Inhoud 3 Inleiding 4 Het hart, de kransslagaders en

Inhoud
3
Inleiding
4
Het hart, de kransslagaders en slagaderverkalking
7
Hoe stelt men een angina pectoris vast?
9
Hoe kan angina pectoris behandeld worden?
15
Leven met angina pectoris
17
Meer informatie/adressen
Inleiding
Wat is angina pectoris? Wat gebeurt er met u als u misschien angina
pectoris hebt – hoe zal men u onderzoeken, welke behandeling kunt u
krijgen, hoe leeft u met angina pectoris?
Over deze vragen gaat deze brochure. De informatie in de brochure is
bedoeld voor mensen die zelf angina pectoris hebben, en voor mensen in
hun omgeving.
Midden in de brochure zit een Aandachtspuntenlijst. Die kunt u eruit
halen en voor uzelf invullen als u naar de specialist gaat, zodat u tijdens
het bezoek geen vragen vergeet.
3
Angina pectoris
Het hart, de kransslagaders
en slagaderverkalking
Het hart zorgt ervoor dat het bloed constant door ons lichaam stroomt
en alle stoffen aan- en afvoert die overal nodig zijn of die het lichaam
kwijt moet. Het hart is een spier die werkt als een pomp. Per minuut
gaat er vier à vijf liter bloed doorheen.
Zoals alle spieren, heeft ook het hart zuurstof nodig. Die krijgt het uit
de kransslagaders: slagaders die als een krans om het hart heen liggen.
Zolang die slagaders van binnen mooie gladde wanden hebben, is er
niets aan de hand. Ook als u zich tijdens het werk of bij het sporten
geweldig hard inspant en het hart extra zuurstof nodig heeft, kunnen ze
nog altijd genoeg bloed en zuurstof aan het hart afgeven. Dat u daarbij
gaat hijgen, hoort bij het verhogen van het tempo.
Problemen ontstaan als de kransslagaders van binnen dichtslibben. Ze
zijn maar een paar millimeter in doorsnee. Er kunnen beschadigingen
ontstaan en daar kunnen klontertjes van bloedplaatjes, cholesterol en
4
Nederlandse Hartstichting
kalk aan vast gaan zitten – we noemen zo’n opeenhoping een plaque
(‘plak’) en de vorming ervan atherosclerose (‘slagaderverkalking’).
Daardoor wordt de kransslagader nauwer. Langs een plaque kan minder
bloed stromen en dan krijgt het hart minder zuurstof dan het op een
bepaald moment nodig heeft. U voelt dit als vermoeidheid bij inspanning of als pijn op de borst – oftewel angina pectoris of hartkramp. In
het ergste geval kunnen verkalkte kransslagaders leiden tot een hartinfarct: een deel van de hartspier sterft af door gebrek aan zuurstof.
Medici noemen angina pectoris en hartinfarct ook wel ‘ischemische
hartziekten’; ischemie betekent zuurstoftekort.
Hoe voelt u een angina pectoris?
Angina pectoris voelt als een drukkende pijn achter uw borstbeen, en
soms alsof er een knellende band om uw borst zit. Vaak gaat de pijn nog
verder en voelt u pijn in uw linkerarm, in uw kaken en soms naar uw rug
of schouderbladen. Bij sommige mensen is het niet de linker-, maar de
rechterarm. Angina pectoris kan ook maagklachten geven.
Angina pectoris komt in aanvallen; bijvoorbeeld als u zich inspant, bij
een emotie, bij een zware maaltijd, als u ineens van de warmte in de kou
komt. Dit noemen we de stabiele vorm van angina pectoris, omdat je
eigenlijk meteen weet waarom die optreedt. In al die gevallen vraagt het
lichaam ineens meer zuurstof dan het hart kan leveren. Stabiele angina
pectoris heeft geen dringende behandeling nodig.
