Hormonale behandeling van prostaatkanker

Hormonale behandeling van
prostaatkanker
2
Tijdens uw bezoek aan de polikliniek urologie heeft uw
behandelend uroloog met u besproken dat de resultaten van de
onderzoeken definitief bevestigen dat u in aanmerking komt
voor hormonale behandeling van prostaatkanker.
In de meeste gevallen is dit omdat er sprake is van uitgezaaide
prostaatkanker (bijvoorbeeld naar lymfeklieren of botten),
waarbij er sprake is van een palliatieve behandeling. Een
palliatieve behandeling betekent dat de groei van kankercellen
kan worden gestopt of vertraagd en de klachten worden
verminderd, maar dat een definitieve genezing niet mogelijk is.
Vaak wordt hormoontherapie dan ook gegeven in combinatie
met chemotherapie (Docetaxel).
Daarnaast wordt hormoontherapie ook gegeven bij patienten
die bestraling moeten ondergaan voor een tumor in de prostaat
die bestraald gaat worden. De behandeling is dan wel gericht
op genezing en de hormoontherapie zorgt ervoor dat de tumor
gevoeliger is voor bestraling.We hebben geprobeerd alle
belangrijke informatie over de hormoontherapie voor u zo goed
mogelijk op een rijtje te zetten. Het is niet de bedoeling dat
deze folder de persoonlijke gesprekken met uw uroloog of de
verpleegkundig specialist vervangt. U kunt met vragen of
problemen bij hem of bij de verpleegkundigen van de
polikliniek urologie terecht.
3
Hormoontherapie
De groei van prostaatkankercellen kan worden afgeremd als de
productie van het testosteron wordt verminderd of stopgezet.
De productie van testosteron kan worden stopgezet door het
testosteron-producerende weefsel uit de zaadballen operatief te
verwijderen (orchidectomie).
Ook zijn er medicijnen die de productie van testosteron in de
zaadballen stil leggen. Deze medicijnen worden LHRH analogen
genoemd, en lijken qua chemische structuur erg op het hormoon
LHRH wat door de hypofyse (bij de hersenen) geproduceerd
wordt en een belangrijke rol heeft in de testosteronproductie.
Door dit LHRH analoog toe te dienen raakt de hypofyse uitgeput
en valt de natuurlijke productie van testosteron in de zaadballen
stil. Het testosteron wordt tijdens zo’n hormoonbehandeling
zelden nul, omdat ongeveer 5% van de testosterinprductie in de
bijnieren plaatsvindt, hetgeen niet wordt geremd door deze
operatie of medicijnen. Er zijn verschillende LHRH analogen
beschikbaar en uw uroloog zal met u bespreken welke voor u het
meest geschikt is.
Deze medicijnen moeten één keer per 3 of 6 maanden door een
injectie in de buikwand worden toegediend. Deze behandeling is
omkeerbaar; na het stoppen van deze injectie zal in de meeste
gevallen na enige tijd de eigen testosteronproductie weer op
gang komen. Een orchidectomie daarentegen is onomkeerbaar.
Naast LHRH analogen zijn er ook de zogenaamde antiandrogenen. Wanneer gestart wordt met een LHRH analoog
wordt meestal gedurende vier weken een anti-androgeen erbij
gegeven. Anti-androgenen zijn tabletten die de aanhechting van
testosteron op de prostaat(kanker)cellen blokkeren en zo een
flare-up voorkomen. Een ‘flare-up’ is een tijdelijke heftige
opleving van de ziekte doordat de hypofyse voor een korte
periode na starten van het LHRH-analoog juist de
4
testosteronproductie gaat stimuleren. Binnen vier weken is deze
klier door de LHRH analoog oververzadigd, en kan verdere
inname van anti-androgenen gestopt worden. Soms worden antiandrogenen ook gegeven als enige behandeling van
prostaatkanker, u krijgt dan geen injecties en moet steeds met de
tabletten doorgaan.
5
Wanneer hormoontherapie?
