Studentencursus Economisch recht

Studentencursus
Economisch recht
Academiejaar 2009-2010
Jeroen De Mets
Inhoudsopgave
HOOFDSTUK I. INHOUD, BRONNEN EN GRONDSLAGEN VAN
HET ECONOMISCH RECHT ................................................................. 1 AFDELING 1. BEGRIPOMSCHRIJVING ............................................................ 1 § 1 Inleiding ............................................................................................. 1 § 2 Definitie.............................................................................................. 1 § 3 Kenmerken.......................................................................................... 2 A. De grote rol van de overheid ........................................................... 2 B. Een specifieke regulerende methodiek ............................................ 2 C. Inhoudelijke evolutie van de regelgeving........................................ 2 D. Flexibliteit en instrumentaliteit ....................................................... 3 § 4 Reguleren of dereguleren? ................................................................. 3 A. Algemeen......................................................................................... 3 B. Herijken van wetgeving (Walter Van Gerven)................................ 3 C. Paralegale normen (‘soft law’) ........................................................ 4 § 5 Verwante rechtstakken ....................................................................... 4 A. Handelsrecht .................................................................................... 4 B. Internationaal en Europees economisch recht ................................. 4 AFDELING 2. DE BRONNEN VAN HET ECONOMISCH RECHT.......................... 4 § 1 Internationale bronnen....................................................................... 4 § 2 Nationale bronnen.............................................................................. 4 A. Algemeen......................................................................................... 4 B. Beleidsovereenkomsten ................................................................... 5 AFDELING 3. ECONOMISCH GRONDSLAGENRECHT ...................................... 6 § 1 Overzicht ............................................................................................ 6 § 2 Het gelijkheidsbeginsel ...................................................................... 6 A. De publiekrechtelijke strekking....................................................... 6 1. Algemeen ..................................................................................... 6 2. Arrest Lemmens ........................................................................... 6 3. Arrest Biorim................................................................................ 6 4. Tabaksarrest ................................................................................. 7 5. Arbitragehof 22 januari 2003 ....................................................... 7 6. GwH 19 maart 2009 ..................................................................... 7 B. De privaatrechtelijke strekking........................................................ 7 § 3 Bescherming van het eigendomsrecht ................................................ 8 § 4 De bevoegdheidsverdeling ................................................................. 8 § 5 De vrijheid van handel en nijverheid ................................................. 8 A. Algemeen......................................................................................... 8 B. Publiekrechtelijke strekking ............................................................ 9 1. Algemeen ..................................................................................... 9 2. Arrest Bernaerts............................................................................ 9 Studentencursus Economisch Recht
i
Inhoudsopgave
3. R.v.s. 16 maart 2006..................................................................... 9 4. R.v.S. 11 januari 2007................................................................ 10 5. Tabaksarrest ............................................................................... 10 C. De privaatrechtelijke strekking...................................................... 11 1. Algemeen ................................................................................... 11 2. Het niet-concurrentiebeding bij de overdracht van een
handelszaak........................................................................................ 11 3. Niet-concurrentie als bestuur of aandeelhouder......................... 11 4. Exclusiviteitsovereenkomsten en de Wet van 19 december 2005
12 5. Boycotactie................................................................................. 13 6. Verkoopsweigering .................................................................... 13 HOOFDSTUK II. DE ONDERNEMING............................................ 14 AFDELING 1. DE ONDERNEMING ALS RECHTSSUBJECT .............................. 14 AFDELING 2. DE ONDERNEMING ALS RECHTSOBJECT ................................ 14 § 1 Ondernemingseigendom, ondernemingsbelang en continuïteit van de
onderneming .............................................................................................. 14 § 2 Continuïteit van de onderneming ..................................................... 15 § 3 Aanduiding van een voorlopig bewindvoerder ................................ 15 § 4 Bedrijfsbezetting en productie en verkoop in eigen beheer ............. 16 § 5 Interne structuur van de onderneming ............................................. 16 A. Toebedeling van het ondernemingsvermogen............................... 16 1. Probleemstelling......................................................................... 16 2. Vormen....................................................................................... 17 3. De wet betreffende werknemersparticipatie in het kapitaal en in
de winst van de vennootschappen ..................................................... 18 B. Verdeling van de zeggenschap ...................................................... 18 1. Tussen de algemene vergadering en raad van bestuur ............... 18 2. Monisme vs. dualisme................................................................ 18 AFDELING 3. CONCENTRATIE VAN ONDERNEMINGEN ............................... 19 § 1 Doelstellingen .................................................................................. 19 § 2 Concentratietechnieken.................................................................... 19 A. Juridische concentratie door middel van een fusie of splitsing..... 19 1. Algemeen ................................................................................... 19 2. fusie door overneming................................................................ 20 3. Fusie door oprichting ................................................................. 20 4. Juridische concentratie door middel van splitsing ..................... 20 B. Inbreng van algemeenheid of van een bedrijfstak ......................... 20 C. Economische fusies ....................................................................... 20 § 3 Controle op de concentratievorming................................................ 21 Studentencursus Economisch Recht
ii
Inhoudsopgave
A. Inleiding......................................................................................... 21 B. Krachtlijn van de Europese regeling ............................................. 21 1. Wanneer is er concentratie? ....................................................... 21 2. Procedure en onderzoek ............................................................. 22 3. Verwijzing.................................................................................. 22 AFDELING 4. OVERHEIDSONDERNEMINGEN .............................................. 22 § 1 Inleiding ........................................................................................... 22 § 2 Definitie............................................................................................ 23 § 3 Typologie.......................................................................................... 23 A. Juridisch......................................................................................... 23 B. Naar activiteit ................................................................................ 23 § 4 Hervormingen .................................................................................. 24 § 5 Privatisering..................................................................................... 24 HOOFDSTUK III. DE WHPC ............................................................ 25 AFDELING 1. INLEIDING ............................................................................. 25 AFDELING 2. DEFINITIES (ART. 1 WHPC).................................................. 26 § 1 Algemeen .......................................................................................... 26 § 2 Producten ......................................................................................... 26 § 3 Diensten............................................................................................ 26 A. Algemeen....................................................................................... 26 B. Homogene diensten ....................................................................... 27 § 4 Verkoper ........................................................................................... 27 § 5 Consument........................................................................................ 27 § 6 Werkdagen........................................................................................ 27 AFDELING 3. VOORLICHTING VAN DE CONSUMENT: PRIJSAANDUIDING
(ART. 2-6 WHPC) .......................................................................................... 28 § 1 § 2 § 3 § 4 Producten ......................................................................................... 28 Diensten............................................................................................ 28 Prijsaanduiding................................................................................ 28 Prijsverminderingen......................................................................... 29 AFDELING 4. BENAMING VAN OORSPRONG (ART. 16-21 WHPC) .............. 29 AFDELING 5. ALGEMENE BEPALINGEN BETREFFENDE DE VERKOPEN VAN
PRODUCTEN EN DIENSTEN AAN DE CONSUMENT (ART. 30-39TER WHPC).... 29 § 1 Voorlichtingsverplichting................................................................. 29 § 2 Onrechtmatige bedingen .................................................................. 30 A. Inleiding......................................................................................... 30 B. Toepassingsgebied (art. 31 WHPC) .............................................. 30 C. De systematiek van art. 31-33 WHPC........................................... 30 Studentencursus Economisch Recht
iii
Inhoudsopgave
1. Art. 32 WHPC ............................................................................ 30 2. Art. 31 WHPC ............................................................................ 30 3. Absolute nietgheid...................................................................... 31 § 3 Verlenging van dienstenovereenkomsten ......................................... 31 § 4 Uitvoering van de overeenkomst ...................................................... 31 AFDELING 6. BEPAALDE HANDELSPRAKTIJKEN (GEREGLEMENTEERD OF
VERBODEN) (ART. 40-92 WHPC)................................................................... 31 § 1 Verkoop met verlies.......................................................................... 31 A. Algemeen....................................................................................... 31 B. Soorten........................................................................................... 32 1. Verkoop met verlies in de eigenlijke zin (art. 40, lid 2 WHPC) 32 2. Geassimileerde verkoop met verlies (art. 40, lid 3 WHPC)....... 32 C. Bewijslast....................................................................................... 32 D. Uitzonderingen .............................................................................. 32 § 2 Aankondigingen van prijsverminderingen en prijsvergelijkingen (art.
42-45 WHPC) ............................................................................................ 33 A. Algemeen....................................................................................... 33 1. vergeljking met eigen prijzen..................................................... 33 2. Vergelijking met prijzen van concurrenten ................................ 34 B. Lancerings- of openingsprijzen ..................................................... 34 § 3 Uitverkopen (art. 46-48 WHPC) ...................................................... 34 § 4 Opruiming of solden (art. 49-53 WHPC)......................................... 34 A. Algemeen....................................................................................... 34 B. Periodes ......................................................................................... 35 C. Wetontswerp .................................................................................. 35 § 5 Gezamenlijk aanbod (art. 54-62 WHPC)......................................... 35 A. Definitie......................................................................................... 35 B. Problemen in het licht van de Europese regelgeving .................... 36 C. Uitzonderingen .............................................................................. 36 § 6 Waardebonnen (art. 63-68 WHPC) ................................................. 36 § 7 Openbare verkopen (art. 69-75 WHPC) .......................................... 37 § 8 Afgedwongen aankopen (art. 76 WHPC)......................................... 37 § 9 Overeenkomsten op afstand (art. 77-83undecies WHPC) ............... 37 A. Algemeen....................................................................................... 37 1. Definitie...................................................................................... 37 2. Verplichte vermeldingen ............................................................ 38 3. Verzakingstermijn ...................................................................... 38 4. Geen voorschot eisen ................................................................. 38 5. Levering ..................................................................................... 39 B. Kredietovereenkomsten ................................................................. 39 C. Diensten betreffende logies, vervoer, restaurantdiensten en
vrijetijdsbesteding.................................................................................. 39 D. Financiële diensten op afstand ...................................................... 39 Studentencursus Economisch Recht
iv
Inhoudsopgave
1. Inleiding ..................................................................................... 39 2. Toepassingsgebied ..................................................................... 39 3. Informatieplichten ...................................................................... 39 4. Verzakingsrecht.......................................................................... 40 § 10 Verkopen buiten de onderneming van de verkoper (art. 86-92
WHPC)....................................................................................................... 40 A. Toepassingsgebied......................................................................... 40 B. Contractueel formalisme................................................................ 40 C. Verzakingsbeding .......................................................................... 41 AFDELING 7. RECLAME EN ONEERLIJKE HANDELSPRAKTIJKEN (ART. 9394/17 WHPC) 41 § 1 Definities (art. 93 WHPC)................................................................ 41 A. Reclame ......................................................................................... 41 B. Consument ..................................................................................... 41 C. Handelspraktijken .......................................................................... 41 § 2 Vergelijkende reclame (art. 94/1 WHPC) ........................................ 41 A. Definitie......................................................................................... 41 B. Voorwaarden ................................................................................. 41 § 3 Reclame en praktijken strijdig met de eerlijke gebruiken onder
verkopers (art. 94/2-94quater WHPC)...................................................... 42 A. Reclame (art. 94/2 WHPC) ........................................................... 42 1. Algemeen ................................................................................... 42 2. Misleidende reclame .................................................................. 42 3. Niet-herkenbare reclame ............................................................ 43 4. Afbrekende reclame ................................................................... 43 5. Verwarringstichtende reclame.................................................... 43 6. Ontoereikende voorraad ............................................................. 43 7. Reclame die een verboden handelspraktijk in de hand werkt .... 43 B. Oneerlijke handelspraktijken tussen verkopers onderling (art. 94/3
WHPC) .................................................................................................. 43 1. Algemeen ................................................................................... 43 2. Stichten van verwarring ............................................................. 44 3. Wetsinbreuken in de uitoefening van het beroep ....................... 44 4. Parasitaire mededinging ............................................................. 44 5. Afwerven van cliënteel............................................................... 44 6. Afwerven personeel.................................................................... 44 C. Oneerlijke handelspraktijken jegens de consumenten (art. 94/494/11 WHPC) ........................................................................................ 44 § 4 Gemeenschappelijke bepalingen ...................................................... 45 A. Bewijslast inzake reclame ............................................................. 45 B. Commerciële communicatie .......................................................... 45 C. Aansprakelijkheid voor onrechtmatige reclame ............................ 46 Studentencursus Economisch Recht
v
Inhoudsopgave
HOOFDSTUK IV. DE PRIJZENWET ............................................... 47 AFDELING 1. ALGEMEEN ............................................................................ 47 AFDELING 2. TOEPASSINGSGEBIED (ART. 1, §1 PRIJZENWET) ................... 47 § 1 Ratione materiae .............................................................................. 47 § 2 Ratione loci ...................................................................................... 47 § 3 Ratione personae.............................................................................. 48 AFDELING 3. DE
NORMALE
PRIJS,
DE
MAXIMUMPRIJS
EN
DE
PROGRAMMAOVEREENKOMSTEN ................................................................... 48 § 1 Algemene bepalingen ....................................................................... 48 § 2 De normale prijs als minimumnorm (art. 1, §2 Prijzenwet) ............ 48 § 3 De maximumprijs en maximumwinst: eenzijdige prijszetting van
overheidswege (art. 1, §1 Prijzenwet) ....................................................... 49 A. Algemeen....................................................................................... 49 1. Principe....................................................................................... 49 2. Afwijkingen................................................................................ 49 3. Ratio ........................................................................................... 49 4. Verhouding tot WHPC ............................................................... 49 B. Prijsverhogingsaangifte ................................................................. 49 § 4 Programmaovereenkomsten: prijsbeheersing in onderling overleg 50 AFDELING 4. SANCTIONERING VAN INBREUKEN OP DE PRIJZENWETGEVING
50 § 1 Tijdelijke sluiting (art. 2, §5 Prijzenwet) ......................................... 50 § 2 Strafrechtelijke sancties (art. 5-11bis Prijzenwet)........................... 50 § 3 Schending van programmaovereenkomsten..................................... 50 HOOFDSTUK V. MEDEDINGINGSRECHT.................................... 51 AFDELING 1. INLEIDING ............................................................................. 51 AFDELING 2. EUROPA ................................................................................. 51 § 1 Inleiding ........................................................................................... 51 § 2 De basisbeginselen van de verordening 2003/1............................... 52 § 3 De verschillende kartelinstanties ..................................................... 52 § 4 Gevolgen in de praktijk .................................................................... 53 A. Self-assessment ............................................................................. 53 B. Wettelijke uitzondering ................................................................. 53 AFDELING 3. BELGISCHE WETGEVING: DE WET VAN 10 JUNI 2006............ 53 § 1 Definities (art. 1 WBEM) ................................................................. 53 A. Onderneming (art. 1, 1° WBEM) .................................................. 53 B. Machtspositie (art. 1, 2° WBEM).................................................. 54 Studentencursus Economisch Recht
vi
Inhoudsopgave
§ 2 Restrictieve mededingingspraktijken................................................ 54 A. Verboden kartelafspraken (art. 2 WBEM) .................................... 54 1. Algemeen ................................................................................... 54 2. Het begrip overeenkomst ........................................................... 55 3. het begrip Onderling afgestemde feitelijke gedraging ............... 55 4. Nietigheid van verboden kartelafspraken................................... 55 5. Parallelle toepassing van nationaal en communautair recht....... 55 6. Afschaffing de minimis-regel ..................................................... 56 7. Geldboeten en dwangsommen ................................................... 56 8. Clementieregeling ...................................................................... 56 B. Misbruik van machtspositie (art. 3 WBEM) ................................. 57 § 3 Concentraties ................................................................................... 57 A. Omschrijving ................................................................................. 57 B. Toepassingsdrempels..................................................................... 57 C. Aanmelding van concentraties....................................................... 57 D. Onderzoek van de concentratie ..................................................... 58 E. Art. 60 WBEM – het algemeen belang.......................................... 58 § 4 Organen............................................................................................ 58 A. De Raad voor de Mededinging...................................................... 58 B. De Algemene Directie Mededinging ............................................. 59 Studentencursus Economisch Recht
vii
Inhoud, bronnen en grondslagen van het economisch recht
Hoofdstuk I.
Inhoud, bronnen en grondslagen van het
economisch recht
Afdeling 1. Begripomschrijving
§1
Inleiding
Principieel kan je het economisch recht op twee manieren benaderen.
•
•
§2
De inductieve methode vertrekt vanuit een bepaalde rechtsvraag, en
kijkt welke regels daarop van toepassing zijn. Dit is een pragmatische
periode, die praktische problemen aanpakt (‘ik wil een vennootschap
oprichten’).
De deductieve methode, die vooral bij nieuwere rechtstakken wordt
gehanteerd, vertrekt van de vaststelling dat er bepaalde
maatschappelijke evoluties zijn, die tot nieuwe regels leiden. Het
economisch recht ontstaat doordat de overheid steeds meer intervenieert
in het economische leven.
Definitie
Het economisch recht is “het geheel van regelen van publiek recht en
privaatrecht die er specifiek toe strekken de economische activiteit te
organiseren met het oog op de verwezenlijking van een economische ordening
en een economisch sturingsbeleid.” Deze definitie omvat een aantal elementen.
•
•
Het economisch recht omvat zowel privaatrecht als publiek recht. In het
privaatrecht zijn overheid en burger gelijk, maar in het publiek recht is
er subordinatie aan de overheid.
De organisatie van de economische activiteit omvat twee aspecten. Het
‘sturen’ van de economie het ingrijpen met de bedoeling bepaalde
economische doeleinden te bereiken (zoals economische groei). Het
‘ordenen’ van de economie richt zich daarentegen op het creëren van
een geordend economisch verkeer, waarbij tegenstrijdige belangen
(zoals producent – consument) met elkaar verzoend worden. Daarbij
kunnen
bepaalde
doelen
worden
nagestreefd,
zoals
consumentenbescherming. Sommige delen van het economisch recht,
zoals mededinging, omvatten zowel sturende als ordenende elementen.
Studentencursus Economisch Recht
1
Inhoud, bronnen en grondslagen van het economisch recht
•
Het is tot slot ook belangrijk dat het gaat om een regel die specifiek de
organisatie van economische activiteit tot doel heeft. Een regel die
indirect een economische impact heeft (zoals een milieumaatregel)
behoort niet tot het economisch recht.
§3
Kenmerken
A.
De grote rol van de overheid
De overheid speelt een grote rol in het economische leven,zowel als regelgever
als economische actor.
B.
Een specifieke regulerende methodiek
Bepaalde methodologische aspecten zijn bijzonder:
•
•
C.
Het economisch recht maakt veelvuldig gebruik van gelede wetgeving,
waarbij de wetgever een algemeen kader vaststelt en bestuursorganen
aanduidt die controle uitoefenen op deze regelgeving, maar die vaak
beleid voeren. Daarbij kan hun bevoegdheid discretionair of gebonden
zijn.
Het economisch bestuur maakt daarbij vaak gebruik van oneigenlijke
rechtsinstrumenten zoals omzendbrieven. Een voorbeeld is een
omzendbrief naar de gemeentes uit 2005, waarbij instructies werden
gegeven over het openbaar bod van Suez op Electrabel. Een ander
voorbeeld zijn beleidsovereenkomsten (cf. infra).
Inhoudelijke evolutie van de regelgeving
De economische wetgeving maakt vaak gebruik van doelstellingen eerder dan
met concrete rechtsregel. Dat heeft een invloed op de aard van de regelgeving.
Er wordt vaak gebruik gemaakt van vage normen die ingevuld worden door de
rechtspraak, zoals het “algemeen belang” of de “normale prijs”. Dat werd
traditioneel ingevuld aan de hand van de ‘staat van de markt’, waarbij een prijs
ook zou gevraagd worden door een handelaar in een gelijkaardige situatie.
Recent vult de rechtbank deze begrippen echter meer uit vanuit een perspectief
van mededinging. Een ander voorbeeld is het Europeesrechtelijke begrip
“beperking van de mededinging”. Een café-uitbater was gebonden door een
brouwerij-overeenkomst, en voerde aan dat de mededinging beperkt werd. In
het Haeght II-arrest overwoog het EHJ dat één zo’n overeenkomst de
mededinging niet beperkte, maar dat er in casu vele café-uitbaters door zo’n
overeenkomst gebonden waren. Er was dus wel een beperking van de
mededinging. Uiteindelijk kende commissie onder voorwaarden een
groepsvrijstelling toe.
