04.06.173 Bloedverlies na de overgang

Gynaecologie
Bloedverlies na de overgang
Deze brochure wordt u aangeboden door de
afdeling Gynaecologie/Verloskunde. Wij
vinden het belangrijk dat patiënten goede
voorlichting krijgen. De belangrijkste
voorlichting vindt plaats in de spreekkamer.
Maar daarnaast is het plezierig wanneer u
thuis een en ander nog eens rustig kunt
nalezen. Deze brochure is dan ook in eerste
instantie bedoeld als aanvulling op het
gesprek met de hulpverlener. Daarbij maken
wij gebruik van het voorlichtingsmateriaal van
de Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en
Gynaecologie.
Dit materiaal geeft een globaal beeld van
aandoeningen, onderzoeken en
behandelingen.
Het kan zijn dat de hulpverlener in uw situatie
andere informatie of adviezen geeft.
Meer informatie
Voor informatie over het ziekenhuis kunt u
terecht op onze website: www.ghz.nl. Ook
kunt u bellen naar het algemene
informatienummer (0182) 50 50 50.
Wilt u meer informatie op het gebied van
gynaecologie en verloskunde, dan vindt u dit
op de site van de Nederlandse Vereniging
voor Gynaecologie en Obstetrie:
www.nvog.nl en www.ghz.nl/gynaecologie.
Hebt u vragen naar aanleiding van de
informatie in deze brochure, dan kunt u
bellen naar de polikliniek verpleegkundige
Gynaecologie/Verloskunde, telefoon (0182)
50 58 40 op werkdagen tussen 9.00 - 10.00 uur
en 14.00 - 15.00 uur.
Colofon
uitgave : Groene Hart Ziekenhuis, Gouda
productie : Marketing & Communicatie
februari 2017
04.06.173
!
informatie*voor*u**
!
Bloedverlies*na*de*overgang*
!
Heeft*u*al*een*jaar*of*langer*geen*menstruaties*meer?*En*heeft*u*nu*vaginaal*
bloedverlies?*Neem*dan*contact*op*met*uw*huisarts.*Meestal*is*het*
bloedverlies*onschuldig.*Maar*het*kan*ook*het*eerste*teken*van*
baarmoederkanker*zijn.*Tien*op*de*honderd*(10%)*vrouwen*met*bloedverlies*na*
de*overgang*hebben*baarmoederkanker.*Hier*is*een*goede*behandeling*voor.**
Uw*huisarts*maakt*een*uitstrijkje*en*laat*een*inwendige*echo*doen.*Dit*kan*bij*
de*radioloog*of*de*gynaecoloog,*afhankelijk*van*de*regio*waar*u*woont.*Zijn*er*
geen*afwijkingen*bij*deze*onderzoeken?*Dan*kan*de*huisarts*of*gynaecoloog*u*
meteen*geruststellen.**
Zijn*er*wel*afwijkingen*of*is*de*uitslag*van*de*echo*niet*duidelijk?*Dan*krijgt*u*
een*verwijzing*naar*de*gynaecoloog*voor*verder*onderzoek.!
!
In!deze!folder!krijgt!u!informatie!over!
•! wat!bloedverlies!na!de!overgang!is!
•! welke!oorzaken!er!zijn!
•! welke!onderzoeken!u!bij!uw!eerste!bezoek!krijgt!
•! welke!aanvullende!onderzoeken!uw!gynaecoloog!u!kan!adviseren!
•! welke!behandelingen!mogelijk!zijn!
•! wat!te!doen!als!u!opnieuw!bloedverlies!krijgt.!
Wat*is*bloedverlies*na*de*overgang?*
De!overgang!is!de!periode!rondom!de!laatste!menstruaties.!Eerst!worden!de!
menstruaties!onregelmatig.!Tenslotte!houden!ze!op.!Als!u!een!jaar!niet!meer!
gemenstrueerd!heeft,!gaan!we!ervan!uit!dat!u!geen!menstruaties!meer!krijgt.!Als!u!
na!dat!jaar!toch!weer!bloedverlies!krijgt,!spreken!we!van!bloedverlies!na!de!
overgang.!
!
