tweede wereldoorlog - Historisch Nieuwsblad

TWEEDE WERELDOORLOG
Hitler
STUURDE ZELF AAN OP DE HOLOCAUST
Nog steeds verschijnen er studies over Adolf Hitler.
De spraakmakendste van dit moment is die van de Duitse
historicus Peter Longerich. Hij laat in dit artikel zien dat Hitler
een zwaarder stempel heeft gedrukt op het Derde Rijk dan vaak
wordt aan­genomen. De Nederlandse historici Wim Berkelaar en
Willem Melching plaatsen zijn opvattingen in perspectief.
DOOR PETER LONGERICH
HISTORISCH NIEUWSBLAD | 77
TWEEDE WERELDOORLOG
H
et besluit van Adolf Hitler om nog
voor de overwinning in het oosten
met de deportatie van de Joden te
beginnen, is slechts indirect
overgeleverd, en wel via een brief
van SS-topman Heinrich Himmler
aan nazipoliticus Arthur Greiser.
Hitler koos voor deportatie vanwege de
algehele staat van zijn regime. In het
oosten van zijn rijk was inmiddels sprake
van genocide op de Joden. De racistische
vernietigingsoorlog die daar gevoerd werd
– in het perspectief van het regime een
oorlog op leven en dood – moest wel
leiden tot een radicalisering van de hele
oorlogvoering.
Begin september 1941 voerde Himmler in
opdracht van Hitler oriënterende gesprek-
VERNIETIGINGSSPECIALIST
HEINRICH HIMMLER
H
itler en Heinrich Himmler konden
het goed met elkaar vinden.
Beiden wilden een Groot Duits
Rijk voor Ariërs. Als leider van de
SS en topman binnen de NSDAP
was Himmler een van de hoofdverant­
woordelijken voor de Holocaust. Hij was
al in 1933 betrokken bij de oprichting
van het eerste concentratiekamp in
Dachau. Hij dacht mee over de End­
lösung van het ‘Jodenvraagstuk’.
Hij wilde de Duitse bevolking instellen op
een ‘wereldbeschouwelijk’ gefundeerde
existentiële strijd. Daarnaast kregen de
Joden in de herfst van 1941 de schuld van
de steeds intensievere Britse luchtaanvallen. De deportaties werden voorgesteld als
strafmaatregelen. De luchtoorlog werd
bovendien aangegrepen als rechtvaardiging voor de huisuitzettingen van de
Joden. Tienduizenden bewoners
Deportatiebesluit
van de grote steden trokken
Hitler wilde de deportaties
in de vrijgekomen
tegenover de VS gebrui‘Jodenhuizen’, veilden
ken als een signaal dat
voor lage prijzen
de dreiging van de VS
INTIMIDATIE Joods huisraad en
om deel te nemen
werden zo tot
aan de oorlog
profiteurs van de
gevolgen zou
deportaties en tot
hebben voor de
medeplichtigen aan
Joden in Europa.
het onrecht dat de
Hitler had vanaf
Joden werd aange1939 de ‘vernietiging’
van de Joden in Europa
daan.
verkondigd als het tot een
Dit lokale verdringings‘wereldoorlog’ zou komen.
beleid, de herhaalde
De strategie om door maatregelen
voorstellen van minister van
tegen de Duitse en Europese Joden druk
Propaganda Joseph Goebbels en verschiluit te oefenen op de VS had de nazileiding
lende gouwleiders aan Hitler om hun
al met de ‘Jodenboycot’ van 1933 toegepast.
gebieden nu eindelijk ‘Jodenvrij’ te maken,
De novemberpogrom van 1938 had als doel
zullen zeker van invloed zijn geweest op
gehad de opnamebereidheid van de VS en
Hitlers besluit om te beginnen met de
andere staten voor Joodse emigranten te
deportaties.
verhogen.
Hitler en de nazileiding gingen er in de
Ook zaten er binnenlandspolitieke
herfst van 1941 toe over de oorlog op alle
motieven achter Hitlers deportatiebesluit.
niveaus te voeren als een oorlog ‘tegen de
‘HET IS GOED ALS DE
ANGST BESTAAT DAT WIJ
HET JODENDOM ZULLEN
UITROEIEN’
Onverwacht IDEAAL: EEN RIJK ALLEEN VOOR ARIËRS
78 | HISTORISCH NIEUWSBLAD
Tijdens de Kristallnacht van 9 op
10 november 1938 worden Joodse
winkels en synagogen vernield.
ken over de haalbaarheid van de deportaties. Het Russische besluit tot deportatie
van de ‘Wolga-Duitsers’ – Duitsers die in
Rusland woonden - bood de mogelijkheid
om de deportaties te rechtvaardigen als
vergeldingsmaatregel, het hele plan te
versnellen en het in te zetten voor de
buitenlandse politiek.