Studentencursus Economisch Recht
2
Inhoud, bronnen en grondslagen van het economisch recht
D.
Flexibliteit en instrumentaliteit
In tegenstelling tot het burgerlijk recht wordt van het economisch recht geen
duurzaamheid maar eerder flexibiliteit verwacht. Dat komt terug in de
regelgevende methodiek (cf. supra) en de bevoegdheden die aan het bestuur
worden toegekend. Immers, een rechtsregel moet een efficiënt instrument zijn
om in te spelen op snelle economisch evoluties.
§4
Reguleren of dereguleren?
A.
Algemeen
Een vaak terugkerende discussie is of het economische leven nood heeft aan
meer of minder regulering. De discussie vond zijn oorsprong in de VSA, waar
er door de federale structuur een overvloed aan regelgeving ontstond.
Dereguleren kan twee bedoelingen hebben. Juridisch-technisch gezien kan het
de bedoeling zijn om de regelgeving efficiënter te maken. Daarnaast is er een
politiek-ideologische kant. Soms zijn verschillende markten gescheiden door
regelgeving. Deze schotten weghalen opent nieuwe markten. Een voorbeeld is
het Belgische bankwezen. Na de crisis van 1929 waren financiële instellingen
opgesplitst
in
banken,
private
kredietinstellingen
en
openbare
kredietinstellingen. Banken hadden immers aandelen en konden er dus belang
bij hebben extra krediet te geven aan bepaalde bedrijven. Toen de crisis die
bedrijven trof, gingen de banken mee naar ander. Elke soort instelling had zijn
eigen waakhond. De banken werden gecontroleerd door de Bankcommissie, de
private kredietinstellingen door het Centraal Bureau voor de Kleine Spaarder,
die echter niet zo veel bevoegdheden. De private kredietinstellingen gingen zich
echter meer en meer profileren als bank, waardoor de banken gingen klagen
over het feit dat de private kredietinstellingen minder streng gecontroleerd
worden. Daarom kwam er in 1975 een ‘mammoetwet’ die één controleorgaan
voor banken en private kredietinstellingen instelde. De tussenschotten werden
weggehaald. In 1993 verdween ook het tussenschot tussen de private en de
publieke instellingen. De publieke kredietinstellingen werden geprivatiseerd en
er kwam één omvattende wet.
B.
Herijken van wetgeving (Walter Van Gerven)
Walter Van Gerven pleit voor een heroriëntering van de discussie. De vraag
naar regulering of deregulering is te politiek geladen. Het is ook verkeerd te
denken dat regulering louter iets is van de publieke sector. De privé-sector
organiseert zichzelf evenzeer en lobbyt voor wetgeving. Toch is de
regeldichtheid een groot probleem, die leidt tot rechtsonzekerheid en een
gebrekkige democratische werking. Het moet evenwel worden aangepakt via
Studentencursus Economisch Recht
3
Inhoud, bronnen en grondslagen van het economisch recht
‘herijken’ van wetgeving. Het gaat bijna om een update. Regelgeving kan soms
nutteloos zijn, maar soms ook negatieve effecten hebben. Zo moet de
prijswetgeving bijvoorbeeld in overstemming zijn met de kartelwetgeving. Aan
die overwegingen ligt principieel een kosten-batenanalyse aan de grondslag.
Dat alles moet met de grootste omzichtigheid gebeuren. Zowel regulering als
deregulering kunnen dramatisch zijn als ze niet omzichtig gebeuren.
C.
Paralegale normen (‘soft law’)
Soms wordt een lans gebroken voor het gebruik van soft law, waarbij sectoren
aan zelfregulering gaan doen. Er zijn dan ook niet echt sancties. Vaak zien we
echter dat soft law wordt omgezet in hard recht. Zo was het openbaar bod lang
tijd geregeld in paralegale normen. Toen de Generale Bank evenwel dreigde
overgenomen te worden door een Italiaanse onderneming, was er opeens vraag
naar een wettelijke regeling.
§5
Verwante rechtstakken
A.
Handelsrecht
Het handelsrecht wordt soms gezien als een onderdeel van het economisch
recht. Een verschil is dat het handelsrecht zich richt tot de onderneming, terwijl
het economisch recht de economische activiteit wil organiseren (beetje
artificieel).
B.
Internationaal en Europees economisch recht
Supranationale normen hebben een steeds grotere impact op het Belgische
economisch recht.
Afdeling 2. De bronnen van het economisch recht
§1
Internationale bronnen
Er zijn steeds meer internationale bronnen van economisch recht, vaak met
directe werking. Ook de besluiten van internationale organisaties zoals de WTO
zijn van belang.
§2
Nationale bronnen
A.
Algemeen
Studentencursus Economisch Recht
4
Inhoud, bronnen en grondslagen van het economisch recht
Op nationaal vlak spelen vooreerst alle gewone bronnen mee. De grondwet is
belangrijk voor art. 16 Gw. De vrijheid van handel en nijverheid staat niet in de
grondwet, maar wel in de BWHI, waardoor het voor de deelstaten wel een
quasi-grondwettelijk principe is.
B.
Beleidsovereenkomsten
Een aan het economisch recht eigen rechtsbron zijn de beleidsovereenkomsten.
Het gaat over overeenkomsten die de overheid met ander entiteiten sluit, en die
bepaalde doelstellingen voorop stellen. Dat sluit aan bij de specifieke
regulerende methodiek van het economisch recht. Er zijn twee soorten
beleidsovereenkomsten:
•
•
De voornaamste vorm is die tussen overheidsinstanties onderling. Ze
leggen vast welke vergoeding een lichaam krijgt en wat de
doelstellingen zijn die het moet nastreven. Deze overeenkomsten
worden bij KB goedgekeurd.
De overheid sluit ook vaak overeenkomsten met private partners. Dat
kan gebeuren met individuele ondernemingen of met een sector. De
vraagt stelt zich wat de aard van een dergelijk contractueel beding is.
Duidelijk is dat de partijen zich niet op gelijke voet bevinden. De
overheid kan het contract makkelijk beëindigen om redenen van
algemeen belang (zoals budgettaire problemen), terwijl de private
partner gebonden is volgens het gemeen recht. Er zijn vele voorbeelden:
o Zo is er is een overeenkomst met de petroleumsector over de
prijzen voor brandstof. Een voorbeeld waren de
bankprotocollen. Er was een wettelijk onderscheid tussen de
bank (en de kredietinstelling) en zijn holding, die participaties
in ondernemingen had. Omdat de bank vaak de facto toch de
holding controleerde (of omgekeerd), voorzag de
bankcommissie in ‘bankprotocollen’, overeenkomsten waarin
de verhouding tussen de bank en zijn holding vastgelegd lag.
Deze problemen zijn minder relevant geworden en worden
daarom opgelost met internal governance. De CFBA laat
banken een document ondertekenen dat een aantal regels van
goed bestuur omvat.
o Een voorbeeld van een overeenkomst met een individuele
onderneming zijn de ‘kansspelcovenanten’, waarbij een
onderneming de toelating krijgt om onder voorwaarden
gokspelen te exploiteren.
Bij de voorgaande voorbeelden is er geen expliciete rechtsgrond, maar
er wordt aanvaard dat de overheid ter behartiging van het algemeen
belang ook gemeenrechtelijke technieken mag gebruiken. Als zij echter
een overeenkomst wil aangaan over de uitoefening van haar
Studentencursus Economisch Recht
5
Inhoud, bronnen en grondslagen van het economisch recht
discretionaire bevoegdheid, dan is wel een uitdrukkelijke rechtsgrond
vereist. Een voorbeeld van zo’n beleidsovereenkomst met een
uitdrukkelijke rechtsgrond zijn de programmaovereenkomsten (cf.
infra).
Afdeling 3. Economisch grondslagenrecht
§1
Overzicht
De economische grondslagen zitten vervat in verschillende bronnen. De
grondwet bevat het gelijkheidsbeginsel, het recht op eigendom en regelt de
bevoegdheden van de gewesten. De wet regelt de economische vrijheid. Die zit
evenwel ook vervat in een bijzondere wet.
§2
Het gelijkheidsbeginsel
A.
De publiekrechtelijke strekking
1.
ALGEMEEN
Art. 10-11 Gw. bevat het verticale gelijkheidsbeginsel. Zoals in alle materies
moet de overheid de burgers principieel gelijk behandelen. Een onderscheid is
mogelijk maar moet gerechtvaardigd zijn.
2.
ARREST LEMMENS
Een voorbeeld is het arrest Lemmens (1964). De gemeente Bosbeek wou een
belasting heffen op autokerkhoven maar bepaalde dat de belasting slechts
verschuldigd was door autokerkhoven die op minder 100 meter van de openbare
weg lagen. Zo wou de gemeente “lelijke autokerkhoven” bestrijden. De Raad
van State oordeelde dat dit onderscheid willekeurig was. Er was geen “kennelijk
verband” tussen de aard en het doel belasting en het gehanteerde criterium.
3.
ARREST BIORIM
Een ander voorbeeld is het arrest Biorim (1989). Een programmawet bepaalde
dat iedereen die in een privé-laboratorium werkte er ook vennoot moest zijn.
Het Arbitragehof haalde aan dat dit verschil in behandeling met publiek
laboratoria evenredig moest zijn met het beoogde doel. Hoewel het beoogde
doel – het bestrijden van deze laboratoria - op zich volgens het Arbitragehof
niet kennelijk onredelijk was, waren de middelen niet in verhouding tot dit
beoogde doel. Daarnaast zich het Arbitragehof ook – via art. 10-11 Gw. – een
onverenigbaarheid met de vrijheid van vereniging. Later werd de bevoegdheid
van het Arbitragehof uitgebreid.
Studentencursus Economisch Recht
6
Inhoud, bronnen en grondslagen van het economisch recht
4.
TABAKSARREST
Het Tabaksarrest wordt verder besproken, aangezien het ook belangrijk is in het
kader van de vrijheid van nijverheid.
5.
ARBITRAGEHOF 22 JANUARI 2003
Een vierde voorbeeld is het arrest van het Arbitragehof van 22 januari 2003, dat
art. 80-81 Faillissementswet onderzocht. Art. 80 stelt dat de gefailleerde
principieel verschoonbaar moet worden verklaard. Art. 81 somt een aantal
gevallen op waarin de verschoonbaarheid uitgesloten is. Een handelaar was in
1972 niet verschoonbaar verklaard. Hij werd daarna loontrekkende. In 1991 kon
hij een nieuwe zaak beginnen, maar doordat zijn schulden uit het verleden hem
achtervolgden, ging hij in 1997 opnieuw failliet. De curator meende dat hem
geen schuld trof, maar aangezien de gefailleerde in 1962 en 1986 was
veroordeeld voor diefstal en valsheid in geschrifte, kon hij op basis van art. 81
niet verschoonbaar worden verklaard. Dat artikel gaf geen beoordelingsruimte
aan de rechter, omvatte geen beperkingen in de tijd en gold zelfs al de
vernoemde misdrijven niet in verband stonden met het faillissement. Nochtans
is verschoonbaarheid bijna een recht, omdat zowel de gefailleerde als de
schuldeisers er baat bij hebben. Er werd een prejudiciële vraag gesteld en het
Arbitragehof oordeelde dat het gelijkheidsbeginsel geschonden was. Het doel
van de verschoonbaarheid was om mensen een tweede kans te geven maar
tegelijk het handelsvertrouwen behouden. Het aangewende middel was volgens
Arbitragehof pertinent maar niet evenredig met het doel.
6.
GWH 19 MAART 2009
Een laatste voorbeeld is het arrest van het Grondwettelijk Hof van 19 maart
2009. De bestreden bepaling stipuleerde dat enkel fokkers nog rechtstreeks
honden en katten mochten verkopen, om zo impulsaankopen tegen te gaan en de
dieren te beschermen. Enkel verkopen via foto’s zijn nog toegelaten. Het
Grondwettelijk Hof oordeelde dat de wetgever redelijkerwijze mocht besluiten
dat deze noodzaak enkel voor honden en katten bestond. De vrijheid van handel
was volgens het Grondwettelijk Hof evenmin geschonden, aangezien het slechts
ging om een verbod om dieren tentoon te stellen, niet om ze te verhandelen.
B.
De privaatrechtelijke strekking
De privaatrechtelijke strekking van het gelijkheidsbeginsel is geen
grondwettelijk beginsel. De art. 10-11 Gw. hebben geen horizontale werking.
Toch is de horizontale gelijkheid een algemeen rechtsbeginsel, dat in heel wat
bepalingen zit ingebakken. Zo zijn alle schuldeisers principieel gelijk, en
hetzelfde geldt voor de aandeelhouders. Een andere toepassing is de lijst met
onrechtmatige bedingen uit de WHPC. Deze kunnen gezien worden als een
verbod op bedingen die de gelijkheid tussen de partijen in het gedrang brengen.
Studentencursus Economisch Recht
7
Inhoud, bronnen en grondslagen van het economisch recht
§3
Bescherming van het eigendomsrecht
Art. 16 Gw. beschermt het eigendomsrecht. Andere auteurs zien voor het
economisch recht een andere grondslag, maar de rechtspraak heeft dat nog niet
bevestigd. Een specifieke vraag is of er vergoeding mogelijk is als een
onderneming rendabiliteitsverlies leidt door een actie van de overheid. Zo legt
de prijzenwetgeving soms maximumprijzen op, wat kan leiden tot verlies.
Zowel het Hof van Cassatie als de Raad van State zijn het er evenwel over eens
dat het aanvaardbaar is dat een “tijdelijk verlies” wordt gevraagd van een
onderneming, als het algemeen belang daarbij gebaat is. De vraag is wat er
gebeurd als er een “blijvend verlies” zou zijn. Bepaalde doctrine meent dat art.
16 Gw. hier kan worden ingeroepen en dat er een vergoeding verschuldigd is.
De rechtspraak heeft dat evenwel nog niet aanvaard. In arrest van 2004
negeerde het Arbitragehof een argument van de verzoeker dat in die richting
ging. Een alternatief is een vergoeding gebaseerd op de leer van de burenhinder,
een theorie die haar grondslag o.a. vindt in art. 16 Gw. Als er een “meer dan
gewone hinder” is, zou dan een vergoeding verschuldigd zijn. De overheid is
immers tot zorgvuldigheid verplicht.
§4
De bevoegdheidsverdeling
De bijzondere wet van 8 augustus 1980 regelt (in uitvoering van art. 39 Gw.) de
economische bevoegdheden van de gewesten. In het algemeen kan gezegd
worden dat de gewesten bevoegd zijn voor het economisch beleid (art. 6, §1).
Daarbij moeten ze evenwel rekening houden met de interne markt van de EU en
de vrijheid van handel en nijverheid. Opvallend is dat die vrijheid federaal
slechts wettelijk is verankerd, maar voor de gewesten op deze manier een soort
grondwettelijk beginsel wordt, waaraan het Grondwettelijk Hof kan toetsen.
De federale overheid behoudt een limitatief aantal bevoegdheden, met name de
prijzenwetgeving, de mededinging, het handelsrecht, de handelspraktijken en
het vennootschapsrecht. De gewesten hebben een residuaire bevoegdheid en
beschikken bovendien op basis van art. 10 BWHI over impliciete
bevoegdheden. Op die manier hebben de gewesten bijvoorbeeld kleine
wijzigingen aangebracht aan de etiketeringswetgeving (WHPC). Voorwaarde is
wel dat de impact marginaal is en noodzakelijk is voor de uitoefening van de
bevoegdheden van de gewesten.
§5
De vrijheid van handel en nijverheid
A.
Algemeen
Studentencursus Economisch Recht
8
Inhoud, bronnen en grondslagen van het economisch recht
De vrijheid van handels en nijverheid zit slechts ingebakken in een gewone wet,
het decreet D’allarde. Dit decreet bepaalde dat iedereen handel en nijverheid
mocht voeren zoals hij dat zelf wilde. Het handelsrecht en het
vennootschapsrecht waren dan ook slechts een kader waarbinnen deze vrijheid
kon uitgeoefend worden. Het economisch recht beperkt de vrijheid van handel
en nijverheid daarentegen wel, maar dat levert gezien het wettelijke karakter
van deze vrijheden relatief weinig problemen op.
B.
1.
Publiekrechtelijke strekking
ALGEMEEN
De publiekrechtelijke zijde van de vrijheid van handel en nijverheid beschermt
de particulier tegen de uitvoerende macht. Beperkingen van handel en
nijverheid moeten een wettelijke grondslag hebben (i.t.t. tot Frankrijk, waar de
rechtsleer ervan uitgaat dat als de wetgever een bevoegdheid geeft,de
beperkingen ook wettig zijn). Bovendien mag de uitvoerende macht de haar
toegewezen (politie)bevoegdheden slechts gebruiken voor de doelen die haar
zijn toegewezen. Het aangewende middel moet evenredig zijn met het beoogde
doel. Het is enkel de wetgever die de vrijheid van handel en nijverheid kan
beperken. Maar aangezien die vrijheid vermeldt is in de BWHI kunnen de
gewesten ze niet onevenredig beperken. De federale overheid heeft daarentegen
nog slechts een aantal limitatieve bevoegdheden, waardoor zijn impact ook
beperkt zou zijn.
2.
ARREST BERNAERTS
Deze beginselen zijn in de praktijk vooral belangrijk omdat gemeentes nogal
eens proberen de economische vrijheid van individuen te beperken. Een
voorbeeld is arrest Bernaerts. Bernaerts bracht reclamepanelen aan. Ook andere
ondernemers wilden dat doen, maar de gemeente verbood hen dat omdat te veel
reclamepaneelaanbrengers de openbare veiligheid in het gedrang zouden
brengen. De Raad van State vond dat terecht. De andere ondernemingen trokken
evenwel naar de gewone rechtbank, die het aangewende middel niet evenredig
met het beoogde doel.
3.
R.V.S. 16 MAART 2006
Een ander voorbeeld is het arrest van de Raad van State van 16 maart 2006. De
gemeente Waregem had eerst aan de discotheken in bepaalde straten een
verplicht sluitingsuur opgelegd, en dat daarna veralgemeend tot de hele
gemeente. De burgemeester kon discretionair uitzonderingen voorzien. De
gemeente beriep zich op art. 135 van de Nieuwe Gemeentewet, dat de gemeente
bevoegd maakt om de openbare rust en veiligheid te vrijwaren. Verzoekers
beriepen zich op de vrijheid van handel en nijverheid en voerden aan dat het
ging om een onevenredige beperking, onder andere door het willekeurige
Studentencursus Economisch Recht
9
Inhoud, bronnen en grondslagen van het economisch recht
karakter van de bevoegdheid van de burgemeester. De gemeente wierp tegen dat
enkel deze oplossing in overeenstemming was met het gelijkheidsbeginsel. De
Raad van State oordeelde dat een beperking in sommige gevallen dan wel
gerechtvaardigd kon zijn, maar dat het aangewende middel hier evenredig was.
De gemeente had niet aangetoond dat er in alle cafés effectieve overlast was.
Bovendien ging het om een algemeen en permanent verbod. In latere arresten
verduidelijkte de Raad van State dat ook de financiële belangen van de uitbaters
in rekening moeten worden genomen (maar cf. infra).
4.
R.V.S. 11 JANUARI 2007
Een volgend voorbeeld is het arrest van 11 januari 2007. Een vrouw wou een
automatenwinkel beginnen in Hoogstraten, maar de gemeente vaardigde een
reglement uit dat bepaalde dat er geen alcoholische drank mocht verkocht
worden in automaten, en dat automatenwinkel bovendien verboden waren. De
gemeente beriep zich op art. 135 N. Gem., maar wou in feite voorkomen dat de
jeugd makkelijk aan alcohol zou geraken. De bevoegdheden van de gemeente
werden dus gebruikt om morele doeleinden te bereiken. De Raad van State
oordeelde dat de gemeente niet in concreto had aangetoond dat er overlast was.
