika 1492 • Amerika wordt niet ontdekt, daar liep al volk rond + Vikings waren daar al gepasseerd • Zelfs niet vanuit rest van Europa weg naar Amerika ontdekken, het is een expansieproces geweest (reeds in 1100 begonnen), eens gedaan in Spanje, moesten ze wel overzee gaan. 1492: laatst islamitisch bolwerk in Spanje, is ook begin Spaanse expansie over zee Dus opnieuw niks nieuw! § Protestantisme komt op, maar eigenlijk betekent protestantisme dat de kerk zich in 2 scheurt, maar dat is niet de eerste keer! • o 10 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Absolutisme komt op, maar dit was reeds enkele eeuwen bezig o Omstreeks 1800: eliminatie van de oude politieke orde, primeren van de menselijke rede op religieuze voorstellingen en industriële revolutie o Dus relativeren renaissance § Herontdekking oudheid (14de-16de eeuw): was in werkelijkheid reeds de 4de herontdekking van de oudheid à Fundamenteel verschil was wel dat men in de laatste renaissance meer aandacht heeft voor het Grieks, maar voor de rechtswetenschap heeft dat minder belang gehad. De grote juristen van de klassieke oudheid waren Romeinen, niet de Grieken Chronologie is West-Europees § Voor andere landen andere chronologie § Bv anders voor Rusland Chronologie is anders voor andere rechtstakken § Zie hoger verzekeringen § o o De hier voorgestelde periodisering moet gerelativeerd worden. Veranderingen doen zich nooit voor op één welbepaald moment, maar over een lange periode. Daarbij worden oude rechtsnormen niet altijd afgeschaft door nieuwe rechtsnormen. Oud en nieuw blijven vaak naast elkaar bestaan. Bovendien verloopt de evolutie niet overal even snel. De bovenstaande chronologie past relatief goed bij de geschiedenis van Vlaanderen, maar minder goed bij bijvoorbeeld die van Noord-Europa 11 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Eerste stuk romeinse periode Oud-Romeinse periode (ca. 753 tot ca. 250 VC) Rome is primitief -­‐ -­‐ -­‐ Ontstaan Rome o Niet in 153 vC (is legendarisch), wel in de 7de E vC Van stadsstaat tot heerser over Italië Maar: blijft een primitieve maatschappij – mentaliteit is er ene van boeren en herders o Voorbeelden uit het recht o Op sociaal vlak is de belangrijkste entiteit de familia De familia en de pater familias: belang voor later § Familia: vertalen wij als familie = groep van mensen die op het landbouwbedrijf leeft Hier betekent familia eerder de boerderij en alles wat daarbij hoort, zowel wat goederen betreft als mensen à gebouwen, gezin, dieren, slaven … van de boerderij § Pater familias is letterlijk vertaald de familievader à opgelet, als je op boerderij van je grootvader zit is dat al niet meer je vader à beter vertalen als de heer des huizes § Rome is vooral een verzameling van deze groepen (familia) die onder leiding staan van hun eigen pater familias (familiehoofd) De instellingen In de koningstijd (tot 510 vC) -­‐ Koning aan het hoofd (enige bestuurder, opperste rechter en opperpriester) en de drie standen: o Patriciërs § Grondbezitters § De aristocratie o Plebejers en § Hebben belangrijk beroep voor primitieve maatschappij, bv smid § Behoren niet tot de bovenlaag van de maatschappij zoals de patriciërs, maar zijn evenmin van deze afhankelijk o Clientes (politiek belang) § Afhankelijk van de patriciërs § Mensen die geen gronden hebben, of geen belangrijk beroep § U kan u onder de bescherming stellen van iemand die wel macht heeft zodanig dat die u beschermt, dus clientes stellen zich onder macht patriciër In ruil voor bescherming iets terug doen: bv op de markt als het druk is plaats ruimen voor u à Daarnaast ook slaven § Niet in 1 van de drie standen want ze tellen niet mee In de republiek (na 510 vC) -­‐ Verdrijving van de koning: patriciërs nemen de macht over. Plebejers laten het daar echter niet bij. Zij streven naar een gelijkberechtiging met de patriciërs. Dat heeft zijn gevolgen voor de instellingen. -­‐ Senaat: zwaartepunt van de politiek o Aanvankelijk een vergadering van de familiehoofden, later een vergadering van oud-magistraten. Men is lid van de senaat voor het leven. Door dit 12 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT o -­‐ -­‐ permanent karakter en de aanwezigheid van oud-magistraten is de senaat het zwaartepunt van het politieke leven in Rome. Senaat toen in Rome vs. bij ons Ouder Ook jongeren Rijken Ook anderen Voor het leven Voor 5 jaar Heeft de macht Zinloos? Benoemd ≈ aangewezen of gecoöpteerd Ervaring ≈ betere juristen? Volksvergaderingen: 3 comitia (alle Romeinen, patriciërs + plebejers) + concilium plebis (volksraad, enkel plebejers) o Minder belangrijk, gezien groter worden Rome o Totaal niet praktisch eens Rome groter wordt, blijft dan niet werken Magistraten: zijn geen rechters, maar door het volk gekozen overheidspersoon o Magistraat verwarrende term, want zijn bij ons rechters, daar zijn ze nooit rechters! o Zijn verkozen o Jaarlijks mandaat, meestal collegiaal (met 2) § Voor één jaar § Meeste ambten door meerdere personen uitgeoefend à uitz: ambt van dictator, maar dictator wordt slechts in uitzonderlijke omstandigheden en voor beperkte tijd aangesteld o Geen specialisten (gewoon carrière politici) o Niet betaald (belangrijk want bv de lastgeving is bij de Romeinen een typisch onbezoldigd contract, een vriendendienst tussen deftige burgers) o Aanvankelijk enkel patriciërs, na verloop van tijd konden ook plebejers magistraat worden à Magistraten in Rome o Priester en opperpriester § Nemen religieuze bevoegdheden van de koningen over § Aanvankelijk nemen zij ook zijn juridische taken over, later staan zij alleen nog in voor het sacraal recht. o Consul § Min of meer vervanger koning – aangesteld voor een jaar § Twee personen § Nemen niet-religieuze bevoegdheden van de koningen over. Verkrijgen later ook juridische bevoegdheden, maar verliezen de meeste daarvan al vlug. § Vooral politieke en militaire leiders o Praetor § Verantwoordelijk voor het recht Hij is geen rechter, maar hij is verantwoordelijk voor het recht Nam juridische bevoegdheden van de consuls over. § Maar 1 praetor (in deze periode), heeft geen collega o Censor § Man die moet toezicht houden op de moraal en de goede zeden § Heel grote macht, benoemt de leden van de senaat en kan bepaalde maatregelen nemen 13 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT o o o o o § § Aediel § § ‘censuur’ Oud-consuls die het toezicht op de goede zeden uitoefenen Voor de markten en het daarvoor geldende recht bevoegd Soms speciale regels voor de markten, staan nog altijd in BE recht wat de koop betreft Quaestor § Financiële magistraat : bevoegd voor staatsfinanciën § Penningmeester in studentenvereniging wordt soms ook quaestor genoemd Volkstribuun: grote macht + onschendbaar § Magistraat van de plebejers, dienen om plebejers tegen patriciërs te beschermen § Als magistraat iets doet kunt u naar volkstribuun stappen en vragen dat hij dat verbiedt à vetorecht tegen meeste beslissingen van comitia en magistraten Opgelet: ook nog vele lagere magistraten Verhouding praetor – consul Primitieve rechtsbronnen -­‐ -­‐ Gewoonte o Mos maiorum (gewoonte van de voorouders) o Oudste recht in elke maatschappij is het gewoonterecht, zo ook bij de Romeinen. Bepaalde zaken heeft men altijd al op een bepaalde manier gedaan en dat wordt als recht ervaren. Een probleem daarbij is echter, wat nu het onderscheid tussen het morele en het juridische is. à In Rome: § Moraal is het terrein van de censor § Recht is het terrein van de andere magistraten Wet o Wet der XII Tafelen § Ontstaan • Patriciërs kregen altijd gelijk in rechtszaken, en dat kon, want het recht stond nergens opgeschreven! Magistraten met juridische bevoegdheden hadden zo veel macht. Zij waren aanvankelijk hoofdzakelijk patriciërs, plebejers kenden het recht bijgevolg niet. De patriciërs konden dan ook hun machtspositie misbruiken om voor de plebejers nadelige beslissingen te treffen. • Zo ontstond omstreeks 450 vC de idee om het recht neer te schrijven = Wet der Twaalf Tafelen (tafel: tablet, de wet werd aangebracht op 12 bronzen platen) § Inhoud • Stelt niet veel voor • Geen optekening van het omstreeks 450 vC bestaande recht • Regelt enkel een aantal materies die onduidelijk waren. Ze bevat dan ook bepalingen over vanalles en nog wat. o Andere wetgeving (leges, plebiscita, lex hortensia, rol senaat) § Lex/leges • = algemeen bindend besluit van comitia, omvatten patriciërs en plebejers, gelden dus voor hen § Plebiscita • = beslissing van concilium plebis, enkel plebejers hierin, dus plebescita gelden enkel voor plebejers 14 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT 287 v.C. lex hortensia, zegt dat alle plebiscieten voortaan ook leges zijn à Gevolg • plebiscieten worden voortaan ook leges genoemd • plebiscieten gelden voortaan ook voor patriciërs (ze worden gestemd door plebejers alleen, maar gelden voor plebejers en patriciërs à vreemd!) § Rol senaat: in senaat domineren patriciërs, senaat maakt in deze periode zelf geen wetten, maar beslist wel over het geld. Dus zo zetten ze plebejers schaakmat, ze snijden hen financieel af als ze dingen doen die tegen hun belangen in gaan à Senatusconsulta (senaatsbesluiten): zijn in deze periode nog geen wetten, zijn dus nog geen bron van wet Andere bronnen van recht: minder belangrijk: rol priesters (en lekenjuristen) o RS en RL mindere rol o Priesters spelen wel een rol : eerst religieus gebonden, na verloop van tijd komen daar ook andere dan priesters in § -­‐ Primitieve procedure -­‐ -­‐ -­‐ Prehistorische fase: eigenrichting Vroegste fase: primitieve procesvorm o Proces religieus bepaald: de rechter velt zijn oordeel na raadpleging van de Goden Legis actio o Betekenis term § Een vordering (actio) gebaseerd op de wet (der Twaalf Tafelen of andere). Kon ook op de gewoonte gebaseerd zijn, ondanks de naam. § Bestaat uit de formele handelingen (plechtige formules en rituele gebaren) die men voor de met rechtspraak belaste magistraat moet verrichten om het proces in te leiden § Betekenis: praetor is verantwoordelijk voor het recht, als u proces wil opstarten moet u altijd eerst naar praetor gaan, maar die praetor loopt daar dus gewoon rond op de markt in Rome en u gaat daar naartoe. Probleem: hoe weten nu anderen of jij tegen de praetor gewoon een praatje doet of of je een proces opstart? Om te weten dat je een proces opstart moet er een ritueel gebeuren, u moet een show opvoeren. Ngl het soort proces ga je een ander ritueel hebben. Ritueel gebaseerd op de wet, opdat men zou weten dat u proces opstart. OPM soms ritueel gebaseerd op de gewoonte niet alleen op de wet • Wat is nu een ritueel gebaseerd op de wet? Ritueel bestaat uit bepaalde woorden en gebaren. Bv sleutel neerleggen is huis verkopen • In verschillende procedures hebben verschillende rituele verschillende procesvragen § Het begrip actio (EX!!) • In de legis actio: letterlijk: handeling/ritueel waarmee men procedure opstart • Later: vrij vertaald: rechtsmiddel dat iemand met een bepaald recht heeft om zijn recht voor de rechter af te dwingen • Vandaar tenslotte: vordering De term actio is het centrale begrip van het Romeinse recht. De Romeinen zijn immers niet geïnteresseerd in het hebben van een recht, wel in de 15 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT o o mogelijkheid om dit recht voor een rechter af te dwingen. Dit is een zeer realistische opvatting. Men heeft niet veel aan een recht, als de rechter niet bereid is het te beschermen. Primitief karakter Kenmerken § Geseculariseerd: minder primitief (men doet bv niet langer een beroep op de goden) § Zeer plechtig • Enorm formalistische procedure • Zodra u fout maakt in het ritueel is het ongeldig, dan begint er niks à Men verliest zijn proces, wanneer de formaliteiten niet perfect afgehandeld worden Fout: bv verkeerd gebaar, verkeerde woorden gebruiken Waarom? Zie context markt in Rome, er mag geen twijfel zijn § Enkel voor Romeinse burgers • Als vreemdeling kunt u nooit legis actio instellen! § IN TWEE FASEN! • 1ste fase: naar praetor gaan en proces opstarten à Verschijnen voor magistraat, stellen van de formele handelingen, waarbij elke partij haar standpunt uiteenzet. • 2de fase: bij de rechter komen – taak van praetor is u doorverwijzen naar de rechter à De rechter, een particulier, doet, in opdracht van de magistraat, uitspraak na de bewijzen en de pleidooien van de partijen. GEVOLG: term magistraat belast met de RS moet men in het juiste perspectief zien. De magistraat is niet de rechter. 16 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Voor-klassieke periode (250VC – 0) Rome wordt wereldrijk -­‐ Rome wordt een wereldrijk rond de Middellandse Zee Gevolg 1: aanpassing instellingen -­‐ Bestaande structuren moeten aangepast worden om de nieuwe situatie het hoofd te bieden o In Rome: § Toegenomen belang vreemdelingen leidt tot creatie van een 2de praetor in 242 vC. Deze praetor houdt zich bezig met geschillen tussen vreemdelingen en Romeinen / tussen vreemdelingen onderling op Romeins grondgebied. Vandaar krijgt hij naam praetor peregrinus (praetor voor de vreemdelingen), terwijl de andere praetor urbanus (praetor voor de stad, nl voor de Romeinen) wordt genoemd à Praetor peregrinus zal het meest progressief zijn, want komt meest in contact met vreemde culturen e.d. § Gelijkschakeling Italië en Rome • Romeinen beginnen te beseffen dat het verschil tussen hen en de rest van Italië niet zo groot is DUS alle andere inwoners van Italië gaan ze ook Romeinen maken! o In de provincies: probleem van bestuur Deze worden bestuurd door een provinciegouverneur, die in zijn provincie dezelfde betekenis heeft voor de RS als de praetor te Rome. De provinciegouverneurs zijn consuls en praetoren die, na hun jaar te Rome, ene jaar lang een provincie besturen § Gevaar voor misbruik! Bv magistraten die frauderen met geld -­‐ Niet alle instellingen kunnen de nieuwe aanpassingen het hoofd bieden. Zo verliest de censuur sterk aan betekenis op het einde van deze periode. Een groot moreel verval zet zich in. Op het einde van deze periode verkeert de Romeinse maatschappij in een duidelijke crisis, waarbij verschillende politieke leiders mekaar bekampen. à Senaat vaart goed bij het nieuwe systeem, magistraten ook è Gevolg: macht in handen van de senaat + magistraten (praetor) Gevolg 2: aanpassing rechtsbronnen door praetor -­‐ -­‐ -­‐ Gewoonte: o Oude rechtsregels blijven bestaan, voor zover ze niet veranderd worden o Gewoonte heeft echter nog weinig belang Wetgeving: idem o Comitia maken wetgeving, maar als Rome zo’n groot rijk geworden is kunnen die niet bijeenkomen o Weinig belang voor privaatrecht, daar de meeste wetten (leges en plebiscieten) andere terreinen betreffen Magistratenrecht (praetor) o Gezien het geringe belang van de gewoonte en mindere activiteit wetgever, bleef ruimte open voor de met RS belaste magistraten, inzonderheid de praetor. De praetor speelde immers cruciale rol in de procedure. § Praetor gaat het recht dus veranderen! § Vandaar dat we gaan spreken over magistratenrecht § MAAR magistratenrecht past niet in het traditionele rijtje van gewoonte, wetgeving, RS, RL … o Praetor maakt recht: § Reactie op vraag naar actio o.g.v. wet of gewoonte 17 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Actio toestaan: ingeval de gewoonte/wet in een actio voorzag, de partijen naar de rechter verwijzen • Actio toestaan met exceptie: ingeval de actio strijdig was met een andere bepaling uit de gewoonte/wet à verweer in de vorm van een beperkende vw bij de actio • Actio weigeren: ingeval de gewoonte/wet niet in een actio voorzagen, de partijen niet naar de rechter verwijzen § Maar: soms tegen wet en gewoonte beperkingen overschrijden: • Actio toestaan, ook al was er geen actio voorzien in wet/gewoonte • Actio weigeren, ook al voorzag wet/gewoonte in een actio • Exceptio weigeren: ook al was het gevraagde strijdig met de gewoonte/wet • Exceptio toestaan, ook al was er geen strijdigheid met de gewoonte/wet § Conclusie: praetor verandert recht: centrale figuur à op die manier ontstond nieuw recht o Op deze manier ontstond nieuw recht. Praetor schafte eigenlijk bestaand recht af en creëerde nieuw recht, maar in theorie had hij alleen maar de partijen de toegang tot de rechter of een verweermiddel voor de rechter gegeven of geweigerd. De praetor handelde hierbij niet willekeurig. Hij had het recht een edict uit te vaardigen (edict: verordening van een magistraat). Bij het begin van zijn ambtsperiode vaardigde elke praetor een edict uit, waarin hij bepaalde in welke gevallen hij actiones en exceptiones zou geven. De waarde van het edict was echter beperkt § Elk jaar was er een nieuwe praetor Deze nam meestal edict van zijn voorganger over, maar hij kon daarin veranderen wat hij wou § Praetor was niet door zijn eigen edict gebonden. Hij kon nog steeds actio of exceptio toestaan buiten zijn edict. Meer nog, aanvankelijk kon hij zelfs tegen zijn edict in, een actio of exceptio weigeren. o Voordelen § Je kan zeer flexibel inspelen op nieuwe noden, praetor treedt meteen op o Nadelen: gevaar voor willekeur, MAAR edict (alg reglement magistraat dat geldt gedurende dienst ambtstermijn) à waarde is echter beperkt, kan het naast zich neerleggen à Gevolgen recht praetor o Ius civile (trad. Recht) – ius honorarium (= praetoriaans recht) § Ius civile: • Letterlijk burgerlijk recht • Het traditioneel recht, nl de mos maiorum, de Wet der Twaalf Tafelen, de aanvulling daarvan door later wetgeving (incl senatusconsulta, wnn deze wetgevend worden) en de interpreatie van dit alles. § Ius honorarium • Op het gezag van de magistraat berustend recht (honor = ereambt) • De rechtsregels van de magistraten, dus vooral het door de praetor ontwikkelde recht • 18 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT o Ius civile (recht dat alleen voor Romeinen geldt) – ius gentium (recht van de vreemdelingen, is geen volkenrecht, gewoon een algemeen recht dat wordt toegepast tussen twee ≠ vreemdelingen) § Ius civile: geldt enkel voor Romeinen onderling, niet voor vreemdelingen (peregrini). Deze zijn onderling aan het recht van hun eigen volk onderworpen § Ius gentium: recht van de volkeren; is geen internationaal recht, maar het recht dat in het Romeinse rijk gold voor rechtsbetrekkingen tussen Romeinen en vreemdelingen of tussen vreemdelingen van verschillende volkeren. • Volgens de Romeinen rechtsregels die alle volkeren gemeenschappelijk hebben, maar in de praktijk is het anders. Ze smijten gewoon de lastige zaken uit hun recht en wat overblijft is ius gentium • Obv ius gentium gaat men ius civile vereenvoudigen • Ius gentium heeft dus niks te maken van internationaal publiekrecht van ons! § Achtergrond van dit onderscheid • Tot 242vC slechts één praetor. In dat jaar krijgt hij het gezelschap van 2de praetor die zich bezighoudt met RS waar vreemdelingen bij betrokken zijn. Creatie van het ius gentium is het werk van die 2de praetor. • Twee soorten actiones ngl het gaat om ius honorarium/ius gentium • Wat de natuurlijke rede tussen alle mensen heeft ingesteld en door alle volkeren wordt gevolgd <-> volkenrecht: ius inter gentes (tussen volkeren) § Belang ius gentium • Geen recht dat alle volkeren gemeenschappelijk hebben, maar een zeer eenvoudig recht dat op het gezond verstand berust en daarom zeer bruikbaar is à Grote invloed uitgeoefend op ius civile à Bepaalde regels uit ius gentium vonden Romeinen zo goed dat ze dachten dat het al altijd Romeins recht geweest was. Deze regels werden uiteraard dan ook ius civile • • o Ius gentium voor buitenlanders Niet aan zware formele voorwaarden gebonden àOpgelet: 2x ius civile (in verschillende betekenis) Verschillende soorten actiones ngl inmenging praetor § Actiones civiles (komen uit ius civile) <> actiones honorariae (komen uit ius honorarium) Soorten actiones honorarium: • Actiones utiles o = aangepaste vorderingen o Actiones honorarium gemaakt door praetor à hoe? De simpelste manier om iets nieuw te maken is pikken van een ander: bestaande actio nemen en daar een paar woorden in veranderen = actio naar analogie • Actiones ficticiae o Actio gebaseerd op een fictie, nl bepaalde vw staat in actio, is niet voldaan, maar praetor werkt vanuit opvatting dat die voorwaarde wel voldaan is 19 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Bv heel veel actiones ficticiae gemaakt door praetor peregrinus dat Spaanse die voor hem staat, daar gaat hij vanuit dat dat een Romeinse is, ook al is dit niet zo • Actiones in factum o = op een feitelijke situatie gebaseerde vorderingen o Praetor maakt nieuwe actio door eenvoudige opsomming te geven van de feiten die de eiser moet bewijzen opdat de rechter hem in het gelijk zou stellen. Dit doet de praetor vooral bij totaal nieuw probleem waarvoor hij niet op bestaand recht kan terugvallen (in dit geval is de actio geheel origineel) § Actiones directae <> actiones contrariae o Praktisch gericht § Romeinen spreken nooit, zoals bij ons, over rechten, wel over actiones! § Waarom? Rechten dat is theorie, maar u moet naar de rechter kunnen stappen, dat is van belang , anders hebt u niks aan uw recht § Die praktische gerichtheid is typisch Romeins: praetor trad slechts op wanneer hij met een concreet probleem geconfronteerd werd. à ius honorarium is praktisch gericht Praetor heeft hulp van de rechtsleer : het juristenrecht à Juristenrecht (rechtsleer) o Belang § Lekenjuristenrecht uit voorgaande periode winnen in deze periode aan belang. Niet alleen geven zij zoals vroeger adviezen aan particulieren en stellen zij akten op, maar zij geven ook bijstand (in de eerste fase van het proces) aan de praetor, die vaak geen jurist is of (in de tweede fase van het proces) aan de rechter, die een gewone privé-persoon is en dus haast nooit een jurist. De nieuwe rechtsregels van de praetor zijn meestal het werk van de juristen. o Term jurisprudentia (≠ onze advocaat) o -­‐ Pleit niet (redenaars pleitten) à Konden zich bekommeren om het recht zelf en niet om het standpunt van 1 partij Pleit Onpartijdig Partijdig Werkt gratis à alleen rijken kunnen rechtsgeleerde zijn! à Geven adviezen in het openbaar Wordt betaald à OPM: Romeinse juristen (jurisprudentes = rechtskenners): vergelijk dit met het Engelse jurisprudence (rechtsleer), maar in het NL heeft jurisprudentie de betekenis van RS Gevolg 3: aanpassing procedure -­‐ -­‐ Verval legis actio o Legis actio-procedure blijft bestaan tot 17vC. Ze was echter reeds lang voor deze datum grotendeels verdrongen door formula-procedure Opkomst formula o Term formula = formulier 20 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT § Formulier dat praetor aan rechter geeft, om te duiden hoe proces in mekaar zit Procesformule: de schriftelijke formulering van de stellingen van de eiser en de gedaagde, op grond waarvan de rechter het proces moet beslissen o Ontstaan van deze procedure: dankzij de vreemdelingen (komt uit het ius gentium) § De formula-procedure bestond aanvankelijk enkel voor geschillen, waarbij vreemdelingen betrokken waren. Deze konden immer geen gebruik maken van de legis actio. Later begon men deze procedure ook te gebruiken bij geschillen tussen Romeinen onderling. Dat bleef aanvankelijk beperkt tot enkele uitzonderingsgevallen. Pas op het einde van de voorklassieke periode konden de Romeinen de formulaprocedure bij alle processen gebruiken. o Slechts geleidelijk verdringen legis actio o Voordeel: veel minder formalistisch dan de legis actio. Men verliest niet langer zijn eis doordat men een bepaalde vorm niet nageleefd heeft, bv door een verkeerd woordgebruik. Verloop formulaprocedure o Voor het proces: dagvaarding van de verweerder door de eiser § Weigert de verweerder aan de dagvaarding gevolg te geven, zijn dwangmaatregelen mogelijk. o Het proces in 2 fasen (net zoals legis actio) à Eerste fase: fase voor de magistraat: in iure (in rechte) (EX!) § Beide partijen verschijnen voor de praetor. Eiser geeft zijn versie van de feiten en vraagt aan de praetor om hem een actio te verlenen, nl de zak naar de rechter te verwijzen. Eerst de eiser, reactie praetor: • Weigeren actio o Zaak niet naar de rechter verwijzen: omdat duidelijk is dat de feiten niet juist weergegeven zijn, dat de gevraagde actio niet van toepassing is op de feiten of dat aan de vereisten voor een rechtsgeldig proces niet voldaan is. Zo moet de magistraat in ppe de magistraat van het domicilie van de verweerder zijn. Het principe dat de eiser de verweerder moet dagvaarden voor de rechtbank van diens woonplaats, geldt nu nog steeds in heel Europa • Toestaan actio à Dan kan verweerder op ≠ manieren reageren o Verweer ten gronde voeren § Hij ontkent het recht vd eiser of de door deze aangehaalde feiten. De praetor gaat dan over tot de volgende stap in de procedure o Exceptief verweer voeren § Hij betwist noch het recht vd eiser, noch de door deze aangehaalde feiten. Hij beroept zich echter op zijn eigen recht of op andere feiten, die tot zijn vrijspraak moeten leiden. Hij doet dit door een exceptio (verweermiddel) te vragen. De praetor kan deze exceptio weigeren of toestaan. In dat laatste geval kan de eiser een replicatio (exceptie op de exceptie) vragen, waarop dan weer een duplicatio § -­‐ 21 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT (exceptie op de exceptie op de exceptie) kan volgen. àPing-pong bij de Romeinen § Eiser: actio § Reactie verweerder: exceptio § Reactie eiser: replicatio § Reactie verweerder: duplicatio o Eiser gelijk geven § Daarmee is de procedure nog niet afgelopen; men moet immers nog vastleggen hoeveel de eiser krijgt en daarover kan eventueel nog geprocedeerd worden. o Niet reageren: heeft zware gevolgen § Reactie verschilt overeenkomstig de aard van de actio. In bepaalde gevallen (actiones in rem) is slechts indirecte druk mogelijk. In andere gevallen (actiones in personam) zijn de sancties zeer zwaar: praetor kan de eiser toestaan de verweerder in gevangenschap mee naar zijn huis te nemen. Hij kan de eiser ook de toestemming geven om zich in het bezit te stellen