Wat*kan*bloedverlies*veroorzaken?*
Er!zijn!verschillende!oorzaken!voor!bloedverlies!na!de!overgang.!Het!bloedverlies!
kan!uit!de!vagina,!de!baarmoedermond!of!de!baarmoeder!komen.!Vaak!vindt!de!
gynaecoloog!geen!afwijkingen.!Dan!is!het!niet!zeker!waar!het!bloedverlies!vandaan!
komt.!We!weten!dan!wel!dat!de!oorzaak!waarschijnlijk!onschuldig!is.!
!
!
!!
Vagina*
De!vaginawand!is!bekleed!met!slijmvlies.!Dit!slijmvlies!is!gevoelig!voor!het!vrouwelijk!
hormoon!oestrogeen.!Oestrogeen!zorgt!ervoor!dat!het!slijmvlies!sterk!is.!
Kwetsbaar*slijmvlies*
Na!de!overgang!heeft!u!minder!oestrogeen.!Het!slijmvlies!van!de!vaginawand!kan!
daardoor!wat!dun,!droog!en!kwetsbaar!worden.!Dit!kan!bloedverlies!geven.!Dit!
bloedverlies!is!onschuldig.!
Verzakking *
Heeft!u!een!verzakking!die!voorbij!de!ingang!van!de!vagina!komt?!Dan!kan!het!
slijmvlies!van!de!vaginawand!geïrriteerd!raken!en!stukgaan.!Dit!kan!bloedverlies!
geven.!Gebruikt!u!een!ring!voor!de!verzakking?!De!ring!kan!door!continue!druk!een!
doorligplek!geven.!De!vaginawand!gaat!dan!kapot.!Dit!kan!bloedverlies!geven.!
!
Baarmoedermond*
De!baarmoedermond!is!aan!de!buitenkant!met!stevig!weefsel!bekleed!en!aan!de!
binnenkant!met!slijmvormend!weefsel.!
Poliep *
Het!slijmvormend!weefsel!van!de!baarmoedermond!kan!uitgroeien!tot!een!poliep.!Uit!
de!baarmoederhals!komt!dan!een!rode!uitstulping.!Mogelijk!heeft!uw!huisarts!een!
poliep!gezien.!Een!poliep!kan!bloeden.!Een!poliep!van!de!baarmoedermond!is!bijna!
altijd!goedaardig.!
Baarmoederhalskanker*of*een*voorstadium*ervan *
Baarmoederhalskanker!kan!ontstaan!uit!zowel!het!stevig!weefsel!van!de!
baarmoedermond!als!uit!het!slijmvormend!weefsel.!Bloedverlies!na!de!overgang!kan!
een!eerste!teken!zijn!van!baarmoederhalskanker.!Maar!de!kans!dat!dit!de!oorzaak!is,!
is!kleiner!dan!1%.!
!
!
Baarmoeder*
De!baarmoeder!is!aan!de!binnenkant!bekleed!met!slijmvlies.!Dit!slijmvlies!is!gevoelig!
voor!het!hormoon!oestrogeen.!Dit!hormoon!stimuleert!het!slijmvlies!waardoor!het!
dikker!wordt.!Het!hormoon!progesteron!zorgt!ervoor!dat!het!slijmvlies!uitrijpt!en!
afgestoten!wordt.!Zo!gaat!het!als!u!nog!menstrueert.!Na!de!overgang!maken!uw!
eierstokken!geen!oestrogeen!en!progesteron!meer.!Het!slijmvlies!van!de!
baarmoeder!blijft!dan!dun.!
Dun*slijmvlies *
Net!als!bij!de!vaginawand,!kan!het!slijmvlies!van!de!baarmoeder!na!de!overgang!
kwetsbaar!worden.!Dit!kan!bloedverlies!geven.!Dit!bloedverlies!is!onschuldig.!
Menstruatie *
Sommige!vrouwen!krijgen!toch!nog!een!menstruatie!nadat!zij!meer!dan!een!jaar!
geen!menstruaties!hebben!gehad.!De!kans!hierop!is!wat!groter!als!u!nog!niet!zo!heel!
lang!in!de!overgang!bent.!U!herkent!dan!hetzelfde!patroon!van!de!menstruaties!die!u!
eerder!had.!Vindt!de!gynaecoloog!vervolgens!geen!afwijkingen!bij!het!uitstrijkje!en!de!
echo?!Dan!heeft!u!achteraf!waarschijnlijk!toch!nog!een!menstruatie!gehad.!
