De polders van Nederland een geologisch

De polders van Nederland
een geologisch succesverhaal
Kim Cohen
Universiteit Utrecht
KNAG Onderwijsdag 2016 - Ronde B - Lezing B09
Bing maps
Fysische Geografie UU
Instructieboren te Montfoort | al meer dan 50 jaar veldwerk Laaglandgenese
Esther Stouthamer
Wim Hoek
Henk Berendsen
†
2007
Deel 1
Berendsen
Fysische Geografie van Nederland
Stouthamer Cohen Hoek
7e geheel herziene druk
uitgeverij: Perspectief Utrecht
illustraties: C&M – GEO – UU
www.geo-vorming.nl
Huidige rivieren
Hoofdstuk 10 – Holoceen, jongste 3000 jaar
De vorming van het land – Figuur 10.12
Oudere rivieren, voor de bedijking
+2 m
Zeeniveau
-6
veen
Hoofdstuk 9 – Holoceen, tot 3000 jaar geleden
De vorming van het land – Figuur 9.22
De droogmakerijen
in het westen
zijn littekens van
verdwenen veen
De vorming van het land – Figuur 9.24
Polders een succesverhaal ?
Bing maps
Bing maps
Actueel Hoogtebestand Nederland
Droogmakerijen
Droogmakerijen
Copes
Copes
Copes
Droogmakerijen
Copes
Copes
Copes
Copes
www.ahn.nl/viewer en net zo leuk: www.topotijdreis.nl
De vorming van het land – Figuur 10.7
VEEN
OUDE ZEEKLEI
ontstaan van
veenkussens
IJzertijd
voor Chr.
na Chr.
eerste slootjes
Romeinse tijd
Vroege Middeleeuwen
overal sloten; dijken
ontginning van
veenkussens
Late Middeleeuwn
hogere dijken
molens
Gouden Eeuw
Naar: Vos 2015
(Naar Vos 2015)
De vorming van het land – Figuur 10.4
Maaivelddaling in veenweidepolders
+2
(m)
+1
NAP
waar copes bewaard
bleven, daalde het
maaiveld minder hard
-1
-2
geschiedenis
van peilbeheer:
werken werken werken
-3
1000
1400
Naar: Wetenschappelijke Atlas van Nederland 1985
1700
2000
De vorming van het land – Figuur 10.6
De droogmakerijen
in het westen
zijn littekens van
verdwenen veen
De cope-polders
van Utrecht
hebben een kleidek
over het veen
Hoe zo gekomen? hoe bestendig?
De Uithof
Reeuwijk
De vorming van het land – Figuur 10.7
West
Veen op Veen
Holland - Reeuwijkse Plassen
Oost
Klei op Veen
Utrecht - De Uithof
Tweedeling van het Groene Hart
Holland
Utrecht
De Uithof
Reeuwijk
“Ik worstel en kom boven”
“Wij zullen handhaven”
1000 jaar waterwerken
1000 jaar sloten
“Bij ons ging het toch
eigenlijk in één keer goed”
De vorming van het land – Figuur 10.7
Tweedeling van het Groene Hart *
De manier van ontginnen
was overal hetzelfde
maar de houdbaarheid niet.
* Dr. Cohen heeft het vandaag vooral over de uitgestrekte poldergebieden
tussen de rivierlopen en kreken – niet over oeverwallen pal langs rivieren
Voor blijvend succes van
Nederlands polders, maakte
de geologie het verschil
en dus niet de mens - of toch?
…hoe kwam de geologie dan zo verschillend?
…hebben de polders een houdbaarheidsdatum?
Kartering
Geologie
Geomorfologie
Sedimentologie
Bodem
Grondwater
Vegetatie
Landschap
Archeologie
Ontginning
Landgebruik
Geomorfologische kaart Stuivenbergse stroomrug - Berendsen 1982
Ieder puntje, een utrechtse handboring
Landschapsreconstructies
Van boven en terug in de tijd:
Satellietbeelden en Luchtfoto’s
Topografie, Hoogtekaarten
Van onder, als aanloop naar het heden:
Historie van ontginning
Geologische opbouw
Lange geologische profielen
Benschop
Achthoven
NAP
De Meern
NAP
5 km
Berendsen 1982; Tornqvist 1993; Gouw & Erkens, 2007
Datering van rivierlopen
Begin en Einde per tak
Naar: Berendsen & Stouthamer 2001
De vorming van het land – Figuur 9.28
Rijn-Maas delta, Nederland
huidig
1 BC/AD
3000 BC
6000 BC
Last ice age
Kaartenserie ‘Peter Vos’
Atlas van Nederland in het Holoceen
v1 2011
www.archeologieinnederland.nl
v2 2015
Tussen 12.000 en 8.000 jaar geleden
9000 voor Chr.