Bovendien zag de Raad van State de “morele orde” niet als een deel van de
openbare orde waardoor art. 135 N. Gem. oneigenlijk gebruikt was. Tot slot
wees de Raad van State op de zware financiële inspanningen die de zwaar al
geleverd had, waardoor van enige evenredigheid geen sprake kon zijn (maar dat
staat niet bij het onderzoek van de middelen, wel bij het EENTHN!).
5.
TABAKSARREST
Een laatste, belanghebbend voorbeeld is het ‘Tabaksarrest’ dat het toenmalige
Arbitragehof op 30 september 1999 uitsprak. Het beroep was gericht tegen de
wet van 10 december 1997, die sponsoring door en reclame voor
takaksproducten verbood. Er mocht ook geen reclame worden gemaakt via
nevenproducten zoals t-shirts. Er golden een paar uitzonderingen, met name
voor krantenwinkels en dergelijke. Dit alles was gebaseerd op een Europese
richtlijn van 1998, die voor mondiale evenmenten evenwel een uitzondering
voorzag tot 2003. Omdat de richtlijn gebaseerd was op de verkeerde
rechtsgrond (verbeteren interne markt i.p.v. beschermings volksgezondheid)
werd er een nieuwe uitgevaardigd in 2002, die uitstel voorzag tot 2005 en voor
sportevenementen tot 2006.
In het arrest van 30 september 1999 voerden verzoekers vooreerst een
schending van de bevoegdheidsverdelende regels aan. De regeling van radio en
televisie was een gemeenschapsbevoegdheid. Het Arbitragehof verwierp dit: het
regelen van reclame is nog niet het regelen van de media. Ten tweede wierpen
verzoekers op dat de federale overheid ‘sponsoring’ regelde, terwijl ze enkel
bevoegd was om reclame te regelen. Het Arbitragehof verwierp ook deze
redenering, omdat reclame en sponsoring nu eenmaal onlosmakelijk verbonden
zijn. Tot slot riepen de partijen een schending van de federale loyauteit in, maar
Studentencursus Economisch Recht
10
Inhoud, bronnen en grondslagen van het economisch recht
ook dat argument aanvaardde het Hof niet. In een tweede middel beriepen de
verzoekers zich op het gelijkheidsbeginsel. Een eerste ongelijkheid zou erin
bestaan dat de uitzonderingen het reclameverbod niet golden voor de
nevenproducten. Het Hof vond dat een terecht argument en kon geen
rechtvaardiging indenken voor deze ongelijkheid. Een tweede ongelijkheid
zagen de partijen in samenhang met de vrijheid van handel en nijverheid, die
onevenredig zou zijn ingeperkt. Het Hof aanvaardde dat slechts voor
internationale evenementen, waar de sociale en economische gevolgen zeer
groot zouden zijn. Daarnaast beriepen verzoekers zich nog op de vrijheid van
meningsuiting, het merkenrecht en het Gemeenschapsrecht, maar het Hof
aanvaardde die argumenten niet.
Op 16 december 1998 had het Waals Gewest evenwel reeds een decreet
gestemd dat reclame toelaat voor de F1-wedstrijd van Francochamps. Daartegen
werd beroep aangetekend en het decreet werd vernietigd. Toch bevestigde het
Grondwettelijk Hof dat reclame voor tabaksproducten uitdrukkelijk moet
mogelijk zijn op internationale manifestaties.
C.
1.
De privaatrechtelijke strekking
ALGEMEEN
De vrijheid van handel en nijverheid wordt niet alleen beperkt door de overheid,
maar ook door de vrijheid van handel en nijverheid van andere spelers op de
markt. Hoewel het Hof van Cassatie nog niet uitdrukkelijk heeft beslist dat de
vrijheid van handel en nijverheid horizontale werking heeft, zit die horizontale
werking ingebakken in heel wat economische bepalingen, waardoor meestal
wordt aangenomen dat er toch een horizontale werking is, die zelfs aan de
openbare orde raakt. Dat is bijvoorbeeld sterk aanwezig in het
mededingingsrecht. Hierna volgen enkele voorbeelden.
2.
HET NIET-CONCURRENTIEBEDING BIJ DE OVERDRACHT VAN EEN
HANDELSZAAK
Bij de overdracht van een handelszaak (met cliënteel) wordt vermoed dat er
stilzwijgend een niet-concurrentiebeding is aangegaan. De verkoper mag de
koper geen concurrentie aandoen (zoals bijvoorbeeld ook een
concurrentiebeding bij een arbeidsovereenkomst kan worden ingevoegd). Een
dergelijk beding is evenwel steeds verplicht beperkt in tijd, ruimte en materie.
Die beperking vloeit voort uit de vrijheid van handel en nijverheid.
Pas op: het gaat steeds om de overdracht van een handelszaak zonder
rechtspersoonlijkheid. Bij de overdracht van een rechtspersoon via de
overdracht van aandelen ontstaat er geen niet-concurrentiebeding.
3.
NIET-CONCURRENTIE ALS BESTUUR OF AANDEELHOUDER
Studentencursus Economisch Recht
11
Inhoud, bronnen en grondslagen van het economisch recht
Dat speelt ook een rol in het ondernemingsrecht. De vraag stelt zich of
aandeelhouders ook aandeelhouder mogen zijn van een concurrerende
onderneming, en of bestuurders ook bestuurder mogen zijn bij een concurrent.
Wat bestuurders (en zaakvoerders) betreft lijkt de wet dat niet toe te laten. Er is
geen expliciete verbodsbepaling, maar bestuurders hebben wel de verplichting
om hun verbintenis met de vennootschap te goeder trouw ui te voeren. Daaruit
kan afgeleid worden dat, behoudens een akkoord met de vennootschap, een
bestuursfunctie niet kan gecombineerd worden met een bestuursfunctie bij een
concurrent. Meteen stelt zich de vraag of ook deze niet-concurrentieverplichting
beperkt is in de tijd. Sommige RS gaat ervan uit dat deze verplichting start bij
de benoeming en eindigt bij het beëindigen van het mandaat. Andere
rechtspraak gaat evenwel nog verder en aanvaardt niet dat een voormalig
bestuurder meteen klanten zou proberen lokken van zijn oude vennootschap.
Een tweede vraag die zich stelt is wat de materie is waarbinnen de verplichting
geldt. Die is niet de statutair bepaalde activiteit, maar wek de werkelijke
activiteit van de vennootsschap. Als de bestuur zijn nietconcurrentieverplichting niet nakomt, kan hij ontslagen worden, zelfs al is hij
benoemd in de statuten. Immers, ontslag is mogelijk wegens “ernstige redenen”.
De rechtspraak aanvaardt dat de schending van een nietconcurrentieverplichting een ernstige reden uitmaakt. Bovendien kan een
bijkomende schadevergoeding verschuldigd zijn.
Ook een conventioneel niet-concurrentiebeding is mogelijk en komt in de
praktijk frequent voor om problemen te voorkomen. De rechtspraak stelt een
aantal voorwaarden, waarbij ze zich laat inspireren door het sociaal recht.
Negatieve voorwaarden zijn dat het beding beperkt moet zijn in tijd, ruimte en
materie en dat het niet tot gevolg mag hebben dat een bestuurder niet meer in
zijn levensonderhoud kan voorzien. Een positieve voorwaarde is dat het beding
een wettig belang moet hebben. Een dergelijk belang is bijvoorbeeld niet
aanwezig als er reeds een lange periode verstreken is. De miskenning van deze
voorwaarden wordt bestraft met een absolute nietigheid.
Wat de aandeelhouders betreft bestaat een dergelijke verregaande verplichting
niet bij kapitaalvennootschappen. Als de aandelen volstort zijn mag je ook
aandelen hebben bij een concurrent. Het is evenwel niet duidelijk of daaruit a
contrario moet worden afgeleid dat er soms uitgesloten gevallen zijn. De
rechtspraak is onduidelijk. Voor persoonsvennootschappen geldt wel een
concurrentieverbod, omdat deze vennootschappen intuitu personae worden
opgericht. De grens tussen beide is soms wat onduidelijk. Een voorbeeld is een
beslissing van de voorzitter van de rechtbank van koophandel, waarin hij
oordeelde dat uit het familiale karakter van NV een nietconcurrentieverplichting voortvloeide.
4.
EXCLUSIVITEITSOVEREENKOMSTEN EN DE WET VAN 19 DECEMBER
2005
Studentencursus Economisch Recht
12
Inhoud, bronnen en grondslagen van het economisch recht
Er is in de praktijk wel eens betwisting geweest of exclusiviteitscontacten
toelaatbaar zijn, omdat ze de concurrentie kunnen uitschakelen. Dergelijke
contracten zijn in principe toelaatbaar, als ze niet tot doel hebben om alle
concurrentie uit te schakelen, door bijvoorbeeld cliënteel weg te lokken.
Dergelijke overeenkomsten moeten beperkt in de tijd zijn. Ook moet rekening
gehouden worden met het mededingingsrecht. Een dergelijk monopolie kan
immers nadelig zijn voor de welvaart.
Overeenkomsten zoals franchising of exclusieve concessieovereenkomsten zijn
evenwel zelfs als ze toegelaten zijn erg verregaand en beperken de vrijheid van
handel en nijverheid. Daarom bepaalt de wet van 19 december 2005 betreffende
de precontractuele informatie bij commerciële samenwerkings-overeenkomsten
dat één maand voor het sluiten van de overeenkomst een ontwerpovereenkomst
moeten worden doorgestuurd en dat het niet-concurrentiebeding op straffe van
nietigheid op een afzonderlijk document moet worden vermeld.
5.
BOYCOTACTIE
Een boycotactie is een actie die de bedoeling heeft een concurrent van de markt
te drijven. Zulke acties worden tegenwoordig geregeld door de wetgeving op de
handelspraktijken en de mededinging. Daarvoor was er toch al jurisprudentie.
Zo moest het Hof van Cassatie zich uitspreken over een zaak waarin een
vereniging van groothandelaars in medicijnen een boycot had georganiseerd
tegen een apotheek in Brussel. Omdat de apotheker zowel groot- als
kleinhandelaar was kon hij lagere prijzen aanbieden. Het Hof van Cassatie
oordeelde dat de boycot een geoorloofd doel had, namelijk het vrijwaren van
het inkomen van de aangesloten apothekers (ahum). Vereist is dat het doel van
de boycotactie het vrijwaren is van een geoorloofde overeenkomst. In casu
hadden de overeenkomsten tussen apothekers en groothandelaars tot doel de
apothekers een levensvatbare zaak te bezorgen.
6.
VERKOOPSWEIGERING
De problematiek van de verkoopsweigering sluit daarbij aan. In principe is een
verkoopsweigering steeds mogelijk van de contractsvrijheid. Toch zijn er
beperkingen. De mededingingswetgeving mag niet geschonden zijn. Een
verkoopsweigering kan een misbruik van machtspositie uitmaken. Daarnaast
mag een weigering geen ongeoorloofde discriminatie uitmaken.
Studentencursus Economisch Recht
13
De onderneming
Hoofdstuk II.
De onderneming
Afdeling 1. De onderneming als rechtssubject
(…)
Afdeling 2. De onderneming als rechtsobject
§ 1 Ondernemingseigendom, ondernemingsbelang en
continuïteit van de onderneming
De verhoudingen binnen een onderneming worden niet meer gezien als een
loutere kwestie van eigendomsrechten, maar steeds meer als een samenloop van
belangen, niet alleen van de aandeelhouders, maar ook van de werknemers,
schuldeisers en zelfs van de samenleving. De onderneming is dus ook een
object.
Een voorbeeld is een beslissing van de rechtbank van koophandel van 17 juli
1958 over de “Blauwe hand”. Het ging om een familievennootschap die er niet
slecht voorstond, maar die omwille van een familiale vete dreigde ontbonden te
worden. De rechter overwoog dat de onderneming deel uitmaakte van het
nationale patrimonium en dat ook het belang van de werknemers moest worden
meegerekend. De vereffening kon dan ook niet bevolen worden. De rechter
hield met andere woorden rekening met het belang van de onderneming, eerder
dan met privé-belangen.
Een ander voorbeeld is het arrest van het Hof van Beroep van parijs van 22 mei
1965 over de onderneming “Freuhauf France”. De onderneming had een
belangrijk contract gesloten met een Chinese afnemer. Maar de Amerikaanse
overheid verbood Amerikanen om nog uit te voeren naar China. De
Amerikaanse meerderheidsaandeelhouders van Freuhauf France liet de Raad
van Bestuur beslissen om het contract te verbreken. Een aantal bestuurders trok
daarop naar de rechtbank, die als opdracht gaf om het contract toch uit te
voeren, omdat het verbreken van de overeenkomst het voortbestaan van de
onderneming in het gedrang zou brengen, en dus ook de werkgelegenheid zou
schaden. Het ondernemingsbelang primeert dus op het belang van de
meerderheidsaandeelhouders.
Studentencursus Economisch Recht
14
De onderneming
De aandeelhouders hebben dus wel een eigendomsrecht op de onderneming,
maar het gaat om een doelgebonden recht, dat in het belang van die
onderneming moet worden gebruikt. Het bestaan van doelgebonden rechten is
evenwel al lang betwist (zie noot van Ommeslaghe), en een toepassing van de
figuur van het rechtsmisbruik is hier meer op zijn plaats. Bovendien plaatst een
dergelijke benadering de rechter in de stoel van de ondernemer, en dat kan niet
de bedoeling zijn.
Ook de Code Buysse, die een aantal corporate governance-aanbevelingen doet,
stelt dat het privé-belang duidelijk moet onderscheiden worden van het
ondernemingsbelang.
§2
Continuïteit van de onderneming
Het is niet altijd eenvoudig het “ondernemingsbelang” duidelijk af te lijnen.
Wel is duidelijk dat de continuïteit van de onderneming daarin een centrale rol
speelt. Dat komt ook tot uiting in recente rechtspraak en in de wet continuïteit
ondernemingen.
§3
Aanduiding van een voorlopig bewindvoerder
Wanneer zich in de onderneming een ernstige crisis voordoet, kan de rechter
een voorlopig bewindvoerder aanstellen. Die bevoegdheid heeft geen expliciete
wettelijke grondslag. In art. 74, 2° W. Venn. en art. 208 W. Venn is er wel
sprake van een voorlopig bewindvoerder, maar dat zijn geen artikels met
algemene draagwijdte. De bevoegdheid van de rechter wordt dan ook meestal
gestoeld op art. 584 Ger. W., dat de voorzitter toelaat om passende maatregelen
te nemen. Door het aanstellen van een voorlopig bewindvoerder, een persoon
die de vennoten niet zelf hebben gekozen, komt de rechter verregaand tussen in
de onderneming. De figuur van de voorlopig bewindvoerder wordt dan ook
slechts in uitzonderlijke gevallen toegepast. Zo’n gevallen kunnen zijn:
•
•
•
Afwezigheid van een vennoot of een gebrek in de werking van de
vennootschapsorganen. Een ander geval is een vennoot die een
beroepsverbod heeft gekregen.
De blokkering van vennootschapsorganen door onenigheid. Deze en het
vorige geval zijn relatief eenvoudig vast te stellen. Ander is het met het
derde geval:
Kennelijk of manifest misbruik van meerderheid.
(…)
Studentencursus Economisch Recht
15
De onderneming
§ 4 Bedrijfsbezetting en productie en verkoop in eigen
beheer
Soms bezetten werknemers een bedrijf om de productie in eigen handen te
nemen. In beginsel zou dit kunnen gezien worden als een schending van het
eigendomsrecht van de ondernemer. Ook de vrijheid van handel en nijverheid
zou kunnen geschonden zijn, alsook de vrijheid van arbeid van de arbeiders die
wel normaal willen gaan werken. Toch is sommige rechtspraak geneigd te
onderzoek of een bezetting toch niet gerechtvaardigd kan zijn. Een voorbeeld is
de bezetting van Jeans Levis. Jeans Levis was een bedrijf in moeilijkheden. De
familie Levis wou het bedrijf opdoeken. De werknemers besloten het bedrijf te
bezetten en verder te produceren en te verkopen. Levis wierp op dat zijn
eigendomsrecht geschonden was. De rechter oordeelde dat het bedrijf bezet
mocht worden. De bezetting was rechtmatig omdat ze noodzakelijk was voor de
continuïteit van de onderneming. In casu werd de zaak afgedaan omdat de
werknemers optraden als handelaar zonder een inschrijving in het
handelsregister te hebben. Een bezetting kan dus rechtmatig zijn, als ze er dient
om de continuïteit van de onderneming te waarborgen, als ze betere
arbeidsvoorwaarden wil afdwingen (in dat geval speelt ook het stakingsrecht),
of als het voordeel voor de werknemers veel groter is dan het nadeel van
derden. In elk geval lijkt vereist dat een meerderheid van de werknemers de
actie steunt.
Toch aanvaardt niet elke rechter de rechtmatigheid van bedrijfszetting. In de
zaak Carnoy oordeelde de rechter dat bezetting steeds onrechtmatig is als de
contractuele verplichtingen van de ondernemer in het gedrang komen.
Ook over het in eigen handen van de productie bestaat discussie. Het gaat
immers meestal om productiemiddelen die aan de onderneming toebehoren.
Toch aanvaardt sommige rechtspraak dat ook deze actie rechtmatig kan zijn.
§5
Interne structuur van de onderneming
A.
Toebedeling van het ondernemingsvermogen
1.
PROBLEEMSTELLING
Het vermogen van een vennootschap zonder rechtspersoonlijkheid komt aan de
vennoten toe. Het vermogen van een onderneming met rechtspersoonlijkheid
komt aan die rechtspersoon toe. Aandelen betekenen geen medeëigendom. Maar
vennoten hebben uiteindelijk wel recht op een evenredig deel van de
uitgekeerde winst en hebben recht op een deel van het vermogen als de
vennootschap als die vereffend wordt.
Studentencursus Economisch Recht
16
De onderneming
Toch zijn veel ondernemingen op zoek gegaan naar manieren om de
werknemers te laten delen in het vermogen van een onderneming. Dat heeft een
duidelijk voordeel: doordat werknemers zelf baat hebben bij een goeddraaiende
onderneming, zal hun motivatie stijgen. Meteen stelt zich de vraag of deze
uitkeringen loon zijn. Terzake heeft het Hof van Cassatie twee belangrijke
arresten geveld.
Het eerste is het arrest Afga-Gevaert (1995). Omdat de regering een loonstop
had doorgevoerd, besloot Afga-Gevaert om winstbewijzen aan zijn werknemers
uit te keren. Elke deeltijdse werknemer kreeg er twee, en elke voltijdse
werknemer kreeg er vier. De overige winstbewijzen werden uitgedeeld aan
bepaalde categorieën werknemers, zoals werknemers die goede ideeën hadden
aangebracht. De RSZ trok naar de arbeidsrechter en voerde aan de uitgekeerde
dividenden loon waren, waardoor er sociale bijdragen verschuldigd zouden zijn.
De arbeidsrechtbank gaf de RSZ gelijk, maar uiteindelijk zou het arbeidshof de
RSZ toch ongelijk geven. Dividenden, aldus het hof, zijn onlosmakelijk
verbonden met de uitgekeerde winstbewijzen, die worden toegekend omwille
van de hoedanigheid als werknemer en omwille van de bijzondere positie van
bepaalde werknemers. Het hof voert aan dat dividenden geen tegenprestatie van
een dienstbetrekking zijn, maar voortvloeien uit de vennootschapswetgeving. Er
is bovendien geen zekerheid van uitkering. Er moet winst zijn en er moet beslist
worden om die winst aan te voeren. Het Hof van Cassatie neemt die redenering
grotendeels over, maar neemt een ander besluit (en motiveert dat zoals altijd
nauwelijks). Het Hof wijst erop dat de winstbewijzen werden toegekend
omwille van de hoedanigheid van de werknemers, en dus als tegenprestatie van
arbeid. Het gaat dus noodzakelijkerwijze wel om loon. Dat er geen zekerheid is
of er winst zal uitgekeerd worden doet daar niet aan af.