Verdikt*slijmvlies *
Het!slijmvlies!in!de!baarmoeder!kan!verdikt!zijn.!Hormonen!die!de!bijnier!maakt,!
kunnen!in!vetweefsel!worden!omgezet!in!oestrogeen.!Het!oestrogeen!stimuleert!het!
slijmvlies!in!de!baarmoeder.!Dit!wordt!dan!dikker!en!kan!bloedverlies!geven.!Meestal!
is!dit!verdikte!weefsel!onschuldig.!Soms!wordt!het!weefsel!onrustig!en!ontstaat!er!
baarmoederkanker!of!een!voorstadium!van!baarmoederkanker.!
Medicijnen *
Sommige!medicijnen!kunnen!het!slijmvlies!van!de!baarmoeder!stimuleren.!Hierbij!
kan!er!bloedverlies!ontstaan.!Dit!kan!gebeuren!bij!hormonen!die!gebruikt!worden!bij!
borstkanker,!zoals!Tamoxifen.!Het!risico!op!baarmoederkanker!is!hierbij!verhoogd.!
Bloedverlies!is!dan!altijd!een!reden!voor!verder!onderzoek.!!
Als!u!bloedverdunners!gebruikt,!heeft!u!meer!kans!op!bloedverlies.!Maar!ook!dan!is!
er!reden!voor!verder!onderzoek.!
Poliep *
Een!poliep!is!een!uitgroeisel!van!het!slijmvlies!van!de!baarmoeder.!Er!zijn!kleine!
poliepen,!bolle!poliepen,!langwerpige!poliepen!en!grote!poliepen.!U!kunt!een!poliep!
of!meer!poliepen!hebben.!Een!poliep!kan!bloedverlies!geven,!maar!u!kunt!ook!een!
poliep!hebben!zonder!bloedverlies.!De!meeste!poliepen!van!de!baarmoeder!zijn!
goedaardig.!Alleen!als!er!bloedverlies!is!bij!een!poliep,!is!er!reden!om!deze!te!
verwijderen.!Dan!is!er!een!kleine!kans!dat!er!kanker!in!zit.!
Baarmoederkanker *
Baarmoederkanker!kan!ontstaan!in!de!spier!van!de!baarmoeder!en!in!het!slijmvlies.!
Als!er!kanker!ontstaat!in!het!slijmvlies,!dan!krijgt!u!meestal!in!een!vroeg!stadium!
bloedverlies.!De!kans!op!kanker!van!het!baarmoederslijmvlies!bij!bloedverlies!na!de!
overgang!is!1!op!10.!De!kans!hierop!is!groter!als!u!ouder!bent.!U!heeft!ook!meer!
kans!hierop!als!u!overgewicht,!hoge!bloeddruk!of!diabetes!heeft.!
Myomen*of*vleesbomen*geen*oorzaak? *
Myomen!(vleesbomen)!zijn!afhankelijk!van!vrouwelijke!hormonen.!Voor!de!overgang!
maken!uw!eierstokken!nog!hormonen.!Myomen!kunnen!dan!een!oorzaak!zijn!voor!
onregelmatig!of!veel!bloedverlies.!Na!de!overgang!zijn!de!myomen!niet!meer!actief.!
Ze!worden!vaak!kleiner.!Bij!5!op!de!100!vrouwen!met!bloedverlies!na!de!overgang!
vinden!we!een!myoom.!We!weten!niet!of!het!het!myoom!dan!de!oorzaak!is!van!het!
bloedverlies.!
!
Welke*onderzoeken*krijgt*u?*
Als!u!bloedverlies!na!de!overgang!heeft,!maakt!de!gynaecoloog!een!uitstrijkje!en!een!
inwendige!echo.!Mogelijk!heeft!uw!huisarts!al!een!uitstrijkje!gemaakt!of!een!
inwendige!echo!via!de!radioloog!laten!maken.!
!
Uitstrijkje *
De!gynaecoloog!bekijkt!met!behulp!van!een!spreider!(speculum)!uw!
baarmoedermond.!Met!een!klein!borsteltje!neemt!de!gynaecoloog!wat!oppervlakkige!
cellen!van!uw!baarmoedermond!af.!Die!cellen!gaan!in!een!potje!naar!het!
laboratorium!voor!onderzoek.!