van de boedel van de verweerder, zodat deze verkocht kan worden. à Niet aan te raden, want bij de Romeinen mag de eiser alles verkopen van u als iets niet betaald was Staat de praetor de actio toe en is er verweer, dan kan de fase voor de praetor afgesloten worden. Dit gebeurt door o Opstellen formula = draaiboek proces § Rechter spreekt recht, maar praetor geeft instructies. Deze instructies staan in de formula à Formula = draaiboek, precieze instructies wat de rechter moet doen, de oplossing staat er niet in maar de instructies zijn wel van belang omdat ze kunnen bepalen of je gaat winnen of verliezen! Ook bepaling over de aanstelling van de rechter. à Als partij moet je ook akkoord gaan met de formula om die reden: niet akkoord met de formula en je verliest dan schuld van de praetor in de formula, anders later problemen § Deze instructies aan de rechter bestaan uit één lange zin. § Romeinen kennen niet één standaardformule voor alle procedures. Voor elke situatie is er een actio voorhanden met haar eigen formula. § Eenvoudigste formulae verlopen volgens volgend schema • Eerste deel (intentio: bewering): hetgeen de eiser beweerst • Tweede deel (condemnatio: veroordeling): wat de rechter moet 22 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT doen indien hij zijn beweringen kan bewijzen (veroordelen) en indien hij dat niet kan (vrijspreken) • Derde deel (exceptio), is een voorwaarde bij het tweede deel. Indien de eiser zijn beweringen kan bewijzen, moet de rechter veroordelen, voor zover de andere partij zijn verweer niet kan bewijzen. § Voordeel: de formulae schrijven precies voor hoe de partijen voor de rechter te werk moeten gaan (geen tijd verspillen) § Nadeel: men moest meerdere formulae kennen o De litis contestatio (vaststelling van het geding) § Betekenis: partijen gaan akkoord met de bewoordingen van de formula (+ akkoord zijn met de aanstelling van de rechter) à Sluit fase voor de magistraat af à Door litis contestatio onderscheidt formulaprocedure zich van onze RS § Wil verweerder niet overgaan tot de litis contestatio, dan kan de procedure voor de rechter geen doorgang vinden. Toch gaat het niet om scheidsrechtspraak, want de verweerder die niet overgaat tot de litis contestatio, staat aan sancties bloot § Gevolgen • Bindende kracht vonnis o Rechter is privépersoon en je bent niet verplicht van een privépersoon te volgen, maar omdat je zelf akkoord bent geweest in de litis contestatio brengt dit de bindende kracht van het vonnis mee. • Actio wordt geconsumeerd Exceptio rei iudicatae = non bis in idem o Er kan nooit meer een vonnis gegeven worden over dezelfde zaak o Wordt er toch nog actio gevraagd voor praetor, kan men een exceptie opwerpen. o Ppe van non bis in idem is ook in ons recht nog van belang (gezag van gewijsde) à!! Formulaprocedure: is geen procedure op tegenspraak! Eiser en verweerder praten apart tegen de praetor, maar ze praten niet met elkaar <-> ons proces à Tweede fase: fase voor de rechter: apud iudicem § Partijen leveren bewijslast, waarna rechter uitspraak doet • Rechter is senator, later ook anderen • Rechter kan veroordelen of niet § Bewijslast 23 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT • • • Ppe is dat elke partij de bewijzen levert voor wat zij beweert à Indien eiser zijn stelling niet kan bewijzen, gaat tegenpartij vrijuit, ook al heeft die zelf niet unnen bewijzen dat eiser ongelijk heeft à ppe geldt nog steeds in ons recht In bepaalde gevallen keert men bewijslast om (vooral wnn men in positie verkeert, waarin men moeilijk het bewijs kan leveren/bepaalde vermoedens aanwezig zijn) Dit kwam in deze periode nog niet voor Moderne procesrecht: nadruk op verplichting van de partijen om gezamenlijk tot het bewijs te komen, bij Romeinen was die geheel afwezig. Betekenis veroordeling: • Bij ons liefst in natura • Romeins recht nooit in natura, tenzij bij noxale acties o ALTIJD veroordeling bij equivalent, geldsom betalen omdat iemand dwingen tot iets te doen niet lukt (<-> België: natura is de regel) o Actio noxalis: schade veroorzaakt door een zoon of een slaaf dan moet de pater of eigenaar slaaf optreden tegen hem een actio instellen want zoon of slaaf heeft geen geld, maar pf kan er aan ontkomen, heeft de keuze: ofwel betalen ofwel slaaf of zoon cadeau doen aan andere. Na het vonnis: tenuitvoerlegging § Tenuitvoerlegging vonnis: bij ons: uitvoerbare titel § Romeinen: niet vrijwillig uitvoeren? Overgaan tot gedwongen tenuitvoerlegging. à Vroegste RoRe: gedwongen tenuitvoerleggin op de persoon van de veroordeelde bestond (bij niet tijdig betalen kon deze verkocht of gedood worden) à Later op vermogen veroordeelde tenuitvoerlegging; kon echter niet zomaar: • Vonnis van de rechter was geen uitvoerbare titel • Naar de praetor en nieuwe actio (actio iudicati, vordering op grond van een veroordeling) vragen. • Meestal leidde dit niet tot een nieuw proces. Dat leidde er immers toe dat men het dubbele moest betalen. Na een nieuwe veroordeling of de instemming met actio iudicati verkreeg de eiser de goederen van de veroordeelde (alle goederen werden verkocht, in ingewikkelde procedure, zonder uitzondering). • Opmerkelijk: alle goederen veroordeelde werden verkocht, en niet juist genoeg om aan schuld te voldoen. § o 24 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Klassieke periode (0 – 250) Rome krijgt een keizer -­‐ -­‐ Crisis van de republiek (eind 1ste E vC) (zie de serie Rome), à verdwijnen republiek maar: o Caesar mag geen monarchie inrichten Oplossing: principaat van augustus: o Getemperd keizerrijk o Princeps verkrijgt centrale positie § Oefent verschillende ambten tegelijk uit (maar niet ambt van praetor) § Voor het leven benoemd § Meeste magistraten boetten daardoor aan belang in à praetor urbanus en praetor peregrinus bleven echter nog lange tijd cruciaal voor het recht (krijgen wel het gezelschap van allerlei nieuwe praetoren) o Oude instellingen blijven voortbestaan o Schijn van republiek § Principaat: achter de schermen keizerrijk maar het ziet eruit als een republiek o In feite: monarchie (princeps) o Volksvergaderingen verminderden sterk aan belang. De keizers bevorderden echter de senaat, waarvan zij de leden benoemden. o Bij zijn bestuur werd de keizer bijgestaan door een zeer bekwame administratie. Bijgevolg is dit vooral een een periode van consolidatie en stabiliteit, gekenmerkt door de pax Romana (Romeinse vrede), die zich vooral buiten Rome, in de provincies, laat voelen o Principaat: bloei van Rome: pax romana leidt tot ontwikkeling provincies § Pax romana: mensen kalm houden, of anders ingrijpen, rust en orde: ontwikkeling provincies Opmerking: ontwikkeling provincies leidt tot constitutio antoniniana. -­‐ EXAMEN Constitutio Antoniana 212 n.Chr.: alle inwoners rijk Romeinen (ervoor alleen Rome, daarna Italië, nu rijk) è Gevolg: verminderen onderscheid ius gentium en ius civile è Naamgeving : pronomen, nomen, cognomen Gevolgen voor de instellingen -­‐ -­‐ Principaat: achter de facade van de republiek heerst de keizer Oude instellingen blijven, maar: o Magistraten: de princeps is supermagistraat § Verandert veel, maar zorgt ook dat er niet te veel tegenstand komt § Censor, hoofd brandweer, leger,… = supermagistraat BEHALVE praetor! (op politiek vlak stelt de praetor dus niet veel voor, voor ons en het recht natuurlijk wel) o Senaat onder controle van de keizer § Keizer benoemt leden senaat o Keizerlijke provincies § Nieuwe direct onder keizer o Keizerlijke ambtenaren § Hij gaat hen betrekken bij uitwerking beleid ; o.a. door raad te vormen, alle top-personen omdat hij mensen nodig heeft om zichzelf te legitimeren 25 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT -­‐ Zwakheden van dit systeem o Alles hangt af van de persoon van de princeps o Opvolging niet goed geregeld (elke keer dat een keizer overlijdt kan een strijd om de macht uitbreken en een burgeroorlog), maar globaal genomen wordt het rijk wel goed bestuurd Gevolgen voor de rechtsbronnen 1. Gewoonte: is uitgespeeld 2. Wetgeving van volksvergaderingen en de senaatsbesluiten à Leges en plebescita: • • • • Komen in het begin nog voor Worden verdrongen door senatusconsulta in de loop van de 1ste E nC o Senatusconsulta: wetgeving en formeel gezien is senaat de wetgever, princeps schrik van zijn macht openlijk te tonen daarom via de senaat Maar: deze zijn vermomde keizerlijke wetgeving o Keizer liet een voorstel doen en de senaat zette dit dan om in een senaatsbesluit. Begin 3de E nC verdwijnen senaatsbesluiten grotendeels als bron van wetgeving 3. Magistratenrecht à Achteruitgang praetor : gezien de overheersende positie van de princeps werden de magistraten minder belangrijk voor de rechtsvorming à Door: • • • Edictum perpetuum (salvius julianus) o 135-138 o in opdracht van keizer Hadrianus § Eeuwig edict: tekst van edict die vastligt, praetor kan voortaan geen nieuw recht meer doen ontstaan in zijn edict o EXAMEN SALVIUS JULIANUS !, inperking praetor Opkomst cognitio-procedure o Nieuwe procedure: cognitio extraordinaria : kennisnemen buiten de normale orde, iets anders dan de formula o Was het terrein van anderen dan de praetor urbanus of de praetor peregrinus. Keizerlijke inmenging in de rechtspraak voor de praetor (praetor kon niet meer rekenen op hulp beste juristen, want voortaan in dienst van keizers) 4. Keizersrecht • • • Ontstaan keizersrecht o Aanvankelijk had de keizer geen echte wetgevende bevoegdheid, maar slechts de bevoegdheid op grond van zijn verschillende magistraturen. Daarom werkte hij nog vaak via de senaat. De centrale positie van de keizer leidde er echter toe dat hij ook als wetgever beschouwd werd. Ius civile? o Voor de Romeinen niet duidelijk waar dit nieuwe keizerlijke recht nu moest geplaatst worden o Is keizersrecht ius civile of ius honorarium? Maakt niet uit, want keizerlijke wetgeving krijgt de naam constitutiones (wetten) Vormen keizersrecht (Constitutiones: wetten van de keizer < Fr, Eng: constitution) o Edicten § Beslissingen van de keizer bij wege van algemene maatregel 26 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Magistraten konden edicten uitvaardigen, keizer is magistraat, algemeen reglement van de magistraat. § Verschil tussen edict keizer en gewone magistraat: gewone magistraat voor 1j dus zijn edict geldt ook zo lang, keizer daarentegen voor de rest van zijn leven én erna, dus edicten van de keizer blijven gelden na overlijden keizer! Decreten § Uitspraak van de keizer als rechter, keizer is geen gewone rechter, de uitspraak geldt alleen voor die betrokken partijen voor gewone rechter, bij de keizer gelden ze ook als gewone wet § Vooral in onduidelijke of gecompliceerde zaken trad de keizer als rechter op. Hij kon immers nieuw recht creëren. Zijn decreten golden niet alleen voor de zaak zelf waarin hij uitspraak deed, maar ook in analoge gevallen. Om dat de rechter wetgever is, heeft zijn gerechtelijke uitspraak tevens kracht van wet. à Dit is geheel strijdig met de geest van ons recht. Een rechter kan daarin alleen maar uitspraak doen over de hem voorgelegde zaak. Zijn beslissing heeft geen rechtskracht in andere zaken Mandaten § Bevelen van de keizer aan zijn ambtenaren en soldaten à vandaag niet van belang van ons vb. niet met vreemde vrouwen trouwen Rescripten § Mensen in de provincie hebben een juridisch probleem: je schrijft een brief naar de keizer en de keizer antwoordt in een antwoordbrief. Dit antwoord kan worden ingeroepen tegenover een tegenpartij, een keizerlijk ambtenaar of de praetor. à Door zijn rescripten mengt keizer zich ook in RS praetor (deze kan immers een keizerlijk rescript om een actio toe te staan niet negeren) § = schriftelijke verzoeken om juridisch advies waarop keizer schriftelijk antwoord geeft § Rechter spreekt zich in zijn rescript alleen over het recht uit. Hij onderzoekt nooit de feiten § o o o § • Rescript is meteen ook een wet maar geldt niet voor alles, alleen voor de rechtsregel niet voor de feiten (die kan de keizer niet weten, dat moeten zijn ambtenaren, rechters ter plekke doen) Keizersrecht is een product van de keizerlijke macht (cf. Cursus martyn) 5. Juristenrecht • • • Klassieke periode is vooral door de activiteit van de juristen een bloeiperiode van het Romeins recht. De juristen zijn de belangrijkste figuren van het RoRe in deze periode. Niet alleen door hun eigen kwaliteiten, maar ook door de steun van de keizer. Element van continuïteit Probleem autonomie van de juristen (want juristen veel geld) o Oplossing: het ius respondendi § Keizers hebben prestige van de belangrijkste juristen enorm vergroot door hen het ius publice respondendi ex auctoritate principis (het recht van staatswege een advies te geven dat met het gezag van de keizer bekleed is) te verlenen. Dit geeft het advies van de desbetreffende jurist een groter gezag, maar de rechter is aanvankelijk niet door dit advies gebonden. 27 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Later evolueren deze adviezen wel in de richting van bindende adviezen. o Voordelen ervan voor juristen en keizer § Zo gaan de juristen conformeren naar wat de keizer wil om dat ius respondendi te krijgen, zo’n IR is ook bindend voor de betrokkene o Verdwijnen ius respondendi: evolutie naar de jurist-ambtenaar § Het ius respondendi wordt na verloop van tijd niet meer verleend en keizerlijke rescripten nemen de plaats ervan in. Deze en andere vormen van keizerlijke wetgeving worden trouwens ook opgesteld door juristen, die als ambtenaren in dienst van de keizer staan. à Op het einde van de klassieke periode zijn alle grote juristen keizerlijke ambtenaren; allemaal onder controle keizer en alle juristen worden keizerlijke ambtenaren. o Duidelijke evolutie van de compleet onafhankelijke jurist uit de republiek over de jurist met het ius respondendi in het begin van het principaat naar de jurist-ambtenaar Verwezenlijkingen klassieke juristen: bloei van het romeins recht Klassieke juristen bouwen in essentie verder op het werk van de juristen uit de vorige periode. Sterk casuïstisch (Romeins recht: praktisch, concrete zaken oplossen <-> bij ons: theorie) : gevolgen o Weinig systematisch o Weinig definities § Uitzondering: leerboeken (= belangrijke vernieuwing) • Eerder beperkt van omvang • Meer systematisch en gestructureerd. Ook bevatten ze definities, maar niet overdrijven. § Reden • Weinig definities want vinden dat de kans groot is dat je er naast zit • In het recht is elke definitie gevaarlijk (omnis definitio in iure civili periculosa est) § Belang • Deze werken vormen onRS het uitgangspunt voor de latere Europese rechtswetenschap. § Instituten van gaius • = bekendste van deze eerste cursussen RoRe Ook commentaren op belangrijke rechtsteksten, zoals het Eeuwig edict De belangrijkste klassieke juristen o Vroeg: Labeo <> capito o Bloei: Gaius, Salvius julianus o Laat: Papinianus, Paulus, Ulpianus en Modestinus = De grote 4: meest recente, laatste zijn de belangrijkste omdat zij ook dingen hebben overgenomen van hun voorgangers (ook lijfwacht, konden schuld doorsteken naar de andere) § • • • • Gevolgen voor de procedure Formula-procedure -­‐ Formula: gaat achteruit o Formula blijft heel principaat bestaan én blijft in gebruik gedurende hele klassieke periode 28 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Cognitioprocedure -­‐ Een nieuwe procedure: de cognitio extraordinaria o Ontstaan: § Egypte; door de opkomst van de keizer à mensen gaan automatisch naar degene met meeste macht Keizer sprak uiteraard recht volgens de nieuwe procedure (en niet volgens formula) § Gevallen waarvoor geen formula-procedure bestond, of in de provincies (waar deze procedure niet bestond) o Doordringen § Respect voor traditie, alleen waar geen formula/in provincies – eerst enkel in beroep, later wel veralgemeend: procedure biedt meer rechtsbescherming dan traditionele formula § In rome zelf brak deze procedure pas echt door in volgende periode o Tenuitvoerlegging vonnis -­‐ Verloop cognitioprocedure o Gehele procedure onder controle keizer of (de met zijn gezag beklede) ambtenaar o De rechter heeft een grotere macht: GEVOLGEN § Geen litis contestatio meer, het vonnis heeft consumerende werking • Partijen meteen aan jurisdictie rechter onderworpen. Zij hoeven zich niet meer daaraan te onderwerpen via litis contestatio à Rechter kan gedaagde die niet verschijnt toch veroordelen in een verstekprocedure à Consumerende werking van de litis contestatio gaat nu over op het vonnis (exceptie van gewijsde: exceptio rei iudicatae) à De litis contestatio blijft bestaan, maar heeft nu andere betekenis. Het is nu het begin van de procedure voor de rechter, wanneer de gedaagde ingaat op de beweringen van de eiser door deze te bestrijden o Andere betekenis: drempel van het geding (formula: vaststelling van het geding), moment waarop proces echt begint. Zodra verweerder antwoordt op eiser begint de litis contestatio hier. Van zodra een vonnis er is kan je niet meer opnieuw doen (zoals bij ons vandaag gezag van gewijsde vonnis) en niet meer litis contestatio à actio wordt gewoon eis van de partij (=wat je vraagt), en niet meer rechtsmiddel (=vatten rechter) § Procedure verloopt niet langer in 2 fasen. Alles speelt zich af voor de rechter. Bijgevolg is een formula niet meer nodig. Resultaat: • Actio is nu vordering of datgene dat men opeist (want actio en exceptio niet meer nodig). Ze is niet langer gebonden aan de formula. • Exceptio is niet langer een beperkende voorwaarde in de formula. Een exceptio is voortaan elk argument da tin het voordeel van de beklaagde pleit. Men maakt dan ook minder het onderscheid tussen een verweer ten gronde en het vroegere exceptief verweer. In dat laatste geval spreekt men 29 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT § § § § -­‐ -­‐ niet langer van exceptio, maar van praescritio (verweermiddel door het opwerpen van een tegenrecht). De rechter is vrij bij de waardering van het bewijs Men kan nu ook tot een prestatie in natura veroordeeld worden De procedure verloop veel efficiënter + vonnis wordt schriftelijk gegeven Ontstaan van recht op beroep • Meestal treedt ambtenaar op en niet de keizer: om te weten of ambtenaar het niet goed doet recht op beroep (bij de keizer of bij hogere ambtenaar). Keizer heeft recht op beroep ingevoerd niet zozeer om rechtzoekende te helpen zoals bij ons wel om macht van de keizer in stand te houden Beroep o NU: Rechter is ook maar een mens die fouten kan maken. Daarom: controle door 2de (hogere) rechter Dus: beroep als mechanisme van rechtsbescherming o <-> ROMEINEN: beroep is uitdrukking van hiërarchische verhouding. Wie niet akkoord is met een beslissing van keizerlijke rechter gaat naar diens meerdere, de keizer § Rechter is ondergeschikte van de keizer DUS wie het niet eens is met de rechter, kon zich tot de keizer wenden met het verzoek dat deze de zaak opnieuw zou bekijken o Stimuleert verschriftelijking à voor controle wat gezegd is Tenuitvoerlegging o Tenuitvoerlegging: keizer of zijn ambtenaren spreken recht, alleen op afzonderlijke vermogensbestanddelen en niet meer op gehele vermogen à faillissement kan enkel indien ontoereikend vermogen en samenloop SE’s o <-> vroeger: ‘faillissement’; al zijn schulden voldoen al zijn SE’s; uitvoering op alle goederen 30 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Na-klassieke periode (250 – 527) Verval Rome + grotere macht keizer -­‐ Zware crisis romeins rijk o Midden 3de eeuw o Intern kampt het rijk met economische problemen en politieke instabiliteit. Aan de grenzen beginnen ‘barbaren’ het land binnen te vallen. De Romeinse maatschappij hervormt zich om aan de nieuwe problemen het hoofd te bieden. Dat leidt tot 2 wezenlijke veranderingen § Gevolg: Dominaat • Men hoopt dat de keizer de problemen kan oplossen. De keizer wordt nu almachtig, de schijn van een republiek verdwijnt totaal. De keizer is niet langer de princeps (eerste), maar de dominus (heer, meester). Vandaar de naam dominaat. § Deling van het rijk: Westen en Oosten - accent op het Oosten, zeker na 476 (WRR verdwijnt) • Oost-Romeins rijk heeft als hoofdstad Constantinopel (door keizer Constantijn ingericht) • West-Romeins Rijk heeft als hoofdstad Rome • Eind 4de E: opdeling wordt definitief • Accent ligt op het oosten want cultureel rijker, hoogstaander, en makkelijker te verdedigen (àuiteindelijk verliezen de Romeinen zelfs Westen) § Doorbraak christendom • Wordt zelfs staatsgodsdienst vanaf eind 4de E Gevolgen voor de instellingen -­‐ -­‐ Barbaarse koningen Het rijk zelf o Keizer is almachtig o Ambtenaren à Gezag van de keizer steunt op een sterke administratie à Bijstand van zijn quaestor sacri palatii § ‘de penningmeester van het heilig paleis’ Maar is eigenlijk minister van justitie! Was belast met het juridisch beleid à Ook een sterk leger (vereiste echter alsmaar meer belastingen, waardoor problemen nog toenamen) Gevolgen voor de rechtsbronnen Algemeen vulgarisering van het Romeins recht. De crisis van het rijk leidt ook tot een crisis van het recht. Het Romeins recht bevindt zich nu duidelijk op een lager niveau. Het is een veel simpeler recht, een recht van niet-professionele juristen. MAAR -­‐ -­‐ -­‐ Klassieke perioden niet te hoog inschatten Vulgair recht is vaak zeer praktisch, zeer goed aangepast aan de maatschappij Nieuwe invloeden o Invloeden christendom o Invloeden Hellenisme (Grieks) è Het recht gaat achteruit, maar je mag dat toch een beetje relativeren 31 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Gevolgen: -­‐ -­‐ -­‐ -­‐ Meer ethische elementen in het Romeins recht Meer aandacht voor de billijkheid Sterke opkomst van geschreven stukken Sterke deformalisering van het recht Andere rechtsbronnen -­‐ -­‐ -­‐ -­‐ Magistratenrecht en wetgeving van de volksvergaderingen: stellen niks voor o Zijn verdwenen o Term lex is nu voorbehouden aan het keizerlijke recht. Tegenover leges (het keizersrecht) staat het ius (de geschriften van de klassieke juristen, zij het in aangepaste vorm) Gewoonte: Romeins recht wordt zelf een gewoonte à De gewoonte wint aan belang Juristenrecht (ius): herkauwen oud materiaal, maar dat is: o Te moeilijk: aangepaste uitgaven § Wijst alweer op een praktisch, eerder dan wetenschappelijk doel. o Niet altijd eigentijds: interpolaties § Interpoleren = ‘updaten’ Aanpassen aan de eigen tijd, hetzij door te schrappen, hetzij door uitleg bij te schrijven o Te omvangrijk: bloemlezing § U smijt er alle lastige stukken uit en zorgt ervoor dat het veel minder is = bloemlezing § Fragmenten uit de werken van de belangrijkste klassieke juristen (vgl met onze huidige bronnenboeken en caseboeken) § + verzameling keizerlijke constitutiones met de naam codex (geschrift in boekvorm, dus niet in de vorm van een rol) à geen officiële verzamelingen. Hebben geen kracht van wet. à Niet noodzakelijk negatief bekijken: vaak systematischer dan de werken uit de klassieke periode à 1 positief punt: universiteiten o Belangrijkste: Beiroet, Constantinopel en Rome o Opleiding duurde 5 jaar o Programma sterk afgestemd op de geschriften van de klassieke juristen. Alleen in het laatste jaar studeerde men keizerlijk recht. o Dit soort werken wordt aan de universiteiten gebruikt, maar stel je niet veel voor bij universiteit. Grote faculteit is op zijn hoogtepunt 5 proffen Belangrijkste universiteit was gevestigd in Beirut Keizersrecht (leges) o Orde in het ius: citeerwet § 426: keizer bepaalt dat alleen de geschriften van Papinianus, Gaius, Ulpianus en Modestinus gezaghebbend zijn. Verschillen hun meningen, dan telt de mening van de meerderheid. Geen meerderheid? Mening Papinianus geeft de doorslag. De geschriften van de andere juristen dan deze 5 verliezen hun gezag, tenzij ze door hen geciteerd worden. § Gehele regeling mechanisch en weinig wetenschappelijk § Als er voor rechter 2 partijen staan, en de ene kan een jurist citeren en de andere niet, wie wint het proces? Degene die de jurist kan citeren! § De grote 5 Papinianus is de belangrijkste, gaat boven alle andere 32 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT o Orde in de leges: codex Theodosianus § 438: Oost-Romeinse keizer Theodosianus vaardigt een codex uit, die de belangrijkste algemene keizerlijke wetgeving sinds Constantijn bevat (want probleem: heel veel wetten van keizer, zoveel dat u dit niet kan bijhouden – men gaat die dus in 1 codex gieten) § Wel rechtskracht (i.t.t. private codices van de juristen) à Ook in deze verzameling zijn de originele teksten aangepast § Codex Theodosianus door de West-Romeinse keizer overgenomen; enkele Germaanse koningen vaardigden, naar zijn voorbeeld, hun eigen codices uit. § Bracht geen blijvende oplossing: in het ius was geen orde geschapen en bovendien vaardigden Theodosianus zelf en zijn opvolgers nieuwe wetten uit, die niet in de Codex Theodosianus opgenomen waren. Gevolgen voor de procedure -­‐ -­‐ Formula: verdwijnt (342 nC afgeschaft) Cognitio: omvorming tot libelprocedure o Algemeen: grotere rol van en controle op rechter à Rechter is nu de onbeperkte heerser van het proces. Alles draait rond hem en niet rond de partijen à Grote macht rechter gaat echter vaak gepaard met onbekwaamheid en machtsmisbruik; om die tegen te gaan proberen de keizers de procedure zo nauwgezet mogelijk te regelen. o Belangrijkste veranderingen § Libellus (verzoekschrift) • Opkomst na midden 5de E • Schriftelijk verzoek aan het gerecht om de gedaagde ambtshalve te dagvaarden (voorheen verwittigde men zelf de tegenpartij) Dit verzoekschrift vermeldt de eis en de gronden waarop deze steunt. Daarbij gebruikt men nog de namen van de oude actiones, hoewel deze geen zin meer hadden door het geheel verdwijnen van de formulae. • De aangepaste cognitio van het dominaat is naar deze libellus genoemd. § Verschriftelijking • Schrift: keizer kan makkelijker controleren • Zo ontstaat een procesdossier, wat vooral handig is bij behandeling in beroep § Procedure op tegenspraak + advocaten • Rechter richt zich nu tot beide partijen (niet meer enkel tot klager) à Zo ontstaat