Het tweede is arrest Colruyt (2000). Colruyt voerde een kapitaalverhoging
door. De bijkomende aandelen gaf de onderneming aan haar kaderleden onder
de normale prijs (décote). De vraag stelde zich of deze korting ‘loon’ was. De
arbeidsrechtbank oordeelde van wel. Het arbeidshof onderzocht of de
werkgever de last van het vermeende loon droeg. Die werkgever was de Raad
van Bestuur, aangezien die het gezag over de werknemers uitoefende. Maar de
aandeelhouders droegen de last van de korting, waardoor er van loon geen
sprake kon zijn. Er was geen sprake van loon omdat de korting geen
tegenprestatie was voor arbeid, maar wel voor de onverhandelbaarheid van de
aandelen gedurende vijf jaar. Het Hof van Cassatie volgde deze redenering
niet. Het arbeidshof maakte volgens het Hof ten onrechte een onderscheid
tussen de verschillende organen van de vennootschap. De vennootschap an sich,
die immers enkel kan optreden via haar organen, is de werkgever, en
tegelijkertijd ook degene die de last van de korting draagt. Bovendien is het
loonbegrip in de sociale zekerheid van openbare orde, waardoor het niet mag
uitgehold worden via het vennootschapsrecht.
2.
VORMEN
Studentencursus Economisch Recht
17
De onderneming
Een vennootschap heeft een keuze tussen diverse systemen van financiële
participatie, waaronder:
•
•
•
3.
Participatiebewijzen
Spaarformules
Storten van deel winst in coöperatieve die belegt – ten voordele van
werknemers – in eigen aandelen.
DE WET BETREFFENDE WERKNEMERSPARTICIPATIE IN HET
KAPITAAL EN IN DE WINST VAN DE VENNOOTSCHAPPEN
De aangehaalde rechtspraak maakt duidelijk dat er nood was aan een wetgevend
initiatief, omdat de relatie tussen het vennootschapsrecht en het
socialezekerheidsrecht de situatie nogal complex maakte. Om die reden werd in
2001 een nieuwe wet aangenomen.
(…)
B.
1.
Verdeling van de zeggenschap
TUSSEN DE ALGEMENE VERGADERING EN RAAD VAN BESTUUR
Traditioneel is de algemene vergadering het hoogste orgaan in de vennootschap.
De praktijk en de evolutie van de wetgeving heeft dat echter uitgehold, zelfs in
die mate dat de raad van bestuur tegenwoordig over residuaire bevoegdheid
beschikt.
2.
MONISME VS. DUALISME
In de raad van bestuur zijn in de praktijk twee soorten bestuurders. ‘Actieve
bestuurders’, die zich met de dagelijkse leiding van de vennootschap inlaten, en
‘passieve bestuurders’, die toezicht houden en mee de grote beleidslijnen
uitzetten. In België zitten beide bestuurders in één raad van bestuur. Er is
monisme: één orgaan bestuurt en houdt toezicht. De vraag stelt zich of een
‘dualistische structuur’ niet beter is, waarbij één orgaan bestuurt (raad van
bestuur) en ander orgaan toezicht houdt (raad van toezicht). Een bijkomende
vraag is of in die raad van toezicht ook werknemers moeten zetelen
(Mittbestimmung).
In België is dat wel al het geval in de banksector. De bankprotocollen schreven
vroeger voor dat er een directiecomité moest zijn dat de kredietbeslissingen
nam. Dat moest belangenconflicten voorkomen, waarbij een bestuurder krediet
zou proberen toekennen aan bedrijven waarvan hij aandelen bezit. Het
directiecomité groeide dus in de praktijk, maar was door de prokuraleer niet
tegenwerpelijk aan derden. Daarom werd het systeem uiteindelijk in de
wetgeving ingeschreven. Art. 524bis W. Venn. bepaalt dat de raad van bestuur
heel wat zijn bevoegdheden kan toevertrouwen aan een directiecomité, maar
altijd het toezicht blijft houden en de grote strategische opties uiteenzet.
Studentencursus Economisch Recht
18
De onderneming
Daarnaast moet de raad van bestuur bijvoorbeeld steeds de jaarrekening
goedkeuren.
De vraag of werknemers deel moeten uitmaken van zo’n toezichtsorgaan is een
heikele kwestie waarover binnen Europa heel wat onenigheid bestaat. Dat is één
van de redenen waarom de harmonisatie van het vennootschapsrecht zo
moeilijk loopt. Duitsland kent een vorm van medebestuur door werknemers, en
vreesde (niet ten onterecht) dat Duitse vennootschappen zouden proberen die
verplichtingen te omzeilen. Het VK van zijn kant vreesde dat medebestuur hen
zou worden opgedrongen. Uiteindelijk kwam er een compromis uit de bus
waarbij Europese vennootschappen zelf moeten kiezen welk model ze willen.
De Europese vennootschap wordt dan ook vooral gebruikt door Duitse
vennootschappen die de medebestuurwetgeving willen omzeilen. In België is er
van Mitbestimmung geen sprake. We kennen slechts de ondernemingsraad,
maar die heeft nauwelijks bevoegdheden. Ze kan slechts informatie krijgen en
voor het overige een beperkt aantal sociale voorzieningen beheren.
Afdeling 3. Concentratie van ondernemingen
§1
Doelstellingen
Ondernemingen proberen vaak om groter te worden door samen te gaan met
andere ondernemingen. Dat heeft verschillende redenen:
•
•
•
Het gaat om externe groei, in plaats van interne groei, die met veel
onzekerheid gepaard gaat.
De concurrentiekracht van ondernemingen verhoogt. Bij horizontale
concentratie gaan twee ondernemingen samen die dezelfde goederen of
diensten leveren. Zo wordt hun marktpositie versterkt. Bij verticale
concentratie probeert een onderneming haar leveranciers en afnemers te
controleren.
Vaak willen ondernemingen op verschillende markten optreden. Deze
diversificatie compenseert de onzekerheden op de onderscheiden
markten.
§2
Concentratietechnieken
A.
Juridische concentratie door middel van een fusie of splitsing
1.
ALGEMEEN
Er zijn twee soorten fusies. De nationale (‘interne’) fusie wordt geregeld door
het W. Venn. De grensoverschrijdende fusie (binnen Europa) wordt geregeld
door het Europees recht, dat bepaalt welk recht van toepassing is op fusies.
Studentencursus Economisch Recht
19
De onderneming
2.
FUSIE DOOR OVERNEMING
Bij een fusie door overneming neemt de ene vennootschap het hele vermogen
van een andere vennootschap over. Dat gebeurt technisch door een ontbinding
zonder vereffening van de ene vennootschap, waarbij de oude aandeelhouders
aandelen krijgen in de nieuwe vennootschap.
Schuldeisers van beide vennootschappen (die immers risico lopen) hebben het
recht om een zekerheid te eisen zolang de fusiebesluiten (van beide
vennootschappen) nog niet in het Belgisch Staatsblad verschenen zijn.
3.
FUSIE DOOR OPRICHTING
Bij een fusie door oprichting wordt een nieuwe vennootschap opgericht, waarna
verschillende vennootschappen met die vennootschap samengaan.
4.
JURIDISCHE CONCENTRATIE DOOR MIDDEL VAN SPLITSING
Bij een splitsing wordt het vermogen van een vennootschap in twee of meer
delen gesplitst, die elk in een andere vennootschap worden ondergebracht. De
splitsing kan gebeuren door overneming, oprichting, of door de beide.
B.
Inbreng van algemeenheid of van een bedrijfstak
Hierbij wordt de gehele vennootschap of een bepaalde bedrijfstak overgedragen
aan een andere vennootschap, waarbij er bepaalde procedureregels gelden.
C.
Economische fusies
Economische fusies zijn een geheel van transactief die tot doel hebben twee of
meerdere ondernemingen onder centrale leiding te brengen, zonder dat ze
daarom één vennootschap worden. Voorbeelden zijn:
•
•
Samenwerkingsakkoorden of joint ventures. Dit zijn overeenkomsten
die samenwerking organiseren tussen twee ondernemingen, door o.m.
de middelen en risico’s te verdelen. Als de joint een
vennootschapsvorm aanneemt gaat het om een corporate joint venture,
anders om een non-corporate joint venture. Samenwerkingsakkoorden
dreigen met de kartelwetgeving in aanvaring te komen, en worden dan
ook streng in de gaten gehouden. Historische voorbeelden zijn joint
ventures van na de val van de muur (tussen Westerse en Oost-Europese
ondernemingen) en het feit dat Westerse ondernemingen altijd een joint
venture moeten aangaan met een Chinese onderneming als ze in China
willen investeren.
Economische samenwerkingsverbanden zijn meer gestructureerde
vormen van samenwerking. Het gaat om een soort quasi-vennootschap,
die zowel in een Europese vorm als in een Belgisch equivalent bestaan.
Studentencursus Economisch Recht
20
De onderneming
•
Participatie. Door aandelen te verwerven in een andere onderneming
kan een onderneming de controle verwerven. Er is controle in rechte als
een onderneming meer dan de helft van de stemgerechtigde aandelen
heeft. Omdat het grootste deel van de aandeelhouders echter passief
blijft, volstaat een kleiner aandeel meestal al om controle in feite te
verwerven. Controleverwerving is gereglementeerd om sluipende
overnames te voorkomen, en kan gebeuren door middel van een
openbaar bod (take-overs) of door onderhandelingen met bepaalde
aandeelhouders (acquisitions). Bij beursgenoteerde overnemingen is
een openbaar bod verplicht. . Participatie is ook een manier om
holdings op te richten, bijvoorbeeld als een fusie niet mogelijk is. De
holding wordt dan bestuurd door de deelnemende vennootschappen.
Een holding ontplooit zelf geen activiteit, maar neemt louter
participaties in de deelnemende vennootschappen (<-> corporate joint
venture, waarin de moederbedrijven een participatie hebben). Een
voorbeeld is Dexia, dat historisch gezien een holding was die het
Gemeentekrediet en Crédit Locale de France overkoepelde.
§3
Controle op de concentratievorming
A.
Inleiding
Controle op concentraties is in Europa een relatief recent fenomeen. In de VSA
bestond zoiets al veel langer. In het begin van de 20e eeuw werd de Clayton Act
gestemd. Als je een concentratie vormde die de concurrentie erg beperkte, dan
kon de overheid die concentratie opsplitsen. Een bekend voorbeeld is het bedrijf
AT & T (“Ma Bell”), dat in 1984 verplicht werd opgesplitst in zes bedrijven.
Het EEG-verdrag bevatte geen regeling terzake. De Europese commissie
probeerde in 1971 art. 86 EEG (momenteel art. 82 EG – misbruik van
machtspositie) toe te passen in de zaak Continental Can. Het EHJ oordeelde
evenwel dat art. 86 EEG niet preventief kon toegepast worden. Het artikel
vereist immers dat er een machtspositie moet zijn alvorens er machtsmisbruik
kan zijn.
Pas in de jaren ’80 kwam er een regeling bij verordening, die de commissie wel
toelaat om preventief op te treden. Concentraties moeten aangemeld worden,
waarna er controle is. Ook België nam gelijkaardige wetgeving aan, die later
wordt besproken.
B.
1.
Krachtlijn van de Europese regeling
WANNEER IS ER CONCENTRATIE?
Studentencursus Economisch Recht
21
De onderneming
Het Europese recht heeft een brede definitie van concentratie. Elke vorm van
fusie, overname of manier om controle te verwerpen kan aan controle worden
onderworpen. Het moet wel gaan om een concentratie ‘met communautaire
dimensies’. Sommige landen hadden immers al een nationale regeling. Daarom
werd een compromis uitgewerkt. Een concentratie heeft een communautaire
dimensie als het gaat om ondernemingen met een wereldomzet van 5 miljard
euro, waarvan minstens 250 miljoen (voor twee of meer ondernemingen) in de
EU. Bovendien die drempel is de Europese commissie wel exclusief bevoegd.
2.
PROCEDURE EN ONDERZOEK
Concentraties met een communautaire dimensie moeten worden aangemeld bij
de Commissie voor ze ten uitvoer worden gelegd. Vroeger moest de definitieve
overeenkomst worden aangemeld, maar dat betekende tijdverlies. Daarom is het
tegenwoordig toegelaten een ontwerpovereenkomst aan te melden, op
voorwaarde dat die redelijk finaal is.
Daarna voert de commissie een eerste onderzoek, waarbij ze kijkt of de
concentratie de plano verenigbaar is met de interne markt. Dat onderzoek mag
niet langer duren dan 25 dagen. 90% van de concentraties worden goedgekeurd.
In dat geval is de procedure voorbij. In het andere geval zal de Commissie een
onderzoek ten gronde inleiden, dat maximum 90 dagen kan duren. In principe
mag de concentratie doorgaan als er na 90 dagen geen antwoord is, maar de
Commissie kan uitstel krijgen. Als de Commissie besluit dat de concentratie
niet verenigbaar is met de interne markt, kan zij de concentratie verbieden. De
meeste concentraties worden evenwel goedgekeurd, meestal onder bepaalde
voorwaarden.
3.
VERWIJZING
Op vraag van een lidstaat kan de commissie een zaak ter behandeling
doorsturen naar die lidstaat, ook al heeft de concentratie een communautaire
dimensie (art. 9, de zogenaamde ‘Duitse clausule’).Bepaalde lidstaten wilden
garanties dat ze hun eigen ondernemingen konden beoordelen.
Omgekeerd is het mogelijk dat een nationale concentratie toch wordt
doorverwezen naar de commissie (art. 22, lid 3), bijvoorbeeld omdat de
concentratie in de toekomst een communautaire dimense zou kunnen krijgen.
Afdeling 4. Overheidsondernemingen
§1
Inleiding
De overheid treedt op twee manieren op in het economisch leven. Enerzijds
reguleert ze het economisch leven, maar anderzijds treedt ze er ook actief in op.
Ze is daarbij niet alleen afnemer (bijvoorbeeld via overheidsopdrachten), maar
Studentencursus Economisch Recht
22
De onderneming
soms ook producent. De overheid kan verschillende redenen hebben om op te
treden:
•
•
•
•
Omdat er geen privé-initiatief is, traditioneel omdat een activiteit te
duur of te risicovol is.
Omdat een bepaalde openbare dienst moet verzekerd worden (vb.
NMBS).
Omdat de overheid de markt wil dwingen om een bepaald niveau van
kwaliteit te bieden (vb. VRT).
Uit geldgewin of uit het algemeen belang (vb. Nationale Loterij).
De overheid treedt soms ook op als investeerder, bijvoorbeeld via
ontwikkelingsmaatschappijen (zoals de GIMV). Die nemen participaties in
bepaalde strategische bedrijven, om zo de onderneming te ondersteunen (en
winst te maken). Zo kreeg Barco bijvoorbeeld een kapitaalinjectie.
§2
Definitie
Een Europese richtlijn uit 1980 definieert een overheidsbedrijf als: “Een bedrijf
waarin de overheid een dominerende invloed uitoefent uit hoofde van
eigendom, financiële deelneming, of krachts de nationale voorschriften.” Een
bedrijf is een entiteit die producten levert tegen vergoeding. Van Gerven vult
aan: een (overheids)onderneming is een entiteit die goederen produceert
waarvan de eigen inkomsten op substantiële wijze de kosten van de productie
financieren. Deze twee elementen samen vormen de notie overheidsbedrijf.
De wet van 1991 (zie verder) is niet van toepassing op alle overheidsbedrijven.
§3
Typologie
A.
Juridisch
Sommige overheidsbedrijven nemen de vorm van een vennootschap aan. Een
voorbeeld is BIAC. Andere overheidsbedrijven, zoals de Nationale Loterij of de
nationale delcederedienst, blijven gewone administratieve instellingen.
B.
Naar activiteit
Overheidsbedrijven kunnen ook worden ingedeeld volgens de finaliteit die ze
nastreven:
•
•
Overheidsbedrijven die concurreren met privébedrijven (zoals de
openbare kredietinstellingen vroeger, of Belgacom nu).
Participatiemaatschappijen, die investeren in andere bedrijven.
Studentencursus Economisch Recht
23
De onderneming
•
•
•
§4
Monopolistische bedrijven, waarbij de overheid een bepaald monopolie
wil houden (zoals de nationale loterij).
Overheidsbedrijven met een controlerende finaliteit, zoals het Belgisch
Instituut voor de Normalisatie.
Overheidsbedrijven met een culturele of wetenschappelijke finaliteit,
zoals het Nationaal Orkest van België.
Hervormingen
De overheidsbedrijven kampen traditioneel met een aantal problemen. Zo zijn
overheidsbedrijven vaak onvoldoende gekapitaliseerd. Ze krijgen dan ter
compensatie een staatswaarborg, maar dat is eigenlijk een lege doos, omdat de
overheid gewoonweg niet over de fondsen beschikt om zo’n waarborg ook uit te
voeren. Er is dan ook vaak een tekort aan eigen kapitaal. Een tweede probleem
is dat de monopoliepositie die deze bedrijven vaak hebben (en de
staatswaarborg), ertoe leidt dat ze vaak weinig efficiënt werken. Er is weinig
aandacht voor corporate governance en de leiding wordt vaak politiek
benoemd. Een laatste probleem is de gebrekkige financiële transparantie van
deze bedrijven. Europese regelgeving probeert daaraan te verhelpen.
Toch worden er heel wat inspanningen geleverd, onder meer door
overheidsbedrijven meer autonomie te geven – maar ze meteen ook te
responsabiliseren.
§5
Privatisering
Heel wat overheidsbedrijven zijn ondertussen geliberaliseerd, of kregen
tenminste meer autonomie en moesten de concurrentie aangaan. Alle openbare
kredietinstellingen zijn bijvoorbeeld allemaal privé-instellingen geworden. Dat
leverde meteen een mooie inkomst op voor de schatkist. Toch bleef de politieke
invloed in veel van deze instellingen toch bestaan. Ook veel economische
overheidsbedrijven hebben onder Europese druk meer autonomie gekregen. Zo
moet Belgacom nu de concurrentie aangaan met andere bedrijven.
Die autonomie werd geregeld in de wet van 17 maart 1991. De leiding van deze
bedrijven krijgt heel wat beslissingsmacht. Er is wel een beheerscontract, dat de
doelstellingen van het overheidsbedrijf bepaalt, en er wordt voorzien in een
ombudsdienst.
Studentencursus Economisch Recht
24
De WHPC
Hoofdstuk III.
De WHPC
Afdeling 1. Inleiding
In het kader van consumentenovereenkomsten bleek het gemeen recht niet te
volstaan. Het bleek zeer moeilijk om fout, schade en causaal verband te
bewijzen, waardoor art. 1382 BW en de contactuele aansprakelijkheid moeilijk
konden worden toegepast. Ook sleepten procedures lang aan. Een voorbeeld
waar de consumentenwetgeving nuttig kan zijn is een geval waarin een Brugs
restauranthouder een zelfgemaakte michelinster aan zijn deur hing. De
concurrenten voerden aan dat het ging om misleidende reclame, en kregen ook
gelijk. Het had moeilijk geweest om schade te bewijzen.
Toch groeide bij de wetgever steeds meer een bekommernis om de zwakke
positie van de consument. Toch kwam veel consumentenwetgeving tot stand
onder druk van de middenstand. De wet van 14 juli 1971 was een eerste
belangrijkste stap. Tot dan waren er slechts beperkte wetgevende initiatieven
geweest.
De wet van 1971 had globaal gezien twee doelen. Enerzijds wilde ze
consumenten beschermen tegen verkopers, maar anderzijds wilde ze ook
consumenten beschermen tegen verkopers (iets wat in de wet van 1991 nog veel
sterker het geval is). Er zijn ook twee technische doelstellingen, die de
hoofddoelstellingen moeten begeleiden. In de eerste plaats wilde de wet van
1971 een globale wet zijn. Alle regelingen inzake handelspraktijken en de
bescherming van de consumenten moesten in één wet komen. Dat zou ook
gelden voor latere toevoegingen, zoals de verkoop op afstand. Toch zijn er ook
buiten de wet om enkele wetten tot stand gekomen, denken we maar aan de wet
op het consumentenkrediet. Een tweede technische doelstelling is de
decriminalisering van het consumentenrecht. De wetgever merkte dat
strafrechtelijke sancties niet efficiënt waren, en koos daarom voor burgerlijke
sancties. Er is een waarschuwingsprocedure, waarbij het ministerie een
producent contacteert. Als dat niets uithaalt is er een procedure zoals in kort
beding, waar uitspraak kan worden gedaan over een stakingsvordering, en
eventueel een dwangsom kan worden toegekend.