5500 v. Chr.
Droog
gevallen
Noordzeebodem
5500 voor Chr.
Stuwwallen
Rijndal
liep de Noordzee weer onder na de ijstijd
Naar Vos 2015
De vorming van het land – Figuur 9.31, 9.32
Tussen 8.000 en 5.000 jaar geleden
5500 voor Chr.
3850 voor Chr.
veranderde West Nederland in een delta
Naar Vos 2015
De vorming van het land – Figuur 9.33, 9.34
Tussen 5.000 en 2.500 jaar geleden
2750 voor Chr.
500 voor Chr.
was het gebied een veen-rivierenvlakte
Naar Vos 2015
De vorming van het land – Figuur 9.35, 10.16
Tussen 2.500 en 1.000 jaar geleden
100 na Chr.
100 v Chr.
900 na Chr.
kreeg de mens gebruikersinvloed op de delta
Naar Vos 2015
De vorming van het land – Figuur 10.17, 10.18
In de jongste 1.000 jaar
1500 na Chr.
2000 na Chr.
waren er dijken, sloten, molens, steden
Naar Vos 2015
De vorming van het land – Figuur 10.19, 10.21
www.archeologieopdekaart.nl
9000 voor Chr.
5500 voor Chr.
3850 voor Chr.
2750 voor Chr.
500 voor Chr.
100 na Chr.
900 na Chr.
1500 na Chr.
1850
Heden
Klei-op-veen een geologisch succesverhaal
Deltaverandering 1000 voor  1000 na Chr.
1000 AD
1000 BC
Een hausse van rivierverleggingen…
Naar Berendsen & Stouthamer 2001, Cohen e.a. 2009, 2012, 2016
De vorming van het land – Hoofdstuk 10
Hoeveel klei uit welke tijd?
^
N
Proefschrift
Erkens (2009)
Naar Erkens 2009
De vorming van het land – Hoofdstuk 10
Landbouwerosie uit Duitsland hoopt zich
vanaf Romeinse tijd in de delta op
^
N
BEDIJKING
3
Mton
/jr
2
1
Nu
Naar Erkens 2009
De vorming van het land – Figuur 10.5
^
N
BEDIJKING
Wat als de Romeinen al met
cope-ontginning begonnen zouden zijn?
3
Mton
/jr
2
1
Generaal Drusus
c. 12 v. Nu
Chr.
Naar Erkens 2009
De vorming van het land – Figuur 10.5
^
N
BEDIJKING
De bisschoppen ‘kozen’ het juiste moment
om met de ontginning te beginnen
3
Mton
/jr
2
1
Domtoren
14e eeuw
Nu
Naar Erkens 2009
De vorming van het land – Figuur 10.5
Deltaverandering 1000 voor  1000 na Chr.
Dankzij ontbossing en erosie in
het Duitse achterland, was er
versnelde sedimentatie en groots
uitdijen van de delta in Nederland
Wat maakte het succesverhaal?
Holland
Veen-op-Veen
is een probleem
Utrecht
Klei-op-Veen is Antropogeen
‘laat genoeg begonnen met ontginnen’
1000 jaar sloten
1000 jaar waterwerken
www.ahn.nl/viewer & www.topotijdreis.nl
Van de
bovenburen moet
je het hebben
De vorming van het land – Figuur 10.7
Houdbaarheidsdatum op polders
1000 jaar
waterproblematiek
www.ahn.nl/viewer & www.topotijdreis.nl
1000 jaar
houdbare
ontginning
De vorming van het land – Figuur 10.7
Geschiedenis relevant voor nu?
Kans op verzakkingen
Kunt u nog wat zakken?
Bij zelfde polderpeil, met/zonder opgewarmd klimaat
2050
2050
zonder
opwarming
met
opwarming
0.5–1.5 m
0.5–1.5 m
+2
(m)
+1
NAP
-1
-2
-3
ingreep
1000
1400
1700
2000
Hoe zit het met klei op veen in
Mississippi delta andere delta’s? Rijn-Maas delta
Noordzee
Golf van Mexico
conclusie
Ontginning geologisch succesverhaal
dankzij antropogene sedimentatiegolf
Verhaal in kaarten en figuren
Tweedeling van het Groene Hart
Klei-op-veen bestendiger dan veen-op-veen
Houdbaarheidsdatum op polders internationaal
web viewer
Bladerboek
Deltares
Paleomaps
Mobile App
Broekzak
www.geo-vorming.nl
(alleen Android)