Hormonale behandeling van prostaatkanker

Informatie voor patiënten
Canisius-Wilhelmina Ziekenhuis
Hormonale behandeling van prostaatkanker
Tijdens uw bezoek aan de polikliniek urologie heeft uw behandelend uroloog met u de noodzaak besproken van een
behandeling van de bij u geconstateerde kwaadaardigheid van de prostaat.
Als de prostaattumor buiten het prostaatkapsel is gegroeid of is uitgezaaid is alleen nog een palliatieve behandeling
mogelijk. Een palliatieve behandeling betekent dat de groei van kankercellen kan worden gestopt of vertraagd en de
klachten worden verminderd, maar dat een definitieve genezing niet mogelijk is. Hormoontherapie is een palliatieve
behandeling.
We hebben geprobeerd alle belangrijke informatie over de hor­moontherapie voor u zo goed mogelijk op een rijtje te
zetten. Het is niet de bedoeling dat deze folder de persoonlijke gesprekken met uw uroloog vervangt. U kunt met vragen of problemen bij uw uroloog of verpleegkundigen van de polikliniek urologie terecht.
Inleiding
In Nederland wordt prostaatkanker jaarlijks bij 90 op de 100.000 mannen vastgesteld, en in de Verenigde Staten zijn
deze aantallen al tot boven de 120 per 100.000 mannen gestegen.
Prostaatkanker is na longkanker de meest voorkomende kankersoort bij Nederlandse mannen. In Nederland worden
jaarlijks 8000 mannen met de diagnose ‘prostaatkanker’ geconfronteerd, waarvan ruim een derde bij de vaststelling van
prostaatkanker uitzaai­ingen (metastasen) heeft.
Deze kwaadaardige tumor kan al voorkomen vanaf de leeftijd van 40 jaar, maar wordt meestal vastgesteld op latere
leeftijd (veelal boven de 60 jaar). De kans op prostaatkanker is sterk aan leeftijd gebonden; naar schatting heeft ongeveer 50 procent van de tachtigjarigen prostaatkanker.
Op oudere leeftijd is prostaatkanker meestal niet erg agressief of direct levensbedreigend. Helaas komen juist bij jongere
mannen vaker agressievere, snelgroeiende prostaattumoren voor. In het algemeen kunnen ook deze prostaatkankervormen goed worden behandeld.
G538-W CWZ / 05-07
Prostaatkanker
Bij kanker van de prostaat is er sprake van een ongeremde groei van de cellen van de klierbuisjes in de prostaat (in jargon; adenocarcinoom). De uroloog kan bij het inwendig onderzoek via de anus (rectaal toucher) de tumor meestal voelen.
Ook veranderingen in het bloed kunnen wijzen op de aanwezigheid van prostaatkanker. Verhoogde waarden van het
prostaat specifiek antigeen (PSA) in het bloed kan wijzen op de aanwezigheid van prostaatkanker. Zekerheid over de
diagnose ‘prostaatkanker’ kan echter alleen worden gegeven na het nemen van stukjes weefsel (biopten) uit de prostaat. Biopten of puncties van de prostaat worden middels echografisch onderzoek via de endeldarm genomen, en het zo
verkregen prostaatweefsel wordt door de patholoog onderzocht (zie ook folder ‘Echoscopische biopsie van de prostaat’).
De patholoog beoordeelt niet alleen de aan- of afwezigheid van prostaatkanker, maar kijkt ook naar de agressiviteit van
de eventueel aanwezige tumor. De patholoog beoordeelt deze agressiviteit door te kijken naar de twee meest voorkomende tumorveldjes in de genomen biopten.
De ‘grilligheid’ (ofwel agressiviteit) van het weefselpatroon van de tumor wordt uitgedrukt in een getal van 1 t/m 5,
waarbij 1 en 2 nauwelijks kwaadaardig te noemen zijn, 3 een weinig agressieve tumor is, en 4 en 5 daarentegen agressief en snelgroeiend zijn.
Deze indeling wordt ook wel de Gleason-score genoemd. Vaak wordt de som van de twee onderzochte tumorveldjes
aangegeven (bijvoorbeeld Gleasonscore 3+3 = 6).