Inwendige*echo *
Bij!een!inwendige!echo!brengt!de!gynaecoloog!een!dunne!echokop!in!de!vagina.!Met!
de!echo!kijkt!de!gynaecoloog!naar!de!baarmoeder!en!de!eierstokken.!Ook!kijkt!de!
gynaecoloog!naar!de!dikte!van!het!baarmoederslijmvlies.!
!
Als!het!baarmoederslijmvlies!na!de!overgang!dikker!is!dan!4!millimeter!of!als!de!echo!
niet!duidelijk!genoeg!is,!adviseert!de!gynaecoloog!aanvullend!onderzoek.!!
Heeft!u!eenmalig!bloedverlies!gehad,!is!het!uitstrijkje!goed!en!is!het!slijmvlies!dunner!
dan!4!millimeter?!Dan!heeft!u!meestal!geen!aanvullend!onderzoek!nodig.!
!
Welke*aanvullende*onderzoeken*zo*nodig?*
Als!het!baarmoederslijmvlies!dikker!is!dan!4!millimeter!of!als!het!slijmvlies!niet!goed!
te!beoordelen!is,!krijgt!u!een!pipelle,!een!contrastecho!of!een!hysteroscopie.!
Pipelle *
Bij!een!pipelle!neemt!de!gynaecoloog!met!een!dun!rietje!een!beetje!weefsel!uit!de!
baarmoederholte!af.!Dit!kan!even!pijnlijk!zijn.!Het!weefsel!gaat!naar!het!laboratorium!
voor!onderzoek.!
Contrastecho *
Bij!een!contrastecho!plaatst!de!gynaecoloog!een!dunne!katheter!in!de!
baarmoederholte.!Hierna!brengt!de!gynaecoloog!een!klein!beetje!water!of!gel!in!en!
maakt!de!gynaecoloog!opnieuw!een!inwendige!echo.!Zo!kan!de!gynaecoloog!de!
baarmoederholte!en!eventuele!poliepen!beter!zien.!Dit!kan!even!pijnlijk!zijn.!
Hysteroscopie *
Hysteroscopie!betekent!letterlijk:!in!de!baarmoeder!kijken.!De!gynaecoloog!brengt!
een!dunne!buis!met!camera!in!de!vagina!in.!Dan!schuift!de!gynaecoloog!de!buis!in!
de!baarmoeder.!Dit!kan!pijnlijk!zijn.!Via!deze!buis!krijgt!u!vloeistof!in!de!baarmoeder!
waardoor!deze!een!beetje!uitzet.!Nu!kan!de!gynaecoloog!de!binnenkant!van!de!
baarmoeder!op!een!beeldscherm!zien.!U!kunt!meekijken.!De!gynaecoloog!kan!dan!
een!hapje!weefsel!(biopt)!van!het!baarmoederslijmvlies!nemen!of!een!poliep!
verwijderen.!Dit!kan!een!menstruatieachtige!pijn!geven.!!
De!hysteroscopie!kan!op!een!behandelafdeling!gebeuren!of!op!de!operatiekamer.!U!
krijgt!van!tevoren!pijnstillers.!
!
Welke*behandelingen*zijn*mogelijk?*
Geen!behandeling !
Bij!ongeveer!de!helft!van!de!vrouwen!met!bloedverlies!vindt!de!gynaecoloog!geen!
afwijking.!Dan!is!er!geen!behandeling!nodig.!
Hormoonbehandeling *
Oestrogeen )
Heeft!u!vaker!last!van!hinderlijk!bloedverlies!en!vindt!de!gynaecoloog!geen!
afwijkingen!met!hysteroscopie?!Dan!kunt!u,!in!overleg!met!uw!gynaecoloog,!kiezen!
voor!een!kuur!met!oestrogenen.!Oestrogenen!maken!het!slijmvlies!sterker.!Mogelijk!
houdt!het!bloedverlies!dan!op.!U!kunt!ook!afwachten.!
Progesteron)
Heeft!u!dik!slijmvlies?!En!heeft!u!vaker!hinderlijk!bloedverlies?!Dan!kan!de!
gynaecoloog!u!voorstellen!om!het!hormoon!progesteron!te!gebruiken.!Dit!hormoon!
zorgt!er!voor!dat!het!slijmvlies!uitrijpt!en!daarna!afgestoten!wordt.!Daarna!stopt!
mogelijk!het!bloedverlies.!Omdat!het!slijmvlies!opnieuw!dikker!kan!worden,!adviseert!