Onder invloed van Europese regelgeving drongen een aantal wijzigingen zich
op. Ook de rechtspraak had in die 20 jaar niet stilgezeten. Dat zou resulteren in
de Wet van 14 juli 1991 betreffende de handelspraktijken en de bescherming en
de voorlichting van de consument. De wet is ondertussen ook bijna 20 jaar oud.
Ze werd in 2007 grondig gewijzigd (er kwam bijvoorbeeld een hoofdstuk over
Studentencursus Economisch Recht
25
De WHPC
misleidende reclame), en eind 2009 ligt een wetsontwerp klaar dat opnieuw een
aantal wijzigingen doorvoert, die onder meer opnieuw Europese regelgeving
implementeren.
Afdeling 2. Definities (art. 1 WHPC)
§1
Algemeen
In art. 1, lid 1 WHPC geeft de wet een aantal definities, die het
toepassingsgebied van de wet afbakenen. In het wetsontwerp worden maar liefst
38 definities gegeven, die de hele WHPC omvatten. In de huidige wet staan er
onder meer nog specifieke definities bij het hoofdstuk over reclame.
§2
Producten
De wet omschrijft producten als “alle lichamelijke roerende goederen”.
Onroerende goederen vallen dus in principe niet onder de wet, maar dat principe
moet genuanceerd worden. Ten eerste zijn de bepalingen over onrechtmatige
bedingen en over reclame ook van toepassing op onroerende goederen. Ten
tweede geldt voor onder andere bouwwerken een soort ezelsbruggetje. Het
bouwen van een veranda (of het verkopen van een huis) wordt gezien als een
dienst, waardoor de WHPC wel weer van toepassing is. Effecten zijn niet
lichamelijk en vallen dus principieel ook niet onder het toepassingsgebied van
de wet (art. 1, lid 2 WHPC), tenzij de Koning dat bepaalt. Dat gebeurde voor de
bepalingen inzake reclame. Tot slot, in het wetontwerp wordt bepaald dat ook
onroerende goederen onder het toepassingsgebied van de wet vallen.
§3
Diensten
A.
Algemeen
De wet omschrijft diensten als prestaties die een handelsdaad of een
ambachtsactiviteit uitmaken. Vrije beroepen vullen dus in principe niet onder de
WHPC. Dat moet genuanceerd worden. Apothekers die niet-medische
producten verkopen, stellen ook handelsdaden (art. 2bisW. Kh.). Daarnaast
besefte de wetgever dat ook vrije beroepen gebruik maken van reclame, en
diensten aanbieden. Daarom werd in 2002 een wet gestemd die specifiek op de
vrije beroepen van toepassing is. Daarin worden een aantal bepalingen van de
WHPC overgenomen. In die lijn bepaalt het wetsontwerp uitdrukkelijk dat vrije
beroepen niet onder de WHPC vallen. De wet van 2002 blijft echter bestaan.
Studentencursus Economisch Recht
26
De WHPC
B.
Homogene diensten
Homogene diensten zijn alle diensten waarvan de eigenschappen en de
modaliteiten identiek of gelijkaardig zijn, ongeacht onder meer het ogenblik, de
plaats van de uitvoering, de dienstverstrekker of de persoon voor wie ze
bestemd zijn. Het gaat om diensten waarvan de prijs makkelijk op voorhand kan
worden bepaald. Dat heeft onder meer belang in het kader van de
prijzenwetgeving.
§4
Verkoper
Het begrip ‘verkoper’ is erg ruim, en omvat niet alleen handelaars (a), maar ook
overheden (b) en een ‘residu’ (c), met name alles wat niet onder a of b valt,
bijvoorbeeld omdat de activiteit niet in de statuten was opgenomen. Die
indeling is niet logisch, zo blijkt uit de rechtspraak. Een hotelschool die een
jaarlijks gastronomisch diner aanbiedtis geen verkoper, maar als de leerlingen
buiten de normale stageperiode recepties organiseerden, dan was de school wel
een verkoper. (“zie eerder Cassatie”???)
§5
Consument
Consumenten zijn volgens de wet natuurlijke of rechtspersonen die producten
of diensten verwerven voor uitsluitend niet-commerciële doeleinden. In het
wetsontwerp worden de rechtspersonen geschrapt. Dit was inderdaad nogal
absurd. De wetgever (tsjeven) dacht aan het geval waarin een vzwkloostergemeenschap bij de slager een stuk vlees zou kopen. Die zou
beschermd moeten worden, maar dat is absurd in het kader van de WHPC. De
bestemming die het goed krijgt is dus determinerend, al past sommige
rechtspraak een soort ‘specialisatiecriterium’ toe. Als iemand optreedt buiten
zijn gewone specialiteit, moet hij volgens deze rechtspraak altijd als consument
beschouwd worden, zelfs al heeft een commercieel doel.
§6
Werkdagen
De WHPC omschreef aanvankelijk nergens duidelijk wat werkdagen waren.
Dat gaf regelmatig aanleiding tot discussie. Daarom is nu bepaald dat alle dagen
werkdagen zijn, behalve zondagen en feestdagen. Als de laatste dag van een
termijn evenwel een zaterdag is, dan wordt de termijn verlengt tot de
eerstvolgende werkdag.
Studentencursus Economisch Recht
27
De WHPC
Afdeling 3. Voorlichting van de consument: prijsaanduiding
(art. 2-6 WHPC)
§1
Producten
De regeling inzake prijsaanduiding heeft tot doel te verzekeren dat de
consument de prijzen van verschillende producten duidelijk kan vergelijken.
Behalve bij openbare verkoper moet de verkoper de prijs schriftelijk en
ondubbelzinnig aanduiden (art. 2, §1, lid 1 WHPC). Als er twee prijzen zijn
aangeduid heeft de consument het recht het product aan te schaffen tegen de
laagste prijs.
Bij uitstalling geldt bovendien dat de prijs leesbaar moet zijn, en dus ook goed
uitgestald (ar. 2, §1, lid 2 WHPC).
§2
Diensten
Voor homogene diensten geldt ongeveer hetzelfde. De prijs moet schriftelijk,
leesbaar en goed zichtbaar aangeduid zijn (art. 2, §2 WHPC). Voor homogene
diensten geldt dat niet: hier moet louter een bestek worden opgemaakt (art. 1618 KB 30 juni 1996).
§3
Prijsaanduiding
De aangeduide prijs moet de eindprijs zijn (art. 3 WHPC), dus met alle
belastingen inbegrepen. Dit is de zogenaamde ‘Makro-bepaling’. De Makro was
oorspronkelijk gericht op zelfstandigen, en duidde daarom de prijs exclusief
BTW aan, met de BTW ernaast. Heel wat gewone consumenten bezochten de
Makro evenwel ook.
De prijs moet minstens in euro zijn aangeduid (art. 4 WHPC). Het is dus niet
verboden om daarnaast de prijs aan te duiden in vreemde munten of in
Belgische frank.
De Koning kan tot slot een aantal bijzondere regels instellen (art. 6 WHPC). Dat
is bijvoorbeeld gebeurt voor brood en in het KB van 30 juni 1996. Juwelen en
andere edelmetalen zijn vrijgesteld als de prijs meer dan 870 euro bedraagt. Ook
heeft de wetgever in art. 2 van het KB van 10 februari 1984 bepaalt dat de prijs
van kunstvoorwerpen en antiquiteiten niet moet worden aangeduid als de prijs
hoger is dan 1500 euro.
Studentencursus Economisch Recht
28
De WHPC
§4
Prijsverminderingen
Prijsverminderingen moeten momenteel op een bepaalde manier worden
aangeduid (art. 5 WHPC), maar die vereisten vallen weg in het wetsontwerp.
Een prijsvermindering mag ook niet worden gepresenteerd als een gratis aanbod
(zie verder en art. 5, lid 2 WHPC).
Afdeling 4. Benaming van oorsprong (art. 16-21 WHPC)
De benaming van oorsprong wijst erop dat een product uit een bepaalde streek
afkomstig is, en daarom bepaalde kenmerken heeft (art. 16 WHPC). Een
erkende benaming van oorsprong geniet bescherming. België zijn er maar twee:
Ardeense Ham en Ardeense Boter. De benaming en de kenmerken moeten
worden aangewezen door een besluit van de gewestregering (voor regionale
producten) of door een KB (Belgische producten) (art. 17 WHPC). Het gebruik
van binnen- of buitenlandse benamingen van oorsprong kan een vorm van
misleidende reclame uitmaken en is ook verboden op basis van art. 20-21
WHPC. Op Europees niveau is er immers heel wat regelgeving ter zake.
Afdeling 5. Algemene bepalingen betreffende de verkopen
van producten en diensten aan de consument (art. 30-39ter
WHPC)
§1
Voorlichtingsverplichting
De verkoper moet de consument duidelijke inlichtingen verschaffen over het
product of de dienst die hij zal aanschaffen (art. 30 WHPC). Dat is een loutere
herhaling van het gemeen recht (goede trouw, precontractuele
voorzichtigheidsverplichting).
De verstrekker van een dienst moet een gratis bewijsstuk verschaffen aan de
consument (art. 37, §1 WHPC). De Koning kan uitzonderingen bepalen (art. 37,
§2 WHPC). Het KB van 1996 bepaalt daarnaast dat bij niet-homogene diensten
een bestek moet worden afgeleverd (art. 16 KB 30 juni 1996). Als de levering
van een product of de verlening van de dienst is uitgesteld en er een voorschot
betaald moet worden, dan moet de verkoper een bestelbon afleveren (art. 39
WHPC, cf. ook art. 19 KB 30 juni 1996).
Studentencursus Economisch Recht
29
De WHPC
§2
Onrechtmatige bedingen
A.
Inleiding
De wetgever vreest dat de verkoper misbruik zal maken van de zwakkere positie
van de consument, om zo onbillijke voorwaarden op te nemen in de
consumentencontracten. Daarom bepaalt de WHPC dat bedingen die een
“kennelijk onevenwicht” scheppen tussen de partijen verboden zijn.
De koning heeft inzake onrechtmatige bedingen grote bevoegdheden (art. 34
e.v. WHPC).
B.
Toepassingsgebied (art. 31 WHPC)
De bedingen inzake onrechtmatige bedingen
toepassingsgebied dan de rest van de WHPC:
•
•
•
•
C.
1.
hebben
een
ruimer
“verkoper” moet worden opgevat als iedere persoon die in het kader
van zijn beroepsactiviteit een overeenkomst sluit met een consument.
Het kan dus ook gaan om iemand die een auto koopt.
“producten” moet worden opgevat als alle goederen, ook onroerende,
alsook alle rechten en verplichtingen.
De vrije beroepen zijn uitgesloten van het toepassingsgebied, maar de
wet van 2002 neemt art. 30-33 WHPC bijna woordelijk over.
Ook het begrip overeenkomst moet ruimen worden gezien. Het gaat
over elke vorm van overeenkomst die bedingen kan bevatten (zoals
algemene voorwaarden, of tickets,…).
De systematiek van art. 31-33 WHPC
ART. 32 WHPC
Art. 31 geeft een algemene definitie van “onrechtmatige bedingen”. Het gaat
om bedingen die een kennelijk onevenwicht tussen de rechten en plichten van
verkoper en consument in het leven roepen. Art. 32 WHPC somt 30 bedingen
op die in elk geval onrechtmatig zijn. Bepalingen die op de “zwarte lijst”
voorkomen zijn absoluut nietig, omdat de bepalingen inzake onrechtmatige
daden aan de openbare orde raken. De rest van de overeenkomst is niet meteen
nietig, tenzij de bepaling wezenlijk was (art. 33, §1, lid 2 WHPC).
2.
ART. 31 WHPC
Maar ook bedingen die niet op de zwarte lijst voorkomen kunnen onrechtmatig
zijn als ze onder definitie van art. 31 WHPC vallen. Of dat het geval is wordt
aan de rechter overgelaten. Hij moet rekening houden met de andere termen van
de overeenkomst, met de omstandigheden waarin de overeenkomst gesloten
Studentencursus Economisch Recht
30
De WHPC
werd en met de aard van de betrokken producten of diensten (art. 31, §3, lid 1
WHPC). De rechter mag evenwel niet kijken naar het voorwerp van de
overeenkomst. Of de prestaties van de partijen evenwaardig zijn valt buiten de
toetsingsbevoegdheid van de rechter (art. 31, §3, lid 2 WHPC). De rechter kan
dan ook zogenaamde ‘kernbedingen’ niet toetsen aan art. 31 WHPC. Het gaat
bijvoorbeeld om bedingen over de prijs.
In de praktijk blijkt dat art. 31 WHPC zelden succesvol wordt ingeroepen of
moet worden ingeroepen.
3.
ABSOLUTE NIETGHEID
De absolute nietigheid moet wel worden uitgesproken door de rechter die echter
niet over discretionaire bevoegdheid beschikt. Als hij vaststelt dat een beding
onrechtmatig is, moet hij de nietigheid uitspreken (art. 33 WHPC). Bij twijfel
moet hij bedingen bovendien uitleggen tegen de verkoper (art. 31, §4, lid 2
WHPC).
§3
Verlenging van dienstenovereenkomsten
Art. 39bis WHPC (het eerste van de twee) bevat een regeling inzake de
stilzwijgende verlenging van overeenkomsten van bepaalde duur, zoals
telefoonabonnementen. Het beding van stilzwijgende verlenging moet aan een
aantal voorwaarden voldoen. Sowieso heeft de consument na verlenging altijd
het recht de overeenkomst op te zeggen, en mag de opzegtermijn niet langer
zijn dan een maand.
§4
Uitvoering van de overeenkomst
Het tweede art. 39bis WHPC stelt dat de verkoper van de consument geen
wisselbrieven mag doen ondertekenen als waarborg. Art. 39ter WHPC verbiedt
de verkoper om telefoongesprekken aan te rekenen als die louter een uitvoering
van een reeds gesloten overeenkomst zijn.
Afdeling 6. Bepaalde handelspraktijken (gereglementeerd of
verboden) (art. 40-92 WHPC)
§1
Verkoop met verlies
A.
Algemeen
Art. 40, lid 1 WHPC verbiedt een ‘handelaar’ om een product te verkopen met
verlies. Het gaat hier weldegelijk om een handelaar in de zin van art. 1 W. Kh.,
Studentencursus Economisch Recht
31
De WHPC
en niet om een verkoper. Bepaalde overheidsinstellingen zoals universiteiten
verkochten immers maaltijden met verlies aan bijvoorbeeld studenten. Het gaat
ook producten. Diensten verschaffen met verlies is niet verboden, al kan het wel
in strijd zijn met de eerlijke handelspraktijken. Dat zal in de praktijk meestal het
geval zijn, omdat de rechtspraak zich laat inspiren door art. 40 WHPC.
Het verbod op verkoop met verlies is een reactie tegen ‘loss leadering’.
Supermarkten ontdekten dat consumenten slechts van enkele producten de prijs
onthouden. Daarom begonnen ze bepaalde producten aan spotprijzen te
verkopen, om zo de klanten naar de winkel te lokken. Dat was niet naar de zin
van de middenstand, die erin slaagde de praktijk te laten verbieden, onder het
mom van consumentenbescherming.
Nietigheid? (zie slide)
B.
Soorten
1.
VERKOOP MET VERLIES IN DE EIGENLIJKE ZIN (ART. 40, LID 2
WHPC)
Een eigenlijke verkoop met verlies is een verkoop waarbij de verkoopprijs,
inclusief kortingen, lager is dan de inkoopprijs. Op dit punt is er een kleine
wijziging in het wetsontwerpen, dat duidelijker bepaalt hoe kortingen moeten in
rekening genomen worden.
2.
GEASSIMILEERDE VERKOOP MET VERLIES (ART. 40, LID 3 WHPC)
Bij de geassimileerde koop met verlies is er weldegelijk een winstmarge, maar
is die “uiterst beperkt”, rekening houdend met de bruto-winstmarge en de
algemene kosten. De rechter moet rekening houden met het verkoopvolume en
de vernieuwing van de voorraden (art. 40, lid 4 WHPC). Als de voorraden niet
meer vernieuwd wordt kan dit immers een aanwijzing voor faillissement zijn.
Het wetsontwerp schaft dit af.
C.
Bewijslast
De bewijslast ligt bij de eiser (maar dat is de algemene regel).
D.
Uitzonderingen
Art. 41, §1 WHPC bepaalt een limitatief aantal gevallen waarin verkopen met
verlies toch mogelijk is, bijvoorbeeld om grotere verliezen te vermijden:
•
•
Solden, opruimingen en uitverkopen.
De verkoop van bederfbare producten die hun waarde dreigen te
verliezen.
Studentencursus Economisch Recht
32
De WHPC
•
•
•
Producten die een momentele behoefte bevredigden, zoals
sinterklaasmateriaal na 6 december.
Producten waarvan de handelswaarde gedaald is.
De ‘prijsafstemming om dwingende redenen’, waarbij de prijs wordt
afgestemd op een lagere prijs die algemeen wordt toegepast door andere
handelaren. Het gaat bijvoorbeeld om het geval waarin een
begrafenisondernemer een kist produceert tegen 550 euro, terwijl al zijn
concurrenten erin slagen een gelijkaardige kist voor 500 euro te maken.
Het moet dus weldegelijk gaan om concurrenten, wat een feitenkwestie
is die onder andere beoordeeld wordt aan de hand van een geografisch
criterium. Het moet bovendien gaan om concurrenten die zelf niet met
verlies verkopen. In dat geval moet een stakingsvordering worden
ingesteld.
§ 2 Aankondigingen van prijsverminderingen en
prijsvergelijkingen (art. 42-45 WHPC)
A.
1.
Algemeen
VERGELJKING MET EIGEN PRIJZEN
De wet viseert gevallen waarin een prijsvermindering wordt aangekondigd of
gesuggereerd (oftewel, alles wat een prijsvermindering doet denken). Te denken
valt aan aankondigingen als “op = op”.
In principe mag er enkel verwezen worden naar eigen prijzen van gelijke
producten of diensten (art. 43, §1 WHPC). Het moet bovendien gaan om een
prijs die gedurende maand voor de ingang van
aangekondigde
prijsvermindering gold (tenzij het gaat om goederen waarvan de waarde snel
kan verminderen). De prijsvermindering mag ten hoogste één maand
aangekondigd worden, en de aanvangsdatum moet de hele tijd zijn aangeduid.
Na de periode van één iemand mag wel een nieuwe prijs worden aangekondigd.
De prijsvermindering moet ook minstens één dag duren, tenzij het gaat om
goederen waarvan de waarde snel kan verminderen.
Deze regels gelden niet voor uitverkopen en solden (cf. infra). In de sperperiode
voorafgaand aan de solden, mogen geen prijsverminderingen worden
aangekondigd.
Als er een prijsvermindering wordt aangekondigd buiten de inrichting, dan moet
de verkoper zorgen dat hij voldoende voorraad heeft. Als hij geen voorraad
meer heeft, moet aan de kandidaat-verkopers een bon worden overhandigd, die
het recht geeft om binnen een redelijke termijn een product aan dezelfde
voorwaarden te verwerven, als het gaat om een product dat meer dan 25 euro
kost. Dat geldt niet als niet mogelijk is om onder dezelfde voorwaarden een
nieuwe voorraad aan te leggen. Het wetsontwerp hervormt dit grondig. Er moet
Studentencursus Economisch Recht
33
De WHPC
een bon gegeven worden voor producten van meer dan 25 euro, tenzij het
onmogelijk is om producten aan dezelfde voorwaarden te verwerven, of
wanneer de onderneming de voorwaarden niet meer wil toepassen en dit in
reclame aankondigt.
2.