Testosteron
Prostaatkanker groeit onder invloed van het mannelijk geslachtshormoon ‘Testosteron’ . Dit testosteron wordt in de
zaadballen (testes of testikels) gemaakt. Meer specifiek; dit testosteron wordt gemaakt door de Leydigcellen die gelegen
zijn in de testes. De productie en afgifte van testosteron door deze Leydigcellen gebeurt onder invloed van een hormoon
(Luteiniserend hormoon ofwel LH) uit het hersenaanhangsel (pijnappelklier of hypofyse). De afgifte van LH wordt weer
geregeld door het hormoon LH-RH wat geproduceerd wordt in de hersenen (zie figuur).
Hersenen
LH-RH
Hypofyse
LH
Testes
Testosteron
Hormoontherapie
De groei van prostaatkankercellen kan worden afgeremd als de productie van het testosteron wordt verminderd of stopgezet. De productie van testosteron kan worden stopgezet door het testosteron-producerende weefsel uit de zaadballen
operatief te verwijderen (orchidectomie).
Ook zijn er medicijnen die de productie van LH, en daarmee van testosteron, stil leggen. Deze medicijnen worden LH-RH
analogen genoemd, en lijken qua chemische structuur erg op het LH-RH wat door de hersenen geproduceerd wordt.
Door dit LH-RH analoog toe te dienen raakt de hypofyse uitgeput en valt de natuurlijke productie van LH, en dientengevolge testosteron, stil. Voorbeelden van LH-RH analogen zijn Pamorelin, Suprefact, Zoladex, Lucrin, en Eligard. Deze
medicijnen moeten een keer per 3 maanden middels een injectie in de buikwand worden toegediend. Deze behandeling
is omkeerbaar; na het stoppen van deze injectie zal na maanden de eigen testosteronproductie weer op gang komen.
Een orchidectomie daarentegen is onomkeerbaar.
Naast LH-RH analogen zijn er ook de zogenaamde anti-androgenen. Anti-androgenen zijn tabletten die de aanhechting
van testosteron op de prostaat(kanker)cellen blokkeren. Wanneer gestart wordt met een LH-RH analoog injectie wordt
meestal gedurende vier weken een anti-androgeen erbij gegeven om een 'flare-up' d.w.z. het doen opflikkeren van de
ziekte door stimulatie van het hersenaanhangsel (hypofyse), tegen te gaan. Binnen vier weken is deze klier door de LHRH analoog oververzadigd, en kan verdere inname van anti-androgenen gestopt worden.
Wanneer hormoontherapie?
Wanneer de prostaattumor buiten het prostaatkapsel is gegroeid of is uitgezaaid, is de behandeling gericht op stopzetten of vertragen van de ziekte, als ook het verlichten van de klachten (palliatieve behandeling). De meest succesvolle palliatieve behandeling voor prostaatkanker is hormoontherapie. Het belangrijkste onderdeel van een hormonale behandeling is de chirurgische of chemische castratie (respectievelijk orchidectomie en behandeling met LH-RH analogen).
Meestal vindt hormonale therapie bij uitgebreide aandoeningen met uitzaaiingen en hoge PSA –waarde plaats.
Hormonale behandeling bij uitgezaaid prostaatkanker slaat bij meer dan 80% van de mannen aan.
Bijwerkingen van hormoontherapie
Hormoontherapie kent een aantal bijwerkingen, onafhankelijk van vorm (operatie, injectie en/of tabletten) van deze
behandeling. Na het starten van hormoontherapie treden er veelal opvliegers op. Opvliegers gaan gepaard met een plots
gevoel van warmte, rode vlekken in de hals en prikkelbaarheid. Gaandeweg de behandeling, na maanden, worden het
aantal opvliegers vanzelf minder.
Ook kunnen er gevoelige tepels ontstaan en kan er borstontwikkeling optreden. Dit laatste is dan blijvend. Andere bijwerkingen zijn impotentie, afname van de spiermassa en -kracht, moeheid, gewichtstoename, botontkalking (osteoporose), en bloedarmoede (anemie). Ook wordt het hoofdhaar dunner en slapper.
Hoe lang werkt de hormoontherapie ?
De gemiddelde duur tussen de start van de hormoontherapie en het moment van prostaatkankergroei (ziekteprogressie),
is ongeveer twee jaar. Wanneer ondanks de hormoontherapie het PSA (prostaat specifiek antigeen) in het bloed oploopt,
is er sprake van hormoon-ongevoelige ziekte (hormoon-refractair prostaatcarcinoom).