In 1941 vallen de Duitsers
Rusland binnen, onder
meer via Oekraïne.
Joden’. De deportatie van de Duitse Joden
– een project dat al vanaf de herfst van
1939 gepland was – moest deze uitgesproken vijandige houding kracht bijzetten en
de Duitse bevolking, de mensen in de
bezette gebieden en het internationale publiek de ernst duidelijk
maken waarmee van
Duitse zijde racistische
oorlogsdoelstellingen
nagestreefd werden. Het
in de Sovjet-Unie
ingevoerde concept van
de racistische vernietigingsoorlog werd overgedragen op de gehele Duitse
oorlogvoering.
Het besluit om te beginnen met de
deportaties is daarom niet primair terug te
voeren op de ‘euforie van de overwinning’,
zoals de invloedrijke these van Christopher
Browning luidt, maar meer op het feit dat
Hitler en de nationaal-socialistische
leiding onder de indruk van de gebeurte-
nissen in de zomer van 1941 hun gehele
oorlogsconcept bijstelden.
‘Dit misdadigersras,’ zo sprak Hitler over
de Joden tegen SS’ers Heinrich Himmler
en Reinhard Heydrich tijdens een tafelgesprek op 25 oktober, ‘heeft de 2
miljoen doden van de wereldoorlog [Eerste Wereldoorlog,
red.] op zijn geweten, nu
weer honderdduizenden.
Laat niemand tegen mij
zeggen: “We kunnen ze
toch niet het moeras in
sturen! Wie maakt zich dan
druk om onze mensen?” Het
is goed als de angst voor ons
uit gaat dat wij het Jodendom
zullen uitroeien.’
Getto’s
ȣ ȣNIEUWE INZICHTEN
Veelomvattende biografie
Dit artikel is een bewerkt hoofdstuk uit de onlangs verschenen
biografie Hitler van Peter Longerich (vert. Het Vertaalcollectief,
1552 p. Hollands Diep, € 59,99).
In dit werk laat Longerich zien dat
Hitlers persoonlijke inmenging in
het Derde Rijk meer invloed op de
gebeurtenissen heeft gehad dan
werd aangenomen.
Rond deze tijd reden al de eerste deportatietreinen. Het Reichssicherheitshaupt­
ambt (RSHA), de veiligheidsdienst, had
na bezwaar van de regionale verant→
HISTORISCH NIEUWSBLAD | 79
TWEEDE WERELDOORLOG
INLICHTINGENMAN
woordelijken tegen de oorspronkelijk
geplande verplaatsing van 60.000 Joden
naar het getto van Łódź gezorgd voor een
aanpassing van het plan. Naar Łódź
zouden nu nog 20.000 Joden en 5000 Sinti
en Roma worden gedeporteerd; verder
naar de getto’s van Riga en Minsk elk
25.000 Joden.
deportatiegolf. Deze treinen zouden
moeten rijden naar het district Lublin, dus
naar het district van het gouvernementgeneraal, waar al in 1939 het ‘Joden­
reservaat’ was gepland. De deportaties
moesten ‘per stad’ plaatsvinden – een
proces waar Hitler het uitdrukkelijk mee
eens was. Na zijn fundamentele beslissing
van half september om te
beginnen met de
Ontheemde mensen
deportaties, hield de
De eerste golf van
dictator zich dus ook
deportaties werd al op
verder bezig met de
15 oktober in gang
MEER PLANNEN concrete details van
gezet. Voor 9
de ‘evacuaties’.
november werden
Verbonden met dit
ongeveer 20.000
besluit was
Joden uit het
bovendien het idee
Rijksgebied en
de ontheemde
5000 Sinti en Roma
mensen in het
uit de Oostenrijkse
voorjaar verder
deelstaat Burgenland
‘oostwaarts’ te deportenaar Łódź afgevoerd,
tussen
ren. De SS trof daarom met
hulp van de plaatselijke burgerlij8 november 1941 en
6 februari 1942 in totaal bijna 25.000
ke overheden verdere voorbereidingen op
mensen naar Riga en Kowno. En bijna
de aankomstplaatsen van deze deportaties.