VERGELIJKING MET PRIJZEN VAN CONCURRENTEN
Vergelijkingen met prijzen van concurrenten vallen onder de regeling inzake
vergelijkende reclame. In dit kader is vergelijken met andere prijzen slechts
mogelijk als het om kleinhandelsprijzen die door de overheid gereglementeerd
zijn.
B.
Lancerings- of openingsprijzen
Het is gebruikelijk dat winkeliers bij de opening van een nieuw verkooppunt
een kortingsactie aankondigen. Strikt genomen was dit vroeger verboden, maar
er was een gedoogbeleid. Het is toegelaten om zo’n actie aan te kondigen, als de
toegepaste prijzen lager zijn dan de latere prijs. Een openingsactie is zelfs
toegelaten in de sperperiode.
§3
Uitverkopen (art. 46-48 WHPC)
Art. 46 WHPC somt een limitatief aantal gevallen op waarin uitverkopen
toegelaten zijn. Het gaat bijvoorbeeld om verbouwingen of de overname van de
handelszaak. In alle andere gevallen is een uitverkoop – of alles wat daaraan
doet denken – verboden.
Een uitverkoop moet ook gepaard gaan met een prijsvermindering. Er zijn ook
een aantal administratie verplichtingen, zoals een kennisgeving aan de FOD
economie. Tot slot mag de uitverkoop niet langer duren dan vijf maanden, tenzij
het gaat om een handelaar die zijn beroepsloopbaan afsluit. Dan is de termijn 12
maanden.
§4
Opruiming of solden (art. 49-53 WHPC)
A.
Algemeen
Opruimingen of solden zijn verkopen waartoe de verkoper overgaat met het oog
op seizoensvernieuwing van zijn assortiment (art. 49 WHPC). Dat gaat gepaard
met prijsverminderingen. De distributiesector en de consumenten vonden dat
solden het hele jaar door moesten kunnen georganiseerd worden. De
middenstand wou meer reglementering. Uiteindelijk kwam er een compromis
op maat van de middenstand. De solden zijn beperkt tot bepaalde periodes en
worden voorafgegaan door een sperperiode van zes weken (art. 53 WHPC).
Tijdens de sperperiode zijn prijsverminderingen verboden. Een
Studentencursus Economisch Recht
34
De WHPC
prijsvermindering die een klant verkrijgt via onderhandeling is wel toegestaan.
Prijsverminderingen mogen alleen niet gepromoot worden.
Het moet dus gaan om seizoensgebonden goederen: goederen, zoals kleren, die
hun aantrekkingskracht na een bepaalde tijd verliezen. Wat ‘seizoensgebonden
goederen’ zijn is een feitenkwestie, die aanleiding geeft tot heel wat casuïstiek
(zoals over een bril). Daarnaast stelt art. 51 WHPC een aantal bijkomende
voorwaarden. Het moet o.a. gaan om verkopen aan de consument, en het mag
ook niet gaan om producten die de verkoper tijdens de solden aankoopt.
B.
Periodes
Tenzij de koning anders bepaalt (voor andere producten dan kleding), vinden de
solden plaats van 3 tot 31 januari en van 1 tot 31 juli (art. 52 WHPC). De
sperperiode loopt dus van 15 november tot 2 januari en van 15 mei tot 30 juni.
C.
Wetontswerp
Het wetsontwerp, dat nieuwe Europese regelgeving implementeert, maakt
solden mogelijk voor alle producten, ook voor niet-seizoensgebonden goederen.
De sperperiode wordt afgeschaft, behalve voor kleding. Daar geldt een
sperperiode van drie weken. Prijsverminderingen zijn toegelaten, maar mogen
niet worden aangekondigd. Sommige auteurs voeren aan dat de sperperiode
volledig moet worden afgeschaft om in overeenstemming te zijn met de
Europese regelgeving.
§5
Gezamenlijk aanbod (art. 54-62 WHPC)
A.
Definitie
Er is een gezamenlijk aanbod als de verwerving ten bezwarende titel van een
product (de hoofdtransactie) wordt verbonden aan het al dan niet kosteloos
verkrijgen van een ander product (de bijkomende transactie) (art. 54, lid 1
WHPC). Het moet gaan om een koppeling waarbij er geen
onderhandelingsruimte is. Zo kan een aankoop in de winkel gekoppeld worden
aan een gratis parking. Een gezamenlijk aanbod is in beginsel verboden (art. 54,
lid 2 WHPC). Het onaangekondigd geven van voordelen (bv. bij de betaling) is
wel toegelaten.
Een voorbeeld is een zaak waarin een tankstation per drie “bezoeken“ een
fotorolletje aanbood. De verweerder zei dat er geen sprake was van een
gezamenlijk aanbod omdat het ging om een ‘bezoek’. De rechter oordeelde dat
de consument dit wel interpreteert als een transactie ten bezwarende titel. Een
bezoek aan een tankstation impliceert dat je iets koopt.
Studentencursus Economisch Recht
35
De WHPC
Er is ook sprake van een gezamenlijk aanbod als dat uitgaat van twee
ondernemingen die dezelfde bedoeling hebben. Zo werd het als verboden
beschouwd dat een verzekeringsonderneming goedkope verzekeringen aanbood
als de klanten een alarmsysteem van een bepaalde firma aanschaften.
B.
Problemen in het licht van de Europese regelgeving
In een recent arrest heeft het EHJ beslist dat de Belgische regeling niet in
overeenstemming is met de interne markt. Een tankstation bood gratis
pechverhelping aan bij aankoop van benzine. De concurrenten trokken naar de
rechter, waarna het tankstation een prejudiciële vraag liet stellen. Het EHJ
oordeelde dat het ging om een disproportionele belemmering van de interne
markt. Immers, een gezamenlijk aanbod hoeft niet steeds misleidend of
agressief te zijn. Daardoor mag de reglementering over het gezamenlijk aanbod
in principe niet meer worden toegepast, behalve voor financiële diensten (?).
Het wetsontwerp schaft dat dan ook af.
C.
Uitzonderingen
Er zijn twee uitzonderingen op het verbod op gezamenlijke aanbiedingen:
•
•
§6
Aanbiedingen tegen een gezamenlijke prijs, met name:
o Producten en diensten die een geheel vormen (art. 55, lid 1
WHPC), zoals een tafel en een stoel. Deze producten mogen
onder één globale prijs verkocht worden. Er zijn wel
voorwaarden. Zo mag er maximum 1/3 korting zijn.
o Gelijke producten (art. 55, lid 2 WHPC) (zoals een bril+één
gratis), ook onder voorwaarden. Zo mag er ook hier maximum
1/3 korting zijn.
Gratis toegiften (art. 56-57 WHPC). Deze zijn toegelaten, als het gaat
om giften met een waarde die verwaarloosbaar is tegenover de
hoofdaankoop. Ook merchandising is toegelaten, als het logo van het
bedrijf duidelijk is aangegeven (op het product, niet met een sticker),
het product niet in de handel is en het product niet meer dan 5% van de
waarde van de hoofdtransactie heeft.
Waardebonnen (art. 63-68 WHPC)
Waardebonnen zijn documenten die een handelaar kosteloos verspreid en die te
houder toelaten om een korting in geld te krijgen (art. 63 WHPC). Dit is strikt te
interpreteren: het gaat om gratis bonnen. Het gaat bijvoorbeeld niet om een
korting op een volgende aankoop. De wet stelt enkele verplichte vermeldingen
(art. 64 WHPC). De verkoper is verplicht de bon aan te nemen, en de uitgever is
verplicht om de bon aan de verkoper terug te betalen, als zij niet dezelfde
Studentencursus Economisch Recht
36
De WHPC
persoon zijn (art. 66 WHPC). Tijdens de sperperiode is de verspreiding van
waardebonnen verboden voor producten die verkocht zouden kunnen worden
tijdens de solden (art. 53 WHPC).
Het wetsontwerp vereenvoudigt deze formalistische regels wat. Het maakt een
onderscheid tussen gratis waardebonnen en waardebonen die afhangen van de
waarde van de verkoop.
§7
Openbare verkopen (art. 69-75 WHPC)
Een openbare verkoop is een verkoop door een openbaar ambtenaar (zoals een
notaris), die plaatsvindt volgens een systeem van opbod of afslag. De WHPC
viseert enkel openbare verkopen met een winstoogmerk waarbij consumenten
betrokken. Liefdadigheidsverkopen, en openbare verkopen tussen handelaars
vallen niet onder de WHPC. Ook kunstverkopen zijn expliciet vrijgesteld (maar
tapijten en juwelen niet). Ook gerechtelijke verkopen (bv. inzake een
gerechtelijk akkoord) zijn toegelaten (art. 69, §1 WHPC).
De wet verbiedt de verkoop van nieuwe producten. Enkel producten die
duidelijke tekenen van gebruik vertonen mogen openbaar verkocht worden (art.
70 WHPC). Dat moet gebeuren in lokalen die uitsluitend voor veilingen
bedoeld zijn (art. 72 WHPC).
§8
Afgedwongen aankopen (art. 76 WHPC)
Het is verboden iemand ongevraagd een product toe te zenden met het verzoek
het te betalen of terug te zenden (art. 76, 1 WHPC). De ontvanger mag de
producten houden en moet niet betalen, tenzij de afzender bewijst dat de
ontvanger met kennis van zaken verzocht heeft om hem een product toe te
zenden (art. 76, lid 4). Het sturen van een ander product dat besteld is of het
toch sturen van een product na een regelmatige annulering van de bestelling
wordt gelijkgesteld met een afgedwongen afkoop. Ook diensten vallen onder
het verbod. Tot slot gaat het niet louter om consumenten.
De minister kan wel uitzonderingen voorzien voor liefdadigheidsinstellingen
(art.76, lid 3 WHPC). De consument behoudt dezelfde rechten, maar de
instelling kan niet vervolgd worden.
§9
Overeenkomsten op afstand (art. 77-83undecies WHPC)
A.
Algemeen
1.
DEFINITIE
Studentencursus Economisch Recht
37
De WHPC
Een overeenkomst op afstand is een overeenkomst waarbij consument en
verkoper niet op dezelfde plaats aanwezig zijn, en de overeenkomst afsluiten
via bijvoorbeeld internet of de telefoon. Het moet gaan om een verkoper die
consequent en bewust van deze technieken gebruikmaakt. Een occasionele
verkoop valt niet onder de bepalingen van de wet.
De wet definieert ook ‘communicatietechniekexploitanten’. Zit zijn verkopers
van communicatietechnieken (zoals De Post, of Belgacom). Zij moeten een
einde maken aan onwettige praktijken, tenminste als ze daartoe in staat zijn.
2.
VERPLICHTE VERMELDINGEN
Vooreerst stelt de wet afhankelijk van de gebruikte techniek een aantal
vermeldingen verplicht (art. 78 WHPC), die moeten worden meegedeeld bij het
voorstel van de verkoper. Voor de levering van het product of voor de
uitvoering van de dienst ontvangt de consument een schriftelijke en op
duurzame drager gestelde bevestiging van de inlichtingen (art. 79, §1-2
WHPC). Dat geldt niet voor diensten die in één worden verleend via een
communicatietechniek en waarbij de communicatietechniekexploitant
rechtstreeks factureert (zoals het bestellen van een film via digitale TV) (art. 79,
§3).
Als de inlichtingen bedoeld in art. 79 WHPC niet verleend worden, beschikt de
consument over een verzakingstermijn van 30 dagen.
3.
VERZAKINGSTERMIJN
De consument heeft een principieel recht om binnen een bepaalde tijd af te zien
van de verkoop. De overeenkomst gaat immers pas in na een bedenktermijn van
zeven dagen. De verkoper moet expliciet meedelen aan de consument (art. 78,
§1, 6° WHPC).
Dat verzakingsrecht moet ook in de overeenkomst vermeld zijn, in het vet en in
een kadertje (art. 79, §1 WHPC). Is er geen verzakingsbeding vermeld, dan
geldt dezelfde sanctie als bij de afdwongen verkoop. Is een verkeerd beding
vermeld, dan beschikt de consument over een verzakingstermijn van drie
maanden.
Soms is er geen verzakingsrecht (art. 80, §4 WHPC). Het gaat bijvoorbeeld om
de aankoop van producten die strikt persoonlijk zijn (zoals een kostuum op
maat), of om een dienstverlening (zoals het bouwen van een veranda) die al een
aanvang genomen heeft.
4.
GEEN VOORSCHOT EISEN
De verkoper mag ook geen voorschot eisen. Hij mag het wel vragen (je moet
een voorschot betalen <-> wil je een voorschot betalen). Als de verkoper toch
een voorschot eist heeft de consument opnieuw een verzakingstermijn van drie
Studentencursus Economisch Recht
38
De WHPC
maand. Dit alles verandert in het wetsontwerp, waar in sommige gevallen toch
een voorschot mag gevraagd worden.
5.
LEVERING
Tenzij de partijen anders overeenkomen moet de levering binnen de dertig
dagen gebeuren. Zo niet is de overeenkomst van rechtswege ontbonden, wat
ook het geval als de verkoper zicht niet aan de overeengekomen termijn houdt.
Dit is een wel erg drastische sanctie, die dan ook verandert in het wetsontwerp.
B.
Kredietovereenkomsten
Soms gaat een verkoop op afstand gepaard met het sluiten van een
kredietovereenkomst. In dat geval heeft de consument ook het recht om de
krediet overeenkomst op te zeggen, op voorwaarde dat beide overeenkomsten
uitgaan van dezelfde verkoper.
C.
Diensten betreffende logies, vervoer, restaurantdiensten en
vrijetijdsbesteding
Voor Diensten betreffende logies, vervoer, restaurantdiensten en
vrijetijdsbesteding geldt art. 79 WHPC niet, tenzij de prijs per persoon meer dan
350 euro is, of als de verkoop via een andere techniek dan per gewone post
gebeurt, zonder voorafgaand akkoord van de geadresseerde.
D.
1.
Financiële diensten op afstand
INLEIDING
Toen de WHPC tot stand kwam was de verkoop van financiële diensten op
afstand eerder een zeldzaamheid. België bleef echter ook daarna achter op het
vlak van regelgeving en kwam pas in actie toen er Europese regelgeving kwam,
die door de Belgische wetgever gewoon werd overgenomen. De coördinatie met
de gewone verkoop op afstand was dus zoek, iets dat in het wetsontwerp wordt
aangepakt. De regeling is nu evenwel ook al gelijkaardig.
2.
TOEPASSINGSGEBIED
De bepalingen zijn van toepassing op financiële diensten, zoals bijvoorbeeld
diensten van bancaire aard of inzake beleggingen (art. 77, §1, 4° WHPC). Als
het gaat om een initieel akkoord gevolgd door meerdere verrichtingen, dan zijn
de bepalingen enkel van toepassing op het initiële akkoord (art. 83bis WHPC).
3.
INFORMATIEPLICHTEN
De verkoper moet heleboel informatie verstrekken aan de consument en moet
daarbij waken dat de informatie duidelijk en begrijpbaar is (art. 83ter WHPC).
Studentencursus Economisch Recht
39
De WHPC
Daarnaast moet de verkoper de consument in kennis stellen van alle
contractuele voorwaarden. De informatie bedoeld in art. 83ter moet bovendien
bevestigd worden (art. 83quisuies WHPC). Dat moet gebeuren via een
duurzame drager. De informatie moet overgemaakt worden voor de consument
gebonden is.
Wordt bepaalde informatie niet verstrekt, heeft de consument het recht om de
overeenkomst kosteloos op te zeggen binnen een redelijke termijn (art. 83octies
WHPC) (<->algemene regeling).
4.
VERZAKINGSRECHT
De consument heeft binnen de veertien dagen na het sluiten van de
overeenkomst de mogelijkheid om kosteloos en zonder opgave van reden de
overeenkomst op te zeggen (art. 83sexies, §1 WHPC). Voor
levensverzekeringen bedraagt de termijn 30 dagen en gaat in op het tijdstip dat
de verzekeraar aan de verzekeringsnemer meedeelt dat de overeenkomst is
gesloten.
Art. 83sexies, §2 WHPC voorziet in een aantal uitzonderingen. De belangrijkste
zijn het geval waarin de prijs van de dienst afhankelijk is van schommelingen
op de financiële markt (bijvoorbeeld bij wisselverrichtingen) en het geval
waarin de overeenkomst op vraag van de consument al volledig uitgevoerd is
voordat de verzakingstermijn verstreken is.
§ 10 Verkopen buiten de onderneming van de verkoper (art.
86-92 WHPC)
A.
Toepassingsgebied
De bepalingen inzake de verkoop op afstand zijn van toepassing als een
verkoop doorgaat buiten de gebouwen van de verkoper, zoals ten huize van de
consument, op georganiseerde excursies (met verkoop op het einde) en op
salons en beurzen, tenminste als er een voorschot moet betaald worden en de
prijs hoger dan €200 is (art. 86 WHPC). Er 87 WHPC bevat een reeks
uitzonderingen, zoals verzekeringen, liefdadigheidsverkopen voor minder dan
50 euro en de levering aan huis van levensmiddelen.
B.
Contractueel formalisme
Er moet verplicht een geschreven overeenkomst zijn. Die moet een hele reeks
vermeldingen bevatten (art. 88 WHPC). Die omvatten onder andere een
verzakingsbeding, dat in een kader en in het vet moet worden vermeld. Bij
schending van deze regels kan de consument de overeenkomst laten vernietigen.
Studentencursus Economisch Recht
40
De WHPC
C.
Verzakingsbeding
De consument beschikt over een termijn van zeven dagen om af te zien van de
overeenkomst (art. 89 WHPC). Tijdens die bedenktermijn mogen geen
betalingen gebeuren. Er mag van de consument ook geen voorschot gevraagd
worden en er mag nog niet geleverd worden.
Afdeling 7. Reclame en oneerlijke handelspraktijken (art. 9394/17 WHPC)
§1
Definities (art. 93 WHPC)
A.
Reclame
Reclame is elke mededeling die – zelfs onrechtstreeks - tot doel heeft de
verkoop van producten te bevorderen. Die producten kunnen zowel onroerend
als onroerend zijn. De definitie is zeer breed. Zelfs het deuntje van de ijsventer
valt eronder. Ook een medisch bedrijf dat onderzoek doet naar de bijwerkingen
van prozac doet aan reclame, omdat het medisch bedrijf zijn
B.
Consument
Het begrip consument is gelijkaardig aan dat van art. 1 WHPC, maar de
rechtspersonen vallen hier buiten.
C.
Handelspraktijken
Handelspraktijken zijn alle handelingen die rechtstreeks verband houden met de
verkoopactiviteit. Dat omvat onder andere reclame, maar is nog veel ruimer.
§2
Vergelijkende reclame (art. 94/1 WHPC)
A.
Definitie
Vergelijkende reclame is elke vorm van reclame waarbij naar een concurrent (of
zijn diensten of producten) verwezen wordt, zelfs impliciet (door bv. te
verwijzen naar logo’s). Bepalend is of de consument de concurrent kan
identificeren.
B.
Voorwaarden
Studentencursus Economisch Recht
41
De WHPC
Vroeger was vergelijkende reclame verboden, maar tegenwoordig is het
toegelaten onder een aantal voorwaarden (art. 94/1, §1-2 WHPC). Het moet
vooreerst gaan om een vergelijking tussen producten die vanuit het oogpunt van
de consument in dezelfde behoeften voorzien. Daarnaast moet de vergelijking
gebeuren op basis van objectieve factoren. Verwijzen naar de smaak is
bijvoorbeeld niet objectief, verwijzen naar de prijs wel. Tot slot legt de wet een
aantal bijkomende voorwaarde op, bijvoorbeeld dat de reclame niet misleidend
mag zijn, of de goede naam van de concurrent niet mag schaden.
Een voorbeeld is reclame van Neckerman. In de reclame vraagt een jongen aan
zijn broer om een meisje bloemen te geven. De broer palmt het meisje evenwel
zelf in. De jongen zegt daarop “Dit is de laatste keer dat ik met een
tussenpersoon gewerkt heb”, waarop de stem zegt dat “het een schone zaak is
zonder tussenpersoon te werken”. De rechter aanzag dit als ongeoorloofde
vergelijkende reclame.
§ 3 Reclame en praktijken strijdig met de eerlijke gebruiken
onder verkopers (art. 94/2-94quater WHPC)
A.