procedure op tegensprak § Term praescriptio en exceptio • Voortaan elk verweermiddel in het voordeel van de verweerder § Rechter bemoeit zich meer met bewijsvoering • Hij beperkt zich niet langer tot evaluatie van de bewijsmiddelen der partijen. Hij gaat zelf op zoek naar de ware toedracht der zaken. Juist daarom is hij nu echter niet meer vrij bij de waardering van het bewijs. § Onderscheid tussen- en hoofdvonnissen § Tenuitvoerlegging gebeurt nu vooral op afzonderlijke bestanddelen 33 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT o Is voorloper van onze procedure § Het libelproces verdween in W-Europa in de vroege ME. De kerkelijke RB’en deden het herleven na de herontdekking van het RoRe na 1100. Later volgden ook de vorstelijke RB’en, waarbij voor ons recht vooral de FR koninklijke RB’en, inz het Parlement van Parijs (ondanks de naam geen parlement, maar een RB), van belang geweest zijn. Onze hedendaagse procedure volgt nog altijd grotendeels het procesrecht dat zij ontwikkelden. Het is op die manier model geweest voor onze hedendaagse procedure (deze respectabele ouderdom van onze procedure verklaart meteen waarom die vaak weinig aangepast is aan de noden van onze moderne maatschappij). § Verschil: lijdelijkheid van de rechter • Rechter heeft de macht in de libelprocedure, bij ons niet à Bij ons nadruk meer op de partijen dan de rechter (= lijdelijkheid van de rechter: het proces is een zaak van de partijen, de rechter reageert slechts op wat zij vragen) Rechter zal tegenpartij dagvaarden § Maar: luidere roep om actievere rechter à Door lijdelijkheid van de rechter onze procedure minder snel en efficiënt dan bij de Romeinen à Daarom wordt nu gepleit voor actieve rechter, zoals in libelprocedure. (Cf wet op de gerechtelijke achterstand van 2007) 34 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Justinianus (527 – 565) Wie was Justinianus? -­‐ -­‐ -­‐ Kwam aan de macht in 527 Streeft naar herstel Romeins Rijk op: o Militair § Boekte grote successen op militair vlak o Religieus § Was een zeer christelijk keizer, die wou dat zijn onderdanen de christelijke orthodoxie volgden. § Uiting: Hagia Sophia (kerk van de Heilige Wijsheid) in Constantinopel o Juridisch vlak Had zeer bekwame medewerkers (Theodora) Corpus iuris civilis -­‐ -­‐ -­‐ Achtergrond o Meest blijvende verwezenlijking van Justinianus o Geheel van civiel recht o Voor het herstel van de oude glorie zag Justinianus 2 instrumenten: wapens en wetten. Tribonianus o Grote jurist die hierachter zit o Zijn quastor sacri palatii + Justinianus kon voortbouwen op de activiteiten van de rechtsscholen (hadden hoog niveau op dat moment) Delen o Codexen § CODEX = verzameling van de keizerlijke wetgeving. (de leges) § Ontstaansreden à gebaseerd op codex Theodosianus • De codex Theodosianus is op dat moment al 100 jaar oud, dus verouderd, dus er moet een nieuwe codex komen § Bevoegdheden makers codex • Commissie van 10 juristen kreeg opdracht alle geldende keizerlijke wetgeving in 1 codex samen te voegen. Commissie kreeg zeer ruime bevoegdheden. Codex in 529 klaar, trad nog datzelfde jaar in werking. Alle oudere codices en de niet opgenomen constitutiones verloren hun gelding • Begrip interpolatie § Snel gemaakt § Tweede versie • Eerste codex bleef echter niet lang bestaan. In de jaren na 529 onmiddellijk andere belangrijke initiatieven genomen door Justinianus, zodat aanpassing van zijn codex zich opdrong. Nieuwe codex verscheen in 534 • Voor de nieuwe codex zijn de bevoegdheden van de makers dezelfde: ze mogen interpoleren (schrappingen, toevoegingen,…) Alle wetten die niet in de codex komen worden afgeschaft! Het zijn NIET de originele wetten van de keizerlijke wetgeving, want de wetten zijn geïnterpoleerd! • De codex wordt meteen gemaakt vanaf Justinianus aan de macht is, in het begin van zijn regeerperiode. Daarna worden de andere stukken pas gemaakt. Men moest dus een 2de versie van de codex maken, omdat er zaken aangepast moesten worden. Het exemplaar dat bewaard is gebleven is het 35 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT tweede exemplaar! De eerste versie hebben we vandaag niet meer. o o Digesten § Nood aan een collectie van het ius (geschriften van de klassieke juristen) à Citeerwet te log instrument om orde te scheppen in het ius § Hinderpaal: hiervoor nog geen werken waarop men kon steunen § Nieuwe commissie (met gelijkaardige bevoegdheden als Codexcommissie) maakt deze zeer snel (3j) • 533 wetboek uitgevaardigd onder de naam Digesten • Verklaringen o Met heel veel mensen daaraan gewerkt § Tribonianus was een goed leider à Goede organisatie § ze hebben het zichzelf gemakkelijk gemaakt: 4/5 v.d. codex komt van de 5 juristen van de citeerwet (mechanisme van de citeerwet overgenomen) à Voorkeur voor de 5 vd citeerwet • Relativering o Het staat vol met fouten en tegenstrijdigheden o Nu ook niet zoveel werk voor het maken van de Digesten: bij voorbereiding goed doctoraat leest men meer boeken dan bij het maken van de Digesten § Commentaarverbod • Bij verschijnen Digesten verbood Justinianus dat professoren commentaar erop schreven à Achterliggende gedachte: in de Digesten alle twistvragen opgelost; nieuwe commentaren konden alleen maar tot nieuwe discussies leiden § Naam: digesten / pandekten • Digesten : er zit orde en structuur in (digeren: ordenen) • Pandekten: bevat alles, alles zit erin (In het Grieks pandekten: alles omvattend) • Namen ontleend aan een ouder werk § Voordelen: • Bruikbaarheid: aanpassing van de oude juridische geschriften aan de tijd van Justinianus • Overzichtelijkheid en beschikbaarheid: alle belangrijke teksten samen in één boek. Gevolg: men houdt de andere juridische werken niet meer bij en slechts een klein aantal daarvan is tot bij ons gekomen Instituten § Doel: rechtsonderwijs • Digesten konden in onderwijs worden gebruikt, maar te ingewikkeld voor eerstejaars, voor hen de Instituten beter § Is korter • Voor de studenten van het eerste jaar moest er een korter, beknopt boekje gemaakt worden, dit is het derde deel van het Corpus Iuris Civilis, de instituten • Dus duidelijk, makkelijk te begrijpen à daarom veel invloed! § Steunde op de instituten van Gaius § Is tevens een wetboek 36 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Dus niet alleen een leerboek voor studenten, ook wetboek. Men moet er zich aan houden! • Instituten waren officieel, verkregen kracht van wet in 533 § Institutenschema • = indeling van de leerstof in dit werk • Structuur zelfde als ons BW • Speelde belangrijke rol bij indeling latere wetboeken • Personae, res, actiones o Novellen § Ontstaansreden § = nieuwe wetten, nl wetten uitgevaardigd door Justinianus na de afkondiging van de 2de versie van de Codex. à Werden nooit in 1 officiële verzameling samengebracht, wel in drie privé-verzamelingen. DUS NIET OFFICIEEL § Afzonderlijke Novellen zijn van Justinianus, de collectie van Novellen is van later! • De novellen zijn niet gemaakt door Justinianus, want zolang hij leeft kan hij zelf geen collectie maken van zijn wetten, dus de novellen werden pas na zijn regeerperiode gemaakt § Belang Grieks • Andere delen corpus zijn in het Latijn, de novellen daarentegen zijn ofwel ééntalig (Grieks) ofwel tweetalig (Grieks + Latijn) • Minder belang want in het Grieks § Vooral van voor (546) • 1ste regeerperiode Justinianus Effect CIC o Bekendmaking CIC o Commentaarverbod § Geen commentaar want Justinianus had schrik als hij duidelijke dingen uitvaardigt, en daarna begint een prof uitleg te geven, dat het voor de bevolking verwarrend ging zijn. Vandaar verbod om commentaar te geven erop! § Toch commentaar geven? Al uw bezittingen werden geconfisceerd en u werd verbannen naar een onbewoond eiland § 10-dagenregel : u hebt 10 dagen tijd om wetgeving toe te passen in zijn rijk Nu is 10 dagen geen probleem, maar vroeger was dit wel lastig! Naar Constantinopel gaan, tekst overschrijven, dan met de boot terug. Dit was een heel moeilijke situatie Betekenis CIC toen o In Oosten: beperkt, want was in Latijn § Mensen spraken Grieks in het Oosten, en CIC in Latijn opgesteld. Ze begrepen er dus niks van! + 10-dagen regel was in dit geval absurd § 9de en 10de E wel herwerkte Griekse versie uitgebracht, de Basilika. Heeft grote invloed uitgeoefend op recht van Oost-Europa o In Westen: geen, want tot 1100 barbaars § Wij waren in het Westen te dom om er iets mee te doen o In de vroege ME was het CIC dus een flop! Vanaf 1100 wel succes: wordt het gezaghebbend Europese rechtsboek Succes CIC o In ORR: geen, want Basilica § Basilica = in het Grieks, had wel invloed • -­‐ -­‐ -­‐ 37 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT -­‐ o Maar: o o o In Westen: geen, want tot 1100 barbaars ca 1100 Herontdekking CIC in Westen + ontstaan universiteiten Gevolg: ius commune 38 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Na de Romeinen Costumiere periode (476 – 1100) Primitief lokaal gewoonterecht -­‐ -­‐ -­‐ -­‐ West-Europa is achterlijk o 476: W-Rom rijk verdwijnt door invallen van de Germanen Die Germanen creëren geen nieuw rijk, maar een lappendeken van kleine koninkrijkjes. Franken slagen erin om enige eenheid te brengen, en omstreeks 800 probeert Karel de Grote het keizerrijk in het Westen te doen herleven, maar hij faalt o Economie gaat achteruit, samenleving is agrarisch (landbouw domineert) o Weg cultureel leven o Kerk heeft maar belabberd niveau Het recht ook: o Geen CIC o Wel primitief recht § Bv zware maatregelen op afknippen haar vrouw (want vrouw met kort haar slaaf, lang haar geen slaaf), bv hand afkappen van degene die haar vrouw afknipt Romeinen en Germanen o Invallen Germanen: lieten de romeinse bevolking hun eigen recht behouden. Het was niet meer dan het gewoonterecht van de overwonnen Romeinse bevolking. à Wordt in sommige streken opgetekend, belangrijkste is de lex romana visigothorum (lett: Romeins recht van de Visigothen) uit het begin van de 6de eeuw Daarom onderscheid: o Pays de droit écrit (RoRe) § Deze gebieden vonden later vlugger aansluiting bij de rechtswetenschap van het Romeins Recht o Pays de droit coutumier (Germaans recht) § Germaanse gewoonterecht overheerste hier § Wel nog allerlei onderscheiden in Germaans recht § Noorden FR + Zuidelijke NL’en à grens tussen N- en Z- Europa loopt door Frankrijk, Noorden Frankrijk is dus NEuropa, pays de droit coutumier, Germaans recht, Zuid-Europa is Z-Fr, pays de droit écrit, Romeins Recht Probleem: Germaans recht -­‐ -­‐ Germaanse invallers gebruikten het Romeins recht niet. Zij hadden een eigen gewoonterecht binnen het kader van de stam. Deze stammenrechten van de invallers worden vaak ‘Germaans recht’ genoemd. Het bestaan van een Germaans recht wordt echter steeds vaker aangevochten. Hebben de Germanen wel bestaan? o Diversiteit Germaanse stammen § Raciale type vd Germaanse stammen klopt niet § Verscheidene stammen die Germanen genoemd werden, maar die hadden niet alle dezelfde etnische oorsprong en ze spraken ook niet altijd een Germaanse taal § Voorbeeld: Allemagne: komt van ‘alle mannen’, ze hadden niet allemaal dezelfde etnische oorsprong § Er waren Germanen die geen Germaanse taal spraken 39 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Geen betrouwbare bronnen over hun oudste recht à Recht van de invallers mag dan wel geen Romeins recht zijn, het is vaak sterk door het Romeins recht beïnvloed § Tacitus: schrijf voor Romeins Publiek • Tacitus is nooit bij de Germanen geweest, schrijft dus over dingen die hij niet kent § Volksrechten • Reeds invloed RoRe (dus niet zo erg Germaans) o Voorbeeld: leges nationum germanicarum (rechten vd Germaanse volkeren: term is relatief recent) = duidelijk product van een primitieve, agrarische maatschappij § Aandacht vooral naar strafrecht § Strafrechtelijke regels betreffen veeleer afkopen bloedwraak, dan de publiekrechtelijke straf § Systematiek enerzijds en nuancering anderzijds zijn afwezig § Taal van de optekening is Latijn, maar taal van het recht is nog steeds de volkstaal o Voorbeeld: Lex Salica: De regel dat vrouwen niet mogen erven, dit is eigenlijk een regel die opgesteld is door Romeinse officieren • Vooral propaganda o Germanen worden bekeerd tot christendom, uit christendom hebben we de 10 geboden, god heeft de Joden wetten gegeven, dus Germaanse vorsten gaan hun volk ook wetten geven • Tekst, maar recht is mondeling o Woorden in lex Salica soms tussengeschreven in Germaans, dat is taal vd Franken, en dat is voorloper NL o Recht van de Vikings in Noord-Europa, dat lange tijd beschouwd werd als het Germaans recht bij uitstek, is dat vaak helemaal niet o Recht van de Noormannen: is geen tijdmachine § Heel wat recht dat vroeger beschouwd werd als Germaans recht omdat het niet-Romeins was, is nu ontmaskerd als recht dat pas in de ME (soms zelfs pas late ME) ontstaan is o Vuilbakmethode werkt niet § Als het niet van de Kerk of de Romeinen is, dan zal het wel van de Germanen zijn § Dus BW 1804 is van de Germanen? Want niet van Kerk/ Romeinen! § Maw, eigenlijk weten we niet wat dat vroeg Germaans recht is, da’s vooral fantasie à Nieuwe mode: Germaans recht bestond niet Men nam wel aan dat het zogenaamd Germaans recht uit heel wat diverse elementen bestond à Klopt gedeeltelijk, is ook een late reactie tegen de nazi’s (führerprinzip) o Hitler baseerde zich op Germaans recht Term führer komt van Germanen ; dat beeld heeft Hitler overgenomen Later moesten ze van Hitler niet meer weten, dus van Germaans recht ook niet meer o FÜHRERPRINZIP = bedrijfsleider o Op die manier kreeg het Germaans recht een slechte naam o 40 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT -­‐ -­‐ Aanvallen op Germaans recht hebben ook consequenties voor de rechtsvergelijking Bij de Germanen: personaliteitsprincipe in het recht Probleem: Karolingische Periode -­‐ -­‐ -­‐ Geen RL of wetgeving, maar uitzondering Karolingische Periode: o Capitularia § Want opgedeeld in kapitula, hoofdstukken § Veel meer sofisticatie dan deze indeling in puntjes bevatten ze niet. Ze hebben meestal slechts een beperkte draagwijdte, hun aantal is beperkt en ze verdwijnen al vlug. § Hun belang is dus verwaarloosbaar. o Karolingische renaissance § In naklassieke periode rechtswetenschap in het Westen op een laag pitje, na de invallen wordt dit alleen nog maar erger: rechtsonderwijs verdwijnt! § Rond hof Karel de Grote aantal grote geleerden, met rechtsgeleerden! § Karolingische renaissance robeert de verschriftelijking te stimuleren en het algemeen cultureel peil te verhogen. De ontwikkeling van de rechtswetenschap blijft daarbij wel achter. Er komt geen nieuwe beroepsgroep op van professionele juristen en, voor zover over recht gedacht wordt, gebeurt dat in het kader van de godsdienst en de moraal, en zelfs dan komt het nog uiterst zelden tot een kritische kijk op het bestaande recht Belang van beide wordt sterk overdreven o Nuanceren: Karolingische renaissance eigenlijk niet onder Karel de Grote, maar onder zijn zoon + niet veel rechtsgeleerden + geen fantastische rechtsleer: nog primitief o Dit stelt dus helemaal niks voor! Wel uitzondering: Engeland o Evolutie Engeland verloopt op vele vlakken zoals op het continent, echter ook enkele belangrijke verschillen § Volkstaal speelt grotere rol § Periode waarin continentaal Europa uit mekaar valt, is juist een periode van eenmaking en geleidelijke versterking van het koninklijk gezag in Engeland, als gevolg van de strijd tegen de Vikingen GEVOLG • Sterkere positie vorst (groot belang wetgeving • Engeland reeds nationale staat, eeuwen voor de andere Europese landen. In beperkte mate ontstaat reeds een nationaal recht (vanaf de 10de eeuw). Dit is echter nog sterk beperkt. à Daar zie je wel dat er vanaf de 10de eeuw heel wat wetgeving is à Op bepaald moment groot deel Engeland door Noormannen veroverd, in dat kader komt sterke nationale staat tot stand waarbij koning veel wetten gaat maken. Engeland is daarmee een uitzondering, maar dan nog is het niet zoveel wetgeving, wel veel meer dan elders in Europa in 10de eeuw à Term Danelaw o Dat deel van Engeland waar de Deense invallers zich gevestigd hebben, behoudt een eigen recht, vandaar de naam Danelaw o Gebied waar Noormannen komen wonen die vooral Denen zijn, daar gold Deens recht 41 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Geval apart: de kerk -­‐ Groot prestige Europees recht Gezien kerk het bindmiddel van geheel West-Europa is, is het kerkelijk recht een Europees verschijnsel. Wetgeving door paus of concilies komt bovendien nog voor Maar weinig macht o Kerk niet veel invloed in deze periode, wel groot prestige, maar niet veel macht o Kerkelijk recht staat nog niet op een zeer hoog niveau en de kerk zelf raakt in een sterk verval na de ineenstorting van het Karolingisch rijk. o Overigens is impact kerk in deze maatschappij zeer beperkt. Kerkelijke wetgeving regelt vooral de eigen kerkelijke aangelegenheden. Daarbuiten is rol van de kerk beperkt, zelfs in bv het huwelijksrecht Dus belang beperkt Procedure: achteruitgang (Niet in boek!! Nieuw dit jaar!! ) Romeinen hadden in periode van Dominaat goede procedure, nu totale achteruitgang tov toen DOMINAAT VROEGE ME Professionele rechters Amateurs + volk Centralisering (beroep) Lokale rechters (uitz Missi Dominici: inspecteurs Karel de Grote om te gaan controleren of de rechtbanken goed functioneren) Schriftelijk proces Mondeling proces Rechter domineert Partijen domineren Rationeel bewijs (getuigen, geschreven stukken) Irrationeel bewijs 42 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Ius commune (1100 – 1800) De maatschappij verandert ca 1100 - Je krijgt een meer gesofisticeerde maatschappij, en die heeft recht nodig Speerpunt van de hervormingen is in het begin vaak de kerk, die op de eerste plaats een efficiënte bureaucratie wordt, zodat het religieuze op de achtergrond geraakt. Herontdekking CIC -­‐ Herontdekking? o Geen herontdekking Romeins Recht, wel herontdekking van het CIC, en dan vooral de digesten § Het gaat hier om een handschrift uit de 6de eeuw, dat zich altijd al in Italië bevond. Hieruit kan men afleiden dat de Digesten niet zozeer onbekend waren, maar veeleer verwaarloosd werden omdat ze te geleerd waren voor de toenmalige maatschappij o Het gaat meer om een renaissance van de wetenschap van het Romeins recht o Herontdekking primitief RoRe, het gesofisticeerde RoRe was blijven bestaan -­‐ Verklaring o Men heeft nood aan stedelijke organisatie, men wil ambtenaren trainen o Nood aan een meer gesofisticeerd recht in Italië tgv § Een algemene intellectuele heropleving met kritiek op het oude recht § De ontwikkeling van steden § De Investituurstrijd: beide partijen gaan zoeken naar argumenten DUS herontdekking CIC, niet zomaar, maar omdat de tijd er rijp voor was -­‐ Omvang en kopiëren o CIC kost veel, want dure inkt, moest worden overgeschreven door mensen (handwerk, was het duurst) o Folium was heel dik, CIC was 5 folio’s voor 1 CIC moesten 500 schapen geslacht worden voor perkament! à iemand die rechten gaat studeren heeft enorm economisch gevolg Opgelet! MEse CIC ≠ originele CIC -­‐ Bv geen Grieks à gingen ze niet lezen in ME Opkomst universiteiten Hangt samen met herontdekking CIC -­‐ Ontstaan o Geleidelijk gegroeid uit kathedraalscholen. Studenten komen af op populaire docenten. Om hun belangen beter te kunnen verdedigen, verenigen docenten en/of studenten zich tot een universitas magistri et scholarum (gemeenschap van professoren en studenten) o De eerste universiteiten in de 12de eeuw zijn Bologna, Parijs, Oxford en Salerno o Ontstaan spontaan, later gaan er universiteiten ontstaan doordat men zich afscheurt (bv prof krijgt ruzie, scheurt zich af van universiteit en sticht nieuwe) o Je kan niet alles overal studeren § Het middelbaar van toen bestond nog niet, moet u doen aan universiteit, faculteit Letteren en Wijsbegeerte was het secundair van toen 43 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT § -­‐ -­‐ Ook rechten geneeskunde en theologie kon je hierna studeren MAAR je kan niet overal alles studeren! • In Parijs geen rechten • Salerno enkel geneeskunde • De rechten-universiteit bij uitstek is Bologna Verspreiding o Bologna , Salerno, Reggio, Montpellier, Parijs, Oxford o Er zijn er dus maar een paar! Er zitten daar aanvankelijk niet veel studenten o Verspreiding door § Nieuwe stichting door vorsten/steden § Afscheuring van professoren en studenten uit een bestaande universiteit. Eventueel uit onvrede met de plaatselijke overheid. Belang voor rechtswetenschap (men kan niet overal rechten studeren) o Aan de universiteiten kon men aanvankelijk 2 zaken studeren § Lagere studies: Latijn, logica e.d. Voorbereiding op de hogere studies, te vgl met ons middelbaar § Hogere studies: rechten, theologie, geneeskunde TOEN NU Internationaal Nationaal Studenten en professoren gaan van ene universiteit naar andere è Gemeenschappelijke taal (Latijn) en dezelfde teksten (CIC) DUS universitair recht is internationaal è Had gevolgen! U kon overal studeren, dus u kon erna ook overal gaan werken! è Studenten trokken rond, vond men louche figuren! Vb van een student uit het ius commune: François Villon. Steelt, is niet betrouwbaar, moordt … • Elitair: • • • Intellectueel: De taal waarin les wordt gegeven is het Latijn, je moet de les in het Latijn kunnen volgen + je moet in het Latijn kunnen discussiëren. Financieel: Studeren kost heel veel geld. Er zijn in die periode wel studiebeurzen, maar niet veel. Juridisch: Wanneer je rechtenstudent bent heb je voorrecht van rechtsmacht, je komt voor een andere rechtbank (de rechtbank bestaat uit je eigen proffen) Reden voorrecht van rechtsmacht: Democratisch: er wordt niets speciaal van je geëist, het inschrijvingsgeld is niet onbetaalbaar 44 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT àDe universiteit is in die tijd een kerkelijke instelling, en iedereen is bijgevolg clerus à Vrouwen mochten niet studeren. Clerici betekent niet dat ze priester moeten zijn, een lagere wijding is ook goed. Wanneer je clerus bent moet je naar de kathedraal + je krijgt een kruisschering Kerkelijk à Studenten dan ook clerici (met lagere wijdingen) in vroege periode à Rond 14de eeuw vooral leken Niet kerkelijk Organisatie: Zeer autonoom: Proffen hebben de universiteit in hun macht. Uitzondering: Rechtenuniversiteit van Bologna à de studenten hier waren zeer rijk en hadden de universiteit in handen. (Spaghetti Bolognese, rijke traditie van de rechtenstudenten, want zij hadden het geld om zich spaghetti met saus te veroorloven.) Minder autonoom: Universiteit zelf heeft weinig te zeggen, krijgt subsidies van het ministerie van onderwijs Grote macht studenten Minder macht studenten Jongere studenten: op 21-jarige leeftijd kon je al prof zijn Oudere studenten: we beginnen aan onze studies op 18-jarige leeftijd. Geen vast programma: studieprogramma’s bestaan niet, les werd bij de prof thuis gegeven + de studenten woonden bij de prof thuis Vast programma: Structuur en enorm veel organisaties -­‐ -­‐ -­‐ Evolutie o Verspreiding van de universiteiten: komt pas goed op gang in de late ME o Verlies autonomie: grotere inmenging van steden en vorsten, die vaak de universiteit gesticht hebben en de professoren betalen o Verbetering van het voorbereidend onderwijs: dit gebeurt niet langer aan de universiteit, maar in lokale scholen, zodat de leeftijd van de studenten stijgt o 18de E: verlies van het int karakter Gevolgen verbinding recht en universiteiten o Een wetenschappelijk recht (sterk academisch karakter) o Een ivoren toren (ontwikkeling theoretische benadering vh recht) <> het ‘Engelse’ model: jurist leerde beroep door stage bij een vakman Het ius commune ontstaat -­‐ De term o Gemeenschappelijk recht voor geheel Europa o RoRe + Romano-canoniek recht § Recht vd kerk komt erbij , is van enorm groot belang! 