8000 mensen naar Minsk, waar de
Gestreefd werd nu naar massamoord op de
deportaties vanwege de winterse omstanautochtone Joden. Himmler had daartoe al
vroeg een duidelijk signaal gegeven.
digheden werden afgebroken.
De ‘toezegging’ van rijksstadhouder
Al begin november 1941 ging het RSHA
ervan uit dat de deportaties in het voorjaar
voortgezet zouden worden met een derde
Lees verder op pagina 82. →
REINHARD HEYDRICH
H
immler en Reinhard Heydrich
werkten nauw samen. Heydrich
kreeg de leiding over de Sicher­
heitsdienst, de geheime dienst
van de partij, en de Gestapo. Hij
zorgde dat tegenstanders van het
regime werden bespied. Ook van trouwe
partijgangers legde hij dossiers aan. Hij
was voorzitter van de Wannsee-confe­
rentie, waar in 1942 werd besproken hoe
de uitroeiing van Joden in Europa
effectiever kon worden uitgevoerd.
DE DEPORTATIES WERDEN
ALLEEN EVEN STOPGEZET
VANWEGE HET
WINTERWEER
Opgejaagd Joden, Sinti en
Roma stappen
uit de trein in het
´
getto van Łódz.
VOORZITTER WANNSEE-CONFERENTIE
Reinhard Heydrich verdiept zich in manieren om de Joden efficiënter uit te roeien.
HITLER IN PERSPECTIEF DEEL 1
AL TACHTIG JAAR VOER VOOR BIOGRAFEN
DE DICTATOR OP DE DIVAN
Was Hitler een gefrustreerd kunstenaar? Een
geschifte tiran? Of een uitgekookte politicus?
Sinds de jaren dertig proberen biografen hem
te doorgronden.
vooral geïnteresseerd in de
dictator, die ze alle macht
toeschreven en wiens Jodenhaat
ze trachtten te doorgronden,
waarbij ze wilden aantonen dat
Hitler vanaf Mein Kampf al uit
was op massamoord.
De ‘functionalisten’ gingen een
stuk verder en betwijfelden of
DOOR WIM BERKELAAR
D
e Hitler-biografieën die bij
zijn leven werden ge­
schreven streefden geen
objectiviteit na. Ze waren
dikwijls geschreven door
felle tegenstanders van de
Führer, die zijn gecompliceerde
persoonlijkheid trachtten te
doorgronden en tegelijk te
80 | HISTORISCH NIEUWSBLAD
bestrijden. Na de oorlog deden
de grote biografen (Alan Bullock,
Joachim Fest) ook wel pogingen
de persoon te begrijpen, maar de
strijd tussen ‘intentionalisten’ en
‘functionalisten’ dreef de persoon
Hitler vanaf de jaren zestig naar
de achtergrond.
De ‘intentionalisten’ waren
Hitler wel een sterke dictator
was; ze beschouwden hem als
een belangrijke figuur in de
chaotische bestuursstructuur
van het Derde Rijk, met langs
elkaar heen werkende en elkaar
soms bestrijdende ministeries.
Een klassieke, sterke dictator die
met strakke bevelen de lakens
uitdeelde was Hitler in deze
opvatting niet. Tegelijk was hij
onmiskenbaar de centrale
schakel die het Derde Rijk
bijeenhield.
Tegenspraak
Een door Hitler
gemaakt schilderij.
Maar als Hitler een ‘zwakke
dictator’ was, waarom was hij
dan ook zo belangrijk? Daarin
schuilt de onoplosbare tegen­
spraak van de functionalisten.
De functionalistische studies
hebben onze kennis over het
Derde Rijk ongetwijfeld vergroot,
maar de persoon van Hitler niet
dichterbij gebracht.
Beter is het Hitler te zien als
iemand die, zoals iedereen, deels
bepaald werd door de omstan­
digheden, maar ook als iemand
die deels zijn eigen leven kiest.
En dat deed Hitler zeer bepaald.
Hitler wenste geen ambtenaar te
worden, maar kunstenaar. En
toen dat kunstenaarschap
mislukte, koos hij niet voor een
burgerbestaan, maar sleet zijn
dagen als bohemien. Hij bleef
wachten en hopen op iets groots,
dat uiteindelijk ook kwam. Maar
Hitler en zijn vrouw Eva
Braun in Berchtesgaden.
dat hij zo hardnekkig voor een
buitenissig bestaan koos, zegt
iets over zijn persoon, net zoals
zijn vermogen om vrouwen,
maar ook mannen voor zich in te
nemen iets zegt over zijn charis­
matische en bijzondere persoon­
lijkheid.