5
Angina pectoris
Veel gevaarlijker is instabiele angina pectoris. In dat geval ontstaan er
stolsels in de kransslagaders of verkrampen die zonder enige directe
aanleiding; het kan gebeuren als u in rust bent. Ook als een aanval niet
overgaat of steeds terugkomt, is het waarschijnlijk zo dat de kransslagaders krampen blijven vertonen. Hiervoor is dringende medische
behandeling nodig.
Welk verband is er tussen angina pectoris en een
hartinfarct?
De pijnaanvallen van een angina pectoris veroorzaken geen blijvende
schade aan het hart zelf. Maar het zijn wel waarschuwingen dat de
bloedvoorziening van het hart niet helemaal gezond is. Een vernauwde
kransslagader loopt natuurlijk meer kans op helemaal dichtslibben dan
een gezonde slagader met een gladde wand en een normale doorsnede.
Als een bloedstolsel of een losgeschoten stukje plaque de vernauwing
niet kan passeren, stopt de bloedtoevoer via die slagader. Het deel van
de hartspier dat dan geen bloed meer krijgt, sterft af. Dit is een hartinfarct. Dit kán gebeuren, maar het hoeft niet.
Bij een dreigend hartinfarct voelt u meteen een veel ergere pijn dan bij
een aanval van angina pectoris.
6
Nederlandse Hartstichting
Hoe krijg je vernauwde kransslagaders?
Een aantal factoren verhoogt de kans op vernauwing van de kransslagaders. Hoe alles precies in zijn werk gaat weten we helaas niet. De risicofactoren zijn:
- hoge bloeddruk;
- hoog gehalte aan cholesterol (LDL);
- suikerziekte;
- familieleden die ook aan slagaderverkalking lijden;
- roken;
- gebrek aan beweging;
- te veel verzadigde vetten in het eten;
- overgewicht;
- langdurige negatieve spanning (stress).
Voor een verhoogd gehalte aan LDL-cholesterol kan men een erfelijke
aanleg hebben.
Hoe stelt men een angina pectoris vast?
Om te achterhalen of uw angina pectoris-klachten inderdaad door slagaderverkalking worden veroorzaakt, kunt u met een aantal onderzoeken
door de specialist te maken krijgen. Sommige zijn eenvoudig, andere zijn
vermoeiend en ingrijpend. Bij zulke onderzoeken gaat het steeds om
twee vragen: komen uw klachten door angina pectoris, of komen ze door
iets anders? We zetten ze op een rijtje.
- Eerst hebt u een gesprek met de specialist die beoordeelt of uw klachten
waarschijnlijk met angina pectoris samenhangen. Hij of zij zal met u
ook doornemen welke risicofactoren voor angina pectoris bij u aanwezig zijn.
- Vervolgens doet de specialist een lichamelijk onderzoek: uw bloeddruk
7
Angina pectoris
meten, met een stethoscoop de toestand van uw hart, uw bloedvaten en
uw longen beoordelen, en meten of uw gewicht gezond is voor uw lengte.
- Men maakt met behulp van plakkertjes of zuignapjes een elektrocardiogram (ECG) om de elektrische activiteit van uw hart vast te stellen;
aan de bekende grafiek van de hartslag kunnen specialisten veel zien.
Het onderzoek duurt vijf minuten.
- Bloedonderzoek in het laboratorium: men neemt wat bloed bij u af en
kijkt naar aanwijzingen voor bloedarmoede, stoornissen in de functies
van nieren en lever, suiker en cholesterol.
- Een inspanningstest. Omdat de stabiele vorm van angina pectoris
optreedt bij inspanning, laat men u een bepaalde inspanning doen en
meet men tegelijk hoe het hart zich daarbij gedraagt. Men stelt vast bij
hoeveel inspanning uw hartspier zuurstof tekort komt. U krijgt plakkers op uw rug en borst en laat u op een hometrainer fietsen of op een
loopband lopen. De plakkers zijn verbonden met een apparaat dat een
elektrocardiogram (ECG) van uw hart maakt.
- Een echocardiogram. Als een deel van uw hartspier te weinig zuurstof
krijgt, trekt dit minder goed samen dan het gezonde deel. De weerkaatsing van ultrageluidsgolven laat dit heel goed zien. Men kan meteen
zien of de hartkleppen goed werken.