Wanneer de prostaattumor is uitgezaaid, is de behandeling
enerzijds gericht op stopzetten of vertragen van de ziekte, maar
ook op het verlichten van de eventuele klachten (palliatieve
behandeling). De meest succesvolle palliatieve behandeling voor
prostaatkanker is hormoontherapie. Het belangrijkste onderdeel
van een hormonale behandeling is de chirurgische of chemische
castratie (respectievelijk orchidectomie en behandeling met
LHRH analogen). Meestal vindt hormonale therapie bij uitgebreide uitzaaiingen
en/of hoge of snel stijgende PSA waarden plaats. Hormonale
behandeling bij uitgezaaid prostaatkanker slaat bij meer dan 90%
van de mannen aan en dit effect houdt maanden tot soms wel
jaren aan.
Hormoontherapie kan ook in combinatie met bestraling
(radiotherapie) van de prostaat worden gegeven om de
prostaatkankercellen gevoeliger te maken voor bestraling en zo
het effect van de bestraling en kans op genezing te vergroten.
Bijwerkingen van hormoontherapie
Hormoontherapie kent een aantal bijwerkingen, onafhankelijk
van vorm (operatie, injectie en/of tabletten) van deze
behandeling.
•Na het starten van hormoontherapie treden er veelal
opvliegers op. Opvliegers gaan gepaard met een plots gevoel
van warmte, rode vlekken in de hals en prikkelbaarheid.
Gaandeweg de behandeling, na maanden, worden het aantal
opvliegers vaak vanzelf minder. Mochten de opvliegers erg
storend zijn, dan kunt u met uw uroloog overleggen of het
verstandig is te starten met medicijnen om deze te
onderdrukken
•Ook kunnen er gevoelige tepels ontstaan en kan er
borstontwikkeling optreden. Dit laatste is dan blijvend.
•Het hoofdhaar kan dunner en slapper worden.
6
•Andere bijwerkingen zijn impotentie, afname van de
spiermassa en -kracht, moeheid, gewichtstoename,
botontkalking (osteoporose), en bloedarmoede (anemie).
•Ook neemt het risico op hart- en vaatziekten toe en is het
verstandig om als u al enige tijd hormoontherapie krijgt dit te
laten controleren bij de huisarts, het zogenaamde
cardiovasculair risicomanagement.
Hoe lang werkt de hormoontherapie?
De gemiddelde duur tussen de start van de hormoontherapie en
het moment van prostaatkankergroei (ziekteprogressie), varieert
van maanden tot jaren. Wanneer ondanks de hormoontherapie
het PSA (prostaat specifiek antigeen) in het bloed oploopt, is er
sprake van hormoonongevoelige ziekte (castratieresistent
prostaatcarcinoom). Er kan dan geprobeerd worden de groei van
prostaatkanker opnieuw te remmen door anti-androgenen aan
de LHRH injectie toe te voegen. Een klein percentage (minder
dan 5%) van testosteron-achtige stoffen (androgenen) wordt
geproduceerd door de bijnieren. De stimulerende werking
hiervan op porstaatkanker wordt weer geremd door deze antiandrogenen. De combinatie van behandeling van LHRH injecties
met anti-androgenen wordt maximale androgeenblokkade (MAB)
genoemd. Als patiënten langere tijd behandeld zijn met deze
combinatiebehandeling en het PSA opnieuw stijgt kan de ziekte
soms opnieuw enkele maanden tot staan worden gebracht door
het anti-androgeen te staken. Dit wordt een antiandrogeenonttrekkingsreactie genoemd. Hierna is ook bij deze
patiënten sprake van hormoon-ongevoelige prostaatkanker.
Ook bij hormoon-ongevoelige prostaatkanker is het zinnig de
LHRH-analoog te continueren. Dit is om te vermijden dat naast
de hormoon-ongevoelige prostaatkankercellen ook weer groei
optreedt van kankercellen die nog wel (deels) gevoelig (en dus
geremd) zijn voor de hormoontherapie.
7
In het geval van hormoon-ongevoelige prostaatkanker zal de
uroloog de vervolgstappen zoals chemotherapie of tweedelijns
hormoontherapie met u bespreken.
Combinatie van hormoontherapie met andere medicijnen.
Chemotherapie (Docetaxel)
Als u bij de uroloog komt en direct al uitgebreide uitzaaiingen
heeft van uw prostaatkanker (bij presentatie) dan wordt de
hormoontherapie vaak gecombineerd met chemotherapie. Als u
hiervoor in aanmerking komt zal de uroloog dit met u bespreken
en wordt u verwezen naar de afdeling Medisch Oncologie voor
deze chemotherapie. Hierna blijft u gewoon onder controle bij
uw uroloog. Soms wordt chemotherapie ook gegeven bij het
ontstaan van hormoonongevoelige prostaatkanker, ook dan gaat
u door met de hormoontherapie en wordt u verwezen naar de
afdeling Medische Oncologie.