1.
Reclame (art. 94/2 WHPC)
ALGEMEEN
(…)
Naast de hier opgesomde reclame bevat de WHPC nog een aantal specifieke
reclameverboden.
2.
MISLEIDENDE RECLAME
Misleidende reclame is reclame die misleidt door middel van beweringen,
gegevens of voorstellingen over de kenmerken en beschikbaarheid van
producten of diensten. De beoordeling gebeurt verschillend naargelang het gaat
om reclame die zich wel of niet naar een bepaalde doelgroep richt. Is dat niet
het geval, dan moet de beoordeling in abstracto gebeuren (kan de gemiddelde
klant misleid worden?). Richt de reclame zich wel tot een bepaalde doelgroep,
dan gebeurt de beoordeling in concreto, en moet gekeken worden of een
gemiddelde klant die behoort tot die doelgroep kan misleid worden door de
reclame).
Er kan ook sprake zijn van ‘misleiding door omissie’. Dat is het geval als de
verkoper bepaalde essentiële informatie achterhoudt. De reclame is misleidend
als de klant het product niet zou gekocht hebben als hij had beschikt over de
achtergehouden informatie.
Overdrijvingen zijn toegelaten als het duidelijk is dat het om een overdrijving
gaat (‘Redbull geeft je vleugels’).
Studentencursus Economisch Recht
42
De WHPC
3.
NIET-HERKENBARE RECLAME
Er is sprake van niet-herkenbare reclame als het niet duidelijk is dat het om
reclame gaat (bijvoorbeeld omdat de reclame in de vorm van een krantenartikel
is gegoten). Dit is verboden, waardoor er minstens steeds de vermelding
‘reclame’ moet zijn als klanten zouden kunnen twijfelen.
4.
AFBREKENDE RECLAME
Bij afbrekende reclame wordt een andere verkoper zwart gemaakt. Dit is
verboden, zelfs al gaat het niet om een concurrent. Of de gegevens juist zijn
doet niet ter zake. Deze bepaling doet evenwel geen afbreuk aan de regels
inzake vergelijkende reclame.
5.
VERWARRINGSTICHTENDE RECLAME
Verwarringstichtende reclame is reclame waarbij gegevens worden gebruikt
waardoor bij een gemiddelde klant verwarring kan ontstaan met een andere
verkoper. Dit is verboden. Deze vorm van reclame kan een vorm van
onrechtmatige mededinging uitmaken. De handelsnaam van een vennootschap
is bovendien ook vennootschapsrechtelijk beschermd. Zo had het HLN op een
bepaald moment borden met daarop ‘waar haalt de Gentenaar zijn informatie?’.
6.
ONTOEREIKENDE VOORRAAD
Het is verboden reclame te maken voor een aanbod van producten of diensten
als de verkoper niet over een toereikende voorraad beschikt.
7.
RECLAME DIE EEN VERBODEN HANDELSPRAKTIJK IN DE HAND
WERKT
Elke vorm van reclame die een inbreuk op de WHPC in de hand werkt is
verboden. Samen met die praktijk kan ook de reclame ervoor verboden worden.
B.
Oneerlijke handelspraktijken tussen verkopers onderling (art. 94/3
WHPC)
1.
ALGEMEEN
Alle inbreuken op de eerlijke handelspraktijken zijn verboden. De wet definieert
niet wat moet verstaan worden onder ‘eerlijke handelsgebruiken’. Het is de
rechtspraak die op basis van deze bepaling (en zijn voorganger) een aantal
typegevallen heeft ontwikkeld. Dat neemt niet weg dat art. 94/3 WHPC een
brede toepassing heeft, en bijvoorbeeld kan worden ingeroepen tegen
verwarringstichtende reclame, ook al bestaat daar een specifieke bepaling.
Art. 94/3 WHPC herschrijft in principe gewoon art. 1382 BW. Eigenlijk moeten
dus schade, fout en causaal verband aangetoond worden. In de ontwikkelde
typegevallen vallen fout en schade evenwel vaak samen.
Studentencursus Economisch Recht
43
De WHPC
2.
STICHTEN VAN VERWARRING
Er kan ook verwarring zijn buiten reclame om, bijvoorbeeld door het gebruik
van een verwarrende handelsnaam (‘Filips’). Als er verwarring bestaat in
hoofde van de afnemers kan dit een oneerlijke handelspraktijk uitmaken.
3.
WETSINBREUKEN IN DE UITOEFENING VAN HET BEROEP
Elke inbreuk op een dwingende wet, gepleegd in het kader van de uitoefening
van een beroep, kan een oneerlijke handelspraktijk uitmaken. Zo was er een
goudsmit die zijn winkel ‘Goudbank’ noemt, terwijl ‘bank’ een beschermd
begrip is. De CBFA oordeelde dat er, in tegenstelling tot bijvoorbeeld een
bloedbank, wel een duidelijke band is tussen goud en bank, en dat het dus ging
om een wetsovertreding.
4.
PARASITAIRE MEDEDINGING
Parasitaire mededinging zijn handeling waarbij een verkoper weliswaar geen
verwarring sticht of iemand zwartmaakt, maar probeert te profiteren van het
succes van een andere verkoper om omzet af te snoepen. Zo was er parasitaire
mededinging in een geval waarbij een bedrijf publiciteitsmateriaal verkocht aan
restaurants, en daarbij aanbood om een bord te maken voor hun michelinsterren. Daarbij werd Michelin de hemel in geprezen. Michelin trok naar de
rechter en kreeg gelijk. Immers, Michelin haalt zijn inkomsten uit de uitgave
van een boekje. Als restauranthouders sterren zouden ophangen, dan zouden die
boekjes niet meer nodig zijn.
5.
AFWERVEN VAN CLIËNTEEL
Het is uiteraard niet verboden om te proberen om cliënteel af te werven, tenzij
dat gepaard gaat met omstandigheden die aan de concurrentie een onrechtmatig
karakter geven.
6.
AFWERVEN PERSONEEL
Ook dit is niet verboden, tenzij het de bedoeling is om een concurrent te
destabiliseren of er bedrieglijke methodes worden gebruikt. Zo kan het een
vorm van derdenmedeplichtigheid aan contractbreuk uitmaken om een persoon
aan te werven die gebonden is door een niet-concurrentiebeding.
C.
Oneerlijke handelspraktijken jegens de consumenten (art. 94/494/11 WHPC)
De bepalingen inzake oneerlijke handelspraktijken jegens consumenten
bevatten een getrapt systeem. Art. 94/8 WHPC en art. 94/11 WHPC bevatten
‘zwarte lijsten’ met oneerlijke handelspraktijken die in elk geval verboden zijn.
Een praktijk die niet op deze lijsten voorkomt kan echter ook verboden zijn als
hij het consumptiegedrag van de consument kan beïnvloeden op een wijze die
Studentencursus Economisch Recht
44
De WHPC
in strijd is met het normale niveau van vakkundigheid dat van een verkoper mag
verwacht worden. De bewijslast ligt bij de consument, behoudens een paar
uitzonderingen (zoals wanneer er een waarschuwingsprocedure is geweest)
Deze algemene norm wordt evenwel omzeggens nooit toegepast.
Als een praktijk niet voorkomt op de zwarte lijsten, moet dus een beroep
worden gedaan op die algemene norm. In de eerste plaats moet gekeken worden
of een praktijk misleidend of agressief is en daardoor de aankoopbeslissing van
de consument kunnen beïnvloed hebben. Vooreerst bevat art. 94/6, §1 een
limitatieve lijst met misleidende praktijken die oneerlijk kunnen zijn als ze de
consument beïnvloed hebben. Het misleidende karakter kan ook voortvloeien
uit de omstandigheden van de verkoop of uit het weglaten van essentiële
informatie. Daarnaast verbiedt de wet ook agressieve handelspraktijken (art.
94/9 WHPC), waarbij gebruikt wordt gemaakt van enige vorm van dwang of
ongepaste beïnvloeding (zie art. 93, 10° WHPC). Tot slot zijn ook oneerlijke
handelspraktijken die onder deze noemers vallen verboden, maar zoals gezegd
is dat uiterst zeldzaam.
Naast de gewone sancties bevat art. 94/14, §2 WHPC een bijzondere sanctie. De
rechter kan aan de verkoper bevelen om de door de consument betaalde
sommen terug te betalen, zonder dat de consument het verkregen goed of de
verkregen dienst moet terugbezorgen. In sommige gevallen is de rechter zelfs
verplicht die sanctie op te leggen (art. 94/14, §2, lid 1 WHPC). De verweerder
kan zich bevrijden door aan te tonen dat er uitlokking vanwege de consument
was.
§4
Gemeenschappelijke bepalingen
A.
Bewijslast inzake reclame
Voor de bepalingen inzake reclame en handelspraktijken geldt een omkering
van bewijslast bij de waarschuwingsprocedure of bij een vordering tot staking
(art. 94/13 WHPC). De adverteerder of de verkoper moet bewijzen dat zijn
handelingen eerlijk zijn of dat zijn advertentie op objectieve elementen berust.
Worden de gegevens niet aangebracht, dan kan de rechter of de minister
besluiten dat de praktijk oneerlijk is of dat de feitelijke gegevens onjuist zijn.
B.
Commerciële communicatie
Art. 94/17 bevat regels voor adverteerders die specifiek aan de persoon gerichte
reclame verzenden (‘direct marketing’). De wet maakt een onderscheid tussen
geautomatiseerde oproepsystemen (zonder menselijke tussenkomst) en andere
communicatietechnieken (zoals een brief of telefoon). De eerste categorie van
oproeping is principieel verboden, tenzij de consument voorafgaand zijn
geïnformeerde toestemming heeft gegeven (opt-in). De tweede categorie is
Studentencursus Economisch Recht
45
De WHPC
principieel toegelaten, maar slechts in die mate dat de consument er zich niet
tegen verzet (opt-out). Voor e-mail geldt evenwel een specifieke regeling. De
bewijslast ligt bij de verzender, die de ontvanger moet informeren over zijn
identiteit en over het recht op verzet.
C.
Aansprakelijkheid voor onrechtmatige reclame
Art. 97bis WHPC voorziet in een cascadeaansprakelijkheid die gelijkaardig is
aan die van art. 25 Gw. Aansprakelijk zijn achtereenvolgens de uitgever, de
drukker en de verdeler (inclusief elke persoon die bewust bijdraagt de tot
realisatie van de reclame).
Studentencursus Economisch Recht
46
De prijzenwet
Hoofdstuk IV.
De prijzenwet
Afdeling 1. Algemeen
In principe wordt een prijs bepaald door de partijen, die immers over
contractsvrijheid beschikken. Soms komt de overheid evenwel tussen om
economische redenen, zoals de bestrijding van schaarste. Ook vanuit
internationale verplichtingen wordt er soms aan de prijs geprutst. In 1945
vaardigde de overheid in dat kader – als noodwetgeving - de prijzenwet uit. Die
is echter stelselmatig minder belangrijk geworden, onder andere door de
mededingingswetgeving.
Heel wat bepalingen van de wet zijn in onbruik geraakt, maar zijn uit vrees voor
oorlog of inflatie nooit aangepast. Ze zijn vooral nog belangrijk in een aantal
minder transparante sectoren, waar de concurrentie niet goed loopt (zoals de
energiesector).
Afdeling 2. Toepassingsgebied (art. 1, §1 Prijzenwet)
§1
Ratione materiae
De Prijzenwet is van toepassing op de koop-verkoop van roerende goederen en
op de verlening van diensten. Onroerende goederen en bijvoorbeeld de verkoop
van effecten vallen niet onder de wet. Ook openbare verkopen vallen niet onder
de Prijzenwet. Bij diensten wordt geen verder onderscheid gemaakt, waardoor
ook financiële diensten onder wet vallen. Arbeidsovereenkomsten worden door
de wet evenwel expliciet uitgesloten.
De Prijzenwetgeving is een lex generalis, die ondergeschikt is aan eventuele
bijzondere wetgeving, die bijvoorbeeld op sectoraal niveau de prijzen regelt.
§2
Ratione loci
De wet is van toepassing op verrichtingen de Belgische markt, ongeacht de
vraag of de leverancier Belg is en in België aanwezig is. De prijzenwetgeving
raakt immers aan de Belgische openbare orde. Er moet evenwel ook rekening
worden gehouden met het EU-recht.
Studentencursus Economisch Recht
47
De prijzenwet
§3
Ratione personae
De wet is van toepassing op zowel rechtspersonen als natuurlijke personen.
Afdeling 3. De normale prijs, de maximumprijs en de
programmaovereenkomsten
§1
Algemene bepalingen
Alle ondernemingen zijn verplicht aan de Algemene Inspectie alle informatie te
verschaffen over prijzenevolutie, mocht die dat vragen (art. 8 MB 20 april
1993).
Het voormalige art. 2 MB stelde dat bepaalde bedrijven verplicht waren
prijswijzigingen mee te delen. Dit artikel is vernietigd door de Raad van State
omdat in strijd was met het gelijkheidsbeginsel.
§ 2 De normale prijs als minimumnorm (art. 1, §2
Prijzenwet)
Behoudens maximumprijzen of programmaovereenkomsten, is het verboden om
producten of diensten aan te bieden boven de “normale” prijs.
De rechter bepaalt soeverein wat de “normale prijs” is. De Prijzenwet stelt
slechts op niet-limitatieve wijze drie criteria voorop:
•
•
•
De verwezenlijkte winst
De staat van de markt
De exploitatiekosten van de onderneming
De rechtspraak hecht vooral belang aan het tweede criterium. De rechter zal
producten vergelijken met gelijkaardige producten. Dat wordt bekritiseerd. De
invloed van de mededingingswetgeving is immers dat deze als doel heeft de
prijzen “normaal” te houden. De rechter zou volgens de rechtsleer dan ook meer
moeten kijken naar de manier waarop de prijs tot stand gekomen is. Was er
voldoende concurrentie? De rechtspraak houdt bijvoorbeeld geen rekening met
eventuele kartelafspraken.
Ook de verwezenlijkte winst wordt af en toe gebruikt als criterium. Abnormale
winsten kunnen een prijs “niet normaal” maken.
Daarnaast
moet
steeds
mededingingswetgeving.
Studentencursus Economisch Recht
rekening
worden
gehouden
met
de
48
De prijzenwet
§ 3 De maximumprijs en maximumwinst: eenzijdige
prijszetting van overheidswege (art. 1, §1 Prijzenwet)
A.
1.
Algemeen
PRINCIPE
De minister van economische zaken kan voor het hele land, voor bepaalde
sectoren, diensten of producten een maximumprijs opleggen (art. 2, §1
Prijzenwet). Als dat gebeurd is, is het verboden om producten of diensten te
verkopen boven die maximumprijs. De minister kan ook maximumwinstmarges
opleggen aan verkopers en tussenpersonen (art. 2, §2 Prijzenwet). Dat alles
gebeurt door de afdeling Prijzen en Mededinging. Er zijn bijvoorbeeld
maximumprijzen voor taxivervoer. Vroeger was er ook een maximumprijs voor
brood, maar dat is niet meer het geval.
2.
AFWIJKINGEN
Voor bepaalde sectoren kon de sector een prijsverhogingsaanvraag doen en zo
een sectoriële prijs verkrijgen, maar dat werkte kartelafspraken in de hand. Dat
systeem is dan ook niet meer van toepassing.
3.
RATIO
De maximumprijzen waren een economisch om instrument bijvoorbeeld inflatie
tegen te gaan. Zo waren er in de jaren ’70 heel wat maximumprijzen. Vanaf de
jaren ’90 werd voor de meeste sectoren de prijs losgemaakt van de overheid.
4.
VERHOUDING TOT WHPC
De vraag stelt zich wat er gebeurt als een maximumprijs leidt tot een verkoop
met verlies, wat verboden is onder de WHPC. De Raad van State oordeelde dat
de Prijzenwet primeert, gezien haar belangrijker doelstelling. Er zijn ook vragen
in het kader van art. 16 Gw. (zie eerder).
B.
Prijsverhogingsaangifte
Tegenwoordig bepalen art. 3-6 van het MB slechts dat bepaalde sectoren (o.a.
teledistributie, water, gas) geen prijsverhoging mogen doorvoeren zonder een
voorafgaande toelating van de Algemene Inspectie van de Prijzen en de
Mededinging. De Inspectie heeft een bepaalde termijn om te reageren. Als er
geen reactie komt mag de verhoging worden doorgevoerd.
Studentencursus Economisch Recht
49
De prijzenwet
§ 4 Programmaovereenkomsten: prijsbeheersing in
onderling overleg
De minister kan ook met individuele of groepen ondernemingen
programmaovereenkomsten afsluiten (art. 1, §3 Prijzenwet), op zijn initiatief of
op initiatief van de onderneming(en). In de programmaovereenkomst worden
enkele afspraken vastgelegd inzake prijsovereenkomsten. Sinds de
wetswijziging in 1960 zijn er enkele van die programmaovereenkomsten
gesloten, maar die zijn nooit openbaar gemaakt. Een belangrijke
programmaovereenkomst is die met de petroleumsector (die ook in het
prijsaangiftensysteem zit, maar dat werkt niet echt), waarbij de prijs wordt
bepaald volgens een aantal criteria, zoals de prijs op de internationale markt.
De programmaovereenkomsten zijn een vorm van beleidsovereenkomsten die
hun wettelijke grondslag vinden in de Prijzenwet. Ze worden gesloten voor een
bepaalde duur maar zijn hernieuwbaar. De overheid kan van zijn kant een
programmaovereenkomst eenzijdig opzeggen in het algemeen belang (zie
eerder).
Afdeling 4. Sanctionering van inbreuken op de
prijzenwetgeving
§1
Tijdelijke sluiting (art. 2, §5 Prijzenwet)
De minister kan, na aanmaning, de inrichting van de ondernemer tot vijf dagen
sluiten.
§2
Strafrechtelijke sancties (art. 5-11bis Prijzenwet)
Overtredingen op de Prijzenwet zijn gesanctioneerd met correctionele straffen.
§3
Schending van programmaovereenkomsten
De programmaovereenkomsten voorzien doorgaans in een strafbeding. Deze
schadevergoeding wordt ingevoerd zoals belastingen.
Studentencursus Economisch Recht
50
Mededingingsrecht
Hoofdstuk V.
Mededingingsrecht
Afdeling 1. Inleiding
Een markt kan in grote lijnen op twee manieren gecoördineerd worden: door de
overheid of door vraag en aanbod. De vrije markt leidt soms echter tot
afspraken tussen ondernemingen, wat nadelig kan zijn voor de consumenten.
Daarom vrijwaart de overheid de vrije concurrentie en de toegang tot de markt.
Europa was – in navolging van de VSA - de katalysator van de ontwikkeling
van het mededingingsrecht. België was één van de eerste landen die ook op
nationaal vlak mededingingsrecht aannam. Al in 1960 was er – op vraag van de
middenstand - een wet die een verbod op misbruik van machtspositie instelde.
De wet was zeer ingewikkeld en werd slechts één keer toegepast, in een zaak
waarbij per KB werd besloten dat fruitinvoerders hun machtspositie misbruikten
door slechts monsters te tonen. Dat hoeft niet te verbazen: de Belgische
overheid was eigenlijk voorstander van kartels (cf. supra).
Toch moest uiteindelijk zelfs de Belgische overheid toegeven dat kartels
nadelig waren voor de consument. In 1991 werd de wet van 1960 dan ook
vervangen door een wet die de mededinging op meer omvattende wijze regelde.
Nieuwe Europese regelgeving maakten een wijziging noodzakelijk en in 2006
kwam een nieuwe wet tot stand. De wet voerde een reeks inhoudelijke,
institutionele
en
procedurele
wijzigingen
door.
De
Belgische
mededingingsautoriteiten kregen meer slagkracht.
Afdeling 2. Europa
§1
Inleiding
De Europese interne markt heeft voornamelijk twee doelstellingen:
•
•
Het opheffen van de publiekrechtelijke grenzen, door het creëren van
een interne markt en het afstammen van het beleid van de lidstaten.