- Een isotopenonderzoek of hartscan. Men spuit een licht-radioactieve
vloeistof in uw ader en kan dan foto’s van uw hart maken waarop te zien
is welke delen van het hart te weinig zuurstof krijgen. De hoeveelheid
radioactiviteit is klein. Meestal maakt men een foto in rust en een bij
inspanning (of na toediening van medicijnen).
- Hartkatheterisatie. U wordt plaatselijk verdoofd en men schuift een
slangetje via de bloedvaten naar de kransslagader. Daarna spuit men
contrastvloeistof in uw slagader. Vervolgens kan men op een röntgenfilmpje precies zien waar uw kransslagaders vernauwd zijn. Voor dit
onderzoek moet u in het ziekenhuis worden opgenomen.
U kunt bij de Nederlandse Hartstichting een aparte brochure over hart-
8
Nederlandse Hartstichting
katheterisatie aanvragen; zie achterin voor het adres of telefoonnummer.
- DNA-onderzoek. Als de specialist wil weten of u een erfelijke aanleg
voor verhoogd cholesterol hebt, zal men uw DNA in het laboratorium
analyseren; hiervoor heeft men nog wat bloed van u nodig.
Hoe kan angina pectoris behandeld
worden?
Angina pectoris kan goed worden behandeld. De kans dat u een hartinfarct zou krijgen wordt daardoor beduidend kleiner. Er zijn drie
manieren om angina pectoris te bestrijden: een gezonde leefstijl, medicijnen en een ingreep. De meeste mensen hoeven geen operatie te ondergaan en kunnen een normaal leven leiden mits ze er een gezonde
leefstijl op na houden en de juiste medicijnen nemen.
Gezonde leefstijl
Als u nog even terugkijkt naar de risicofactoren, ziet u welke zaken u
zelf in de hand hebt: lichaamsbeweging, overgewicht, cholesterol en
roken.
De meeste mensen hebben te weinig dagelijkse lichaamsbeweging.
Lichamelijke inspanning zorgt voor een goede doorbloeding van uw
hele lichaam, dus ook van uw hart, en gaat zodoende het vormen van
vernauwingen in de kransslagaders tegen. Als u meer aan lichaamsbeweging gaat doen, kunnen uw klachten afnemen. U moet het niet overdrijven door zo zwaar te gaan sporten, dat u buiten adem raakt. Denk eerder
aan regelmatig wandelen, fietsen, zwemmen, of eventueel ook aan golfen, aquajoggen, dansen, etc.
9
Angina pectoris
U kunt in de meeste plaatsen meedoen met sport- en zwemgroepen van
de stichting Hart in Beweging (HIB), aangesloten bij de Stichting Hoofd
Hart en Vaten. Daar zijn deskundige begeleiders bij aanwezig met wie u
kunt overleggen of u zich te veel of te weinig inspant. Zie voor het adres
achterin deze brochure.
Heeft u bij weinig inspanning al last van pijn op de borst? Overleg dan
met uw arts wat u het beste kunt doen.
Veel mensen zijn eigenlijk te zwaar. De extra kilo’s vragen te veel inspanning van het hart. U kunt (laten) uitrekenen hoeveel kilo u misschien te
zwaar bent, of wat uw ideale gewicht is. Uw gezonde gewicht hangt
vooral samen met uw lengte en wordt uitgedrukt in de Body-MassIndex, de BMI. Op www.hartstichting.nl kunt u zelf de BMI-meter
invullen. Afvallen gebeurt al als u meer gaat bewegen, en meestal kunt u
ook nog wat kilo’s kwijtraken door uw eetgewoonten aan te passen: minder eten, minder snoepen, minder vet eten. U zult merken dat u minder
aanvallen van angina pectoris krijgt.
Eventueel kunt u van uw arts een verwijzing naar een diëtist krijgen die
u bij het afvallen kan begeleiden.
Door regelmatige beweging en een normaal gewicht verkleint u de kans
op suikerziekte, een hoge bloeddruk en een hoog cholesterolgehalte.