Tweedelijns hormonale therapie (Enzalutamide/Abiraterone)
In het geval er hormoonongevoelige prostaatkanker bij u is
vastgesteld is er soms ook de mogelijkheid om via andere routes
de gevoeligheid van de prostaatkankercel voor testosteron te
beinvloeden, dit noemen we tweedelijns hormonale therapie.
Vaak gebeurt dit pas bij patienten die ook al chemotherapie
hebben gehad. Indien dit voor u van toepassing is zal uw uroloog
dit met u bespreken.
Denosumab
Een bekende bijwerking van hormoontherapie is osteoporose
(botontkalking) en als er sprake is van uitgebreide uitzaaiingen
naar de botten kan ook het risico op een botbreuk toenemen.
Om de kans op beiden te verminderen zal uw uroloog met u
bespreken te starten met een medicijn dat het bot zo gezond
mogelijk houdt, dit medicijn heet Denosumab en wordt via een
injectie toegediend. Afhankelijk van de uitgebreidheid van de
botuitzaaiingen en of er al dan niet sprake is van hormoonongevoelige prostaatkanker krijgt u een maandelijkse of
halfjaarlijkse injectie.
8
Hormoontherapie in de praktijk
Uw uroloog maakt de recepten voor de hormoontabletten
(antiandrogenen) en hormooninjecties (LH-RH anologen) klaar.
Deze formulieren worden in principe naar apotheek Brakkestein
gefaxt. Via Brakkestein loopt de ‘thuisprikservice’ (Primazorg).
Wanneer u voor deze service bent aangemeld krijgt u op een
afgesproken tijdstip uw medicijnen thuis en wordt door een
ervaren verpleegkundige van de Primazorg de injectie
toegediend. U hoeft zelf geen contact op te nemen met de
apotheek. De verpleegkundige belt u (zie ook de folder
Primazorgthuisprikservice).
Uiteraard is het ook mogelijk uw medicijnen bij de apotheek
Brakkestein of uw eigen apotheker op te halen. Bij apotheek
Brakkestein zijn gekwalificeerde verpleegkundigen of
doktersassistentes aanwezig die u de injectie ter plekke kunnen
toedienen. Wanneer u de ‘hormoonspuit’ bij uw eigen apotheker
haalt, zal uw huisarts of zijn assistente deze injectie moeten
toedienen. Het is raadzaam om uw afsprakenkaart mee te nemen
naar de apotheek of uw huisarts.
Op de kaart kan dan de datum van de injectie worden ingevuld.
Neemt u deze kaart mee naar het eerst volgende
polikliniekbezoek?
Vragen
Een palliatieve behandeling in verband met prostaatkanker is een
ingrijpende gebeurtenis voor u en uw naasten. Het is dan ook
vanzelfsprekend dat u vragen heeft over deze therapie en de
gevolgen ervan. Bespreek dit samen met uw partner/directe
naasten en met uw behandelend arts of specialistisch
verpleegkundige.
9
Bericht van verhindering
Bent u op het afgesproken tijdstip voor poliklinisch onderzoek
verhinderd, bel dan zo snel mogelijk de polikliniek urologie. Er
kandan nog een andere patiënt in uw plaats komen.
Apotheek Wilhelmina Brakkestein
Kanunnik Myllinckstraat 5
6525 WS NIJMEGEN
Telefoon: (024) 355 30 62
Fax: (024) 355 30 83
e-mail: [email protected]
Thuisprikservice Primazorg
Postbus 15
6566 ZG Millingen aan de Rijn
Telefoon: (024) 388 27 53
E-mail: [email protected]
Website: www.primazorg.nl
10
11
Adres en telefoonnummer
Canisius Wilhelmina Ziekehuis
Weg door Jonkerbos 100
6532 SZ Nijmegen
Polikliniek urologie B28
Telefoon (024) 365 82 55 (op werkdagen van 8.30 uur tot 16.30 uur)
12
G538-W / 06-16
Website: www.urologie.cwz.nl