Er kan dan geprobeerd worden de groei van prostaatkanker opnieuw te remmen door anti-androgenen aan de LH-RH
injectie toe te voegen.
Een klein percentage (minder dan 5%) van testosteron-achtige stoffen (androgenen) wordt geproduceerd door de bijnieren. Om dus de totale testosteronproductie stop te zetten kunnen bij de LH-RH injectie de anti-androgenen gegeven
worden. Voorbeelden van anti-androgenen zijn Androcur, Anandron, Flutamide en Casodex. De combinatie van behandeling van LH-RH injecties met anti-androgene tabletten wordt maximale androgeenbehandeling (MAB) genoemd. Na
gemiddeld een halfjaar maximale androgeen blokkade wordt veelal opnieuw progressie van de ziekte (oplopend PSA
gehalte) geconstateerd.
Als patiënten langere tijd behandeld zijn met deze combinatiebehandeling of MAB, kan de ziekte soms opnieuw enkele
maanden tot staan worden gebracht door het anti-androgeen te staken. Dit wordt een anti-androgeenonttrekkingsreactie genoemd. Hierna is ook bij deze patiënten sprake van hormoon-ongevoelig prostaatkanker.
Hoewel het nut van voortzetten van behandeling met LH-RH (en anti-androgenen) bij hormoon-ongevoelig prostaatkanker niet vast staat, zijn veel urologen van mening dat het zinnig kan zijn de hormoontherapie toch voort te zetten,
teneinde te vermijden dat naast de hormoon ongevoelige prostaatkankercellen ook weer groei optreedt van kankercellen
die nog wel (deels) gevoelig (en dus geremd) zijn voor de hormoontherapie.
Hormoontherapie in de praktijk
Uw uroloog maakt de recepten voor de hormoontabletten (anti-androgenen) en hormooninjecties (LH-RH anologen)
klaar. Deze formulieren worden in principe naar apotheek Brakkestein gefaxt. Via Brakkestein loopt de ‘thuisprikservice’
(Primazorg). Wanneer u voor deze service bent aangemeld krijgt u op een afgesproken tijdstip uw medicijnen thuis
en wordt door een ervaren verpleegkundige van de Primazorg de injectie toegediend. U hoeft zelf geen contact op te
nemen met de apotheek, de verpleegkundige belt u (zie ook Folder Primazorg-thuisprikservice).
Uiteraard is het ook mogelijk uw medicijnen bij de apotheek Brakkestein of uw eigen apotheker op te halen. Bij apotheek Brakkestein zijn gekwalificeerde verpleegkundigen of doktersassistentes aanwezig die u de injectie ter plekke
kunnen toedienen. Wanneer u de ‘hormoonspuit’ bij uw eigen apotheker haalt, zal uw huisarts of zijn assistente deze
injectie moeten toedienen.
Het is raadzaam uw afsprakenkaart mee te nemen naar de apotheek of uw huiarts. Op de kaart kan dan de datum van
de injectie worden ingevuld. Wilt u deze kaart meenemen naar het eerst volgende polikliniekbezoek?
Vragen
Een palliatieve behandeling in verband met prostaatkanker is een ingrijpende gebeurtenis voor u en uw naasten. Het is
dan ook vanzelfsprekend dat u vragen heeft over deze therapie en de gevolgen ervan. Bespreek dit samen met uw partner/directe naaste met uw behandelend arts of uw verpleegkundige.
Bericht van verhindering
Bent u op het afgesproken tijdstip voor poliklinisch onderzoek verhinderd, bel dan zo snel mogelijk de polikliniek urologie. Er kan dan nog een andere patiënt in uw plaats komen.
Adres en telefoonnummer
Canisius Wilhelmina Ziekenhuis
Weg door Jonkerbos 100
6532 SZ Nijmegen
Polikliniek Urologie B28
Telefoon (024) 365 82 55 (op werkdagen van 8.30 uur tot 16.30 uur)
Website: www.cwz.nl
Apotheek Wilhelmina Brakkestein
Kan. Boenenstraat 9
5625 WJ Nijmegen
Telefoon (024) 355 30 63
Fax (024) 355 30 83
E-mail [email protected]
Thuisprikservice Primazorg
Postbus 31.037
6503 CA Nijmegen
Telefoon 024-3882753
E-mail [email protected]
Website: www.primazorg.nl