45 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT <-> ius proprium § = lokaal gewoonterecht o Receptie van het Romeins recht § Ius commune drong geleidelijk in de praktijk door § Overname van dat RoRe in Europa Het ius commune was het gemeen(schappelijk) recht van Europa, meer precies: het gemeenschappelijk recht van de Latijnse christenheid (ie de christenen die de paus erkenden in de ME en de latere afscheuringen) MAAR o Ius commune is een veelzijdige term Komt elders ook voor: § Common law: gemeenschappelijk recht van Engeland § Gemeines recht: gemeenschappelijk recht van Duitsland § Droit commun de la France: gemeenschappelijk recht van Frankrijk o Ius commune ≠ zelfde rechtsregels in geheel Europa § Wel 1 methode à men gaat met dezelfde bouwstenen andere gebouwen bouwen à de bouwstenen (corpus iuris) is altijd hetzelfde, maar wat men maakt gaat anders zijn à men vertrekt vanuit zelfde taal (Latijn) en vertrok van zelfde uitgangspunt (ius commune) § Maar die verandert voortdurend o Aanvankelijk was ius commune vooral een Italiaans fenomeen, maar werd vanaf 16de eeuw echt Europees recht o -­‐ De scholen De Glossatoren -­‐ Periode: eind 11de tot midden 13de eeuw -­‐ Naam o Een glosse = woord of uitleg van een woord, die u in een boek of op een papier erbij schrijft (is niet zo gesofisticeerd, vanaf u ernaast krabbelt bent u glossator) o Glossatoren schreven een uitleg id vorm van glossen bij tekst van CIC -­‐ Achtergrond o We komen uit primitieve periode en we gaan over naar meer gesofisticeerde maatschappij o Men gaat over tot een verklaring, verantwoording, systematisering en verdediging van de waarheid die deze teksten bevatten o DUS geen zoeken naar de waarheid, de gezaghebbende tekst is de waarheid 46 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT -­‐ -­‐ -­‐ Vertrekpunt: het CIC kan nooit fout zijn o Probleem 1: onduidelijke passages § Immers geschreven voor Romeinen uit de klassieke oudheid, niet voor de ME. Bovendien was de tekst vaak bewerkt bij het maken van het Corpus (interpolaties) o Probleem 2: interne contradicties § Het Corpus was immers snel samengesteld § Bovendien is het bloemlezing van de opvattingen van enkele tientallen juristen, die vaak van mening verschilden o Oplossing voor 1: uitleg in de glosse § Onduidelijkheden zal de prof via de formele logica, het gezond verstand uitleggen, studenten gaan uitleg prof in de rand schrijven = glosse § Dus niet zoeken historische context, maar onduidelijkheden verklaart men in de glossen vanuit de formele logica § In de eenvoudigste vorm is de glosse niet meer dan de uitleg van een moeilijk woord; in bepaalde gevallen gaat men echter verder en geeft men verwijzingen naar parallelplaatsen, die dezelfde problematiek behandelen o Oplossing voor 2: distincties § Prof: woord heeft 2 betekenissen, ene keer gebruikt men ene betekenis, andere keer bedoelt men de andere betekenis à Gebruik van eenzelfde term, maar met een verschillende betekenis in die 2 passages Glossen zijn aanvankelijk individuele bemerkingen. Aangezien men echter de gehele tekst wil uitleggen, verschijnen al vlug glossen bij de gehele tekst (glossenapparaten) Onderwijs: methode glossatoren o Lessen in het Latijn TOEN NU Glosse Krabbels in cursus Sedes materiae: ‘zetel van stof’, de kapstok, ze werken met 1 basistekst (glosse), waarin alle verwijzingen staan die je nodig hebt. Vindplaats Judit/Jura/Strada Casus = fictieve voorbeelden in de les Idem Brocardica: korte kernachtige slagzinnen die de cursus samenvatten (vb actori incubit probatio: bewijs voor eiser). Voordelen: je weet direct waarover het gaat Ezelsbruggetjes Summa: een samenvatting, een doorlopende tekst over een bepaald onderwerp die iets meer systematisch is Handboeken Lectura: letterlijk vertaald: de voorlezen. Als student mag je de prof niet Ex cathedra les: studenten mogen vragen stellen 47 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT onderbreken. à reden: prof wordt door studenten betaald adhv hoeveelheid gegeven leerstof; je mag prof dus niet onderbreken omdat prof bang is dat hij anders niet genoeg betaald wordt Repetitio: les in een kleinere groep, je mag hierin wel vragen stellen. Doel is hier discussie Praktische oefeningen Quaestio: probleemstelling, voor gevorderden, je gaat dieper in op een bepaald onderwerp + met hevige discussie Grondige studie in de masters: de discussies zijn vandaag wel minder hevig. Standaardglosse van Accursius: 1 glosse waarin alles instaat à Periode vh glosseren is voorbij à Opvattingen van auteurs die niet opgenomen zijn in het apparaat van Accursius krijgen minder aandacht of geraken zelfs in vergetelheid Nieuwe Dekkers? (rechtgenoot.be à handige boeken!) Glossa ordinaria : standaardglosse -­‐ -­‐ Evaluatie o Verwezenlijkingen § Verwetenschappelijken recht • Verklaring tekst CIC • Beginnen van een Europese rechtsgemeenschap gebaseerd op logisch denken § Terminologie ontwikkelen • Vaak van Glossatoren, en niet van Romeinen o Beperkingen § Niet praktisch gericht § Niet systematisch § Geen Grieks § Vaak te subtiel spelen met woorden § Sterk autoriteitsgebonden • Het boek en de proffen hebben altijd gelijk Figuren o Italianen, inz. Bologna o Geen namen te kennen, WEL Accursius De Commentatoren -­‐ Standaardglosse Accursius: einde glosse -­‐ Periode commentatoren: 2de helft 13de – 15de E -­‐ Naam o Commentaar schrijven CIC + standaardglosse Accursius -­‐ Voortbouwen op Glossatoren o Uitgangspunt: corpus + glosse: vooral de glosse o Verdere ontwikkeling scholastiek o CIC blijft nog steeds onaantastbare autoriteit 48 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT -­‐ -­‐ Dus continuïteit met glossatoren Maar: ook vernieuwing : breuk met glossatoren o Glossatoren: enkel RoRe Commentatoren: houden rekening met niet-Romeins recht § Bestuderen niet-Romeins recht met technieken RoRe o Subsidiaire rol RoRe (ius proprium – ius commune) à Aanvullen bestaande niet-Romeins recht door het Romeins recht à In ppe geldt het ius proprium, bij lacunes gebruikt men ius commune à DUS RoRe als subsidiair recht à MAAR het ius proprium moet strikt geïnterpreteerd worden à DUS vlug toepassen RoRe, dat bovendien nog steeds als superieur wordt beschouwd o Commentatoren: praktijk! < Italië, stadstaatjes (Italië boven Rome) è heel vlug rechtsconflicten à gevolgen: nieuwe theorieën o Ontwikkelen nieuwe rechtstakken § Statutenleer= begin ipr als wetenschap • Locus regit actum o Plaats bepaalt vorm RH • Lex patriae o Recht van je vaderland, waar je geboren bent • Lex loci rei sitae* o Voor onroerende goederen vb huis: recht van de plaats vd ligging van het goed à belang voor vandaag: IPR o Nieuwe vormen van juridische literatuur • Behalve de glossen blijft vorige periode bestaan, bv lectura blijft bestaan § Consilia • Advies ve geleerde, prof kan wedde x4 vragen (opbrengst) • Gevraagd bij betwistingen of om zich in te dekken tegen latere procedures Geen veroordeling voor verkeerde beslissingen is mogelijk wanneer men de communis opinio doctorum (gemeenschappelijke mening van de rechtsgeleerden) volgt § Tractaten: cf. A.p.r. • Boek over vb voogdij dat belangrijk was voor de praktijk • Behandelen een bepaalde materie die van belang is voor de eigentijdse praktijk - Conclusie: grotere invloed, want houden meer rekening met eigen tijd - Figuren: vooral Italianen (Bartolus: Book of Authority) à Dé grote prof, commentatoren 14e E, book of authority: zo gezaghebbende rechtsleer dat rechter ze beschouwt als wet. Humanisten -­‐ Periode: 16de eeuw -­‐ Achtergrond § Humanisten zijn de beste school voor rechtswetenschap, niet voor praktijk! § Discontinuïteit: doen het helemaal anders. o Tegenhanger in de letteren van de renaissance in de beeldende kunsten o Kenmerken § Aandacht voor Klassieke oudheid à Streven naar een grondigere en exactere kennis van de beschaving 49 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT -­‐ -­‐ -­‐ -­‐ -­‐ van de klassieke oudheid à DUS zuiver Latijn en ook Grieks § Minachting voor Middeleeuwse voorgangers à Die hadden immers slechts gebrekkige kennis vd klassieke oudheid en ze hadden die kennis bovendien aangevuld met allerlei minderwaardige vernieuwingen à DUS het Latijn ontdoen van MEse verbasteringen Juridisch humanisme: op zoek naar zuiver romeins recht o Filologische methode § Perfecte kennis Latijn én Grieks (om te weten welke precieze betekenis de termen van het CIC voor de Romeinen zelf hadden) § Zeer zuiver Latijn en Grieks o Historische methode § Romeinse geschiedenis begrijpen om RR te kunnen § Bestuderen Romeinse maatschappij als ontstaansmilieu CIC Glossatoren en commentatoren weg: breuk! Niet alleen in rechtswetenschap, ook algemeen Positief: o Onderwijshervorming § Nadelen bestaande onderwijs • Lang + niet systematisch • Dus nu systematiek in het onderwijs § Hervormingen: instituten • Onderwijs < want CIC: glossen à commentaren: veel! Langer les (7-10/12j): commentaren: duurt te lang (sneller spreken) + niet systematisch (vb minder commentaren in 2e sem) à Justinianus! Humanisten gebruiken de instituten! (kortere cursussen + duidelijker) o Terugkeer meer aandacht voor de tekst van het CIC zelf (ipv voor Glossen) § Ze willen studenten doen nadenken ipv papegaaien te zijn o Betere kennis romeins recht ten tijde van de Romeinen (studie van de geschiedenis van het RoRe) o Relativering CIC: is slechts het product van een bepaalde maatschappij en van een bepaalde tijd, dus geen tijdloze autoriteit het kan dus fouten vertonen en bekritiseerd worden. Kritiek wordt zelfs aangemoedigd. Negatief: RS invloed humanisten op praktijk was beperkt: o Voor studenten § Niet praktisch à De praktijk interesseert het weinig te weten hoe het RoRe eruit zag ten tijde van de Romeinen. Praktijk interesseert zich vooral voor aanpassingen van het RoRe uit de ME die dit recht bruikbaar maken § Veeleisend • Je moest perfect Latijn en Grieks kunnen o Voor het recht § Juristen als vitters • Ze willen altijd gelijk hebben § Rore valt van voetstuk • Humanisten stellen zelf dat dit RoRe, zoals het was ten tijde van de Romeinen, niet langer de absolute waarheid was. • Andere tekst CIC dus oude verwijzingen kunnen niet gebruikt worden Evaluatie o Humanisme: geeft bestaansrecht aan: 50 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Praktische rechtsleer • Studie van bestaande niet-RoRe op gelijke voet met het RoRe. § Vernunftrecht • Studie van het recht op geheel nieuwe grondslagen, los van het corpus. Deze school streeft naar een universeel recht. • RR bevat ook fouten, dus totaal nieuw recht o Dus: slechte praktizijnen, maar goede proffen Figuren o Overal in Europa, maar o Vooral Frankrijk § Politieke reden • Topjuristen: Frankrijk à geven graag kritiek op CIC (weerstand in FR tegen het RoRe als het recht van de keizer, Duitse koning) § Religieuze reden • Humanisme was een kritiek op de bestaande rechtenstudie aan de universiteiten. Het was daarom vooral populair bij critici van de gevestigde orde: de Franse calvinisten (Hugenoten). Deze moesten vaak owv hun godsdienst uitwijken naar andere landen zodat ze daar hun opvattingen konden verspreiden. • Humanisten = calvinisten: kritisch, oorspronkelijke tekst Mos gallicus <>mos italicus § Mos gallicus = humanisme à Franse manier van rechtsonderwijs § Mos italicus = commentatoren à Italiaanse manier § -­‐ Romano-Canoniek Recht -­‐ Uitgangspunt: kerk is erfgenaam van Rome o Kerk associeert zich met Rome, opvolger van Rome o Herontdekking CIC heeft invloed op canoniek recht -­‐ Maar: geen CIC voor het kerkelijk recht (of toch niet van even hoogstaand niveau) -­‐ Oplossing: ca. 1140: decretum gratiani (CIC voor kerk, < Bologna, geen toeval, grote juristen) o Vergelijkbaar met werk glossatoren, maar: § Andere inhoud • Bestaat uit: kerkvaders, Bijbel, concilies: dus totaal andere dingen! • Verschil met CIC: 1140: in ME komt er niet veel meer bij; na DG wel: veel kerkelijk recht o DG: GEEN wetgeving (monnik) <– > decretalen: WEL wetgeving (paus) o DG: niet definitief: decretalen vb veniens ad nos: bisschop al beloofd aan andere vrouw om te trouwen en kinderen te krijgen, brief aan paus (later kerkelijk huwelijksrecht) § § § § Is systematischer dan werk glossatoren • Materiaal verzameld en geordend, probeert het voor te stellen als een samenhangend geheel (en niet als een loutere opsomming) Decretum staat pedagogisch veel sterker: bestaat uit 2 delen; een eerste deel is systematisch opgebouwd, een tweede deel rangschikt het materiaal volgens quaestiones (probleemstellingen) MEse aanvullingen CIC bleven beperkt. Het was anders met het Decretum Gratiani. MEse aanvullingen CIC bleven beperkt <-> DG: is niet definitief, want: 51 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Decretalen van gregorius ix, liber extra (1234) o Na Gratianus nog heel wat pauselijke wetgeving. Pausen waren zelf grote rechtsgeleerden. o DUS officiële verzameling maken o Liber extra: 1140-1234: officiële decretalen • Latere verzamelingen o Daarna nog nieuwe collecties. Noodzakelijk omdat pausen nieuwe decretalen bleven uitvaardigen. • Corpus iuris canonici o 16de E: alle vroegere verzamelingen in een herziene versie samenvoegen tot een Corpus Iuris Canonici (geheel van canoniek recht) 1582 afgekondigd o In 1983 vervangen o EXAMEN: Corpus Iuris Canonici: 16e E: hoe onderscheid maken met Corpus Iuris Civilis (Justinianus, RR)? Godefroy vindt in die periode de term Corpus Iuris Civilis uit • Studie canoniek recht o Voor een groot deel vergelijkbaar met de studie van het Romeins recht: eerst glosseren, dan becommentariëren MAAR andere scholen § Decretisten (glosseren vh decretum) § Decretalisten (glosseren vd decretalen van Gregorius IX en later becommentariëren Decretum en Decretalen) o Begin 20e E: nieuw wetboek; ‘80: recentst Wisselwerking romano-canoniek en RoRe o Beide bestudeerd aan univs (we studeren rechten en niet recht) GEVOLG: wederkerige beïnvloeding o Invloed RoRe op RoCaRe § Rol paus • Pausen: geen theologen, maar juristen! (behalve: Johannes Paulus II en Benedictus) • Paus wou zich opwerpen als opperste rechter en wetgever id kerk – kon zich daarbij beroepen op voorbeeld Romeinse keizers • Vele pausen waren zelf grote canonisten; GEVOLG o Op korte termijn: betere adm organisatie vd kerk o Op lange termijn: meer aandacht voor recht, bestuur en fiscaliteit dan voor geloof zelf § Methodiek: overname methodiek Romanisten § Analogieredeneringen o.g.v. CIC • Naar analogie, toepassen regels vanuit Romeins Recht § CIC als geldend recht • CIC geldend recht zolang niet strijdig met christelijk geloof • Kerkelijk recht los van godsdienst § Emancipatie tegenover theologie § Juridisering kerk: enige voorbeelden • Kerk gejuridiseerd vb ‘60: Grondwet voor de kerk met recht op hoger beroep voor iedereen • -­‐ 52 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT o o Vooral invloed RoCaRe op RoRe • Clerici passen canoniek recht toe § Redenen • Vanaf 12de E overal irichten kerkelijke RB’en, officialiteiten Belang kerk (officialiteiten) o Officiaal = rechter van de bisschop, iemand die recht gestudeerd heeft en kerkelijk recht gaat toepassen vb kerkelijk huwelijk: ongeldig verklaren o Officieel: overal in Europa bisschoppen en officialiteiten maar niet overal universiteiten o Die werken met Romano-canoniek recht – die RB’en waren veel meer verspreid dan universiteiten • Praktijk van pauselijk gedelegeerde rechters • Scheidsrechtspraak: vaak zijn daar geestelijken bij betrokken, die werken vanuit nieuwe recht DUS meer kansen om geleerd recht te gebruiken in de kerk. Bijgevolg werken in de vroegste periode de meeste geleerde juristen nog voor de kerk Terreinen van invloed (zie deel twee): § Op juristen • Vooral Middeleeuws • Eindigt met humanisten • Maar: vernunftrecht o Begint met theologen en smijt uiteindelijk God buiten En verspreidt zich over Europa -­‐ -­‐ -­‐ Beter versie RR MZ-gebied: men had al RR à al in ME Daarbuiten gebieden met Germaans recht: ook gesofisticeerd, maar nieuw recht: RR à later: 16e E -­‐ Verschil: o Gebieden met romeins gewoonterecht: ius commune=upgrade o Gebieden met (zogezegd) Germaans gewoonterecht: § Ius commune = nieuw • Omdat we te maken hebben met maatschappij die hervormt § Ofwel pas laat: DUI (1495 EX! )+VP+Schotland • Soms minder invloed omdat RL al vrij ver staat § Ofwel minder impact N-FR + ZN • ZN = BE De periferie o Noord-europa: • Valt volledig buiten de chronologie § Ius commune: vooral canoniek recht § Wel vernunftrecht o Oost-europa § Duitse invloed § Polen, Tsjechië, Baltische staten: Turken en Mongolen vallen in à maar daarom niet negatief! o Centraal-europa en rusland § Invloed basilika § 19de eeuw -­‐ 53 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT o o Speciaal geval: Engeland + Wales en Ierland à volgt nog Schotland § Aanvankelijk: common law § Maar: is Engels ( en Engeland is de vijand) Nood aan een gesofisticeerd, niet-Engels recht § Daarom ius commune nemen als subsidiair recht omdat het hoogstaand en niet-Engels is § Gevolg: ander recht als basis van Schots nationalisme (vandaag nog altijd ander recht dan Engeland) Om Diverse Redenen -­‐ Waarom succes ius commune? o Eigen kwaliteiten ius commune § Is een proffenrecht (universitair recht) § Modern recht: RoRe sloot beter aan bij maatschappelijke noden dan het gewoonterecht (MAAR dit geldt niet absoluut) § RoRe had groter prestige dan bestaand recht § Geschreven recht (dus zeer kenbaar) o Steun machthebbers (=belangrijkste factor in doordringen RoRe) § Keizer/koning • Keizer/koning beschouwde zich als erfgenaam vd Romeinse keizers. Toepassing RoRe kon dus gezien worden als een erkenning van de keizer • CIC stamde uit de periode van het dominaat en benadrukte de macht en de rechten van de keizer. Deze kon hierin heel wat materiaal vinden om zijn positie te versterken. à Rex princeps in regno suo § Paus (modelleert zich naar keizer) • Paus als bisschop van Rome kon zich als erfgenaam vd keizers zien à Ecclesia vivit lege Romana (de kerk leeft volgens RoRe) • Pausdom bouwde pan-Europese administratie uit • RoRe als universitair recht bevoordeelde de kerk, aangezien het geestelijke universitairen waren § Andere vorsten (er ontstaat een soort wisselwerking) • Voorkeur vorst voor RoRe leidt meestal niet tot een RoRe wetboek • RoRe geschoolde juristen waren door hun opleiding geneigd de kans te kiezen van de vorst en te pleiten voor centralisatie, rationalisering en uniformisering • Ook zij hebben baat bij RoRe dat alle macht in handen van één centrum legt en dus geen plaats laat voor macht in handen van de bevolking of lagere heersers § Steden • Hebben het CIC niet, maar hebben ook IC nodig wanneer tegenstanders RR gebruiken • Universitaire juristen zijn aantrekkelijk omdat ze goed geschoold zijn o Voorkeuren juristen § Uitsluiten buitenstaanders • Latijn gestudeerd hebben • Adel, boeren : tegen IC want ze komen er niet in voor, zij willen gewoonterecht! à Groot prestige vd jurist 54 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Intellectueel snobisme à RoRe was goed instrument om onwetende tegenstanders of rechters te overbluffen. Om zich te verweren beginnen zij dan ook maar RoRe te studeren § Notarissen • Laten personen afstand doen van allerlei aanspraken die ze volgens het RoRe hebben, maar die het plaatselijk recht ongekend zijn • Het gevolg is echter dat men juist op die manier die rechtsregels, waaraan men steeds moet verzaken, begint te kennen. • Uiteindelijk kan zelfs de opvatting ontstaan dat ze geldend recht zijn § Luiheid • Als je afgestudeerd bent, ga je niet lokaal recht gaan studeren • Moeilijk gewoonterecht te achterhalen, RoRe staat kant en klaar in de boeken § Volledigheid (IC kan alle situaties dekken) • Gewoonterecht bood vaak geen antwoord, RoRe wel o Zwakheid gewoonterecht § Minder kwaliteiten (vrij primitief) § Sterk verbrokkeld • Niet enkel geografisch ; men streefde naar ongelijkheid, dus ook voor elke bevolkingsgroep eigen recht • Slechts 1 RoRe, maar vele lokale rechten § Ongeschreven (moeilijk kenbaar) Succes, maar ook verzet o Rore gaat in tegen gevestigde belangen (want gewoonte niet altijd uitdrukking van wat bevolking wil, vaak opgelegd door mensen met macht/grondbezit) o Rore is exclusief (kan enkel worden gebruikt door situaties die zich daartoe lenen, door mensen die daarin getraind zijn) en elitair o Gewoonte is volks o Gewoonte is soms beter Gewoonterecht ius commune: eerste ronde § -­‐ -­‐ Maar het gewoonterecht reageert Autonome pogingen tot verbetering 12de – 15de eeuw -­‐ De gewoonte blijft het belangrijkst, maar drie grote problemen o Te verbrokkeld o Een recht van boeren o Niet-geschreven recht à Tendens tot eenmaking tegen de verbrokkeling o Bv via hoofdvaart: lagere RB’en vragen advies aan hogere; bij een juridisch probleem zal een RB een advies of zelfs een vonnis vragen aan een hogere of toch prestigieuzere RB, die geacht wordt wijzer te zijn o Bv via uitlenen rechters o Vb 3: zie verder -­‐ Tendens tot meer verwetenschappelijking en professionalisering tegen primitief karakter : de voorsprekers o Probleem juristen gewoonterecht zijn onbekend o Gewoonterecht ≠ recht van het volk, want 55 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Soms oorsprong in wet • Gewoonterecht is in vele gevallen niet door het volk gemaakt, maar het is gewoon wetgeving – het volk vindt de wetgeving zo fantastisch dat ze het als gewoonte beschouwen § Meestal in rechtspraak o Probleem: collectieve RS § Collectieve RS van de ME: voorzitter RB en leden RB, voorzitter spreekt geen recht, het zijn de leden vd RB die recht spreken – de voorzitter moet manen, moet ervoor zorgen dat u recht spreekt – voorzitter maant u aan door vragen te stellen – het is een spel van vraag en antwoord tussen voorzitter en leden van de RB o Maar: werkwijze: vraag- en antwoordspel met woordvoerder= voorspreker o Voorsprekers= makers gewoonterecht § Voorspreker = woordvoerder in naam van anderen, diegene die intellectuele auteur is van beslissing gaat het woord voeren, omdat die het antwoord het beste kent. § Die voorsprekers gaan daar het recht maken o Kenmerken voorsprekers § Opleiding in de rechtbank: nota’s bewaren in zakken • Men gaat als kind met zn vader mee naar de rechtbank en leert daar zo de job. Wat men gaat doen, om ervoor te zorgen dat je dat allemaal onthoudt, is nota’s nemen op kleine stukjes perkament. Ze steken die nota’s in een zak, en die zak is een juridisch documentatiecentrum § Zijn voor alles juridische experten • Die mensen zijn de juridische experten van het gewoonterecht § Sociale status speelt een rol • Sociale status speelt een grote rol, enorm verschil: ridder zijn of niet, ridder gaat altijd voor § Vormen een netwerk (gevaar voor fair trial) • Die mensen vormen een netwerk, groepen onder mekaar • Dat zorgt voor problemen, want als u een proces hebt en 1 van die voorsprekers is zelf betrokken partij, of 1 van zn vrienden, vergeet het, een eerlijk proces krijgt u niet in dat systeem § Zetelen in meerdere rechtbanken • Rechtseenheid • Verspreiding rechtsregels o Waarom onbekend? § Verdwijnen door opkomst legisten • Legisten zijn professionals § Accentverschuiving van procedure naar regels • Deze mensen zijn niet in rechtsregels geïnteresseerd, zijn mensen uit de praktijk en zijn geïnteresseerd in proces winnen § Weinig bestudeerd Tendens tot meer verwetenschappelijking en professionalisering tegen primitief karakter: hangt samen met verschriftelijking o Aanvankelijk: mondeling: rituelen, maar nadelen § Aanvankelijk bv geld in het publiek te gooien zodanig dat kinderen dat opraapten, nadat geld in het vuur gesmeten was! Kinderen verbrandden hun handen dus, omdat ze de gebeurtenis goed zou onthouden § -­‐ 56 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT o Eerste fase: private optekening: § Auteurs komen uit milieu voorsprekers § Binnen deze eerste fase nog 3 fases: • Eerste fase: rechtsaantekeningen: zonder meer optekenen van vonnissen of losse rechtsregels uit een vonnis zonder al te veel systematiek à Aantekeningen meestal afkomstig van de voorsprekers o RB’en hadden andere structuur dan vandaag. Er was immers een taakverdeling tss voorzitter en leden RB. Voorzitter sprak geen recht, maar maande leden vd RB aan recht te spreken door hen vragen te stellen. Bij moeilijkere vragen antwoordde de RB niet meteen, maar trokken de rechters zich terug om te beraadslagen. Bij hun terugkeer trad 1 van hen terug als woordvoerder, nl de voorspreker • Tweede fase: de rechtsboeken: hier is er een grotere inbreng van de auteur. Hij neemt niet langer direct vonnissen over en probeert een beschrijving te geven van het gehele recht. De systematiek staat nog in zijn kinderschoenen en analyse en commentaar ontbreken meestal (want auteur is praktizijn, heeft meestal geen recht gestudeerd). Het is nog steeds vooral een officieuze optekening. In sommige gevallen probeert men wel reeds het recht ve bepaalde regio, eerder dan één lokaal recht te beschrijven • Derde fase: geleerde analyse van het recht (echter niet in deze periode) § Meestal twijfelachtig niveau, maar uitz. Bv. Duitsland: Sachsenspiegel (Eike von Repgau) • Dan komen voorsprekers en zeggen dat ze dat gaan neerschrijven • Meestal niet echt niveau, maar uitz: Sachsenspiegel § Reden voor werk Eike: Vlaamse immigranten in streek van Maagdenburg § De rattenvanger van Hamelen o Inhoud § Recht van ‘saksen’ • ‘saksen’ is wel een heel groot gebied § Landrecht+leenrecht o Belang: § Inhoudelijk: bv. Weerstandsrecht § Taal: eerste groot prozawerk in het (middelneder)duits • Plat-Duits staat dichter bij NL dan gewoon Duits § Codices picturati • Tekeningen in Sachsenspiegel, tekeningen begrijp je niet zonder tekst § Glosse (in het middelhoogduits): vergelijkbaar met corpus iuris • In ander Duits dan de Sachsenspiegel! o Verspreiding § Rest duitsland: rechtsboeken § Nederland (hollandse saksenspiegel) § Vooral: oost-en centraal-europa 57 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Landrecht+stadsrecht maagdenburg Gelding § Du: tot 1900, maar nog sporen § Ook bij ons: wie eerst komt, eerst maalt • ‘wie eerst komt eerst maalt’ à spreekwoord komt uit Sachsenspiegel Succesvolste tekst gewoonterecht o Probleem: Eike was uitzonderlijk, maar we weten quasi niks over hem Tweede fase: officiële optekening § Aanvankelijk: opname van lokaal/regionaal gewoonterecht in keuren: is slechts fragmentarisch § Homologatie van costumen • Homologatie van de costumen = systematische optekening van het gewoonterecht op bevel vd vorst, die na herziening als wet uitgevaardigd wordt. • Inhoudelijk gezien is het gewoonterecht, formeel gezien is het wetgeving (EX) • Gevolgen voor karakter gewoonte o Tussenkomst wetgever blijft niet beperkt tot registratie gewoonte: door een lokale costume niet te homologeren en in plaats daarvan een meer algemene costume op te leggen, kan de vorst een lokaal recht afschaffen. Bovendien neemt men haast nooit het bestaande recht klakkeloos over • Motor: vorst • Frankrijk o 1ste start midden 15de E, proces komt pas echt op gang in de 16de E o na 1600 komt de homologatie grotendeels tot stand • Nederlanden o Ordonnantie Karel V uit 1531: dan komt homologatie op gang. Maar: veel weerstand vd plaatselijke overheden omdat men een andere methode volgt dan in FR: grotere controle vd overheid en minder inspraak vd bevolking. Bijgevolg was bij scheiding vd NL’en de homologatie vd costumen nog niet afgehandeld, zodat het RoRe meer speelruimte had in de Verenigde Provinciën bij gebrek aan gehomologeerde costumen § Gevolgen verschriftelijking • Macht lokale elites gaat verminderen o o Praktische rechtsleer 16de – 18de E -­‐ Is anti-humanistisch, maar o Gedeeltelijke afwijzing humanisme: men richt zich op de praktijk, niet op het RoRe ten tijde van de Romeinen. Maar: het humanisme gaf de intellectuele verantwoording voor de aandacht die men besteedde aan het eigen recht. Bepaalde elementen vh humanisme dringen na verloop van tijd toch door (oa meer systematiek in onderwijs, aandacht voor beter en verzorgder taalgebruik) 58 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT -­‐ -­‐ -­‐ Toch invloed humanisme o Rechtsleer gericht op de praktijk, die rekening houdt met de gewoonte Is echt europees o Commentatoren waren nog vooral