Volker Ullrich heeft in het eerste
deel van zijn biografie over Hitler
getracht diens persoonlijkheid
tot in detail te beschrijven, en hij
slaagt daarin met glans: Hitler
komt eruit naar voren als een
mens van vlees en bloed. En hoe
kon het ook anders, wilde hij
door miljoenen mensen als
‘verlosser’ op het schild worden
gehesen? Longerich heeft oog
voor de persoon van Hitler, maar
richt zich sterk op de machtsuit­
oefening van de Führer. Hij ziet
Hitler als de centrale spin in het
naziweb en wijkt hierin af van de
functionalisten. Hitler wist wat
hij deed en maakte zijn racisti­
sche ideologie tot centraal
onderdeel van de nazimachine­
rie. Longerich neigt dus eerder
naar de ‘intentionalisten’, die het
nazitijdperk zagen beginnen en
eindigen met Hitler.
HISTORISCH NIEUWSBLAD | 81
TWEEDE WERELDOORLOG
SPECIALISTEN
DOOR WILLEM MELCHING
Sleutellocaties
H
Als de verschillende elementen samengevoegd worden, wordt zichtbaar dat de SS
na Hitlers besluit van september een
omvangrijk deportatie- en moordplan had
ontwikkeld. De massamoord op de Joden
die in de Sovjet-Unie al op gang was
gekomen, zou nu moeten worden uitgebreid naar sleutellocaties in Polen.
Zoals eerder bij de moorden in de SovjetUnie was Himmler de beslissende figuur,
die ter plaatse de bevelen gaf en de lijnen bij
elkaar liet komen. Hij gaf half oktober aan
Globocnik, de SS- en politieleider van het
district Lublin, de opdracht voor de bouw
van een vernietigingskamp (Bełżec). In
december had hij een ontmoeting met
HITLER IN PERSPECTIEF DEEL 2
HET SYSTEEM ACHTER ZIJN OPVATTINGEN
DE FÜHRER ALS IDEOLOOG
itler is de centrale figuur van
de twintigste eeuw. Maar is er
nog iets nieuws te vertellen
over de figuur Hitler? Zijn de
bronnen en interpretaties
inmiddels niet uitgeput? Het antwoord
op deze vraag is: neen. Nieuw is de
analyse van het nationaal-socialisme
als een ideologie en een politieke
religie. Deze aanpak leidt tot meer
inzicht zowel in het dagelijks leven als
in de misdaden gepleegd uit naam van
het Duitse volk.
Anders dan het marxisme zou het
nazisme eigenlijk geen échte ideologie
zijn geweest. Maar sinds 1989 is
duidelijk dat óók het marxisme uit
gebakken lucht bestond. Dat inzicht
maakte de weg vrij om ook het nazis­
me als een ideologie te analyseren.
Tevens kwamen er nieuwe bronnen bij.
Essentieel was de herontdekking van
de dagboeken van Goebbels in de jaren
negentig in Moskouse archieven.
Hieruit bleek dat Hitler voortdurend
reflecteerde op de ideologische implica­
ties van zijn beleid. Ook was er her­
nieuwde aandacht voor Mein Kampf.
De Duitse politicoloog Barbara Zehn­
pfennig en anderen reconstrueerden
uit deze tamelijk rommelige tekst een
ideologie.
Op basis van het sociaal-darwinisme
creëerde Hitler zijn eigen geschiedfilo­
sofie: rassenvermenging leidde tot de
ondergang van grote wereldrijken;
alleen raszuiverheid en een gedurfde
greep naar de wereldmacht zouden
Duitsland nog kunnen redden.
Een tweede nieuw onderzoeksveld is
de manifestatie van het nationaal-soci­
82 | HISTORISCH NIEUWSBLAD
Met grootse manifestaties proberen de
nazi’s loyaliteit te veroveren.
alisme als ‘politieke religie’. Dit begrip
is in de plaats gekomen van het Koude
Oorlog-concept ‘totalitarisme’ en
concentreert zich op de ambities van
fascisme en communisme om denken
en doen van de burgers te beheersen.
Met feesten, rituelen, manifestaties,
kunst en de belofte van welvaart en
overvloed probeerden ze de loyaliteit
van hun onderdanen te veroveren en te
consolideren.
