Hormoontherapie bij borstkanker

Hormoontherapie
bij borstkanker
Groepsvoorlichting hormonale therapie
Het ETZ TweeSteden organiseert regelmatig een groepsvoorlichting
hormonale therapie. Deze vindt plaats in het ziekenhuis. Dit is een
gezamenlijke voorlichting voor patienten die (gaan) starten met
hormonale therapie bij borstkanker.
Tijdens deze groepsvoorlichting krijgt u voorlichting over de
verschillende hormonale middelen,de werking en de bijwerkingen. Ook is
er de gelegenheid tot het stellen van vragen.
De afspraak met datum, tijd en plaats van deze middag of avond krijgt u
van de secretaresse op het MOC. De geplande data van de
groepsvoorlichting 2014 staan vermeld op de website van het
ziekenhuis: www.etz.nl
Deze folder is bedoeld voor patiënten met borstkanker die hormonale
therapie (gaan) krijgen. De folder bevat algemene informatie over het doel
van de therapie, de werking, de verschillende soorten hormoontherapie en de
meest voorkomende bijwerkingen. Tevens wordt aangegeven bij wie u
terecht kunt met vragen en bij welke klachten u direct contact moet zoeken
met het ziekenhuis. Mocht u na het lezen van deze informatie nog vragen
hebben dan kunt u dit bespreken met uw eigen regieverpleegkundige,
oncoloog of medewerkers van Infotheek oncologie en tijdens de
groepsvoorlichting hormonale therapie bij borstkanker. Daar zal ook de
inhoud van deze folder aan bod komen.
Wat is hormoontherapie?
Hormonen zijn stoffen die door ons lichaam worden aangemaakt. Deze
stoffen hebben een specifieke werking op organen en weefsels in het
lichaam. Hormonen zorgen ervoor dat weefsels gaan groeien, zich
ontwikkelen en in samenhang goed kunnen functioneren. Borstklierweefsel
heeft de vrouwelijke hormonen oestrogeen en progesteron nodig om te
kunnen groeien en te functioneren. Kankercellen in de borst zijn voor hun
groei vaak afhankelijk van deze hormonen. Als de kanker hormoongevoelig is,
kan hormoontherapie als behandeling worden toegepast.
Zolang het lichaam vrouwelijke geslachtshormonen maakt, kunnen
hormoongevoelige kankercellen gestimuleerd worden om te groeien. Dit geldt
zowel voor de tumor zelf als voor eventuele uitzaaiingen. Hormoontherapie
bij borstkanker is eigenlijk een anti-hormonale therapie. Voor de eenvoud
noemen we het hormoontherapie. Het doel van de therapie is het
verminderen van vrouwelijke geslachtshormonen in het lichaam en daarmee
groei van hormoongevoelige kankercellen te voorkomen.
Wie komt in aanmerking voor hormoontherapie en welke soorten
hormoontherapie zijn er?
Aanvullende (adjuvante) hormoontherapie
Er zijn verschillende soorten hormoontherapie. De keuze van de soort
hormoontherapie hangt af van de uitgebreidheid van de kanker en de
hormoongevoeligheid van de tumor, eventuele voorbehandelingen en het wel
of niet in de overgang zijn. Dit laatste is niet bij iedereen altijd meteen al
duidelijk. In dat geval zal de arts een bloedtest doen om te bepalen of u in de
overgang bent. Als er geen bewezen uitzaaiingen van de kanker zijn, kan
hormoontherapie helpen de kans op terugkeer van de ziekte te verkleinen. Dit
wordt gedaan door het vernietigen van eventueel aanwezige, onzichtbare,
achtergebleven kankercellen. Hormoontherapie wordt meestal gegeven
aansluitend aan de operatie en eventuele chemotherapie. Het kan veilig
gegeven worden tijdens bestraling. De duur van de behandeling is minimaal
vijf jaar. Soms wordt hormoontherapie gegeven vóór de operatie om de
tumor te verkleinen (neo-adjuvante hormoontherapie).
Palliatieve hormoontherapie
Wanneer de borstkanker niet meer te genezen is, kan ook hormoontherapie
gegeven worden. Het doel is dan klachten van de kanker (bijvoorbeeld pijn)
te verminderen en de groei van de tumor en de uitzaaiingen te remmen.