Italianen, maar nu duiken overal in Europa belangrijke rechtsgeleerden op School van RoRe; maar ook van de gewoonte o Commentatoren waren voor RoRe o Invloed universiteit op de gewoonte § Verwetenschappelijking • Men gaat gewoonte op schrift stellen, dus kun je ze ook wetenschappelijk bestuderen • De werken richten zich niet enkel op deelgebieden, maar ook op de beschrijving van het gehele recht dat in een gebied geldt, vaak volgens de systematiek van het RoRe: RoRe is subsidiair. Het maakt dus een belangrijk verschil uit of er al dan niet een gehomologeerde costume bestaat! DUS verwezenlijken verwetenschappelijking gewoonterecht § Verschriftelijking § Eenmaking • Men streeft naar uitbouw gemeenschappelijk recht dat de verschillende gewoonten overstijgt en ngl van het geval meer of minder op RoRe gesteund is • Vb FR: men gaat 1 gemeenschappelijk recht van Frankrijk maken § Adviezen geleerde juristen • Professoren spelen belangrijke rol: hun adviezen worden vaak gevraagd en soms zelfs bindend • Nu ook adviezen over gewoonterecht want ze worden ervoor betaald! o Invloed gewoonte op universiteit § Gebruik volkstaal, maar Latijn bleef belangrijkst • Vb: Wielant en de Damhouder o Iedereen kan Wielant lezen! Schrijft in NL o De Damhouder neemt gewoon de boeken van Wielant over onder zijn eigen naam, maar dan wel vertaald in Latijn! Aangezien Wielant enkel in NL schreef kende niemand die, dus de Damhouder kon dit gewoon doen! § Nieuwe leerstoelen • Lokaal recht • Andere gebieden dan privaatrecht o Aandacht voor RS § Worden vaak uitgegeven, voorzien van een commentaar (cf onze noten bij vonnissen en arresten) o Gedeeltelijke de-Europeanisering § = belang praktische rechtsleer voor de toekomst § Oorzaak de-Europeanisering: aandacht voor het eigen recht en de ontwikkeling van een gemeen recht voor het eigen ‘land’ en niet voor geheel Europa § Ius commune was voor heel Europa, maar lokale én Europese component; Europese component is overal dezelfde, en de lokale verschilt. Invloed lokale element, MAAR 59 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT § Recht blijft Europees § Toekomst is wel voor niet-Europees recht à Recht is ‘glocal’: bevat steeds 2 componenten: globaal-Europese en lokale component à Gevolg: ius commune vertoont overal in Europa een ander gelaat § Grote verschillen in Europa • De achterblijvers: FR en zuidelijke NLen o Frankrijk • De hoogvliegers: Verenigde Provinciën en Duitsland • De rest Frankrijk -­‐ Belang o Grote aandacht voor de studie van de gehomologeerde costumen, waarop commentaren geschreven worden. Sterk streven naar een droit commun de la France, obv het Parijse gewoonterecht en een eerder vijandige houding tov het RoRe. -­‐ Sterke impact humanisme -­‐ Al vlug groot verval; 17de – 18de E, FR is niet denderend -­‐ Figuren: Pothier (18de E): vader Code Civil o Veel in BW komt van Pothier, oa veel in het verbintenissenrecht komt van hem o Pothier is groot jurist voor FR, maar nuanceren, want in FR toen niet veel slimme mensen o Pothier schreef heel vlot, is grote reden voor zijn succes Zuidelijke Nederlanden -­‐ Ook hier een later verval -­‐ Ook hier een droit commun, maar met minder succes -­‐ Figuren: o Filips Wielant (omstreeks 1500): bestudeert het VLrecht en schrijft zijn belangrijkste werken in het N. Hij speelt dan ook een fundamentele rol in de ontwikkeling ve NLse rechtstaal o Joos de Damhouder (16de E): publiceerde de basiswerken van Wielant in het Latijn onder zijn eigen naam en verkreeg daarmee grote bekendheid in geheel Europa Verenigde Provinciën -­‐ Sterke invloed Franse humanisme -­‐ 1100 – 1500: grote juristen Europa zijn Italianen 1500 – 1600: Fransen 1600 – 1700: het zijn weer die Hollanders à Vooral op DUI en Schotland was de invloed zeer groot -­‐ Universiteit Leiden (nb Gent-Leiden) o Hoofdrol o Goede universiteit, speelt grote rol in die vooruitgang van Verenigde Provinciën -­‐ Creatie Rooms-Hollands recht -­‐ Grote figuren: o Vinnius, bijnkershoek, van leeuwen etc o Voet § Zijn digestencommentaar is tot de 19de E zowat het standaardwerk voor het Europees privaatrecht 60 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Rond 1700 handboek, heel belangrijk, zoals Accursius voor Glossatoren! Boek waar men later zal op teruggrijpen. § Geldt in Zuid-Afrika nog altijd En vooral: Hugo Grotius § Misschien wel de grootste jurist aller tijden § Grondlegger vh volkenrecht, centrale figuur voor de ontwikkeling vh Vernunftrecht, humanist en belangrijkste verantwoordelijke voor de creatie van het Rooms-Hollandse recht § o Duitsland: usus modernus pandectarum -­‐ Is sterk Romeinsrechtelijk gericht o Men ontwikkelt het Gemeine Deutsche Recht dat hoofdzakelijk uit Romeins recht bestaat o Gemeines recht = RoRe (maar ook nog SSP) -­‐ 1100 – 1500: grote juristen Europa zijn Italianen 1500 – 1600: Fransen 1600 – 1700: Nederlanders 1700 – 1800: Duitsers -­‐ Grote aandacht voor de studie vh publiekrecht, de procedure, het strafrecht en andere nieuwe rechtstakken -­‐ Aktenversendung = proffen o Kunnen advies geven dat bindend is voor de rechtbank o Aktenversendung= stukken gewoon doorgeven en dan bindend -­‐ Nieuwe rechtstakken o Richten op rechtstakken die voordien niet echt aan bod kwamen -­‐ Vooral veel, eerder dan grote juristen En Enkele bolwerken van de gewoonte houden stand Lex Mercatoria -­‐ Vroegere theorie: gemeenschappelijk niet-Romeins recht van de handelaars, en dat los van het ius commune -­‐ Maar nieuw onderzoek: is een latere mythe die berust op lobbying van de handelaars o Regels en gewoonten voor de handel verschilden nogal sterk binnen Europa o Vooral in de mediterrane wereld speelt het ius commune een belangrijke rol o Vele regels golden niet zozeer voor de handelaar, dan wel voor de poorter of de gepriviligieerde vreemdeling, zeker wanneer er geen afzonderlijke handelsrechtbanken waren -­‐ Mythe van de lex mercatoria o Handelaars beweerden dit omdat, als vroeger apart recht, nu ook apart recht! Wetboek van koophandel, rechtbank van koophandel … Handelaars konden alles onder mekaar regelen, ze hadden de geschiedenis nodig om dat af te dwingen o Rechtvaardigt § Afzonderlijk recht (Wb v Kh.) § Afzonderlijke RB’en o Maar nu § W v Kh, bijna RIP, wel Wetboek van economisch recht § Zin van afzonderlijke rechtbanken van koophandel? Het Feodaal recht -­‐ Definitie: het recht betreffende heren, vazallen en lenen. Dit recht is gebaseerd op een ovk tussen een vazal en een heer, waarbij de vazal belooft zijn heer trouw te dienen en de heer in ruil voor zijn bescherming en onderhoud moet instaan. Dat 61 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT -­‐ -­‐ -­‐ -­‐ laatste gebeurt meestal door het verschaffen van een leen, een goed dat een vast inkomen voortbrengt. Na verloop van tijd is het leen het essentiële element, zelfs de bestaansreden, van de relatie tussen heer en vazal geworden. o Leenrecht sterk verspreid over geheel West-Europa. In die zin ook een Europees recht, zij het dat het sterk verschilde van plaats tot plaats. o Merkwaardig is dat reeds de glossatoren dit recht bestudeerden. o Dit leenrecht maakt dus ook deel uit van het ius commune o Buiten het geleerde leenrecht bestond ook een niet-geleerd leenrecht,d at echter door toedoen van de praktische rechtsleer geleidelijk aan in de zin van de Libri Feudorum geïnterpreteerd werd. o Niet-universitaire leenrecht vormde de belangrijkste bron van common law in Engeland Belang o Belangrijkste posten in de ME zijn gebaseerd op feodaliteit Libri feudorum o Feodaliteit is eigenlijk gewoonterecht, maar zo’n belangrijk gewoonterecht dat glossatoren (normaal niet bezig met recht van hun tijd) daarover boeken geschreven hebben, die in de ME een onderdeel zijn geworden van het corpus iuris Feodaal recht blijft lang bestaan o Leenrecht verdween pas eind 18de/19de eeuw, maar bestaat nu nog steeds op de Kanaaleilanden o In Schotland pas in 2004 afgeschaft! Invloed op o Ons recht § Idee van de goede trouw ; een vazal moest zijn heer te goeder trouw bijstaan o Onze maatschappij § Vazal moet zijn heer bijstaan ‘met raad en daad’ § Feodaliteit is ontstaan uit het gewoonterecht, er wordt gewerkt met rituelen. Hoe word je man van iemand? DEEL 1: Door de manschap. De vazal knielt, de heer neemt uw gevouwen handen in de zijne. DEEL 2: het uitwisselen van de levensadem, de mond kus. Op deze manier is de tongkus in het leven gekomen! Engeland ; een geval apart -­‐ Common law <> civil law o Engels recht dat anders is dan dat van het continent -­‐ Common law <> statute law o Common law: rechtersrecht, precedenten gemaakt door rechters o Statute law: wettenrecht -­‐ Common law <> equity o Oudste deel Engels recht dat vanaf de 12de eeuw ontwikkeld wordt door de centrale Engelse koninklijke RB’en als gemeenschappelijk recht voor heel Engeland (< common law) obv Normandisch feodaal recht o Equity is een deel van het Engels recht, is niet billijkheid! -­‐ Opgelet o Common law : Engels o Ius commune : Europees -­‐ Traditionele visie: Engeland <> continent à Ontwikkeling vh Engelse recht gebeurde in ‘splended isolation’ à klopt niet! o Common law is van oorsprong continentaal recht 62 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Voor 1066: uitbouwen sterke nationale staat door de Engelse koningen. Dus Engeland is voor op de rest van Europa § 1066: verovering Engeland (relatief makkelijk want koning schaken en het is gebeurd) § Na 1066: nog versterken macht koning door • Versterking positie curia regis (centrale RB’en): onder de koning • Writs o Writs zijn bevelschriften van koning aan koninklijk ambtenaar om zaak voor de rechtbank te brengen à Start de procedure op o equivalent van de writs in het RORE: de actio! De koning kan hierdoor zijn macht uitbreiden! Wanneer de koning geen nieuwe writs meer mag uitvaardigen, verliest de koning aan macht. Geen writ meer , en Normandiërs gaan na stopzetting writs toch vervanging moeten hebben? Engelse koninklijke rechtbanken passen het recht toe dat zij het beste kennen: het feodale Normandische recht. Common law is dus in oorsprong Frans recht! § Grote macht koning door curia regis en writs § Gevolg: uitbouw gemeenschappelijk recht: common law. Oorsprong Normandisch recht § Common law is vooral rechtersrecht § Taal: law French • Duidelijk, in de common law rechtbanken is men nog lang Frans blijven gebruiken! • Frans met haar op Vroege invloed ius commune op common law § Invloed ius commune op Engeland, door Normandiërs. Normandiërs veroverden Engeland + richtten koninkrijk Sicilië op. Zuiden Italië en Sicilië ook veroverd door Normandiërs. Dus zowel Normandiërs in Zuiden als in Engeland. Logisch dat die met mekaar in contact staan. Een vroege invloed van ius commune op Engeland. Maw, invloed ius commune in begin in Engeland veel sterker dan elders in het zeegebied. Men schrijft het gewoonterecht op, zoals dat in de centrale koninklijke RB’en gedaan wordt (dus volgens RoRe) § Gevolg: Engeland is ingeënt tegen de ‘ziekte van het ius commune’. Common law heeft hoog niveau, zodat het geen nood meer heeft aan de latere Romeinse rechtswetenschap. Het Romeins recht blijft echter een belangrijke invloed uitoefenen § Figuren • Vaccarius, Glanvill, Bracton o Vaccarius zo’n impact dat eind 12de E al boek Engels recht dat technieken ius commune integreert o Glanvil niet zo belangrijk o Bracton doet zelfde als Glanvil, maar nog beter. Hij ordent het common law volgens de principes en distincties van het RoRe o DUS Engelsen hebben RoRe later niet meer nodig! • Latere auteurs o Niet van belang • Onderwijs in inns of court: weinig systematiek § o 63 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT o o o o Herbergen afgehuurd, in die herbergen jongeren die rechten willen studeren ipv bij prof te blijven, te slapen gelegd daar. Proffen komen op idee in die herbergen waar ze verblijven les te geven. Zo zijn rechten-universiteiten-herbergen ontstaan. Leerlingen-jongens in de rechten te slapen leggen en daar les geven = zogenaamde inns of court Inns of Court starten als herbergen, maar worden later onderwijsinstellingen Onderwijs in Inns of Court gebeurt heel onsystematisch: in begin van jaar koop je stapel perkament, inkt, etc. Lesgever komt, spreekt over persoon, volgende lesgever spreekt over iets anders… Totaal geen structuur in het lesgeven! Ontwikkeling equity § 13de E: ontwikkeling common law stokt. Opkomst centrale koninklijke RB’en beperken sterk de rechtsmacht van de lokale baronnen. Deze bekwamen echter dat geen nieuwe types van writs meer mochten gegeven worden, tenzij er sprake was van analogie met bestaande writs. Kwam iemand toch nog recht zoeken bij de koning in een geval waar geen writ voorhanden was, dan liet deze zijn kanselier naar billijkheid beslissen. Kanselier was echter een bisschop en hij en zijn RB zochten hun inspiratie in het ius commune. De latere evolutie is dan weer dat men het equity zelfstandig uitbouwt zonder referentie naar het ius commune. Voor het equity golden andere regels dan voor het common law. Pas in 19de E onderscheid tussen beide opgeheven. Geen nieuwe writs meer vanaf 13de eeuw, omdat baronnen daartegen waren § Daarom optreden chancery volgens equity • Ook al mogen er geen nieuwe writs voor nieuwe problemen meer zijn, u kan nog altijd persoonlijk naar koning gaan • Equity betekent aparte tak engels recht ontwikkeld obv ius commune ; de rechtbank van de kanselier/bisschop § Chancery: inspiratiebron in ius commune • Koning schuift door naar kanselier, is bisschop, gebruikt kerkelijk recht, is ius commune § Tweestrijd en verschil common law equity eindigt pas in de 19de eeuw • Twee sets van rechtbanken, die concurreren met elkaar. Het kan zijn dat u naar common law rechtbank gaat, die geeft u gelijk, en equity geeft tegenstander gelijk • Equity is een zeer formele RB, gaat er deftig aan toe (vanaf 16de E kanselier geen bisschop meer). Dus verschil in stijl. Common law is veel losser • Pas in 19de eeuw systeem van parallelle RB’en afgeschaft en samengevoegd Nog vele andere continentale invloeden, vaak via Schotland, bv Lord Mansfield § Engeland en Schotland worden 1, UK komt, heel wat Schotten gaan carrière maken in Engeland, brengen ius commune mee naar Engeland, dat merk je bv aan Lord Mansfield, in 18de eeuw grote figuur voor alles wat met Economisch Recht te maken had, gebruikte ius commune daarvoor, want volgens hem was het ius commune een deel van het Engelse recht § o 64 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT § Een handvol continentale auteurs was ook in Engeland bekend. Pothier als gezaghebbende autoriteit beschouwd. Pothier is heel simpel, dus hij heeft grote impact in Engeland, want makkelijk te lezen Conclusie : Engels recht is continentaal, er is dus geen nood aan een bijzondere plaats voor Engeland à Keerzijde van de medaille: Engeland was louter ontvanger ius commune, heeft maar weinig bijgedragen tot ontwikkeling ervan à Splended isolation van Engeland tov continent betekent dus niet dat het continent geen invloed uitoefende op Engeland, wel dat Engeland geen invloed uitoefende op het continent. Procedure (EX!!) -­‐ -­‐ Centralisering: beroepshof o Parlement van parijs § Frans ‘parlement’ is rechtbank, GEEN parlement! § Was bevoegd voor Vlaanderen ook! 1 vd grotere redenen voor 1302conflict was dat Parlement van Parijs instrument was van koning om zijn macht uit te breiden o Raad van Vlaanderen § Imitatie van Parlement van Parijs o Grote raad van Mechelen § Éénmakingsproces leidt tot centraal beroepshof voor heel de Nederlanden o Geval apart: Engeland: 1ste aanleg+2 systemen • Centralisatie vorst gaat zelfs zo ver dat alles meteen centraal is, zelfs niet in beroep à meteen in eerste aanleg centralisatie! § Common law rechtbanken § Chancery • Voor de equity o Gevolg: grotere controle vorst o Probleem vaak zeer veel niveaus+weinig logisch § Soms heel onlogisch in mekaar, veel verschillende lagen over mekaar en veel verschillende niveaus van beroep = compleet absurd Professionalisering: rechters zijn universitaire juristen o Eerst officialiteiten o Vervolgens: centrale rechtbanken o Later: lagere rechtbanken § Hoe lager je komt, hoe minder en later men geprofessionaliseerd zal zijn o Gevolgen: § Terugkeer naar procedure van dominaat o Libelprocedure • Verschriftelijking (cf. Bewijsrecht) o Nuttig, want makkelijker in beroep gaan als schriftelijk • Grotere rol rechter o Want rechter vertegenwoordiger keizer § Kloof met bevolking (geen volkstaal) • Uitzondering: jury in engeland o Men werkte met jury’s , dus men moest wel volkstaal gebruiken, want moest begrijpelijk zijn! 65 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Verlichting Een breuk omstreeks 1800 -­‐ -­‐ -­‐ Algemeen: definitie verlichting o Maatschappij-kritische beweging die een nieuwe maatschappij wil realiseren waarin de mens reeds op aarde gelukkig zal zijn, en dit dmv het menselijk verstand, de rede o Ze zijn niet alleen kritisch, ze willen een nieuwe maatschappij waarin de mens op aarde al gelukkig zal zijn, niet pas in de hemel Gevolgen o Politiek: tegen klassiek absolutisme waarin vorst alle macht heeft en die absolutistisch gebruikt § Vorst kon zijn absolute macht alleen nog gebruiken om de idealen van de verlichting te realiseren, niet langer voor zijn eigenbelang § Vorst moet verlichte absolutist zijn, moet programma van de verlichting realiseren § Dat krijg je zeer sterk in Oost en Centraal Europa § Als vorst idealen vd verlichting niet wil realiseren: ze gaan hem afzetten! o Streven naar vrijheid en gelijkheid, maar niet overal even snel § Vrijheid: de wet legt geen beperkingen meer op aan de burgers om de voorrechten van andere burgers te beschermen Gelijkheid: alle burgers zijn gelijk voor de wet MAAR • Men benadrukte onderscheid tussen overheid en privépersoon: overheid heeft bevoorrechte positie want moet programma vd verlichting realiseren à Beperkingen tvv overheid blijven dus bestaan • Vrijheid en gelijkheid worden niet overal even snel gerealiseerd o Bv horigheid zorgt voor ongelijkheid, al snel overal afgeschaft, maar niet in Aalst, heeft veel gevolgen o Gebeurt bij ons vroeger dan in Oost- en West-Europa o Cultureel-religieus >< kerk § Band tussen kerk en staat verdwijnt: het denken komt nu los van de godsdienst. Men bestrijdt de godsdienst als een hinderpaal voor de rede. § Kerk: je moet hier niet gelukkig zijn, maar in de hemel! § Verlichting: je mag er zelfs voor kiezen om geen geloof te hebben! § Verlichting is volledig tegen kloosters waar ze enkel zitten te bidden, totaal zinloos! Algemeen: o Vooruitgangsgeloof § Wat nieuw is, is goed – wat oud is, is verkeerd § Vernieuwing immers gebaseerd op de rede en brengen de mens dichter bij het geluk. De traditie daarentegen is het product van een barbaars verleden en een hinderpaal bij het realiseren van een ideale maatschappij. § Verleden is duister, vb macht vd kerk o Aandacht voor onderwijs § Staat bemoeit zich met het onderwijs. § Jonge mensen zijn zeer belangrijk voor de verlichting! Die gaan ideeën verlichting verder verspreiden. Het gaat om ideeën indoctrineren. 66 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Jonge generaties moeten opgevoed worden tot redelijk denkende wezens en daartoe moet het traditionele denken uit het onderwijs gebannen worden o Recht = instrument van social engineering § Recht wordt iets om de maatschappij te veranderen Recht wordt politiek instrument Maar: bestaande recht voldoet niet (want is achterlijk) Daarom § Nood aan een nieuw recht obv rede • Recht dat rekening houdt met vrijheid en gelijkheid van de mensen • Universeel omdat gebaseerd op de rede die overal dezelfde is § Techniek om dit door te voeren • = codificatie (wetgeving) o = een superwet o De ideeën breken pas door met de verlichting, maar zijn eigenlijk al veel ouder Ideeën zijn al ondergronds aanwezig, maar komen nu boven de grond Met de verlichting breekt het volop open Voordien § Moest wetgeving het afleggen tov gewoonte, RS en RL § Was het universeel recht onbelangrijk tov het lokaal en Europees recht à voorlopers daarvan o Universeel recht o Wetgeving § Maar voorloper 1: wetgeving Wetgeving voor ca. 1800: algemeen -­‐ Uitgangspunt: oud = goed Gevolgen o Vernieuwing = terugkeer naar verleden o Beperkte rol wetgeving -­‐ Pauselijke revolutie (11de E): opkomst wetgeving o Toen: men verkocht ambten in de kerk (simonie), mensen hadden kerken in hun eigen bezit (eigen kerkenwezen)à kerk niet van hoog niveau toen! o Nicolaïsme: pastoor was getrouwd o Gregoriaanse hervorming (11de E). Pausen eigenden zich de macht toe, door nieuwe wetten het recht te veranderen. Van belang: paus maakt wetten, dus paus is eerste revolutionair uit de geschiedenis! (>< nu: paus totaal niet revolutionair) Pausen waren toen echt revolutionaire figuren (de overheersende opvatting toen was immers dat men het bestaande recht niet mocht veranderen) o Paus is geen normale persoon! Heeft 1 groot argument: hij is gezant van Christus hier op aarde! Argument dat een ander niet kan gebruiken. Paus was zeer radicaal, maar paus is dus apart geval omdat hij kan zeggen dat hij erfgenaam van Christus is o Pauselijke streven naar vernieuwing leidde tot een hele reeks decretalen. Daardoor neemt de vertrouwdheid met wetgeving overal in West-Europa toe. Deze voortrekkersrol vd paus blijft duren tot de 14de E. Dan komt een eind aan de grote stroom decretalen 67 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT -­‐ -­‐ Wetgeving buiten de kerk in de ME: beperkt o Niet algemeen: § Wetgeving regelt meestal slechts bepaalde detailpunten waarover discussie bestaat of die onrechtvaardig geacht worden § Daarnaast kan het ook gaan om privileges o Niet openlijk § Men durft het niet echt zeggen in het openbaar als men nieuwe wetten maakt, men zegt dat men de wetten gewoon een beetje aanpast o Niet vernieuwend: berust inhoudelijk vaak op bestaand recht Uitzonderingen o Scandinavië § Heeft aparte redenen o Engeland ca 1300 o Sicilië onder de Normandiërs Wetgeving in de moderne tijden (omstreeks 1500) § Uitschakeling lokale gewoontes en verzwakking vd privileges à Homologatie vd costumen en algemene en nationale wetgeving o Princeps legibus solutus o Toch weinig nationale wetgeving § Uitzonderingen: Scandinavië, Engeland 16de eeuw • Scandinavië: belangrijke wetgeving voor het privaatrecht, maar sluit aan bij de codificaties vd verlichting • Engeland: grote wetgevende periode was reeds voorbij. Ontwikkeling privaatrecht was een zaak vd RS geworden • Hendrik XIII: veel vrouwen en veel wetten § Frankrijk, Zuidelijke Nederlanden Frankrijk -­‐ Geleidelijke evolutie van detailregelingen naar CC -­‐ Ordonnanties uit 15de – 16de eeuw o Gebreken § Zeer veel over administratieve aangelegenheden, weinig over privaatrecht § Gebrekkige systematiek o Belang: ze hervormen administratie en het gerecht. Privaatrechtelijke regels van minder belang -­‐ Ordonnanties van Colbert § Colbert: je moet goed recht maken waardoor de economie goed draait à herziening, eenmaking en codificatie vh strafrecht en privaatrecht § Tweede helft 17de eeuw o Ordonnance civile 1667 § Wetboek van Napoleon hierop gebaseerd BE ger wetboek van 1967 gaat hier nog altijd op terug § Uniforme procedure voor de verschillende Franse RB’en § Doel: • Misbruiken vd rechters vermijden • Rechtszaken vlugger afhandelen door een eenvoudigere procedure met minder formaliteiten o Ordonnance criminelle 1670 § Opnieuw door Napoleon overgenomen § Regelt de strafprocedure o Ordonnance sur le commerce 1673 68 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT § Handel te land ; handelsrecht Ordonnance sur le commerce des mers 1681 § Handel ter zee ; zeerecht Doel: gerechtelijke achterstand oplossen Gebreken o Colbert probeert hiermee niet te vernieuwen: hij neemt gewoon bestaande regels die hij uitbreidt over FR maar hij gaat niet vernieuwen o Strafrecht en burgerlijk recht, hoofdbrokken van het recht, komen niet aan bod, omdat politiek niet haalbaar Ordonnanties van Daguesseau § Eerste helft 18de E o Ordonnance sur les donations § Overgenomen in BW o Ordonnance sur les testaments § Overgenomen in BW o Ordonnance sur les substitutions fidéicommissaires § Erfstellingen over de hand: erfgenaam van uw erfgenaam aanduiden (bv mijn huis gaat naar mijn dochter, en als mijn dochter sterft gaat dat naar haar dochter) § Geen algemene regeling voor geheel FR; verschillende regeling voor pays de droit écrit en pays de droit coutumier § Heeft geen belang gehad Gebreken o Bv contracten worden hier niet geregeld o Doet alsof FR 1 is, maar FR eigenlijk in 2 gesplist: pays de droit écrit en pays de droit coutimier o Opnieuw weinig innoverend o -­‐ Zuidelijke Nederlanden -­‐ Deze wetgevende activiteit voor BE minder bel dan de Franse ordonnanties -­‐ Eeuwig edict (1611) o Naam < edictuum perpetuum o Achtergrond: Albrecht en Isabella § Bedoeling was dat ze kinderen gingen krijgen en dynastie gingen krijgen, lukte niet o Belang niet overdrijven § Kort (iets in de 30 artikelen) § Weinig origineel (vooral FR dingen overgenomen) § Weinig navolging -­‐ Andere wetten: niet overdrijven qua o Omvang § Er werden niet zoveel wetten gemaakt; bv 17de E: 2 wetten per week o Inhoud § Ging vaak over wisselkoersen, omdat veel verschillende munten o Toepassing § Vaak kregen de wetten geen toepassing Maar voorloper 2: universeel recht Verlichting = universeel recht -­‐ -­‐ Kenmerken o Een recht dat boven alle bestaande rechtsstelsels staat en dat geldt voor alle volkeren en alle tijden, omdat het uit de natuur zelf van de mens voortvloeit Ouder dan verlichting 69 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT -­‐ -­‐ -­‐ Vernieuwing verlichting Term vernunftrecht: 2 mogelijke betekenissen o Recht dat boven positieve/geldende recht staat = natuurrecht o Natuurrecht ≠ natuurrecht vd verlichting § Natuurrecht is iets vaag, iets hoger dan het geldende recht = natuurrecht in de algemene betekenis § Natuurrecht van de verlichting heeft wel concrete boeken, als je daar concrete rechtsregels wil gaat men u die kunnen