Wees ook zuinig met zout.
10
Nederlandse Hartstichting
Stress is in onze maatschappij een normaal verschijnsel geworden. Het is
niet meer de vraag óf je er ooit last van krijgt, maar vooral hoevéél last je
ervan ondervindt. Voor mensen met angina pectoris is stress – de druk
van veel, vaak negatieve spanningen tegelijk – uiterst ongezond. Laat u
zo weinig mogelijk door drukte en problemen beïnvloeden. Uw hart is
belangrijker dan de meeste dingen waar gezonde mensen zich druk over
maken.
Roken heeft een rechtstreekse uitwerking op vaatvernauwing. Als u rookt
kunt u er het beste meteen helemaal mee stoppen. U zult vanzelf merken
dat u daardoor minder aanvallen van angina pectoris krijgt, en dat u
zich gemakkelijker kunt inspannen. Zorg wel dat u niet méér gaat eten
of snoepen.
Het lukt niet iedereen om zomaar met roken te stoppen. STIVORO (de
nationale organisatie voor voorlichting over de gezondheidsrisico’s van
roken) biedt hulp; zie het adres achterin deze brochure. Langzaam stoppen (‘afbouwen’) werkt niet.
Wilt u weten of u gezond leeft? Kijk eens op www.gezondlevencheck.nl.
Medicijnen
Diverse medicijnen helpen om de oorzaken en de gevolgen van angina
pectoris te bestrijden. De medicijnen verlagen de zuurstofbehoefte van
11
Angina pectoris
het hart en voorkomen of verlichten zodoende de pijn. Bij de instabiele
vorm van angina pectoris helpen antistollingsmiddelen.
We verdelen de medicijnen in een aantal verschillende groepen. De
belangrijkste zijn: nitraten, bètablokkers, calciumantagonisten, antistollingsmiddelen en cholesterolverlagers. Daarnaast zijn er nog medicijnen die verhoogde bloeddruk of een verminderde hartfunctie
tegengaan.
Nitraten
Nitraten zorgen voor een verwijding van de bloedvaten. Daardoor hoeft
het hart niet zo hard te pompen en heeft het minder zuurstof nodig.
De pompspray en het ‘tabletje onder de tong’ zijn nitraatmedicijnen die
u gebruikt op het moment dat u ze nodig hebt. Als u die gebruikt bij een
aanval van angina pectoris, is de pijn meestal binnen enkele minuten
weg. Patiënten blijken een voorkeur te hebben voor de pompspray,
omdat die het snelste werkt. U kunt de spray of het tabletje onder de
tong ook nemen vóór u zich gaat inspannen, om ervoor te zorgen dat de
pijn niet optreedt. De sprays en tabletjes onder de tong zijn na een half
uur uitgewerkt.
Daarnaast zijn er tabletten, capsules en nitraatpleisters die u een aantal
uren lang tegen aanvallen van angina pectoris beschermen.
Bètablokkers
Bètablokkers werken in op de prikkels die de hartslag regelen. Bij
inspanningen of emoties zorgen die prikkels normaal voor een snellere
hartslag. Bètablokkers houden dat tegen, waardoor het hart dus toch
niet zo veel kracht - en dus zuurstof - nodig heeft. Dit verkleint de kans
op een aanval van angina pectoris.
Er zijn veel verschillende vormen en merken bètablokkers. Als u last
hebt van bijwerkingen, kan uw arts u een ander merk voorschrijven.
12
Nederlandse Hartstichting
Bepaalde vormen bètablokkers (met toevoegingen als ‘durette’, ‘retard’
of ‘zoc’) werken langzaam en zijn daarom goed voor een hele dag.
Calciumantagonisten
Spieren trekken sterker samen als er meer calcium (kalk) in aanwezig is.
Calciumantagonisten (ook wel calciumblokkers genoemd) verhinderen de
opname van calcium in de spiercellen.