Hierdoor wordt geprobeerd een goede kwaliteit van leven en
levensverlenging te bereiken. Uw oncoloog zal samen met u bekijken of u in
aanmerking komt voor de hormoontherapie. Het duurt acht weken voordat
het effect van hormoontherapie te meten is.
De duur van de behandeling verschilt per patiënt. Dit is is afhankelijk van de
indicatie, hoe goed de kanker reageert op de therapie en of er bijwerkingen
optreden. Indien een medicijn veel bijwerkingen geeft of niet (meer) werkt,
kan besloten worden over te stappen op een ander middel. In de praktijk kan
het voorkomen dat u meerdere soorten hormoontherapie na elkaar krijgt.
Uitschakelen van de functie van de eierstokken
Bij vrouwen die niet in de overgang zijn, zorgen de eierstokken voor de
aanmaak van geslachtshormonen, waaronder de oestrogenen. Daarom moet
bij vrouwen voor de overgang de productie van hormonen uitgeschakeld
worden. Met een operatie of medicijnen wordt deze hormoonproductie
geblokkeerd. Er worden dan geen oestrogenen meer aangemaakt door de
eierstokken. De kankercellen krijgen dus geen stimulatie meer tot groei.
Medicijnen (leuproreline, gosereline)
De medicijnen die de hormoonproductie van de eierstokken stilleggen zijn
leuproreline en gosereline. Na het stoppen met deze medicijnen kan de
vruchtbaarheid terugkomen. Dit is afhankelijk van leeftijd, persoonlijke
kenmerken en andere behandelingen. Leuproreline (Lucrin®) en Gosereline
(Zoladex®) worden als injecties toegediend. Dit is één keer per maand of
één keer per drie maanden. De gebruiksduur van deze medicijnen wisselt per
persoon. De injecties kunnen zowel thuis als in het ziekenhuis worden
gegeven. Uw oncoloog kan u hier meer informatie over geven.
Operatie aan of bestraling van de eierstokken
Bij sommige patiënten kan bestraling van de eierstokken of een operatie aan
de eierstokken worden overwogen. Of en wanneer u hiervoor in aanmerking
komt, zal door uw oncoloog met u worden besproken.
Anti-oestrogenen (tamoxifen, faslodex)
Anti-oestrogenen zijn eigenlijk nephormonen. De nephormonen blokkeren of
vernietigen de hormoonreceptor (= koppelpunt voor hormonen) op de
borstkankercellen. Hierdoor kan de kankercel geen echte hormonen meer
ontvangen. De kankercel krijgt dan geen signaal meer om te groeien.
Tamoxifen is een medicijn in tabletvorm. De tablet wordt één keer per dag
ingenomen.
Bij aanvullende hormoontherapie wordt vaak Tamoxifen
gegegeven. Vrouwen die nog niet in de overgang zijn, gebruiken het dan
meestal gedurende minimaal vijf jaar. Vrouwen na de overgang gaan na twee
tot drie jaar gebruik van tamoxifen vaak over op een andere
hormoontherapie, een aromataseremmer. Uit onderzoek is namelijk gebleken
dat deze combinatie effectiever is. Ook als palliatieve hormoontherapie wordt
Tamoxifen vaak gegeven.
Faslodex (Fulvestrant®) is een anti-oestrogeen, welke alleen gegeven wordt
aan vrouwen na de overgang bij wie de borstkanker is teruggekomen
ondanks eerdere behandeling met andere hormonen. Het is een injectie
(spuit) die drie keer om de twee weken wordt gegeven om het middel
effectiever te maken. Daarna wordt de injectie maandelijks herhaald. De
injectie kan zowel thuis als bij uw huisarts worden gegeven.
Aromataseremmers (anastrozol, letrozol, exemestaan)
Aromatase is een enzym (omzettingsstof) dat een belangrijke rol speelt bij de
aanmaak van oestrogenen na de overgang. Door dit enzym te blokkeren met
medicijnen, wordt de aanmaak van oestrogenen door de bijnier geremd. De
kankercellen zullen dan niet meer groeien. Deze medicijnen worden alleen
gegeven aan vrouwen die in de overgang zijn. Aromataseremmers zijn
tabletten die één keer per dag worden ingenomen.
Progestagenen (megestrol, medroxyprogesteron)
Progestagenen
behoren
ook
tot
de
geslachtshormonen.