Het opheffen van privaatrechtelijke grenzen, door het bestrijden van
schadelijke kartelafspraken en misbruik van machtspositie.
Tot begin de jaren ’00 gebeurde dat op een zeer gecentraliseerde manier: de
commissie hield alle touwtjes in handen. Meer en meer zag de EU echter het
belang in van een gedecentraliseerde en economisch gerichte aanpak. Dat
resulteerde in een nieuwe verordening in 2003. Die verplicht de lidstaten zelf
Studentencursus Economisch Recht
51
Mededingingsrecht
art. 81-82 EG toe te passen en af te dwingen. De commissie treedt nog slechts
op bij ernstige inbreuken. De directe aanleiding daarvan was de toetreding van
10 nieuwe lidstaten op 1 mei 2004. De commissie vreesde een stortvloed aan
(preventieve) aanvragen en klachten. Een tweede reden is dat veel lidstaten
ondertussen hun eigen mededingingswetgeving hadden, met eigen accenten.
Enige stroomlijning drong zich op.
§2
De basisbeginselen van de verordening 2003/1
•
•
•
§3
Art. 1 van de verordening bevestigt de rechtstreekse werking van art.
81-82 EG.
Art 2 herhaalt het klassieke beginsel dat wie een inbreuk aanvoert die
ook moet bewijzen
Art. 3 is belangrijker. Het regelt de verhouding tussen art. 81-82 EG en
het nationale mededingingsrecht. De nationale autoriteiten moeten art.
81-82 EG toepassen samen met het nationale recht. Art. 81-82 EG
primeren wel als er een parallelle toepassing is. Het nationale recht mag
niet gebruikt worden om tot een ander resultaat te komen (voorrang
Europees recht). Er is één uitzondering: met betrekking tot misbruik
van machtspositie mogen de lidstaten wel nationale wetten toepassen
als die strenger zouden zijn.
De verschillende kartelinstanties
Art. 4-6 van de verordening bespreken de verschillende instanties die zich
bezighouden met de toepassing van het Europese mededingingsrecht: de
Commissie, de nationale kartelautoriteiten en de nationale rechter. De
verordening stelt (i.t.t. tot de concentratieverordening) geen bindende criteria op
basis waarvan de ene of de andere autoriteit bevoegd is. Er is parallelle
bevoegdheid. De verordening omschrijft slechts welke maatregelen de
verschillende autoriteiten mogen nemen. Om in coördinatie te voorzien werd
het ‘European Competition Network’ opgericht, een samenwerkingsverband
tussen de lidstaten en de Commissie. Er is ook een centrale databank (op de
website van de commissie) waarin iedere uitspraak van de Commissie en van
nationale kartelautoriteiten waarin art. 81-82 EG wordt toegepast.
De Commissie blijft het centrale orgaan en blijft het beleid voeren. Ze kan
guidance letters uitvaardigen, ook voor individuele zaken waarin nog geen
gerechtelijke procedure is gestart. De Commissie beschikt daarnaast over een
sterk arsenaal aan mogelijke maatregelen. Ze kan structurele maatregelen
nemen (en bijvoorbeeld een onderneming verplichten een afdeling af te stoten).
Ze kan ook ‘in het algemeen belang’ beslissen dat de art. 81-82 EG in een
bepaald geval niet van toepassing zijn. De nationale kartelautoriteiten en de
rechter kunnen niet meer ingaan tegen beslissing (sanctie: nietigheid). De
Studentencursus Economisch Recht
52
Mededingingsrecht
rechter moet de zaak zelfs opschorten als er ook een procedure voor de
Commissie lopende is.
De Commissie en de nationale kartelautoriteiten kunnen tussenkomen in de
nationale procedure, als amicus curiae. Het probleem is voorlopig dat het
nationale procesrecht van de meeste lidstaten dat niet toelaat.
§4
Gevolgen in de praktijk
A.
Self-assessment
Vroeger moesten ondernemingen eventuele kartelafspraken aanmelden bij de
Commissie, waarna die beoordeelde of er een individuele vrijstelling kon
gegeven worden. (nog steeds zo voor concentraties) Onder de nieuwe
verordening moeten ondernemingen zelf nagaan of hun praktijken onder art. 81
EG vallen, zo ja, of ze eventueel op de wettelijke uitzondering een beroep
kunnen doen. Ook bij de analyse van groepsvrijstellingen is de marktanalyse
uitermate belangrijk. De commissie maakt immers meestal een onderscheid
tussen beperkingen die altijd verboden zijn, beperkingen die meestal verboden
zijn en beperken die nooit verboden zijn.
Dat alles leidt tot rechtsonzekerheid. Ondernemingen moeten inzicht hebben in
de marktstructuur en hun eigen positie daarin. Daarbij moeten ze een beroep
doen op mededelingen e.d. die door de Commissie worden uitgevaardigd. Soft
law wordt dus steeds belangrijker.
B.
Wettelijke uitzondering
Vroeger gebeurde het wel eens dat als een nationale rechter de nietigheid wou
uitspreken, één van de procespartijen een aanmelding bij de Commissie deed,
om het proces te vertragen. Nu kan de rechter zich zelf uitspreken over de vraag
of een bepaalde overeenkomst al dan niet vrijgesteld is.
Afdeling 3. Belgische wetgeving: de wet van 10 juni 2006
§1
Definities (art. 1 WBEM)
A.
Onderneming (art. 1, 1° WBEM)
Een onderneming is onder de WBEM “elke natuurlijke of rechtspersoon die op
duurzame wijze een economisch doel nastreeft”. Die definitie is overgenomen
uit de rechtspraak van het EHJ. Het gaat om een functioneel begrip (los van
juridische vormen), dat een ruime invulling krijgt. Zelfs natuurlijke personen
Studentencursus Economisch Recht
53
Mededingingsrecht
kunnen onder deze definitie vallen. Ook vrije beroepen kunnen een
onderneming zijn, als zij optreden als zelfstandig ondernemer. Andere criteria
zijn niet relevant. Geneesheren en apothekers zijn bijvoorbeeld ondernemingen.
Een probleem stelt zich met concerns. De vraag is of de moeder- en
dochterondernemingen al dan niet een economische eenheid vormen. Is dat niet
het geval, dan kunnen moeder en dochter gezien worden als verschillende
ondernemingen, zodat het een en ander verboden kan worden op basis van de
mededingingswetgeving.
Mannesman/Höfner & Elsner
B.
Machtspositie (art. 1, 2° WBEM)
Er is een machtspositie als een onderneming geen of nauwelijks rekening moet
houden met haar concurrenten. Ook deze definitie is gebaseerd op de
rechtspraak van het EHJ.
§2
Restrictieve mededingingspraktijken
A.
Verboden kartelafspraken (art. 2 WBEM)
1.
ALGEMEEN
Art. 2, §1 WBEM verbiedt, zonder daartoe een voorafgaande beslissing vereist
is, alle overeenkomsten, besluiten van ondernemingsverenigingen en onderling
afgestemde feitelijke gedragingen die tot doel de mededinging op (een deel van)
de Belgische markt merkbaar te beperken. Die bepaling is gelijkaardig aan die
van art. 81 EG. Ze bevat een aantal belangrijke elementen:
•
•
•
Er is geen voorafgaande beslissing vereist. Ook op de Belgische markt
moeten ondernemingen aan self-assessment doen.
De mededinging moet merkbaar beperkt zijn. Art. 2, §1 WBEM somt
op niet-limitatieve wijze een aantal praktijken die daaraan voldoen. Er
is ook vereist dat het gaat om een merkbare beperking. Die kan ook
bestaan uit vele kleine beperkingen (cf. Haeght II-arrest). Dat het moet
gaan om een merkbare beperking komt ook tot uiting in het feit art. 2,
§3 WBEM voorziet in een bijkomende vrijstellingsgrond voor KMO’s.
Het begrip KMO wordt evenwel niet gedefinieerd. Bovendien dreigt
een dergelijk kartel in botsing te komen met het communautaire recht.
Het moet gaan om een mededingingsbeperking op de Belgische markt
of een wezenlijk deel ervan. Er is uiteraard niet, zoals in het EU-recht,
vereist dat de handel tussen lidstaten ongunstig zou kunnen worden
beïnvloed.
Art. 2, §3 stelt overeenkomsten en besluiten van ondernemingsverenigingen
onthoffen zijn als ze een wezenlijk economisch voordeel met zich meebrengen
Studentencursus Economisch Recht
54
Mededingingsrecht
(bv. productie), waar ook de gebruikers van profiteren, en als ze de
mededinging niet volledig uitschakelen en geen onnodige beperkingen opleggen
(twee positieve, twee negatieve voorwaarden).
2.
HET BEGRIP OVEREENKOMST
Een overeenkomst (in de zin van art. 2 WBEM) is op te vatten als alle
overeenkomsten die onder het burgerlijk recht kunnen gesloten worden.
Essentieel is dat er wilsovereenstemming is. De vorm is daarentegen van geen
tel. Het kan zowel gaan om horizontale (producent-distributeur bv.) als verticale
overeenkomsten (tussen concurrenten). Eenzijdige handelingen vallen
logischerwijze niet onder art. 2 WBEM.
3.
HET BEGRIP ONDERLING AFGESTEMDE FEITELIJKE GEDRAGING
Bij een onderling afgestemde feitelijke gedraging is er geen overeenkomst,
maar slechts een vorm van coördinatie, die tot gevolg heeft dat de concurrentie
wordt vervangen door een feitelijke samenwerking, waardoor de mededinging
verstoord wordt. Gelijklopend gedrag is daarbij een ernstige aanwijzing, maar
volstaat niet. De samenwerking moet volgen uit een vorm van direct of indirect
contact, dat bijvoorbeeld bewezen kan worden via interne documenten.
Een dergelijke vorm van feitelijke samenwerking is dus bijzonder moeilijk te
bewijzen. Een Europees voorbeeld is het ‘Kleurstoffenkartel’ , waarbij een
reeks bedrijven hun prijzen met hetzelfde percentage verhoogden. De
Commissie ontdekte dat de Amerikaanse moedermaatschappij dezelfde
instructies naar alle ondernemingen had gestuurd, en oordeelde dat het ging om
een onderling afgestemde feitelijke gedraging.
4.
NIETIGHEID VAN VERBODEN KARTELAFSPRAKEN
Art. 2, §2 bepaalt dat de verboden overeenkomsten van rechtswege nietig zijn.
De nietigheid absoluut en werkt retroactief. Ze betreft niet de hele
overeenkomst, maar slechts die bepalingen die verboden zijn op basis van art. 2,
§1 WBEM. De rechter oordeelt zelf wat de gevolgen zijn voor de rest van de
overeenkomst.
5.
PARALLELLE TOEPASSING VAN NATIONAAL EN COMMUNAUTAIR
RECHT
Het is niet ondenkbaar dat een bepaalde praktijk zowel in aanvaring komt met
de WBEM als met art. 81-82 EG. Op dit punt geldt de Europese regeling.
Al in 1969 besliste het EHJ in het Walt Wilhelm-arrest dat het mogelijk is dat
eenzelfde ondernemerafspraak tot zowel procedures op nationaal als op
communautair vlak aanleiding kunnen geven. De nationale procedure mag
evenwel geen afwijking van de uniforme toepassing van het EG-recht
veroorzaken. Het EG-recht blijft zijn voorrang behouden. Een ander probleem
stelt zich inzake de sancties. Het EHJ sluit niet uit dat er twee sancties worden
Studentencursus Economisch Recht
55
Mededingingsrecht
opgelegd, maar de instantie die als tweede een sanctie oplegt, moet uit
billijkheidsoverwegingen rekening houden met de eerste sanctie, bijvoorbeeld
bij het bepalen van de hoogte van de boete.
In het arrest Giry en Guerlain (1985) oordeelde het EHJ dat de nationale
instanties niet gebonden zijn door ‘troostbrieven’ van de Commissie (informele
verklaringen dat een praktijk geoorloofd is). Het Hof verduidelijkte dat het feit
dat een praktijk geoorloofd is bevonden door de Commissie niet impliceert dat
de nationale instanties niet strenger kunnen optreden voor de nationale
gevolgen.
Verordening 2003/1 neemt deze principes over, en ook de WBEM is conform
aan de doctrine van het EHJ:
•
•
6.
De WBEM kan worden toegepast ook al is er geen inbreuk op art. 81
EG. Art. 5 WBEM bepaalt evenwel dat art. 2, §1 WBEM niet van
toepassing is op gevallen waarin art. 81 (3) EG van toepassing is
verklaard (vrijstelling). Art. 54 WBEM bepaalt dat als in een bepaalde
dossier art. 81, lid 1 EG buiten toepassing is verklaard, de Raad voor de
mededinging de zaak seponeert.
De WBEM kan ook cumulatief worden toegepast met art. 81 EG
AFSCHAFFING DE MINIMIS-REGEL
De nieuwe WBEM schaft de regel af dat bepaalde kleinere ondernemingen zich
niet moesten aanmelden. Er is nu immers geen aanmeldingsplicht meer.
7.
GELDBOETEN EN DWANGSOMMEN
De Commissie legt regelmatig torenhoge boetes op voor overtreding van de
mededingingswetgeving. De Belgische autoriteiten waren lange tijd heel wat
terughoudender. Toch is er een trend merkbaar waarbij ook in België hogere
boetes worden opgelegd. Proximus kreeg bijvoorbeeld een boete van 66 miljoen
euro opgelegd. De Belgische autoriteiten beseffen dat de civielrechtelijke
sancties weinig afschrikken.
Art. 63 WBEM bepaalt dat de geldboete tot 10% van de omzet kan bedragen, en
dat daarbij dwangsommen kunnen worden opgelegd die oplopen tot 5% van de
gemiddelde dagelijkse omzet.
8.
CLEMENTIEREGELING
Art. 49 WBEM voorziet – voor horizontale afspraken - in een clementieregeling
voor ‘klokkenluiders’; bedrijven vrijwillig informatie verstrekken met
betrekking tot praktijken die verboden zij onder art. 2 WBEM. Wie als eerste
informatie verschaft die een huiszoeking kan verantwoorden, kan een volledige
vrijstelling van de sanctie krijgen. Ook iemand die het bewijs levert voor het
bestaan van een geheim kartel kan een vrijstelling krijgen. Een bedrijf dat
materiaal levert dat een “aanzienlijk toegevoegde waarde” heeft voor het
onderzoek kan een gedeeltelijke vrijstelling krijgen.
Studentencursus Economisch Recht
56
Mededingingsrecht
B.
Misbruik van machtspositie (art. 3 WBEM)
Er is misbruik van machtspositie als een onderneming (quasi-)onafhankelijk van
zijn concurrenten misbruik maakt van die machtspositie, bijvoorbeeld door
onbillijke voorwaarden af te dwingen. Een bekend voorbeeld is Cola Cola, die
op de Belgische markt voor frisdranken 55% inneemt. Die machtspositie
volstaat evenwel niet. Er moet ook misbruik zijn. In 2000 werd Coca Cola
effectief veroordeeld door het gratis aanbieden van dranken aan welbepaalde
verkooppunten.
§3
Concentraties
A.
Omschrijving
Er is concentratie als er een duurzame wijziging van zeggenschap optreedt door
dat twee onafhankelijke ondernemingen fusioneren, of doordat een
onderneming uitsluitende of gezamenlijke zeggenschap verkrijgt in een andere
onderneming (art. 6, §1 WBEM). Een fusie kan dus zowel juridisch als
economisch zijn (cf. supra). In België gaat het vooral over overnames. Er is ook
concentratie als een onderneming (of meerdere ondernemingen) controle
verwerft in een andere onderneming. Een concentratie kan ook een verboden
kartel in de zin van art. 2 WBEM.
Art. 6, §5 WBEM omschrijft een aantal situaties waarin er geen concentratie is.
B.
Toepassingsdrempels
Concentraties vereisen een voorafgaande goedkeuring van de Raad voor de
Mededinging. Er is een boven- en benedengrens. Ondernemingen moeten zich
niet aanmelden als ze samen een omzet hebben van minder dan €100 miljoen
euro en als niet tenminste twee ondernemingen een omzet hebben van meer dan
€40 miljoen euro (art. 7, §1 WBEM). . Een concentratie heeft een
communautaire dimensie als het gaat om ondernemingen met een wereldomzet
van 5 miljard euro, waarvan minstens 250 miljoen (voor twee of meer
ondernemingen) in de EU. In dat geval is de Commissie bevoegd (art. 10
WBEM).
Vroeger werd gemerkt met lagere drempels en met marktaandelen. De drempels
waren evenwel te laag en het marktaandeelcriterium was te vaag om te
gebruiken.
C.
Aanmelding van concentraties
Studentencursus Economisch Recht
57
Mededingingsrecht
Art. 9, §1 WBEM bepaalt dat concentraties moeten worden gemeld aan het
Auditoraat voor hun totstandkoming, maar na het sluiten van de overeenkomst.
Er is dus niet een bepaalde termijn. De ondernemingen moeten de concentratie
schorsen tot de Raad uitspraak heeft gedaan (art. 9, §4 WBEM). De partijen
kunnen evenwel vragen dat de Raad de schorsing opheft (art. 9, §6 WBEM).
De partijen kunnen ook een ontwerpovereenkomst indienen (art. 9, §1 WBEM).
De overeenkomst mag dan evenwel niet meer wijzigen op essentiële punten.
D.
Onderzoek van de concentratie
De zaak wordt zeer snel afgehandeld. Eerst is er een eerste onderzoek de plano
door het Auditoraat, waarna de Raad een beslissing neemt (art. 59, §6 WBEM).
Er moet een uitspraak komen binnen de 40 dagen. Uitzonderlijk is een
verlenging met 15 dagen mogelijk (art. 58, §2, lid 2 WBEM) In 90% van de
gevallen is er geen probleem. In de andere gevallen volgt er een diepgaander
onderzoek, dat binnen de zestig dagen moet worden afgerond. Worden deze
termijnen overschreden, dan mag de concentratie doorgaan. Daarna beslist de
Raad of de concentratie geoorloofd is, en of er eventueel voorwaarden moeten
worden opgelegd.
E.
Art. 60 WBEM – het algemeen belang
Art. 60 WBEM bepaalt dat als een bepaalde concentratie geweigerd wordt door
de Raad, de ministerraad binnen de 30 dagen kan beslissen om de concentratie
in het algemeen belang toch toe te laten. Dat is nog nooit toegepast. Vroeger
had de Raad deze bevoegdheid, maar het voordeel is dat de Ministerraad
politieke verantwoordelijkheid draagt. Het nadeel is dat het economisch beleid
gepolitiseerd dreigt te worden.
Er is beroep binnen de 30 dagen mogelijk bij de Raad van State (art. 77, §1
WBEM).
§4
Organen
A.
De Raad voor de Mededinging
De Raad voor de Mededinging is een administratief rechtscollege dat
beslissingen neemt in het kader van de WBEM. De raad bestaat uit drie
organen:
•
De algemene vergadering, die bestaat uit twaalf raadsleden, verdeeld
over kamers van drie raadsleden. De Raad kan prejudiciële vragen
stellen aan het Hof van Cassatie (zie hoofdstuk V WBEM). Beroep
tegen een beslissing van de Raad staat open bij het hof van beroep te
Studentencursus Economisch Recht
58
Mededingingsrecht
•
•
B.
Brussel, met een termijn van 30 dagen. In sommige gevallen is de Raad
zelf een beroepsinstantie, bijvoorbeeld tegen beslissingen van sectoriële
regulatoren als de CREG (Commissie voor de Regulering van de
Electriciteit en het Gas).
Het auditoraat, dat het onderzoek leidt en beslist over een
seponeringsbevoegdheid beschikt (art. 29, §1 WBEM). Het auditoraat
heeft dus een belangrijke bevoegdheid en bepaalt mee het beleid inzake
de mededinging.
De griffie, die het secretariaat behartigt (art. 32 WBEM).
De Algemene Directie Mededinging
De Algemene Directie Mededinging houdt zich voornamelijk bezig met
onderzoek, de voorbereiding van wetgeving en het uitvoeren van het
mededingingsbeleid. Het vertegenwoordig België ook in diverse Europese en
internationale organisaties.
Studentencursus Economisch Recht
59