Sommige van deze medicijnen werken rechtstreeks op de hartspier: de
hartslag wordt rustiger en de kracht wordt minder. Andere calciumantagonisten werken op de spieren in de aders en slagaders, zodat die zich verwijden. In beide gevallen wordt de kans op een aanval van angina pectoris
kleiner. Patiënten krijgen deze medicijnen een- of tweemaal per dag.
Antistollingsmiddelen
Antistollingsmiddelen worden vaak ook bloedverdunners genoemd; het
gaat erom dat de kans op het ontstaan van stolsels en plaques vermindert. Er zijn plaatjesremmers en antiklontermiddelen.
- De bloedplaatjes hebben de neiging om kapot te stoten, samen te klonteren en een plaque te vormen. De plaatjesremmers gaan dit tegen.
- De lever produceert de stoffen waardoor het bloed kan klonteren. De
antiklontermiddelen werken op de lever en zorgen ervoor dat de stollingsfactor van het bloed vermindert. Voor het gebruik van antiklontermiddelen moet de Trombosedienst u regelmatig controleren om steeds
de juiste stollingstijd (INR-waarde) in te stellen.
Neem contact op met deze dienst of met uw huisarts als u last krijgt van
onverklaarbare blauwe plekken of ongewone bloedingen. Bijvoorbeeld
een bloedneus, een wond die blijft bloeden, hevige of onverwachte
menstruatie, bloed in de urine of de ontlasting, ophoesten of uitbraken
van bloed of iets dat er uit ziet als koffiedik. Ook als u uw hoofd stoot
met blauwe plek of wondje tot gevolg, is het raadzaam om contact op te
nemen met de Trombosediens of met uw huisarts.
13
Angina pectoris
Cholesterolverlagende middelen
Cholesterolverlagende middelen remmen de verdere slagaderverkalking
af. Ze houden de wanden van de bloedvaten in conditie, de plaques
groeien niet meer aan en de kans op een infarct of een instabiele angina
pectoris wordt er kleiner door.
Houdt u altijd aan de voorgeschreven dosering van de medicijnen en
overleg eerst met uw arts als u last van bijwerkingen krijgt.
De Nederlandse Hartstichting heeft een geneesmiddelenkaart ontwikkeld. Hierop kunt u alle medicijnen noteren die men u heeft voorgeschreven. Zie achterin deze brochure hoe u de kaart kunt bestellen.
Operatie of dotterbehandeling
Mochten een gezonde leefstijl en medicijngebruik de klachten niet
verhelpen, dan zal nader onderzoek nodig zijn en moet u misschien
geopereerd of gedotterd worden, of een stent krijgen.
Het onderzoek zal gebeuren met een hartkatheterisatie zoals we die
eerder hebben besproken.
De mogelijke ingrepen zijn:
- dotteren (ook wel PTCA of ballondilatatie genoemd);
- het plaatsen van een stent;
- een bypassoperatie (omleiding).
Bij dotteren maakt men met behulp van een ballonnetje de vernauwde
plek wijder, waarna het ballonnetje weer wordt weggehaald.
14
Nederlandse Hartstichting
Een stent is een soort balpenveertje dat de slagader op de plaats van de
vernauwing wijd houdt.
Bij een bypassoperatie maakt men met een stukje ader uit uw been, of
van een slagader van de borst of van de maag, een omleiding van de
lichaamsslagader (aorta) tot voorbij de vernauwing in de kransslagader.
Over deze ingrepen heeft de Nederlandse Hartstichting aparte brochures. Zie achterin deze brochure hoe u deze kunt bestellen.
Leven met angina pectoris
Kan ik autorijden met angina pectoris?
In principe mogen mensen met angina pectoris autorijden. Als u tijdens
het rijden een aanval van angina pectoris krijgt, doet u er het beste aan
om zo snel mogelijk langs de kant te gaan staan tot de aanval over is. Bij
mensen met de stabiele vorm van angina pectoris zal een aanval tijdens
rustig autorijden niet zo gauw optreden. Bij mensen met de instabiele
vorm van angina pectoris is dit veel onvoorspelbaarder; het is verstandig
om in dat geval geen auto meer te rijden. Mensen die professioneel rijden (truckers, buschauffeurs) moeten met hun arts of het Centraal
Bureau Rijvaardigheidsbewijzen (CBR) overleggen of ze hun beroep
mogen blijven uitoefenen.