Deze
hormoontherapie wordt niet vaak gegeven. Soms kan het een uitkomst bieden
bij uitgezaaide kanker, als er geen effect is op eerdere behandelingen.
Wat zijn de bijwerkingen van hormoontherapie?
Hormoontherapie wordt meestal goed verdragen. Zoals bij elk medicijn,
kunnen er ook bij hormoontherapie bijwerkingen optreden. De bijwerkingen
van hormoontherapie verschillen per medicijn en per persoon. Sommige
bijwerkingen kunnen direct aanwezig zijn, andere sluipen er pas na 6 tot 8
weken in. Veel van de bijwerkingen zullen in de loop van de tijd verminderen
of zelfs verdwijnen. In deze folder worden de belangrijkste bijwerkingen
besproken.
Overgangsklachten
Vervroegde overgang
Door de behandeling tegen de borstkanker kunt u versneld in de overgang
komen. De verschillende therapieën tegen borstkanker hebben invloed op de
functie van de eierstokken, hierdoor kan uw menstruatie stoppen. Dit kan
betekenen dat u (vervroegd) in de overgang komt en daarmee onvruchtbaar
wordt. Dit kan tijdelijk zijn, maar ook definitief. Uw oncoloog zal dit met u
bespreken.
Opvliegers
Opvliegers kunnen bij iedereen voorkomen. Ook als u de overgang (met
opvliegers) al achter de rug heeft. Er zijn geen middelen beschikbaar om de
opvliegers helemaal te voorkomen. Wel zijn een aantal tips te geven om
beter met de opvliegers om te gaan en deze hanteerbaar te houden:
- Er zijn speciale koelingssjaaltjes beschikbaar om de opvliegers te
verlichten. Vraag er naar bij Infotheek Oncologie, regieverpleegkundige of
bij uw oncoloog.
- Draag niet te warme kleding (liefst katoen) en draag laagjes kleding.
- Neem geen (te) hete douche of bad.
- Verfris uw beddengoed een keer extra of gebruik een extra laken tussen
uzelf en het dekbed.
- Beweeg regelmatig en zoek afleiding om de aandacht niet op de
opvliegers te richten.
- Vermijd (grote hoeveelheden) cafeïne, heet en sterk gekruid eten, bessen,
witte suiker, alcohol en stop met roken.
- Probeer grote temperatuurswisselingen te vermijden.
Het is heel belangrijk dat u geen medicijnen of homeopathische middelen
tegen overgangsklachten neemt zonder dit van tevoren met uw arts te
overleggen. Veel van deze middelen bevat namelijk hormonen of plantaardige
stoffen die de kankercellen weer tot groei kunnen aanzetten.
Als opvliegers veel hinder veroorzaken, bespreek dit dan met uw
regieverpleegkundige of oncoloog.
Gewrichtsklachten en botpijnen
U kunt last krijgen van pijnlijke gewrichten of stijfheid. Een warme kruik,
warm bad of warme douche kan de klachten doen verlichten. Belangrijk is dat
u wel blijft bewegen. Indien nodig kan een pijnstiller (bij voorkeur
paracetamol) genomen worden. Als u uitzaaiingen heeft in de botten, kan de
pijn na het starten met hormonale therapie tijdelijk toenemen. Zo nodig kan
uw oncoloog daar pijnstillers voor geven. Indien de pijn aanhoudt, is het
belangrijk dat u dit bespreekt met uw oncoloog.
Gewichtstoename
Bij sommige patiënten neemt het gewicht toe. Dit kan blijvend zijn. Belangrijk
is om vanaf de start van de hormoontherapie een gezonde leefstijl aan te
houden, waarbij u voldoende beweegt en gezond eet. Soms komt
gewichtstoename door het vasthouden van vocht, ook wel oedeem genoemd.
Indien nodig zal uw oncoloog hiervoor medicijnen voorschrijven. Als u wilt
afvallen, bespreek dit dan met uw regieverpleegkundige of oncoloog. Ook
een diëtist kan u hierbij helpen.
Vermoeidheidsklachten
Vermoeidheid kan optreden als gevolg van de veranderde hormonale situatie
in het lichaam. Tevens heeft u vaak een heftige, emotionele periode achter
de rug. Slapeloosheid kan ook een oorzaak zijn van uw vermoeidheid.
Probeer uw activiteiten te verdelen over de week en plan rustmomenten in.