geven = natuurrecht in de specifieke betekenis § Om verwarring te vermijden: gewoon natuurrecht noemen we in de cursus natuurrecht, natuurrecht van de verlichting noemen we vernunftrecht Voorlopers o Spaanse neo-scholastiek o Hugo Grotius Spaanse Neo-scholastiek -­‐ 16de E: Spaanse neo-scholastiek o Scholastiek: Thomas van Aquino (13de eeuw) § Bestaande positieve recht was voor hem niet geldig bij strijdigheid met de goddelijke wil, zoals men die in de schepping, de natuur kon vinden § Late ME: scholastiek raakt in verval door een onderlinge strijd tussen verschillende scholen o Herleving in Spanje in 16de eeuw: redenen § Spanje in 16de eeuw eerste wereldmacht uit de geschiedenis Op dat moment heeft Spanje bijna heel Latijns-Amerika § nieuwe problemen voor Spanje in de 16de E: • Groter contact met andere volkeren door de kolonisatie • De opkomst vd Turken in de mediterrane wereld • De opkomst van het protestantisme DUS groter contact met niet-christelijke volkeren en scheiding van de christelijke wereld GEVOLG meer nadenken over andere volkeren en internationale relaties à Spanjaarden komen als gevolg daarvan met veel andere volkeren in contact, die andere ideeën hadden over het recht à Spanjaarden zeggen ‘wij kunnen ons recht niet aan die anderen opleggen’, maar ze zeggen wel ‘dat recht van die anderen is niet goed’ à Welk recht dan wel opleggen? Het recht dat van God komt, want perfect recht. à Grote bloei Spanje in die periode o Basisidee: nieuwe grondslag recht, want geen juristen § Mensen die Spaanse neo-scholastiek uitwerken zijn geen juristen, maar moraaltheologen ; ze gaan recht dat van God komt niet opbouwen uit CIC, maar ze gaan zeggen dat God de natuur geschapen heeft, wil van God kan je afleiden uit de natuur, wat heeft God daarmee gedaan, en daaruit kan je wil van God afleiden. § De wil van God primeert op het bestaande recht. Die wil van God kan men leren kennen door een onderzoek van de natuur die door God geschapen is. Ogv dat onderzoek kan men vastleggen wat het natuurrecht is dat voor alle tijden en volkeren geldt § Opm.: dé topuniversiteit is Salamanca in die tijd! 70 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT o Evaluatie § Progressief: grotere aandacht voor algemene principes en voor het internationaal recht § Ook conservatief: aanvaarden ongelijkheid, religieus gericht • Aanvaarden ongelijkheid, want ze kijken naar de natuur, daar is ook ongelijkheid dus God heeft dat gewild Wel meningsverschillen daarover bij hen • Sterk religieus gericht want deze school is er ene van theologen. Het natuurrecht is op de eerste plaats een door God gewild recht. De mens kan alleen maar natuurrecht creëren door Gods wil te vinden. Hij kan niet autonoom tot rechtsschepping overgaan § Beperkte invloed Spaanse neoscholastiek, want zijn theologen (en pas daarna juristen) à Directe invloed op rechtswetenschap is dan ook niet zo groot • Maar wel via Lessius op Leiden en daar studeert Hugo Grotius Hugo de Groot Brug tussen Spaanse neo-scholastiek en juristen van toen, hij wordt wel door ons gelezen -­‐ -­‐ -­‐ -­‐ Leefde in 1ste helft 17de eeuw (1645 overleden) Was internationale figuur à Persoon die het meest bijgedragen heeft tot de ontwikkeling van de Europese rechtswetenschap in haar huidige vorm Opgelet: toch mag zijn belang niet overdreven worden: heel wat verwezenlijkingen van Grotius zijn eigenlijk het werk van de Spaanse neoscholastiek Kon meer dan alleen recht; hij was zeer veelzijdig o Als jurist kan hij bij meerdere scholen ingedeeld worden Zijn belangrijkste publicaties behandelden het NL en het internationaal recht à De iure belli ac pacis (boek over het recht van oorlog en vrede) o Volkenrecht o Maar ook privaatrecht o Internationaal recht obv het natuurrecht Basisbeginselen menselijk gedrag Verder uitwerken tot grote principes door logisch redeneren o Beperkingen grotius: § Band met de godsdienst § Redelijk = overeenstemmend met zijn belangen o Pacta sunt servanda: ovk’en moeten nageleefd worden à zowel voor ctt’en tussen privé-personen als voor verdragen tussen staten à Zijn opvattingen grotendeels aan de basis van ons verbintenissenrecht Het recht van de verlichting: het vernunftrecht -­‐ -­‐ -­‐ -­‐ Is autonoom: onafhankelijk van God en enkel op de rede gebaseerd Is systematisch (Pufendorf) = eerste generatie Quasi-mathematisch (Wolff) = tweede generatie o Bv boeken van recht op een wiskundige manier o Sluitend systeem waarin alle regels worden afgeleid uit basisprincipes Belang: voortaan o Recht = logisch denken § Rechtswetenschap wordt een exacte wetenschap: recht wordt een logisch systeem vergelijkbaar met wiskunde o Recht = mechanisch denken 71 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Zelfs als ze bij slecht resultaat uitkomen; we hebben de regeltjes toegepast dus het is goed § Recht is abstract § Wie met het recht omgaat, moet handelen als een automaat o Onderscheiden algemene / specifieke regels = werkwijze § Komt nog van het vernunftrecht o Recht: volledig los van god § Ook niet-kerkelijke juristen en autoriteiten kunnen zich voortaan begeven op die terreinen van het recht, die vroeger aan de kerk voorbehouden waren Opgelet: vernunftrecht: inhoud is ius commune, systematiek en achtergrond niet o Vernunftrecht vertrok van nieuwe principes, uitkomst was vaak minder vernieuwend. Veel greep men terug naar een regel uit het bestaande ius commune, wanneer het erop aankwam een specifieke rechtsregel te formuleren. à Vernunftrecht sluit aan bij de tradiitie van het ius commune: inhoudelijk geen groot verschil o Vernunftrecht leidde echter wel tot een definitieve emancipatie van het RoRe à men gebruikt RoRe omdat het met de rede overeenstemt § Men gaat RoRe kritischer bekijken § Men hoeft geen rekening te houden met RoRe wanneer strijdig met de rede § RoRe vervult slechts een ondergeschikte rol Dus houding vernunftrecht tov ius commune zorgt ervoor dat het recht nieuwe wegen kan inslaan, zonder dat men de verwezenlijkingen van het verleden hoeft op te geven Waar zitten deze mensen vooral? 1100 – 1500: Italianen 1500 – 1600: Fransen 1600 – 1700: Nederlanders 1700 – 1800: Duitsers (Pufendorf, Wolff), (maar Duitse overheersing niet overschatten) o FR bracht in 17de E 1 belangrijke auteur voort: Domat § Belangrijk, want heeft gezorgd voor systematiek. De systematiek van Domat is door ons BW overgenomen. § Privaatrecht o Andere rechtstakken dan privaatrecht § Bv strafrecht: Beccaria Bv publiekrecht: Montesquieu o Duitsers schreven hun belangrijkste werken in het Latijn en dus voor een Europees publiek § -­‐ -­‐ Met als belangrijkste verwezenlijking: de codificatie Wat? -­‐ Relatie met de verlichting o Auteurs Vernunftrecht toetsten niet alleen het RoRe ad rede, maar aan de gehele maatschappij. Vernieuwers waren aangewezen op wetgeving, wilden ze hun opvattingen realiseren. Vaak ging men over tot globale hervorming van het bestaande recht door een codificatie. Codificaties werden uitgevaardigd door verlichte vorsten -­‐ Codificatie is eigenlijk een super-wet die in 1x alles regelt o Niet om het even welk wetboek, waarin de bestaande regels in een overzichtelijk geheel zijn opgenomen. Dat is louter een verzameling van wetten en heeft altijd al bestaan. 72 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT -­‐ -­‐ -­‐ -­‐ Def: oorspronkelijke onderneming, waarin men een geheel rechtsgebied behandelt in een comprehensief en exhaustief wetboek op een homogene, doorlopende en logisch-sluitende wijze o Men schrijft dus een nieuwe tekst! Niet bestaande knippen en plakken o Dergelijke codificatie is meer dan overzichtelijk samenbundelen van wetten. Ze verschijnt pas in de 17de E. In ppe moet een codificatie niet § In een voor een leek begrijpelijke taal opgesteld zijn § Innoverend zijn Voordelen: verstaanbaar, innovatief en zorgt voor rechtszekerheid o Verstaanbaar: zou moeten, maar is niet altijd zo (toegankelijkheid) o Innovatief: tekst moet nieuw zijn, inhoud niet altijd à Codificatie liet toe het recht in 1 beweging te wijzigen o Rechtszekerheid: 1 tekst Gaat in tegen de gevestigde juridische orde, daarom 2 maatregelen: o Rechtsgeleerden: commentaarverbod (werkt echter nu niet meer, in de tijd van Justinianus wel) § Mogen enkel de woorden van de gecodificeerde tekst uitleggen, ze mogen niet verdergaan. Dat zou tot discussies kunnen leiden en dus ook tot verwarring/onduidelijkheid. o Rechters: § Bouches de la loi • Rechters mogen de wet enkel toepassen op een aan hen voorgelegd probleem. Ze mogen geen nieuw recht creëren § Cassatie als waakhond op de rechters • Référé au législatif à HvC behoorde aanvankelijk tot de WM, niet tot de RM! Verwijzing naar parlement: als drie rechtscollege zich niet aan regel hield, 3x: verwijzing naar parlement à Plots wordt HvC top van RM, vreemd! • Groot prestige in BE door houding in WOI en WOII o WOI: we waren bezet door Duitsers en men was ontevreden over wat Duitsers deden, BE RB’en zijn olv cassatie gaan staken tegen de Duitsers o WOII: zelfde gebeurt opnieuw o HvC is eigenlijk echt een element dat BE bijeenhoudt! Gevolg: een codificatie is bij haar uitvaardiging een progressief element, echter wordt ze als een rem op de verdere rechtsontwikkeling gezien. Bovendien kan een codificatie nooit alles voorzien Maar: mislukt Voorbeelden -­‐ Scandinavië o 17de/18de E algemene codificaties vh gehele recht – daarmee einde aan onderscheid recht stad/platteland o Invloed gering in het begin, maar wordt later sterker o Scandinavische codificaties zijn nog steeds geldend recht, zij het dat heel wat belangrijke gedeelten vervangen zijn. Grote onderverdelingen zijn wel bewaard gebleven. -­‐ Duitse wereld o Allgemeines landrecht (Pruisen) § Pruisische code – niet het oude recht, maar de ideeën van de verlichting staan hierin. Het oude recht wordt zelfs uitdrukkelijk afgeschaft § Had slechts beperkt belang, gedoemd om te verdwijnen 73 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Allgemeines bürgerliches gezetzbuch in Oostenrijk (ABGB) (Oostenrijks procesrecht) § Progressiever wetboek dan van Pruisen Beter aangepast aan de moderne maatschappij § Latere aanpassingen + progressief karakter à Groter belang dan Allgemeine Landrecht § Nog steeds van toepassing in Oostenrijk § Heel belangrijk geweest Maar vooral BW o -­‐ De code civil of code Napoleon (1804) opm: naam Code Napoleon pas in 1807 Ontstaan -­‐ Weinig kans op in 18de eeuw -­‐ Maar: FR rev àpolitieke instabiliteit zorgt ervoor dat men niet meteen tot BW kan komen -­‐ Toch niet meteen een codificatie (want geen politieke stabiliteit in FR) -­‐ Wel bij: Napoleon, want o Codificatie element van orde § Oplossing voor chaos o Werkt legitimerend § Napoleon wil aantonen dat hij een goeie bestuurder is die het verdient om FR te leiden Hij wil aantonen dat hij meer kan dan vechten, hij kan ook een wetboek maken o En bovendien … § Hij wil de nieuwe Justinianus zijn Hij wil dat ze 1000 jaar later nog van hem spreken, en hij neemt een voorbeeld aan Justinianus, gaat dus wetboek maken -­‐ -­‐ -­‐ -­‐ 1800: aanstelling 4 commissarissen voor ontwerp BW (EX!) o Bigot-Préameneau o De Maleville o Tronchet o Portalis à Deze 4 mensen op dat ogenblik representatief staal van de bevolking 1800 – 1804: bespreking ontwerp 1804: uitgevaardigd Code Napoléon: gerechtvaardigd? Ja, want o Politieke druk Napoleon o Persoonlijke betrokkenheid § Anderen wilden echtscheiding verbieden, maar Napoleon wou zelf scheiden dus Napoleon liet niet toe echtscheiding uit BW te halen! o Inmenging § Personen- en familierecht § Zaken van militair belang Bronnen -­‐ Revolutionair recht à Vooral invloed op de formulering van de grote principes en opties -­‐ Vooral pre-revolutionair recht (én ius commune én gewoonterecht) à Vooral invloed op specifieke, gedetailleerde regels -­‐ Dus: continuïteit met oude recht 74 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT o o o Meeste concrete rechtsregels afkomstig uit het oude recht RS en RL plaatsen code civil nog in de context vh oude recht Code civil is eindepunt van een eeuwenlange evolutie naar rechtseenheid in FR Impact in Frankrijk -­‐ Code civil = eenheid o Hiervoor bijna geen eenmaking in FR o In 19de E: nationale identiteit -­‐ Code civil = stabiliteit >< GW o Code civil heeft eigenlijk rol GW overgenomen o In FR was GW niet stabiel, veranderde constant. Code Civil daarentegen bleef stabiel >< Code Civil bleef in essentie dezelfde en bevatte elementen die fundamenteel waren De code civil is de echte GW van FR o Het BW gaf in FR stabiliteit, omdat de GW toch constant veranderde -­‐ Ook op taalkundig vlak Code Civil heel mooie tekst Impact in belgië -­‐ Deel FR vanaf 1795 -­‐ Invoeren codes van Napoleon -­‐ Frans recht = vreemd recht? o BE en Noord-Frans recht o Eerdere FR invloed Dus geen vreemd recht! -­‐ Geen nieuw wetboek o 1815-1830: reden: revolutie, maar wel: wetten erfpacht en opstal (Nicolaï) § Dus geen nieuw wetboek, maar wel die twee wetten o 1831: oproep tot BE codices (Raikem) § Nieuwe wet in GW die zegt dat er zo snel mogelijk nieuwe WB’en moeten komen § Maar: Raikem doet andere dingen § Maar: juristen willen FR recht o Gevolg: geen nieuw BW § Commissie van 1841 § Laurent • EX!! • Groot jurist • Werd gevraagd nieuw BW te schrijven à Blonk uit van juridische scherpzinnigheid en sociale bewogenheid • Mislukt wegens o Traditionele verklaring: anti-clericalisme van Laurent § Te zien in kader schoolstrijd • 19de E groot gevecht tussen liberalen en katholieken, kaderen in verlichting Katholieken: kerk wil onderwijs om hun ideeën te indoctrineren Liberalen: zij willen onderwijs om hun ideeën van de verlichting ook te indoctrineren! 75 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Laurent kiest heel duidelijk kamp, radicale liberaal die tegen de kerk is • Hij was zelf heel gelovig. Laurent is dus tegen de kerk, maar niet tegen het geloof § Geen rechtspersoonlijkheid kerkelijke instellingen • Kloosters bestaan dus juridisch gezien niet! § ‘confiscatoire’ art 544 bij Laurent • Klooster kan geen goederen, kan geen school hebben! • Als goederen van kloosters worden aangeslaan moeten ze dienen voor het overheidsonderwijs, dus past in het kraam van Laurent! § Katholieken, maar ook enkele liberalen tegen Laurent o Maar ook vele andere bezwaren § Progressieve familierecht Laurent • Laurent wil volledige gelijkheid tussen man en vrouw! § Steun voor de arbeiders • Al het geld dat hij verdiende met boeken schrijven ging naar Gentse arbeiders § Kritiek magistratuur (faider): Laurent negeert rechtspraak • Faider: toen procureur-generaal bij cassatie • Laurent verbeterde de fouten van de rechters, die vonden dat niet leuk, want rechters onafhankelijk! Vandaar dat magistratuur niet van Laurent moet weten § Kritiek rechtsleer: Laurent teveel nadruk op strikte logica van de wet • Zelfs zijn collega’s hebben commentaar op hem! • Laurent leert zijn studenten zo dat ze vanuit enkele simpele principes het gehele recht kunnen afleiden § Vrijzinnigen: Laurent is tegen université libre o Conclusie: veel tegenstanders, geen voorstanders (met macht) § Degene die voor hem waren, die hadden geen stemrecht (vrouwen, kinderen, arbeiders) § Commissie van 1884 • Opgericht door Katholieke regering • Mensen die hierin zitten niet van niveau van Laurent • Commissie verzandt. Ze proberen, maar het lukt niet Code civil overgenomen, oude BE wetboek was nochtans beter o Betere publiciteitsregeling voor overdracht OG o Meer egalitair familierecht • -­‐ 76 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT -­‐ -­‐ Geen nieuw wetboek, maar opgelet o Wel nieuw strafwetboek (1867) o Wel nieuw wetboek van Koophandel (2de helft 19de eeuw) § In deze periode BE economisch heel belangrijk! o Wel nieuw gerechtelijk wb. (1967) Maar: zijn weinig origineel o Wel recent kleinere wetboeken § Ipr (2004), vennootschappen (1999) o Probleem: uitholling wb. V. Kh. Voorbeeld van hoe het wel moet: wetboek van IPR o Gezamenlijk optreden proffen o Vlaming (Erauw) + Franstalige (Fallon) o Rol senaat Impact in de rest van de wereld -­‐ Europa: Luxemburg, Nederland, delen van DUI en Zwitserland, Polen, Italië, Spanje en Portugal -­‐ Ook: in de Amerika’s, Afrika en de Arabische wereld o Amerika: vooral Latijns-Amerika, ook VS (Louisiana: nog altijd Frans recht) en Canada (normaal gezien Engels recht? Ja, maar in Canada ook deel met Frans recht; Québec, waar ze Frans spreken: eigen nieuw WB) à In sommige van deze landen succes na 1900 weg Waarom succes code civil? -­‐ Lage kwaliteit Code Civil o Verwarrende terminologie § Roerend/ onroerend en erve/cateil o Onnauwkeurige of geen definities § Verbintenis o Contradicties § Definitie koop: art. 1583 <> art. 1582 o Verkeerd begrip historische achtergronden § Bv rol vd causa (oorzaak) o Achterlijk: geen vertrouwdheid met bepaalde gesofisticeerde theorieën § Bv theorie vd vertegenwoordiging o Onvolledig § Milieu o Geen ruimere visie § Wel discours préliminaire van portalis -­‐ Gebreken o Verzet tegen Napoleon § Geen wetboek van vrijheid van de bourgeoisie o Verstaanbaar ≠ precies o Lage kwaliteit o Geen uitdrukking liberale individualisme (zie intern recht): § Eigendomsrecht: beperking in art 544 • Je mag alles doen, behalve wat verboden is, en bij Napoleon heel veel verboden! § Contractenrecht: openbare orde en goede zeden, maar elders maatregelen tegen de arbeiders o Is soms minder goed dan eigen recht, BV in BE § Betere publiciteit in zakenrecht § Democratischer familierecht 77 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT -­‐ -­‐ Waarom dan toch succes? o TINA: There Is No Alternative o Militaire macht Napoleon Gevolg o Verdwijnen als de FR macht weg is en er alternatieven zijn o Uitz BE: behoudt het BW: waarom? § Oorspr: BE = FR provincie § Veel gewijzigd, hetzij chaotisch • Pas in 1950 heel belangrijke dingen gewijzigd in BW (zoals FR à BE, en Keizer à Koning Maar: codificatie=zelfmoord vernunftrecht -­‐ Gevolgen codificatie o Creatie nationaal recht o Uitschakelen § Lokale gewoonte § Europese ius commune § Universele vernunftrecht à codificatie : zelfmoord vernunftrecht o DUS logisch redeneren vh vernunftrecht levert geen universeel recht op Elk land ontwikkelde zijn eigen nationaal recht en ius commune verdween. Vernunftrecht faalde dus niet alleen in de creatie ve universeel recht, het had tevens het algemeen Europees recht vernietigd GEVOLG § Nationalisering rechtswetenschap § Nationalisering rechtsonderwijs § Nationalisering diploma’s à Achteruitgang recht in vele landen Engeland: deze keer wel een geval apart Codificatie leek waarschijnlijk: -­‐ -­‐ -­‐ -­‐ Bentham (drong heel erg aan op codificaties) Gebreken Engels recht o Onoverzichtelijk o Beperkte kenbaarheid o Verstard en weinig aangepast aan de Industriële Revolutie die het land toen doormaakte Maar geen succes WANT o Engeland had reeds revolutie in 17de eeuw o Napoleon grote vijand van de Engelsen Wel: codificaties voor india o Leerlingen van Bentham maakten codificaties voor India Procedure Twee modellen -­‐ Revolutionaire model o Vrederechter in frankrijk: moet dicht bij bevolking staan § Verkozen § Geen jurist (want die heeft ius commune gedaan, is niet dichtbij de bevolking) § Oordelen naar billijkheid – niet naar het recht kijken § Mondeling werken zonder advocaten (zonder rekening te houden met het recht) 78 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT -­‐ § Liever verzoening ipv proces Overblijfsel van die revolutionaire geest: vrederechter staat nog steeds dichtbij de bevolking Normale model: rationaliseren olv vorst (CPc van napoleon) § Code de procédure civile 1806 (EXAMEN: DATUM KENNEN!) o Behouden van voorgaande, (maar rationaliseren) § Ius commune procedure, maar met meer oraliteit • Veel meer mondeling, want FR traditie niet totaal schriftelijk § Rationeler gerechtelijk systeem, maar uitzonderingen • Vrederechter: overblijfsel revolutie • Rechtbank van koophandel • Werkrechtersraad o Nu: arbeidsrechtbank o Onder Napoleon is deze RB er gekomen als RB om arbeiders onder controle te houden o Paste niet in het systeem, en we hebben die arbeidsrechtbank nog altijd Engeland doet niet mee Als er 1 land is waar dat rationaliseren had moeten gebeuren, was het Engeland wel! Ze zijn nog altijd niet mee! 79 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT 19de eeuw Nationaal recht in Europa -­‐ -­‐ -­‐ Door einde ius commune Nationalisme: veelheid aan nationale rechtsregels Verkaveling recht Europa wordt overgeplant op rest wereld o Europa gaat in de 19de E ook de rest van de wereld onder controle krijgen door al haar kolonies o Europa zelf kent niet eens één recht, dus recht in de rest van de wereld versplintert ook Het verkavelde recht in Europa en de wereld De belangrijkste rechtsstelsels: -­‐ -­‐ -­‐ Duits: band met ius commune (zet traditie voort), maar verdwijnt in 1900 Frans: voorbeeld van de code, alle landen doen hen na Engels: grote verspreiding door kolonies + modern recht Duitsland Overleven ius commune Von Savigny (historische school) Begin 19de eeuw en verder -­‐ -­‐ -­‐ -­‐ -­‐ Recht ≠ product van rede o Uitdrukkelijk tegen Vernunftrecht: recht is geen wiskunde, geen logica: wel een product van de volksgeist (historische ervaring van een bepaald volk) Recht= product volksgeist o Volksgeist < Duits 19e E geleerde mensen die moeilijk te begrijpen zijn = recht is product van ervaringen van een volk doorheen zijn geschiedenis (recht is resultaat wat van wat volk meegemaakt heeft doorheen de geschiedenis, recht is geschiedenis) à Dus niet codificeren, want zou slechts een momentopname zijn uit de geschiedenis ve volk, die echter ook na de codificatie verderging Verband met romantiek? Verwachting: o Tegen romeins recht (want is historisch recht Duitse volk) o Tegen systematiek verlichting (want is strijdig met een ‘volks’recht o Grote aandacht voor historische evolutie recht Maar: recht = wetenschap; daarom § Tijdsgeest: Romantiek: niet wat je denkt, eerder verlies dan de liefde, terug naar het verleden: past volledig bij Savigny à niet de Romeinen, wel Germanen (de gewone man, niet: de Verlichting) o Historisch: antiek romeins recht § Oude RoRe vormde immers de wortel van de historische ontwikkeling. Hier sluit de historische school aan bij het humanisme o Systematisch § Alleen als het historisch materiaal tot een systeem geordend is, kan er van een rechtswetenschap sprake zijn. De historische school is hier een erfgenaam van het natuurrecht Dus: weinig volks, wel professoraal o EXAMEN uitvinder term ‘rechtswetenschap’: Savigny Tegen Verlichting, geleerdheid, wel: recht van het volk, maar recht moet een beterschap zijn DUS moet je wel geleerd zijn, moet je wel naar RR gaan 80 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Hij wil niet dat men wetboeken maakt (want door parlementen gemaakt, professoren moeten recht maken, prof in de rechten) à proffen aanbidden Savigny à Hierin valt niet veel te herkennen van de Volksgeist! Die diende vooral om de inmenging van de wetgever in het recht af te wijzen Afwezigheid van een algemeen Duits BW -­‐ -­‐ -­‐ -­‐ Wel plaatselijke codes, maar geen voor geheel Duitsland Kodifikationsstreit: Thibaut <> savigny o EXAMEN 1814: kodifikationsstreit: Thibaut is voorstander, Savigny ertegen à geen eengemaakt Dui dus hoe kan je dan een eengemaakt recht hebben è die discussie had dus eigenlijk geen belang, maar Savigny moest met alternatief komen: Historische School o Von Savigny vond dat recht uitdrukking volksgeist moest zijn – Thibaut wil eenmaking o vgl kodifikationsstreit vandaag: 1 WB voor heel Europa à is Europa al eengemaakt genoeg? Toch nog geen duitse eenheid Belang o Voor duitsland o Voor ons nu Savigny’s erfgenamen Zijn verdeeld: -­‐ -­‐ -­‐ Romanisten: o A-historische studie § A-historische studie, maar materiaal is wel historisch o Van het antiek romeins recht § Nl. Het oude RoRe, vooral dan in de vorm van het Corpus Iuris Civilis o RR, geschiedenis van Rome à RR zonder rekening houden met context (dus niet zo belangrijk) Pandektisten o Bruikbaar maken van RR recht voor de eigen tijd (wel belangrijk) Germanisten o Germaans recht Pandektisten -­‐ Naam: afgeleid van de Griekse term voor de Digesten, nl de Pandekten, en verwijst naar de volgorde en systematiek in de belangrijkste handboeken van deze school. Gezien deze vaak een titel met het woord Pandekten droegen, kreeg dit systeem de naam Pandekten-systeem. -­‐ Doel: programma savigny realiseren o Overzichtelijk en wetenschappelijk bruikbaar maken van het traditionele materiaal van het RoRe door het te verwerken tot een systeem -­‐ Methode: pandektensysteem o Een systematische indeling vd stof: het Pandekten-systeem o Kenmerken van dit systeem § De bouwstenen van dit systeem zijn de diverse abstracte juridische begrippen. Via logisch redeneren kan men uit de basisbegrippen steeds meer gedetailleerde begrippen afleiden. = een begriffsjurisprudenz • Romeinen werkten niet met abstracte begrippen 81 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Pandektisten wel: concepten, abstracte begrippen (ze zeggen wel dat ze het van de Romeinen hebben) • Begriffsjurisprudenz = genealogieën en Hiërarchieën van de begrippen vb rechtshandeling: eenzijdige en meerzijdige: contract: eenzijdige of wederkerige: vrijgevigheid of bezwarende titel • De Romeinen deden dat niet! § Externe elementen tellen niet mee § Systeem is sluitend: het bevat geen leemten à Het kan niet gebeuren dat het zich tegenspreekt Concreet in praktijk en onderwijs o Aangezien het systeem ene logisch sluitend geheel vormt waarin externe elementen geen rol spelen en alles uit de begrippen kan afgeleid worden, hoeft men enkel na te gaan welke abstracte regel op het concrete geschil van toepassing is, waarna die kan toegepast worden à Rechtenstudent moet dus kunnen bepalen welk begrip hij moet toepassen op een bepaald geschil o Vreemd: begint met historische school en dan vliegt het buiten vgl god die buitenvloog bij vernunftrecht o Geen les over economie, sociologie, psychologie,… alleen maar recht! (het systeem) en als je gaat