Kan seksualiteit met angina pectoris?
Seksualiteit en angina pectoris gaan goed samen. Aanvallen van angina
pectoris komen maar heel zelden tijdens het vrijen voor. U hoeft hier dus
niet bang voor te zijn. Als het toch gebeurt, bespreek dit dan op een open
manier met uw partner. Probeer de inspanning wat te beperken en de aanval vóór te zijn, of neem van tevoren een spraytje of tabletje onder de tong.
15
Angina pectoris
Hoe ziet mijn toekomst eruit?
De meeste mensen met angina pectoris leiden niet echt een heel erg
ander leven dan ieder ander. Het belangrijkste verschil zal zijn dat u uw
grenzen in acht moet nemen als u geen onnodige pijn wilt lijden. Zie
ook onze adviezen onder ‘gezonde leefstijl’.
Als u graag contact hebt met andere mensen die angina pectoris hebben
en die na de diagnose hun leven opnieuw hebben ingericht, kunt u die
ontmoeten via Hartezorg, Federatie van Hartpatiëntenorganisaties. Zie
de gegevens achterin deze brochure.
Wanneer moet ik de dokter raadplegen?
U maakt zich waarschijnlijk iets meer dan anderen zorgen om uw
gezondheid. In een aantal gevallen kunt u het beste naar de dokter of
zelfs naar de eerste hulp gaan of bellen.
- raadpleeg de dokter als u meer aanvallen dan normaal krijgt, of als die
pijnlijker worden;
- raadpleeg de dokter als u denkt dat uw medicijnen niet zo goed meer
werken of als u bijwerkingen ondervindt;
- duurt de pijn langer dan 5 minuten terwijl u rustig bent, is de pijn veel
erger, voelt het als ‘het strak aantrekken van een band om uw borst’,
gaat u zweten en helpt het nitraatmedicijn niet? Dan hebt u mogelijk
een hartinfarct. Bel het alarmnummer 112 voor een ambulance, of rechtstreeks met het ziekenhuis van uw cardioloog.
Maar misschien is het geen hartinfarct. Korte stekende pijnen in de borst
komen vrijwel altijd van de ribben, de spieren of de zenuwen; bijvoorbeeld als gevolg van hyperventilatie. Als u er gerust in bent dat het
zoiets is en geen hartinfarct, raadpleeg dan wel uw dokter.
16
Nederlandse Hartstichting
Meer informatie/adressen
Wilt u meer informatie over hart- of vaatziekten? Bel dan op werkdagen
van 10.00 – 16.00 uur met de Informatielijn van de Nederlandse
Hartstichting: 0900 3000 300 (lokaal tarief).
De Nederlandse Hartstichting heeft diverse brochures ontwikkeld,
waaronder brochures over een gezonde leefstijl en een te hoog cholesterolgehalte, maar ook over diverse hart- en vaatziekten en geneesmiddelen. De Nederlandse Hartstichting geeft ook een geneesmiddelenkaart
uit. Deze brochures en geneesmiddelenkaart kunt u gratis aanvragen op
de internetpagina van de Nederlandse Hartstichting:
www.hartstichting.nl
U kunt ze ook schriftelijk bestellen:
Nederlandse Hartstichting, Postbus 300, 2501 CH Den Haag
of per e-mail: [email protected]
Patiëntenverenigingen
Hartezorg, Federatie van Hartpatiëntenorganisaties, is een samenwerkingsverband van regionaal werkende hartpatiëntenverenigingen in
Nederland, die als voornaamste taak hebben de voor- en nazorg te behartigen van hartpatiënten en hun partners. Voor informatie en namen en
adressen van regionale contactpersonen kunt u contact op nemen met:
Hartezorg
p/a Stichting Hoofd Hart en Vaten
Postbus 132
3720 AC Bilthoven
Telefoon 030 659 46 54
(van maandag tot en met vrijdag van 9.00 tot 17.00 uur)
e-mail: [email protected], website: www.hartezorg.nl
17
Angina pectoris
De stichting Hart in beweging (HIB) is een landelijk samenwerkingsverband van ongeveer 200 plaatselijke spel- en sportgroepen voor
(ex-)hartpatiënten. Voor informatie en regionale adressen kunt u contact
opnemen met:
Hart in Beweging
p/a Stichting Hoofd Hart en Vaten
Postbus 132, 3720 AC Bilthoven
Telefoon 030 659 46 52 (van ma. tot en met vrij. van 9.00 tot 17.00 uur)
e-mail: [email protected], website: www.hartinbeweging.nl
Stoppen met roken
Heeft u vragen, advies nodig, of gewoon behoefte aan een steuntje in de
rug, dan kunt u 7 dagen per week en 24 uur per dag bellen met de informatielijn van STIVORO (de nationale organisatie voor voorlichting over
de gezondheidsrisico’s van roken): 0900 93 90 (€ 0,10/per minuut). Op
werkdagen tijdens kantooruren kunt u op dit nummer terecht voor meer
persoonlijke vragen en steun.