Het kan helpen om de medicijnen ’s ochtends in te nemen. Daarnaast is het
goed om de conditie op peil te houden door te blijven bewegen. Als u hulp
wordt geboden, bijvoorbeeld in het huishouden, accepteer dit. Zo houdt u
meer energie over voor leuke dingen. Er zijn ook fysiotherapeuten die
gespecialiseerd zijn in vermoeidheidsklachten bij patiënten met borstkanker.
Voor meer informatie kunt u terecht bij uw oncoloog of Infotheek Oncologie.
Hoofpijnklachten
Hoofdpijn kan voorkomen tijdens gebruik van hormoontherapie. Een koud
washandje kan verlichting brengen. Zorg verder voor afleiding en
ontspanning. Indien nodig kunt u een pijnstiller (bij voorkeur paracetamol)
nemen.
Misselijkheid
Misselijkheid kan bij alle soorten hormoontherapie optreden. Vaak verdwijnt
het na enkele weken vanzelf. Het kan helpen om kleinere porties te eten en
deze te verdelen over de dag. Indien nodig kunnen middelen gegeven
worden om de misselijkheid tegen te gaan.
Dunner worden van het haar of haaruitval
Als gevolg van de hormonale therapie kan het zijn dat uw haar dunner wordt
of zelfs gaat uitvallen. Gebruik bij het wassen van het haar niet te warm water
en een milde shampoo. Droog het nadien voorzichtig met een handdoek,
gebruik liever geen föhn. Bij de kapper in Instituut Verbeeten kunt u
informatie krijgen over speciale medicinale shampoos die de haargroei
stimuleren. Indien het haarverlies zodanig is dat u een haarwerk overweegt,
kunt u ook daarover meer informatie krijgen bij Infotheek Oncologie.
Stemmingswisselingen
Het kan zijn dat u zich neerslachtig of zelfs depressief voelt tijdens de
hormoontherapie. Probeer afleiding en ontspanning te zoeken. Bespreek het
ook met uw naasten. Dit kan voor beide partijen prettig zijn. Indien de
klachten niet verdwijnen, bespreek het dan met uw regieverpleegkundige of
oncoloog. Zelden komt het voor dat iemand erg depressief wordt van de
hormoontherapie. Indien dit toch het geval is neem dan direct contact op met
uw oncoloog.
Transpiratie
Door de hormonale therapie kan het zijn dat u meer gaat transpireren
(zweten). Een goede lichaamshygiëne is belangrijk. Zorg dat u voldoende blijft
drinken. Daarnaast kan kleding van invloed zijn. Draag vooral katoenen
kleding en zorg voor laagjes over elkaar.
Seksuele problemen
Hormoontherapie heeft invloed op de seksualiteit. Er kan sprake zijn van
minder zin in vrijen. De gemeenschap kan pijnlijk worden. Dit komt door
hormonale veranderingen die de vochtproductie in de vagina verminderen. Bij
de drogist zijn glijmiddelen te kopen die deze klachten tegengaan. Tevens kan
uw regieverpleegkundige u over speciale gels adviseren. Het slijmvlies van de
vagina wordt gevoeliger voor infecties. Dit geeft meestal klachten als jeuk of
een veranderde afscheiding. Het is erg belangrijk dat u uw vagina niet met
zeep wast. Er zijn medicijnen tegen deze infecties. Bespreek dit met uw
oncoloog of huisarts.
Verhoogd cholesterol (hypercholesterolemie)
Ten gevolge van de hormoontherapie kan het voorkomen dat u cholesterol te
hoog wordt. Een gezond voedingspatroon is daarom van belang. Bij Infotheek
Oncologie is hierover meer informatie beschikbaar.
Specifieke bijwerkingen van de verschillende soorten medicijnen
Medicijnen die de functie van de eierstokken uitschakelen (leuproreline,
gosereline):
In het begin kunt u last krijgen van tintelingen in handen of vinger of in de
voeten. Dit verdwijnt vaak vanzelf. Door het veranderen van de menstruele
cyclus kunnen er onregelmatige vaginale bloedingen optreden. Indien dit blijft
bestaan, bespreek het dan met uw oncoloog. Kort na de injectie kunt u wat
last hebben van de injectieplek. Dit verdwijnt meestal vanzelf.