werken, het systeem toepassen o Heel hoog niveau, maar moeilijk om te leren o Pandektisten: school van RR, maar eigenlijk is het Vernunftrecht en nog sterker Evaluatie, hoge kwaliteit, maar: o Crypto-vernunftrecht § Sluit sterk aan bij het vernunftrecht § Ging op eenzelfde manier tewerk, namen basisaxiomata over van het vernunftrecht o Soms wereldvreemd § Eigenlijk: wereldvreemd, want alles draait om het systeem, iets daarbuiten telt niet mee, nieuwe dingen bestaan niet zolang geen abstracte definitie (alleen dan bestaat iets) ook al bestaat het in de werkelijkheid vb spoorweg, trein in 19e E Dui: trein bestaat niet zolang geen abstracte def van wat een trein is o Sterk formalistisch § Niet-juridische elementen spelen geen enkele rol meer Invloed pandektisten Enige Europese school in 19de eeuw (dus grote invloed in geheel Europa) door § Hoog wetenschappelijk niveau § Banden • Met RoRe o Niet gebonden aan nationaal wetboek dus nog steeds Europees ius commune o Band met RoRe zorgt ervoor dat ze overal aanvaardbaar was • Met opvattingen van het Vernunftrecht o Goeie systematiek en structuur van Vernunftrecht o Pandektistiek nam de idee over van het eigendomsrecht en contractvrijheid als uitdrukkingen van de persoonlijke vrijheid. Dit sloot aan bij het economisch liberalisme. Grote figuren: windscheid (EX!) Kritiek op pandektistiek • -­‐ -­‐ -­‐ -­‐ 82 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT o o Germanisten § Wezen het individualistische van het RoRe af, omdat het schril afstal tegenover het (vermeende) socialere karakter van het Germaanse recht Interessen-jurisprudenz: recht is product van sociale conflicten (Von Jhering: belangenafweging door rechter) § Richtte zich vooral tegen de overdreven systematiek van de Begriffsjurisprudenz en vroeg aandacht voor een extern element. Recht was geen uit de hemel gevallen systeem, maar het resultaat van een strijd tussen verschillende belangengroepen. Bij het vellen van een vonnis moest de rechter daar dan ook rekening mee houden § Von Jhering: begon als pandektist, maar bij studeren van RR geloofde hij er niet meer in à recht is resultaat van belangenconflict, geen systeem, groepen in MS die ruzie maken en degene die wint maakt het recht (recht is resultaat van sociaal conflict vb in België jaarlijks betaald verlof als je gaat werken: kwam er niet door systeem, maar in 1936 grote staking om dat te eisten) § De opvattingen van deze stroming vonden weerklank in geheel Europa (maar ook VS). Nog steeds zal de rechter in vele gevallen overgaan tot belangenafweging. In essentie is echter de Begriffsjurisprudenz behouden gebleven. De interessenjurisprudenz mildert die alleen maar in bepaalde gevallen Germanisten -­‐ Niet belangrijk voor privaatrecht -­‐ Wel grote culturele invloed o Culturele invloed vb Gebroeders Grimm: juristen! o Tolkin: oud-Germaanse taalkunde, is ze beginnen studeren maar die gaven hem niet wat hou wou dus is hij zelf zijn verhaaltjes beginnen verzinnen (Lord of The Rings) -­‐ Von Gierke Frankrijk Wat napoleon wou Frankrijk na 1804 -­‐ -­‐ -­‐ -­‐ Doel napoleon: stabiliteit Daarom: muilkorven o Rechtsleer à proffen moeten zwijgen: commentaarverbod o Rechtspraak à rechters moeten doen wat in BW staat, anders was er rechtsweigering. Rechters konden geen beslissing nemen bij wege van algemene en als regel geldende beschikking. Rechter stond ook onder controle van HvC Maar mislukt: Vrijheid van beide Verdere evolutie o École romaniste o (eerste) exegetische school o Tweede exegetische school Ecole romaniste 1800 – 1830 -­‐ Doorleven oude recht: bewustzijn van de continuïteit tussen Code Civil en het oude recht bleef groot 83 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Nieuw recht door codificatie maar in praktijk gaan mensen verder werken met oud recht = slenter en gesleur van het recht o Gevolg: men deed op dit oude recht vaak een beroep voor interpretatie en aanvulling van de Code Civil. Het oude recht is echter niet langer geldend recht, men beroept er zich slechts op omdat het redelijk is. Reden: slenter en sleur (het is eenvoudiger dingen op te zoeken in de dingen die al bestaan) Merlin de douai o Duidelijk o Boek: alfabetische vindplaats voor rechtstermen en rechtsfenomenen die hij heeft geupdate van een vorig auteur in het AR Zachariae o Duits recht met een Franse structuur o -­‐ -­‐ -­‐ Eerste exegetische school Vanaf 1830 : men begon band tussen het oude recht en Code Civil minder te benadrukken -­‐ -­‐ -­‐ Ontstaan o Nieuwe generatie § Nieuwe generatie juristen: wel opgegroeid met WB Napoleon + voorbereidende werken Code Civil gepubliceerd (Locré, Fenet) § Heeft oude recht van voor Code Civil niet gekend o Uitgave voorbereidende werken (Locré, Fenet) § Leidde de aandacht af van oudere rechtsbronnen § Fenet heeft Locré overgeschreven en fouten gemaakt Naam: uitleggen Code Civil, maar: § Exegetische school: maar artikel per artikel (echte exegese: woord per woord) à school met methode o Geen school (iedereen doet zijn eigen zin, geen samenhang) Diverse auteurs die wel allemaal volgens dezelfde methode tewerk gaan o Geen echte exegese (men gaat er veel andere dingen bij betrekken die er niks mee te maken hebben + niet woord per woord uitleggen) Werkwijze o Uitgangspunt: suprematie wet § 1 bron van recht: de wet en de wetboeken van Napoleon (niet: RS, RL, gewoonte) § Begrip wet wordt echter wel ruim opgevat. Niet zozeer de letter van de wet, dan wel de wil van de wetgever is de bron van het recht. Dit betekent dat men de wet kan aanvullen/interpreteren, voor zover men maar aannemelijk kan maken dat die interpretatie of aanvulling overeenstemt met wat de wetgever in 1804 gewild had. Deze gebondenheid aan de historische school legt de beperkingen van de exegetische methode bloot. Men kon geen rekening houden met sinds 1804 veranderde omstandigheden o Weinig creatief § Prof komt binnen en lees artikel per artikel = onderwijsmethode: saai, geen systematiek, weinig diepgang (BW, voorbereidende werken, Pothier en CIC is enigste waar ze naar kijken), niet moeilijk à Creativiteit werd gehinderd door het FR onderwijssysteem dat weinig ruimte liet voor afwijkende meningen § Gevolgen gebrek aan creativiteit • Slechte rechtsleer o Wetenschap niet kritisch en vernieuwend , woord van de wetgever is het enige dat telt 84 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Weinig systematiek in de juridische literatuur o Grote werken van deze periode zijn commentaren op de Code. Deze volgen de Code Civil op de voet. Artikel na artikel wordt besproken. Gezien Code niet zoveel voorstelde, haalden veel van deze commenaren ook geen al te hoog niveau • Weinig diepgang o FR wetgever ging ervan uit dat wil vd wetgever de enige rechtsbron was en dat RS alleen maar daarvan on uitgaan. Bijgevolg hoefde RL geen rekening te houden met RS. In de realiteit bleef de RS volgens het oude stramien verder werken. Vanaf midden 19de E echter verwijst ze minder naar het oude recht. Dit kan verklaard worden door een sterker zelfbewustzijn van de RS. Deze beroept zich niet langer op het oude recht, maar verwijst naar de eigen precedenten die op dat oude recht berusten • Grote openheid voor geschriften Duitse juristen: deze waren immers van een hoger niveau dan de eigen FR rechtsleer. Niet zo bij rechtspraak à Houden zich bezig met BW – maar Portalis laat aantal aangelegenheden open à rechters kunnen fouten/onvolkomenheden uit Code Civil corrigeren Grote figuren § Aubry en Rau, maar niet zo belangrijk • Tweede exegetische school Vanaf 1880: kritiek in FR tegen exegetische school -­‐ École de la libre recherche scientifique (= school vrij wetenschappelijk onderzoek) heeft beperkte invloed o Meer rechtsbronnen dan wet bekijken, maar: § Praktijk: al voor 1880 gebeurde dit § Rol wetgever in het recht sinds 1880 sterk toegenomen o Aandacht voor andere rechtsbronnen dan de wet, betekent vooral dat men aandacht begint te besteden aan vonnissen en arresten, MAAR § Vooral cassatie • Veel RB’en in FR dus ze gaan vooral naar cassatie kijken – aandacht voor andere rechtsbronnen maar niet al de RS • Bekijken op dezelfde manier als men de wet bekeek à weinig kritisch • Men ziet raadsheren HvC als heiligen § Weinig kritische behandeling • 2de exegetische school wil kritischer zijn dan 1ste – maar daarom zet men cassatie op een voetstuk en gaat men minder kritisch zijn o Aandacht voor sociale wetenschappen: blijft beperkt § Wel hervorming onderwijs: • Po’s, nieuwe vakken § Conclusie: eigenlijk mislukt • Cursussen sociologie bij: heb je eigenlijk niet nodig (praktische oefeningen wel), internationaal privaatrecht, rechtsvergelijking, volkenrecht! (stadhuis van Gent: bijeenkomst) 85 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT -­‐ à Kortom, aan de essentie van het recht veranderde weinig. Het bleef sterk formalistisch en technisch en de invloed van externe factoren bleef beperkt. De exegetische methode bleef, alleen betrok men daar nu ook RS bij; wel kwam grotere aandacht voor de belangenafweging onder invloed van de Interessenjurisprudenz en hervormde men het onderwijs. Grote figuren: Esmein, Geny Deze scholen ook in België wegens de verfransing en het slechte onderwijs BE volgt FR want -­‐ -­‐ Verfransing Slecht onderwijs Verfransing: vooral na 1830 -­‐ Rechtsleer 1830 – 1880 : maar 22 boeken in het NL over recht (geen hoog niveau) o Universiteiten: onderwijs in het frans o Buiten de universiteiten: armoe troef Wetgeving: geen authentieke teksten in het nederlands o Vlaamse versies van wetten maar niet authentiek ! Praktijk: meer Nederlands o Notarissen: Nederlands uit fiscale overwegingen § EXAMEN: Overwegend Frans, maar soms toch Nederlands nl de notarissen: fiscale redenen (gek doen in België): fiscale adm ingevoerd onder Napoleon (fransen), adm daardoor volledig verfranst, normaal kende men geen ned bij fisc adm, dus als je akten moest gaan laten registreren op basis waarvan men u ging belasten, notaris slim doe het in ned(koop, je zegt huur want lager tarief) o Rechtspraak: complexer § Basisregel: meer elitair= franser • Cassatie o Gebruikt FR, eerste keer NL 1938 • Hoven van beroep o Hoven van beroep: 3 in België op dat moment: Gent, Brussel en Luik: sterk franstalig, maar alle 3 wel een beetje ned (Gent logisch, Brussel Vl Br en Antw, Luik tot 79 viel Limburg onder Hof v B van Luik vandaar ook ned) • Lagere rechtbanken verschillen ngv § Lagere rechtbanken: gevarieerd, soort RB + hoe elitairder hoe meer Frans vb RB van Kh: handelaars, zeer sterk Frans <-> correctionele RB: meer ned (ander publiek) <-> vredegerecht: gevarieerd, in stad meer Frans dan op platteland o Provincie § Meer NL in O- en W-VL, Antw in midden, Limburg en Vl-Brabant enorm verfranst door Luik o soort rechtbank verklaring verfransing o Elite gebruikt frans! o Gebreken van het NL § -­‐ -­‐ -­‐ 86 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Als taal • Standaard Nederlands hadden wij niet • Dialect: tolk nodig • Gebreken Nederlands zelf: Frans is veel chiquer § Als rechtstaal Piraterij § Piraterij: buitenland rechtenbibliotheek, in Franse boeken zal staan dat ze gedrukt zijn in België want veel goedkoper Zuivering magistratuur na 1830 (Raikem) § Raikem: alleen rechters benoemd die eentalig Frans waren of tweetaling Frans-Nederlands § o o Rechtenonderwijs 19de eeuw -­‐ -­‐ -­‐ -­‐ Minder goede proffen Centrale examens § Pas diploma wanneer examen in centraal examencommissie Brussel: alle examens op 1 dag, examineerde alleen over theorie, in vele gevallen niet de prof die je had als examinator (dus lessen niet nuttig, maar iedereen nam Frans boek om te weten wat ze gingen examineren), niet voor alle vakken ex afleggen (gewoon bewijs dat je naar de les geweest was) à onderwijs niet al te denderend, prof en leerling kwamen overeen om papier al in begin te krijgen zo moest de prof ook niet werken o Enkel theorie o Examinator ≠ lesgever o Niet voor alle vakken Programma Titel doctor in de rechten o Geen master in de echten, maar doctor: doctoraat te lastig, maar er waren fabrieken waar je het kon bestellen (frauderen, opgelost door doctoraat in rechten cadeau te geven 19e-79) Eerste exegetische school in FR is soms anders in België -­‐ BV. LAURENT § EXAMEN!!!!!! Laurent: Luxemburger, wel aandacht voor RS, kijkt verder dan Frankrijk (rechtsvgl, internationaal privaatrecht), heel kritisch (<-> exegetische school: niet kritisch) (Prof is fan van hem) o Aandacht voor rs o Aandacht voor vreemd recht o Aandacht voor extrajuridische o Bewondering en kritiek voor Frankrijk De tweede exegetische school in België: Edmond Picard, een geval apart -­‐ Leven: racisme en antisemitisme -­‐ Veelzijdig auteur – rond 1900 o Pandectes Belges § Encyclopedie van BE recht sinds 1900 met 150 delen o Journal des Tribunaux § Journal des tribunaux: krant alleen over recht, denken dat de gewone man dat ook gaat kopen, maar totaal mislukt: de juristen gingen het kopen, want Picard hemelt hen op (advocaten!) -­‐ Doel picard met JT o Recht in de media brengen door een krant over recht voor de gewone man (cf. Oude formaat) 87 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Progressief-rebels zijn Probleem Picard: hoe recht in de krant krijgen § Probleem nu: hoe recht uit de krant krijgen § Maar: slechte naam is gebleven Doel picard wordt niet gerealiseerd o Wordt blad van advocaten o Wordt normaal tijdschrift (van reepinghen) o o -­‐ Engeland Duitsland: prof (Savigny), Fr: wetgever 5 (Napoleon), Eng: rechter (common law) -­‐ -­‐ -­‐ Engelse recht heeft geen codificatie gekend, zoals in FR, en al evenmin kende het een sterke rechtswetenschap, zoals in Duitsland. Dat liet het terrein vrij voor de RS. De grote figuren van het Engelse recht zijn de rechters, niet de professoren of wetgevers. Het gezag van hun uitspraken was zeer groot. In de 19de E ontstond de leer van de stare decisis: de bindende werking van het precedent. Deze ging zelfs zover dat het House of Lords, de hoogste RB, zich vanaf het einde van de 19de E gebonden achtte door zijn eigen beslissingen en daar dus niet kon op terugkomen. Dit moest wel leiden tot een verstarring. Precedentrecht= conservatief, maar toch enige ruimte voor innovatie: o Afschaffen oude, achterhaalde wetten (maar niet overdrijven) o De rechtsregels stonden voortaan op zichzelf. Ze waren niet langer aan MEse procedures gebonden, aangezien die afgeschaft werden. o Nieuwe wetten of deelcodificaties bleven in een beperkt aantal gebiden o Vanaf 2de helft 19de E kan men aan universiteiten een graad in het Engelse recht krijgen à Afschaffing onderscheid equity en common law universiteiten Veranderingen echter te beperkt om te komen tot een creatieve rechtsontwikkeling. Het recht bleef sterk formalistisch en technisch, waarbij men zich essentieel bleef beroepen op precedenten. Zelfs indien het om wetgeving ging, verkoos men toch te verwijzen naar het precedent waarin deze toegepast werd. Gebeurt echter langzaam (cram schools: rechtendiploma halen op 12 weken) Het BGB: het einde van het ius commune (1900: symbolisch jaar) Ontstaan en bronnen -­‐ Duitse eenmaking maakte aan de verbrokkelde situatie van het land een eind. Niets stond een Duitse code nog in de weg, enkel discussie over de inhoud à -­‐ Invloed historische school, maar: ruzie tussen o Germanisten (wilden Germaansrechtelijk geïnspireerd wetboek) o Pandektisten (Windscheid) (voorstander Romeinsrechtelijk geïnspireerd wetboek) Bevolking voor Germanisten, geleerden voor Pandektisten à Pandektisten winnen o Een eerste ontwerp werd wel bekritiseerd omdat het te sterk Romeinsrechtelijk was, maar een 2de en goedgekeurd ontwerp was al evenzeer beïnvloed door het RoRe. De centrale figuur bij totstandkoming van beide ontwerpen was Windscheid. -­‐ BGB van kracht in 1900 Kwaliteiten en gebreken -­‐ Kwaliteiten: zeer wetenschappelijk o Zeer systematisch o Gelaagde structuur § Eerst algemene beginselen, dan specifieke delen (= Begriffsjurisprudenz) 88 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Definities à Terminologie is zeer precies; een begrip wordt 1x gedefinieerd en dan steeds in die betekenis gebruikt o Kruisverwijzingen à Herhalingen zijn afwezig § Om onnodige herhalingen/lacunes te vermijden o Maar ook ruimte voor evolutie (generalklauseln) § Wetboek met duidelijke regels, maar ook rechter vrijheid geven zodat hij geen rekening kan houden met omstandigheden vb de goede trouw Gevolg: het Bürgerliches Gesetzbuch is een juridische rekenmachine. Wie ermee kan werken, kan een precieze en duidelijke oplossing vinden. Echter niet altijd gedetailleerd (Generalklauseln: opzettelijk vage bepalingen die de rechter toelaten naar billijkheid te spreken à doel: BG laten evolueren) + conservatief van inhoud Gebreken: o De kwaliteiten zelf van het BG § Zeer technisch en formalistisch à Goed instrument voor juristen à Voor buitenstaanders onbegrijpelijk o Weinig democratisch § DUI parlement moest goedkeuren, maar begrepen niet allemaal dus niet veel discussie § Het was ofwel volledig goedkeuren ofwel volledig verwerpen. Gedeeltelijk was niet mogelijk zonder grondige herwerking. o Generalklauseln openden deur voor nazi’s à Kan tot alle mogelijke interpretaties vh recht leiden o Moeilijk te veranderen, want perfect opgebouwd systeem (alles staat met mekaar in verband) o Bleef een sterk conservatieve tekst o -­‐ Invloed -­‐ Weinig letterlijk overgenomen à Verklaring: DUI kon (itt FR) zijn wetboek niet met geweld aan andere landen opdringen -­‐ Duitse invloed vooral zichtbaar in jongere codificaties -­‐ Wel invloed op: o Aanpassingen Allgemeine Bürgerliche Gesetzbuch o Zwitserse Bürgerliche Gesetzbuch (1912): § Is begrijpelijker (want minder geleerd) § Grotere rol voor rechter § Verbintenissenrecht hierin niet opgenomen: in apart WB à ZBG ook veel invloed op later codificaties (oa tot voor 2002 volledig overgenomen door Turkije) o Jongere wetboeken § Turkije Ottomaanse rijk: ZBG in Turks vertaald (dingen die typisch westers waren, Turkije niet aan aangepast) Turkije sinds 2002: eigen BW § Ook bekeken in Griekenland, Italië, Portugal, Nederland,… altijd BGB bekijken o Japan o Oostkantons in BE: BGB van 1919 tot 1926 89 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Belang voor vandaag 1. BGB: verzoenen diverse rechtstradities in Duitsland (Rijnland met Frans recht, Pruisen met Allgemeine Landrecht, Beieren met Codex Maxilianeus etc.) Cf. Europa vandaag 2. Duitse oplossing: vaak kiezen voor meest verspreide, niet altijd beste oplossing Cf. Europa vandaag 3. BGB: in voorbereiding erop Niets doen: want BGB komt toch (cf. België) Snel eigen wetboek maken zodat men BGB kan beïnvloeden (cf. Nederland) 4. Duitsland: veel juristen: gevolg: veel commissies voor BGB Cf. Europa vandaag Gevolgen Verschillen betreffen rechtsbronnen, niet de mentaliteit Frankrijk, Duitsland, Engeland: gemeenschappelijke elementen -­‐ -­‐ -­‐ -­‐ Sterk technisch, weinig externe elementen = gemeenschappelijk Wel verschillend belang rechtsbronnen en systematisatie = verschil Overal wint de wetgeving buiten het Pandekten-systeem, de Code Civil of precedenten aan belang In DUI en FR begint men een groter belang aan RS te hechten. In Engeland komen universiteiten op Het essentieel verschil tussen de verschillende rechtsstelsels is de graad van systematisering; absoluut in Duitsland, minder groot in Fr en quasi onbestaand in ENG. Ook hier echter doet de latere evolutie de verschillen vervagen Procedure -­‐ -­‐ Grote invloed Franse model: Duitsland franser dan de fransen (partijautonomie+ liberalisme) o 19e E: grote vb procedure is Frankrijk: overal overnemen omdat procedure associeert met liberalisme (vrijheid): meer mondeling en partijautonomie dan IC o Dui gaat daar heel ver in: overdrijven moraliteit, partijautonomie dat systeem niet kon werken Engeland: laat moderniseren: versmelten cl en equity 90 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT 20ste eeuw 2 wereldoorlogen = zelfmoord van Europa Gevolgen voor het recht in Europa: uitgeblust , want verstarring Stagnatie in Europa è Versplintering: haast geen juristen meer die nog algemeen Europese faam genieten – niet enkel geografisch, maar ook thematisch: ontstaan van allerlei nieuwe rechtstakken die wel qua onderwerp, maar niet qua methode nieuw zijn è Verstarring DOOR -­‐ Continuïteit met vorige periode o Eerste en tweede exegetische school à autoriteitsgebonden, niet meer dan toepassen van regels -­‐ Populariteit rechtenstudies o Gevolg: bemoeilijken toegang tot beroep (ingangsexamens) en grote greep juridische beroepen op opleiding Frankrijk: speciale magistratenschool dus 2 cat: wel en niet rechten gestudeerd -­‐ Snel veranderen recht door explosie wetgeving en rechtspraak o Reden: mondigere burgers Recht om maatschappij te sturen § Men heeft idee dat men alles kan regelen in MS, moeten goeie wetten zijn o Oplossing: elektronische databanken rechtsleer § Gezaghebbende handboeken • Proffen proberen in gezaghebbend handboek materie samen te brengen à lukt, maar soms ook te veel • Men heeft geen tijd om het allemaal bij te houden en kritisch te zijn § Overzichten van rechtspraak (om de zoveel jaar in een toonaangevend tijdschrift selectie bel’ste vonnissen en arresten over een bepaald thema vb tijdschrift voor privaatrecht) à werkt goed, maar zelfs dat moeilijk bij te houden o Gevolg: geen tijd meer voor creatieve rechtsleer die nadenkt over de toekomst è Verstarring ONDANKS -­‐ Nieuwe rechtsbronnen: algemene rechtsbeginselen < Latijnse spreuken + ius commune -­‐ Nieuwe rechtstakken (vb dier en recht, sportrecht) -­‐ Ontstaan door verzwakken semi-autonomous social fields o Autonomous social fields = dingen waar recht niet in doordringt Vb gezin: man was baas en niemand moest zich ermee moeien, op de werkvloer bestond sociale wetgeving niet à nu anders: recht dringt door op de voetbal, in sociale wetgeving,… -­‐ Groter belang publiekrecht door constitutionalisering privaatrecht § Onderscheid publ en priv niet belangrijk: publ recht moest zelf onderdoen voor priv recht à vandaag: omgekeerd: o grondwettelijke en internationale hoven § vb Grondwettelijk Hof: privaatrecht moet alle rechten en vrijheden respecteren maar eerst naar ons luisteren, ook relatie burgers onderling (niet alleen burgers-overheid) o ‘horizontaliseren’ grondrechten -­‐ Bewijs van verstarring: curricula 91 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Curricula: rechtenfaculteiten programma: privaatrecht nog altijd belangrijk, eigenlijk zouden er meer vakken publiekrecht moeten zijn Gevolg: recht blijft technisch, autoriteitsgebonden o -­‐ Voorbeeld Henri de Page (†1969) bij ons -­‐ Wie? o Grote jurist BE 19de E -­‐ Theorie: o Sociologisch rechtspositivisme § Sociologisch rechtspositivisme = recht niet baseren op logica, rechter moet het recht halen uit wat leeft in de MS/sociale werkelijkheid en op basis daarvan moet rechter recht spreken, want als je moet wachten op de wetgever duurt het te lang o Gouvernement des juges § bestuur door de rechters (moeten op de voet volgen wat gebeurt in de M à praktijk? De Page schreef een boek ‘Traité élémentaire’: 1000p, hij zegt dat de MS werkelijkheid zo complex is dus kolossaal werk (wel een beetje primitief, alles met de hand, maar wel een bestseller!) à slaat vooral aan bij Hof Cass en al de rest volgt natuurlijk cass o Om theorie te illustreren: traité élémentaire de droit civil belge § Titel § Werkwijze bij schrijven § Succes (lieveling van HvC) , maar ook: § Mislukking: bewijst theorie niet § Blijft soort tweede exegetische school è De Page lukt niet in zijn opzet: hij kijkt naar de RS van vooral Cass, dus hij kijkt niet naar de MS, dit is tweede exegetische school! (ipv wet nu cassatie blind kopiëren, weinig soc rechtspositivisme) à wisselwerking tss De Page en Cass (hemelen elkaar op) è Hij beweerde de RL te willen moderniseren, maar in de praktijk was hij niet meer dan een conservatieve exponent van de 2de exegetische school Falen rechtswetenschap Liet vooral ruimte aan -­‐ -­‐ De wetgever: wetgevingsinflatie ontstaat (want men ziet recht als het ideale instrument om de maatschappij te sturen). Problematisch genoeg leidt wetgevingsinflatie ook nog tot verkokering van het privaatrecht: de wetgever werkt afzonderlijke systemen uit ten koste van de algemene regels De rechtspraak: rechters creëren zonder meer nieuw recht en beroepen zich daarbij op algemene rechtsbeginselen: fundamentele principes die ons recht sturen, maar niet als dusdanig neergeschreven staan Vanaf laatste decennia vd 20ste E herwint de rechtswetenschap haar elan door -­‐ -­‐ De nood aan een leidraad door de sterke toename van wetgeving en RS, waarin vaak contradicties en fouten voorkomen. Handboek van de rechtsgeleerde/diens overzicht van RS is dan een veilig haven. Nadeel voor RL is echter dat zij vaak vooral het bestaande recht toegankelijk maakt en minder nadenkt over hoe dat recht eruit zou moeten zien. Bovendien kan RL de toegenomen vloed aan WG en RS maar de baas door een toenemende specialisering, zodat weinigen nog een algemene kijk hebben op het recht 92 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Een nieuwe dreiging verschijnt echter binnen de universiteit zelf. Andere wetenschappen stellen steeds vaker het wetenschappelijk karakter van de rechtswetenschap in vraag. Voorbeeld code civil en BGB -­‐ -­‐ FRANKRIJK: Aandringen op nieuw wetboek vanaf einde 19de eeuw, maar komt er niet. Wel aanpassingen familierecht (Carbonnier). DUITSLAND: idem, nochtans grote politieke veranderingen in de 20ste eeuw. Eerste grote hervorming Schuldrechtsreform van 2002 o Dui: BGB niks aan veranderd Schuldrechtsreform = verbintenissenrecht, maar beperkte aanpassing Duitsland verliest leiderschap aan VS -­‐ -­‐ -­‐ BGB Duitsland verliest moreel gezag o 19e E: grote juristen zijn Duitsers, maar in 20e E afstaan aan Amerikanen à reden: 19e E: ons recht is IC (dui recht, algemeen Europees belang) + WO II: de onrecht staat o Jurist en holocaust: vooral juristen hebben er aan meegewerkt! Vb Wannseekonferenz: vergadering die moest