In dit onderzoek kwam al snel het
begrip Volksgemeinschaft centraal te
staan. Was de genivelleerde, raszuivere
gemeenschap van enthousiaste ariërs
alleen maar een uitvinding van de
nazipropaganda of bestond die echt?
Met het begrip Volksgemeinschaft
konden namelijk de saamhorigheid in
oorlogstijd en de medeplichtigheid aan
genocide beter worden verklaard.
In Peter Longerichs nieuwe Hitler-bio­
grafie komen deze onderzoeksterreinen
samen. Zo laat hij overtuigend zien dat
de Holocaust een integraal onderdeel
was van Hitlers ideologie en zijn visie
op de oorlog. Achter Hitlers waanidee­
ën zat wel degelijk een systeem.
AUTEURS
PETER
LONGERICH
Directeur van het
Research Centre for
the Holocaust and
Twentieth-Century
History aan Royal
Holloway, University
of London.
Opperbevelhebber De Führer ziet toe
op zijn marcherende leger in 1939.
Viktor Brack, die kort daarna zijn
regelmatig in zijn hoofdkwartier verbleef, op
moordspecialisten detacheerde bij
de hoogte liet houden, is niet duidelijk.
Globocnik.
Voor de beoordeling van de af en toe
In oktober begonnen de voorbereidingen
geopperde bewering dat Hitlers satrapen het
voor de bouw van vernietigingskampen in
beleid voor het vermoorden van de Joden
Riga en vermoedelijk ook in de
zonder zijn medeweten of zelfs
regio Minsk. Daarmee
tegen zijn wil zouden hebben
waren op alle vier de
bespoedigd, is dit niet van
plaatsen voorbereidinbelang. Want als men
Hitlers houding ten
gen gaande voor een
GENOCIDE opzichte van het
massamoord op de
‘Jodenvraagstuk’
binnenlandse Joden
over een langere
met behulp van
termijn bekijkt, dan
gas: in Łódź, in
was hij altijd degene
Riga, in Minsk en in
die in steeds
het district Lublin
radi­ca­lere stappen de
(Bełżec).
beslissende koers uitzetVerantwoordelijk
te en zodoende het proces
in de hand hield. Met zijn
Het besluit tot dit moord- en
onaanvechtbare autoriteit zorgde
deportatieprogramma is niet
Hitler ervoor dat de SS kon rekenen op de
schriftelijk overgeleverd, maar het resultaat
medewerking van de instanties die
van een reconstructie. Dit programma werd
betrokken waren bij dit deportatie- en
na het bevel van Hitler voor de deportatie
moordprogramma, zoals burgerlijke
van de Duitse Joden van half september door
overheden, besturen van de deportatiesteHimmler ontwikkeld en aansluitend
uitgevoerd. Van Hitler kwamen de aanzet en
den, spoorwegen en financiële overheden.
het initiatief, en ook de rugdekking en de
Himmler, Heydrich en de SS-leiding
bevestiging. In welke mate hij ook de details
zorgden voor de concretisering en de
van dit programma concreet bepaalde en in
uitvoering; de uiteindelijke verantwoordewelke mate hij zich door Himmler, die
lijkheid lag bij de Führer.
DE GETTOBEWONERS
WERDEN IN GASWAGENS
VERMOORD
Hitler belooft welvaart: een eigen
auto voor alle Duitsers.
WIM BERKELAAR
Historicus aan het
Historisch Docu­
mentatiecentrum
voor het Nederlands
Protestantisme van
de Vrije Universiteit
Amsterdam.
WILLEM
MELCHING
Duitsland-deskundi­
ge aan de Universi­
teit van Amsterdam.
HISTORISCH NIEUWSBLAD | 83
AFBEELDINGEN: IMAGESELECT/AKG
Hitlers politieke beslissingen waren niet alleen gebaseerd
op waanideeën. Er zat ook een systeem achter. Zo blijkt uit
recent onderzoek naar het nationaal-socialisme.
Greiser om Joden op te nemen in het getto
van Łódź schijnt gekocht te zijn met de
toestemming van Himmler om 100.000
plaatselijke Joden te vermoorden. Deze
massamoorden moesten plaatsvinden door
vergassing, een methode waarmee men
inmiddels ervaring had. De gaswagens van
het Sonderkommando Lange, dat sinds
1940 in Warthegau Poolse psychiatrisch
patiënten had vermoord, werden nu in de
omgeving van Łódź gebruikt voor het
vermoorden van de gettobewoners.