Anti-oestrogenen (tamoxifen, fulvestrant):
Bij het gebruik van tamoxifen bestaat een licht verhoogd risico op vorming
van bloedstolsels, ook wel trombose genoemd. Dit kan schadelijke gevolgen
hebben voor uw lichaam. Waarschuw direct een arts als u last krijgt van: een pijnlijk, rood of dik been
- een pijnlijke, rode of dikke arm
- plotse benauwdheidsklachten of het niet goed kunnen doorademen
Tamoxifen heeft invloed op het baarmoederslijmvlies. Door gebruik van
tamoxifen bestaat er een minimaal verhoogde kans op ontwikkeling van
baarmoederkanker. U dient daarom contact op te nemen met een arts indien
u last heeft of blijft houden van vaginaal bloedverlies. Kort na de injectie van
fulvestrant kunt u wat last hebben van de injectieplek. Dit verdwijnt meestal
vanzelf.
Aromataseremmers (anastrozol, letrozol, exemestaan):
De meest voorkomende bijwerkingen van deze middelen zijn
overgangsklachten, misselijkheid en hoofdpijn. Tevens komen klachten van
de gewrichten en stijfheid vaker voor bij gebruik van deze middelen.
Botontkalking is een belangrijke bijwerking van aromataseremmers.
Botontkalking
Botontkalking, ook wel osteoporose genoemd, is het brozer worden van de
botten met daarbij een vergrote kans op het ontstaan van botbreuken. Als
natuurlijk proces komt dit voor bij vrouwen na de overgang door de
hormonale veranderingen in het lichaam. Soms komt osteoporose in families
veelvuldig voor. Indien dit bij u bekend is, geef het dan aan bij uw arts.
Tijdens het gebruik van hormoontherapie bij borstkanker verandert de
hormonale situatie in het lichaam. Daarmee is de kans op botontkalking
vergroot. Het vaststellen van botontkalking gebeurt middels een
röntgenonderzoek. De frequentie van dit onderzoek is afhankelijk van de
soort hormoontherapie.
Preventie van botontkalking
Een goede levensstijl is belangrijk om botontkalking zoveel mogelijk te
beperken. Bewegen en sporten zijn goed voor de botaanmaak. Doe dit het
liefst meerdere malen per week, gedurende minimaal een half uur.
Calcium en vitamine D zijn belangrijk voor een goede botaanmaak. Calcium zit
vooral in zuivelproducten als melk, kaas en yoghurt. In mindere mate zit dit
ook in groene bladgroenten, broccoli of noten. Naast een goed basisdieet is
een inname van vier glazen zuivel of plakken kaas per dag belangrijk. Als dit
echt niet haalbaar is, zijn er ook calciumpreparaten beschikbaar.
Vitamine D is afkomstig uit zonlicht. Probeer dagelijks een half uur in de
buitenlucht te zijn. Voor wie weinig buitenkomt of zelf te weinig vitamine D
aanmaakt, zijn medicijnen beschikbaar.
Behandeling van botontkalking
Indien er sprake is van botontkalking, kan het nodig zijn dat u medicijnen
neemt die er voor zorgen dat de botmassa weer toeneemt (het bot sterker
wordt). Deze medicijnen heten bisfosfonaten en remmen de botafbraak.
Voorbeelden van deze medicijnen zijn alendronaat (merknaam Fosamax®),
Alendroninezuur (onder meerdere merknamen verkrijgbaar) of risedronaat
(merknaam Actonel®). Er zijn ook medicijnen beschikbaar met een
combinatie van calcium, vitamine D en een bisfosfonaat. Ook deze medicijnen
kunnen bijwerkingen hebben. De meest voorkomende zijn buikpijn,
misselijkheid, braken en darmklachten. Deze klachten verdwijnen vaak
vanzelf.
Voor meer informatie over hormoontherapie bij borstkanker kunt u terecht bij
uw regieverpleegkundige en oncoloog. Tevens is meer informatie beschikbaar
bij Infotheek oncologie. Handige Internetsites:
- www.wegwijzerkanker.nl (initiatief van Infotheek Oncologie van Instituut
Verbeeten en het TweeSteden ziekenhuis in Tilburg)
- www.borstkanker.nl (site van borstkankervereniging Nederland)
Referentie:
www.oncoline.nl (medisch specialistische informatie, landelijke richtlijn
mammacarcinoom)