STIVORO voor een rookvrije toekomst
Postbus 16070
2500 BB Den Haag
website: www.stivoro.nl
Voeding
Het voedingscentrum heeft verschillende folders en brochures over
gezonde voeding en de brochure ‘Dieet bij verhoogd cholesterolgehalte’.
Voedingscentrum
Postbus 85700
2508 CK Den Haag
Telefoon: 070 306 88 88 op werkdagen van 9.00 tot 17.00 uur.
website: www.voedingscentrum.nl
18
Nederlandse Hartstichting
De Nederlandse Hartstichting heeft deze informatie met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samengesteld, maar kan geen aansprakelijkheid aanvaarden voor de juistheid, volledigheid en actualiteit ervan. Bovendien gaat het om algemene informatie, waar niet zonder
meer medische conclusies voor een individueel geval aan kunnen worden verbonden. Voor
een juiste beoordeling van uw eigen situatie, dient u dus altijd te overleggen met uw arts of
andere professionele hulpverlener.
Deze brochure en de hierin opgenomen aandachtspuntenlijst is ontwikkeld door Project 2gesprek (een samenwerkingsverband tussen het Academisch Ziekenhuis Utrecht en de
Nederlandse Patiënten Consumenten Federatie) in samenwerking met Hartezorg, Federatie
van Hartpatiëntenorganisaties, de Nederlandse Vereniging voor Cardiologie en de
Nederlandse Vereniging voor Hart- en Vaatverpleegkundigen in opdracht van de
Nederlandse Hartstichting.
Daar waar in deze brochure wordt vermeld dat de cardioloog u informeert, wordt bedoeld
dat de cardioloog hier geldt als eindverantwoordelijke. Daadwerkelijk kan de informatie,
afhankelijk van deskundigheidgebied of taaktoedeling, aan u worden verstrekt door andere
behandelaars en begeleiders.
Deze brochure is een uitgave van de Nederlandse Hartstichting en is tot stand gekomen met
medewerking van Dr. R.M.M.Gevers (cardioloog Jeroen Bosch Ziekenhuis locatie Groot
Ziekengasthuis), dhr. P. Brock (patiënt), dhr. K. Dijkstra (patiënt) en dhr.W. Roskamp (patiënt).
Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel
van druk, fotokopie, microfilm, of welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de Nederlandse Hartstichting.
Colofon
Tekst: Vandelaar tekstbewerking, Antwerpen i.s.m. de Nederlandse Hartstichting
Illustraties: Ben Verhagen/Comic House, Oosterbeek
Druk: Thieme MediaCenter Rotterdam
Copyright: Nederlandse Hartstichting
Herziene uitgave: maart 2005
Informatielijn
0900 3000 300
(lokaal tarief)
Postbus 300, 2501 CH Den Haag
www.hartstichting.nl
BII 200503 PZ04
Deze brochure is vervaardigd uit chloor- en zuurvrij papier
Giro 300