regelen hoe men de jodendeportaties ging regelen, Einsatzgruppen: degene die hen niet aanstaan oppakken (evenveel mensen zo gedood dan die in concentratiekampen) à alle aanvoerders daarvan hadden doctoraat in de rechten! o Dui grootste culturele land begaat grootste stommiteit Emigree lawyers o Degene die in Dui niet eens zijn trekken naar Amerika! Aantal topjuristen = de wind veranderde van richting (juristen van dui naar am) à niet alleen voor rechten, voor andere wetensch vb land meeste nobelprijzen eerst dui dan am (emigratie duitsers = emigree lawyers: had je niet in alle rechtstakken, alleen in die je snel kon inwerken vb rechtsvgl, internationaal privaat –en publiekrecht, rechtsgeschiedenis en rechtsfilosofie) Opgelet: België loopt zelfs achter Voorbeeld 1 de Page v. Laurent -­‐ -­‐ -­‐ -­‐ -­‐ -­‐ -­‐ -­‐ België: achterlijk: zet de twee naast elkaar De Page zegt dat Laurent er niks van kent, maar dat klopt helemaal niet Laurent: vindt Hof v Cass fantastisch maar geeft ook kritiek De Page: eigenlijk een achteruitgang, rechtsvgl? Kon maar 1 taal lezen, vertalingen had hij van iemand anders Laurent: Frans, Duits, Nederlands, Italiaans,… Martiale macht: conservatief De Page: probeert dat nog in te voeren Laurent: veel progressiever Stagnatie in Europa: 20e E: eigenlijk zelfs slechter dan 19e E in belgië Opmerkelijk: In 2009 is De Page gekozen tot grootste Belgisch jurist. Hij was o.a. tegen: 93 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT - De democratie De vrouwenemancipatie Sociale wetgeving Consumentenbescherming De vernederlandsing Voorbeeld 2 procedure Europa - - - 1898: özpo (Klein): sociale functie proces: o Ostenreiches Zivil Proces Ordnung: voordien zag men proces als 2 individuen tegen elkaar (alleen die twee belang) o Nee: proces heeft ook sociale functie, ook implicaties voor anderen vb kinderen, vakbonden spoorwegen die gaan staken o Klein: Oostenrijkse procesrecht revolutionair gereorganiseerd, verdwijnen gerechtelijke achterstand Gevolg: o Sterk leiden proces door rechter (cf. Libelprocedure) • Terugkeer naar libelprocedure: rechter is centraal die ervoor moet zorgen dat proces snel vooruitgaat, want als er gerechtelijke achterstand is slecht voor MS (past perfect in sociale functie) (geen advocatentrucjes om de zaak te verdagen, krachtige rechter nodig) o Zo weinig mogelijk tweede aanleg • Beroep zinvol? Zo weinig mogelijk, je moet ervoor zorgen dat je alles de eerste keer zo goed mogelijk doet en zo gaan processen ook sneller Grote invloed in rest europa Inclusief: engeland (woolf reform van 1999) o Heel 20e E: heel Europa Oostenrijk en Klein volgen = meest praktisch!, zelfs Engeland met de Woolf Refom: nog verder gegaan, als er geen discussie is regelen via internet o Tendens: iedereen volgt Oostenrijk o ! Uitzondering: België: loopt achter BE loopt achterop: voorbeeld procesrecht - - 1806: code de procédure civile o 1806: wb burgerlijke rechtsvordering Napoleon: veel partijautonomie en functioneerde niet goed 1879: mislukken ontwerp allard (machtige rechter) door verzet pleitbezorgers o Commissie Allard: nieuw procesrecht voor België, 20j eerder alles wat Klein gaat schrijven, 1 probleem: Allard geen wet gevonden, Klein wel in Oostenrijk: reden: Allard fouten begaan: rechters en advocaten in proces, pleitbezorgers tss advocaat en rechter tussenpersoon: zaak verdagen deden pleitbezorgers (vb in Eng heb je dat ook de sollicitors), ontwerp Allard: • Rechter meer macht • Cut out the middle man: tussenpersoon niet nodig: tijd sparen o Pleitbezorgers mobiliseren: komt in parlement en tekst de vuilbak in (ook al bevatte tekst alles van Klein, maar mensen verloren hun post, nochtans bestaan pleitbezorgers vandaag ook niet en ook niet nodig) 1967: van reepinghen (en krings): gerechtelijk wetboek wel succes, maar negeert klein volledig: • Van Reepinghen (ned): opdracht nieuwe tekst Belg procesrecht: is er gekomen: Ger Wb 1967: reden: pleitbezorgers uitgekocht (hoog 94 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT - pensioen, hoogste in België, afgekocht om Ger Wb er te laten komen): best practices was Oostenrijk kopiëren, maar hij negeert het juist volledig, hij doet zelfs het tegenovergestelde: partijautonomie zo sterk mogelijk maken, zo weinig mogelijk macht voor de rechter, zo veel mogelijk in beroep gaan à met opzet gedaan: Allard was zelf rechter dus geeft veel macht aan rechter, Van Reephingen zelf advocaat (partijautonomie, geld voor hem) à systeem werkt niet, maar eigenlijk de bedoeling dat het niet werkt • Ernest Krings (franstalig) • Visie prof: beste oplossing: tabula rasa (volledig nieuw wetboek) vb ned: helpdesk justitie, elektronische identiteitskaart met gans je dossier o Versterken partijautonomie o Zoveel mogelijk beroep Gevolg: mislukt Daarom: hervormingen (1992, 2007) 95 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT De Toekomst: rechtspluralisme Het recht was in de 19de en het grootste deel van de 20steE nogal eenzijdig. In hoofdzaak was recht nationaal. Na WOII kwam dit nationaal recht langs meerdere kanten onder vuur door internationaal recht, Europese eenmaking, regionalisering en de opkomst van nietEuropees recht. Gevolg van dit alles is dat het nationaal recht niet langer alleen heerst. Het moet de concurrentie dulden van universele, Europese, regionale en vreemde rechtsregels. Het resultaat daarvan is een rechtspluralisme: een naast elkaar bestaan van verschillende rechtssystemen in onze maatschappij. Dominantie VS Amerika legt zijn regels op Belang Amerikaans recht - Wordt ons soms opgelegd - Vernieuwend - Grote eerbied voor recht in VS o Constitution betekent daar iets, men kent hun GW - Groter belang recht in VS o Amerika is land van emigranten: taal niet gemeensch, vaak recht enige dat hen bond, land dat gecontroleerd wordt door juristen à recht daar veel belangrijker dan bij ons Amerikaanse rechtsgeschiedenis -­‐ Voor revolutie: engels recht (common law), maar niet mee overdrijven à Recht is een precedent-gebonden geheel van regels die automatisch moeten toegepast worden -­‐ Na revolutie: origineel Amerikaans recht o Na revolutie: dus geen common law, want Amerikanen ontwikkelden eigen recht vb Engeland: nog altijd koningin, VS heeft president o Veel immigranten niet uit Engeland: meeste Amerikanen komen van Duitsland, begin VS: discussie om dui of eng als taal te gebruiken -­‐ 1776-1865: legal instrumentalism o Legal instrumentalism: recht is instrument van economische vooruitgang (Am jong land dat zich nog volop moet ontwikkelen): alle obstakels voor economische groei door rechter verwijderen, economie stimuleren à rechter in Am veel belangrijker, meer macht: Supreme Court toetste vanaf 1803 al wetten aan de Grondwet o Dynamische kijk op het recht: recht is een instrument om economische voortuitgang te bekomen. Het moet regels ontwikkelen die de economisch efficiëntie bevorderen. Overeenkomstig deze opvatting zijn rechtsregels niet meer dan veranderlijke en vooral voorbijgaande fenomenen. o Frontier: grensgebied dat alsmaar opschoof à recht is maar instrument, moet zich kunnen ontwikkelen ngl maatschappij à ipv common law krijgen we systeem dat in het voordeel is van wie onderneemt, risico’s neemt -­‐ 1865-jaren 30: legal formalism o 1861-1865: Amerikaanse burgeroorlog: daarna legal formalism (wie?): recht is gebaseerd op universele waarheden, mag niet veranderd worden door de wetgever, doet hij dat toch Supreme Court nietig verklaren. Vgl Duitse pandektistiek: niet onlogisch 1870 dui eenmaking, linkse oppositie niet eens met Bismark, vluchten naar Am en brengen ideeën mee 96 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Recht bestaat niet uit voorbijgaande rechtsregels, maar uit constante en universele waarheden die men door logisch redeneren kan vinden. o Sociaal darwinisme: survival of the fittest in de MS is degene met meeste geld, dit systeem past er perfect bij: economische obstakels weg, eens alles bereikt met legal instrumentalism legal formalism o Recht blokkeert volledig: nog geen dynamiek 1865-jaren 30: kritiek legal formalism o Muckrakers § Kritiek van muckrackers: mestvroeters: onderzoeksjournalisten, eerste vorm van protest § = scheldwoord voor journalisten o Langdell (case method: hoe is belangrijker dan wat) § Decaan rechtenfaculteit in Harvard § Recht is geen systeem, in recht draait alles rond de rechter. Wat in je boekje staat maakt niet uit, enige wat uitmaakt is of de rechter je gelijk geeft of niet. Als de rechter zo belangrijk is moet je op een andere manier rechtenonderwijs geven: case method. Het gaat erom dat je de RS leest, niet om te weten wat de regeltjes zijn, maar om te zien hoe de rechter tot die regeltjes komt. Het gaat dus niet om wat de regeltjes zijn, maar het gaat om hoe men tot die regeltjes komt § Concreet voorleggen van geschillen, die methode wordt basis van lesgeven in de VS o Oliver wendell holmes, jr. (EX!!) § Hij zegt dat recht niet ergens een systeem is, geen onveranderlijke waarheden (legal formalism), recht is gevolg van sociaal-politieke, culturele veranderingen § The life of the law has not been logic, It has been experience (EX) à Formele logica lost niks op o Roscoe pound (sociological jurisprudence) § Begin 20ste eeuw § Heeft niks te maken met sociologie, rechter moet beseffen dat hij geen recht spreekt tussen zomaar 2 partijen, maar is eigenlijk een social engineer: hij grijpt in in de maatschappij! Recht is geen onveranderlijk en logisch opgebouwd geheel. § Recht berust niet op het toepassen van abstracte en logische regels. Men moet bij de rechtsvorming vooral kijken naar de concrete sociale gevolgen van een beslissing § Rechter moet social engineer zijn o Brandeis brief § De Page had ook al die theorieën, maar in de praktijk kwam daar niks van § De Amerikanen zetten het ook om in de praktijk § Als rechters ingrijpen in de maatschappij en het recht voortkomt uit sociale verandering, moet ook een advocaat daar rekening mee houden en in zijn pleitnota niet enkel juridische, maar ook sociale argumenten zetten. o Legal realism: recht= rechtvaardiging vooroordeel rechter. Rechter baseert zich niet op logische regels om tot een beslissing te komen. Hij gebruikt ze wel als rechtvaardiging, nadat hij op andere gronden tot een resultaat gekomen is à Recht wordt vooral bepaald door de maatschappelijke achtergrond en persoonlijkheid van de rechter; het recht kan dan ook geen vaste waarden kennen. o -­‐ 97 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT -­‐ -­‐ Gevolg: § Rekening houden met persoon rechter • Regeltje niet belangrijk, zolang u maar gelijk krijgt van de rechter • Rechters zijn ook mensen, dus je moet kijken naar de rechter als mens, persoon van de rechter bestuderen, en dat is belangrijker dan de regeltjes • Rechter heeft op voorhand al een vooroordeel, en men gaat dat rechtvaardigen door in de wet iets te zoeken om dat goed te praten § Geen vaste waarden meer o Onder Roosevelt doorbraak hervormers § Oudere mensen in hooggerechtshof, zijn niet mee met die modern theorieën § Crisis, Roosevelt wil Amerika uit crisis halen door nieuwe wetten, hooggerechtshof ouderwetse mensen dus die vernietigen al die mensen weer, Roosevelt heeft allemaal andere mensen in supreme court gestoken, § Voortaan kon de aandacht voor de maatschappelijke context van het recht ook buiten de universiteiten tot vernieuwing leiden. WoII-jaren 60: legal liberalism recht moet streven naar sociale rechtvaardigheid (links judicial activism) o Het recht moet zorgen voor sociale rechtvaardigheid o Wetgeving moet nieuwe wetten uitvaardigen en de taak van de rechter is oudere ongrondwettig te verklaren, dat is ook wat het supreme court gaat doen! à zo krijg je gerechtelijk activisme Vanaf jaren 70: kritiek op legal liberalism o Van rechts (belangrijk) § Originalism • Original intent (renhquist) o Basistekst voor recht is de GW. Die is van eind 18de eeuw, en een aantal mensen aan de rechtse kant zeggen dat je moet terugkeren naar de oorspronkelijke GW. Men moet de GW niet interpreteren in het licht van de eigen tijd, maar in het licht van de opvattingen die golden bij haar ontstaan (een 18de-eeuwse context) o Deze richting vooral belangrijk voor GW-recht o Renhquist: process Bill Clinton: was toen voorzitter supreme court, zeer jong rechter geworden daar. • Original meaning (scalia) o Nog conservatiever dan original intent § Law & economics (posner) • Mens moet als homo economicus handelen: kostenbatenanalyse • Komen tot een economisch efficiënt recht • Posner was grote economist daarvan o Van links (nt zo belangrijk) § Critical legal studies • Het recht moet je als een Marxist bekijken • Dit is te universitair om veel impact te hebben § Legal feminism (law & gender) 98 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Was daar veel radicaler dan bij ons, want vrouwen werden daar veel zwaarder benadeeld Gevolg: judicial activism van links en rechts, maar ook legal conservatism, zodat legal liberalism overeind bleef Sinds 2005: roberts court: liberals in de minderheid o De original intent en original meaning breken door Voorbeeld verandering: busing o Veel schoolbussen in Am. Films o Reden: Brown vs Board of education leidde tot ‘mandatory busing plans’ o Maar 2007 busing afgeschaft met 5 tegen 4 o Verdwijnt echter wel vooral door de besparingsmaatregelen • -­‐ -­‐ -­‐ Invloed VS in Europa -­‐ Amerikaanse rechtsscholen hebben weinig invloed bij ons in 20ste eeuw (bv. Casemethod) -­‐ Reden o Mentaliteit (te afwijkend van onze mentaliteit) o Democratisering -­‐ Wel: in 21ste E opleggen Amerikaans recht o Vooral door overname van concrete rechtsregels in de financieeleconomische sector o Sinds 9/11 ook heel wat veiligheidsregels in VS die ook in Europa niet zonder gevolgen blijven Gebreken Amerikaans recht -­‐ Weinig systematisch onderwijs o Bv geen cursus bij hen, hier wel -­‐ Weinig efficiënt werken (deels door geen systematiek) -­‐ Pleiten primeert o Hoe kan ik een proces winnen? Dat is de mentaliteit daar -­‐ Grote invloed politiek Opkomst niet-westers recht Vroeger niet belangrijk Receptie EU recht in rest wereld -­‐ -­‐ -­‐ -­‐ Niet louter door kolonisatie o Bv Turkije was nooit kolonie, maar heeft gewoon EU recht overgenomen Bv Japan Maar meestal wel Dus beter: Legal transplant o Want receptie vereist vrijwilligheid, dus niet zo’n gepaste term Gevolg: niet bestuderen niet-EUrecht (want toch overal Europees recht, waarom ander recht bestuderen?) Belang neemt nu toe -­‐ Buiten Europa o Groter belang rest wereld (nieuwe economische grootmachten) o Groter zelfbewustzijn van niet-Westerse landen o Inheems volkeren eisen rechten , en die zijn dan uiteraard niet geïnteresseerd in Europees recht o Overname Europees recht was vaak zeer oppervlakkig -­‐ In Europa 99 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT o o Invloed Europese Eenmaking: zorgde voor grotere nadruk op de onderlinge gelijkenissen enerzijds en de verschillen met de rest van de wereld anderzijds Invloed immigratie à Leidt tot confrontatie met praktijken en gewoonten uit andere werelddelen § In RB niet alleen tolken nodig, maar ook bv antropologen: menatliteit van die mensen begrijpen GEVOLG nood aan studie niet-europees recht en zijn geschiedenis ANDERS overschatten rol Westers als instrument van ontwikkeling -­‐ -­‐ Jaren 60 en 70: law and development movement o Mislukt toen Nieuwe versie vanaf einde jaren 90: Legal origins: Common Law beter dan Civil Law, maar o Tegenvoorbeelden § Landen met Common Law (Amerikaans recht) doen het beter dan landen met Civil Law op economisch vlak § Japan doet het naast de Westerse landen het best op economisch vlak, en die hebben Duits recht! o Rol andere factoren dan recht § Die theorie legt teveel nadruk op recht, ook cultuur, politiek etc spelen mee o Rol eigen rechtstradities § Je kan Afrikanen toch geen Common Law opleggen? o Kleine rol overheidsrechtbanken Probleem: studie niet-westerse rechtsgeschiedenis -­‐ Probleem: bronnen ontbreken vaak o Bv 2de congo-oorlog (1998 – 2003) -­‐ Bovendien: taalprobleem -­‐ Grote thema: o Receptie Westers recht o Maar: niet-Europees recht is vaak al Europees § Vb stamhoofd in Afrika: is een Europese creatie -­‐ Conclusie: meer onderzoek nodig In Europa: europeanisering Verval van de Europese rechtswetenschap is in hoofdzaak een gevolg van haar sterke verbrokkeling. Na WOII komt echter een nieuwe tendens van re-europeanisering van het recht op gang. Europese integratie -­‐ Eenmaking o Gemeenschappelijke markt en harmoniseren van die bepalen die markt soepeler doen dragen à betere markt à meer handel -­‐ Eenmaking recht o Zal het mogelijk maken overal in Europa recht te bestuderen en te beoefenen o Opm: geen europeanisering, maar re-europeanisering à zie rechtsgeschiedenis: vroeger had Europa 1 recht: het ius commune 100 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT -­‐ Voordelen o Economisch § Herlanceren eind jaren 80 met interne markt obv eerdere liberalisering en sterkere uitbouw harmonisatiewetgeving o Kwaliteit recht § Vaak bijzonder technisch en soort recht waarvoor je niet juridisch moet kunnen redeneren § Almaar technischer worden van normen waar juristen weinig vat op hadden § Er komen bevoegdheden bij voor buitenlands beleid, justitie, binnelandse aangelegenheden à stilletjes aan ook ons strafrecht veranderen o Werken en studeren in heel Europa Problemen met eenmaking recht door codificatie -­‐ Oproepen voor een codificatie -­‐ Vb: recente codificaties o IT: geen goed voorbeeld § Was van 1942 van Musolini! (fascist) o PORTUGAL: al evenmin § Nieuw BW in 1967, dan was Portugal nog geen democratie maar dictatuur; ook geen goed idee dus! o NEDERLAND : Het NBW § Makers • Meijers: een groot geleerde en een groot Nederlander • Stilstand na zijn overlijden door gebrek aan coördinatie o Maar ook de mensen die het moesten doen, dachten dat ze het beter deden dan ze in werkelijkheid deden o Eind jaren 70 rechtgetrokken en weer in goede banen • Snijders § NBW: democratisch: vraagpunten: • Wat? o Gaat terug op Meijers: als het gaat om een groot wetboek, onderscheid tussen 2 elementen: § Grote sociaal-politieke vragen • Grote sociaal-politieke vraag vandaag: homo-huwelijk: ja of nee? § Anderzijds technisch-juridisch details • juristen liggen hiervan wakker, andere niet o Meijers: socio-politieke vragen, parlement moet beslissen wat ze willen, en technisch-juridische details ging hij wel uitwerken • Nederlandse uitvinding? o Professor Meijers had dit niet zelf uitgevonden, gehaald van Nicolaï! • Succesvol? o Vraagpunten-procedure maar 2 keer toegepast WANT § Gevoelige vragen mocht Meijers niet stellen (bv homohuwelijk) § Was reeds gedateerd want van voor de oorlog § Kenmerken • Vergelijkbaar met BGB o Gelaagde structuur, maar schakelartikelen 101 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Ingewikkeld: gelaagde structuur, dus je moet structuur volgen, en dan alles in orde à hier niet! Schakelartikelen, die doorbreken gelaagde structuur: art die soms een ander deel van het WB van toepassing maken hoewel dat volgens de structuur niet zou moeten § VB in BGB algemeen deel voor volledige wetboek, in het NLse alleen algemeen deel voor het vermogensrecht o Duidelijker, maar niet altijd* • Veel rechtsvergelijking o Net daardoor is het zo goed! • Geen apart handelsrecht § Succes NBW § Maar: lange bevalling • Tijdsverlies tussen Meijers en Snijders • Officieel: 1947-1992, maar tot 2002 o Oud boek 4 nog niet klaar dan § Ging over erfrecht o Reden: notarissen: Van Mourik § Stond hem niet aan, volledig boek 4 naar zijn goesting aangepast o Er is geen boek 9! • Sinds 1 januari 2012: boek 10 BW (IPR) • Is eigenlijk nog niet af: b. 7a Dus Nederland: geen goed voorbeeld § Maar voorbeeld ius commune -­‐ Extern recht: Van Caenegem o Gentse prof rechtsgeschiedenis -­‐ Intern recht: Zimmermann o Duitser Daarom: proffen maken nieuw ius commune Waarom wetgever niet? 1) Praktische bezwaren 2) Is de Europese Unie terzake wel bevoegd? Rechtsleer wel in staat om op lange termijn de eenmaking te realiseren Commissies -­‐ -­‐ -­‐ -­‐ Landocommissie (PECL) > study group on a european civil code Acquis group (systematiseren bestaande recht) Commissie storme (procesrecht) Zelfs bv. Commission on european family law Probleem: veel initiatieven è Oplossing: o ELI 2011 § European Law Institute § Heeft de ambitie het centrale knooppunt te worden voor de nieuwe Europese rechtswetenschap 102 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT o Leerstoelen Europees privaatrecht § In alle faculteiten komt dit, aparte proffen komen hier op § Dit geeft dus ook kansen voor jongeren Maar er zijn nog veel obstakels -­‐ Nationale gevoeligheden o Momenteel dringen veel rechtsgeleerden aan op eenmaking familierecht: ligt zeker gevoelig! -­‐ Niet-aangepast rechtsonderwijs à nog altijd gericht op nationaal recht -­‐ Geen CIC (Van Gerven) of equivalent ervan -­‐ Onderlinge verdeeldheid: er zijn nogal wat groepen actief en zij spreken elkaar vaak tegen -­‐ Taalproblemen à Engels is een hele slechte rechtstaal! Niet aangepast aan de noden van de Europese rechtswetenschap -­‐ Omvang van de unie (mixed legal systems = rechtssysteem waarin je twee rechtssystemen vermengd hebt): hoe meer LS toetreden tot de unie, hoe verleidelijker de tendens om enkel met het recht van de grote LS rekening te houden à opl: systeem van mixed legal systems: uitgaan van rechtssystemen die invloeden van continentaal-Europees recht en common law ondergaan hebben -­‐ Democratisch deficit: is het democratisch dat proffen het recht gaan maken? Toch al heel wat gerealiseerd Mislukking: plan parlement • 1990 boek Zimmermann • 2001 resolutie EP Succes: commissie? • 2003: plan commissie voor een common frame of reference o Niet de regeltjes, maar de methode dezelfde! • 2009: joint network on European private law: DCFR =quasi-code o Enig verschil met codificatie: niet afgekondigd als wet • Gevolg: expert group: optioneel contractenrecht (‘blue button’): CESL o Over verkoop via internet o Toepassen naast het nationaal recht o Blue button: als u iets wilt kopen verschijnt er blauwe knop met gele sterretjes op, zodanig dat u kunt kiezen voor dat optioneel contractenrecht • Europese IPR-Code? o Privaatrecht voor heel Europa? We zullen zien! Opengooien grenzen voor advocaten en notarissen Nvt Procedure -­‐ Was voorloper: commissie storme -­‐ Recent weer initiatieven o Eli o MPI (Marx Plancke Instituut) in Luxemburg Gevolgen Europeanisering -­‐ Kansen voor jongeren -­‐ Nieuwe bloei rechtsleer -­‐ Nieuwe codificatiegolf 103 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Oude europa § Schuldrechtsreform § Catala in fr o Nieuwe lidstaten Alles wordt eenvoudiger, want enkel Europees recht meer Maar ook: o Vroeger § Europees recht: ius commune § Plaatselijk recht: gewoonterecht o Toekomst § Terugkeer europees recht: nieuw ius commune § Ook terugkeer plaatselijk recht § Voorbeeld: België o -­‐ -­‐ Maar ook regionalisering Voorbeeld België -­‐ Na 1830 Frans recht wegens verfransing -­‐ Vanaf 1873 vernederlandsing Vernederlandsing -­‐ -­‐ Taalwetten o Geldt alleen voor nieuwe wetten ! Oude wetten blijven in het systeem in het Frans Betere status Nederlands o Algemeen gaat het NL als taal vooruit o Als rechtstaal gaat het NL ook vooruit § 1898: authentieke Nederlandstalige versies van nieuwe wetten § NLtalige RL • Prille begin: eind 19de eeuw o Strafrecht – strafprocesrecht • Doorbraak in jaren 1920 o Vernederlandsing van onze faculteit o Kluyskens (VRG) § Eerste die grote HBen over privaatrecht heeft in het NL § Oprichter VRG • Taalwet van 1935: territorialiteitsprincipe o Belangrijke rol van R.W. o Jaren 60: definitieve gelijkheid! § Rol van het tijdschrift voor privaatrecht • Opm: zelfs met al die vooruitgang lag niveau recht in VL nog altijd lager dan recht in FR o Late vernederlandsing: een illustratie § Vertaling van onze wetten van voor 1898 (van Napoleon) à trok op niet veel § Burgerlijk wetboek: • Vanderlinden: niet gebruikt • Simon & de Beus o Interbellum o Officiële vertaling van BE overheid o Als rechter in NL iets gebruikte moest hij deze tekst gebruiken, maar niet authentiek, had dus geen rechtskracht à rechter kon die totaal negeren 104 PRIVAATSRECHTSGESCHIEDENIS 2014-2015 EXTERN RECHT STEFANIE BRANDT Commissie van Dievoet: 1961 o Authentieke vertaling BW à heeft rechtskracht à rechter moet ze gebruiken § Wb. V. Kh.: 1997 Gevolgen Vernederlandsing o Nieuwe impuls recht in België, maar niet altijd daardoor nieuw recht, want o Uiteengroeien recht in België § Referentiewerken • Het valt wel mee bij de referentiewerken § Tijdschriften • Bij ons RW, bij hen Journal de Tribunaux § Rechtspraak • Het kan een verschil maken of er een FRtalige of NLtalige rechter komt ; als WG bent u beter af in VL, als WN bent u beter af in FR België § Buitenlandse invloeden • FRtalig BE kijkt meer naar Frankrijk, VL kijkt meer naar Nederland § Balies • Zijn gesplitst § Opvattingen grote publiek • Bv jeugdcriminaliteit: in VL zegt men dat jonge criminelen aangepakt moeten worden als volwassenen, in Wallonië gaat men zeggen dat men jonge criminelen niet als volwassenen mag behandelen Van een BE rechtscultuur als dusdanig kan dus geen sprake zijn, wel van een begin van een VL en een FR-talige rechtscultuur in BE Factoren van eenheid o Ministerie van justitie o HvC o Grondwettelijk hof • -­‐ -­‐ Resultaat -­‐ -­‐ -­‐ Absurdistan : situatie BE is nu heel ingewikkeld Verdwijnen franse invloed ≠ ontstaan belgisch recht, wel regionalisering recht in België We krijgen 2 tegenpolen: Europeanisering en regionalisering. Welke verhouding zal deze hebben? Misschien inspireren op het verleden (subsidiariteit MEse canoniek recht) Opgelet -­‐ -­‐ -­‐ België louter als voorbeeld Ook elders, BV VK (referendum Schotland) Maar gaat soms nog verder, bv. BW van Catalonië o ! Catalonië heeft eigen BW! De grote rechtsfamilies -­‐ Franse, Duitse en Engelse = Europees à niet-Europese zijn onderbelicht à Achterhaald CONCLUSIE: TOEKOMST = RECHTSPLURALISME 105