!
uw!gynaecoloog!u!te!vervolgen!of!vaker!een!kuur!progesteron!te!gebruiken.!Een!
alternatief!is!een!hormoonspiraaltje!met!progesteron.!
Verwijderen*poliep *
Heeft!u!een!poliep?!Dan!adviseert!de!gynaecoloog!de!poliep!te!laten!verwijderen.!Dit!
kan!met!een!hysteroscopie.!
Verwijderen*baarmoeder*en*eierstokken *
Heeft!u!(een!voorstadium!van)!kanker!van!het!baarmoederslijmvlies?!Dan!geeft!uw!
gynaecoloog!u!uitgebreide!informatie!over!uw!mogelijkheden!en!wat!de!voorX!en!
nadelen!zijn.!Meestal!is!het!advies!om!de!baarmoeder!en!de!eierstokken!te!
verwijderen.!
Behandeling*baarmoederhalskanker*
Heeft!u!(een!voorstadium!van)!kanker!van!de!baarmoedermond?!Dan!is!de!
behandeling!afhankelijk!van!hoever!de!kanker!gevorderd!is.!Uw!gynaecoloog!legt!u!uit!
welke!mogelijkheden!er!voor!u!zijn!en!wat!de!voorX!en!nadelen!van!de!behandeling!
zijn.!Deze!vorm!van!kanker!komt!weinig!voor!na!de!overgang.!
!
Wat*te*doen*als*u*opnieuw*bloedverlies*krijgt?*
Uw!gynaecoloog!geeft!u!adviezen!over!wat!u!moet!doen!als!u!opnieuw!bloedverlies!
krijgt.!Heeft!u!eenmalig!bloedverlies!gehad!en!waren!er!geen!afwijkingen?!Dan!heeft!
u!10X20%!kans!dat!u!opnieuw!bloedverlies!krijgt.!Als!dit!na!meer!dan!6!weken!na!het!
eerdere!bloedverlies!gebeurt,!neem!dan!contact!op.!
De!gynaecoloog!zal!u!opnieuw!onderzoeken.!U!krijgt!dan!een!hysteroscopie!als!
aanvullend!onderzoek!om!met!zekerheid!baarmoederkanker!uit!te!sluiten.!
!
Verder*informatie*zoeken?*Medische*termen*
Overgang *
Het!begrip!“overgang”!gebruiken!we!op!twee!manieren.!Overgang!is!de!periode!
vanaf!het!moment!dat!vrouwen!nog!regelmatig!menstrueren!tot!aan!het!moment!dat!
de!menstruaties!wegblijven.!In!deze!periode!hebben!veel!vrouwen!opvliegers!en!
nachtzweten.!Dit!zijn!de!overgangsklachten.!Het!woord!“overgang”!wordt!ook!
gebruikt!voor!de!laatste!menstruatie.!Zo!gebruiken!we!het!woord!“overgang”!in!deze!
folder.!!
Menopauze *
Het!medische!woord!voor!de!laatste!menstruatie!is:!menopauze.!Omdat!de!
menstruaties!in!de!overgangsperiode!onregelmatig!worden,!weten!we!niet!meteen!
wat!de!laatste!menstruatie!is.!Zijn!de!menstruaties!een!jaar!weggebleven?!Dan!
stellen!we!vast!dat!een!jaar!daarvoor!de!menopauze!was.!De!periode!rondom!de!
menopauze!noemen!we!de!perimenopauze.!Dit!is!vergelijkbaar!met!de!overgang!in!
de!eerste!betekenis!van!het!woord.!De!periode!na!de!menopauze!noemen!we!de!
postmenopauze.!Als!we!spreken!over!bloedverlies!na!de!overgang!dan!bedoelen!we!
eigenlijk!postmenopauzaal!bloedverlies.!De!Engelse!term!is:!postmenopausal!
bleeding.!
Atrofie *
Atrofie!is!het!medische!woord!voor!kwetsbaar!slijmvlies!door!vermindering!van!het!
vrouwelijk!hormoon!oestrogeen.!
Endometrium *
Het!slijmvlies!aan!de!binnenkant!van!de!baarmoeder!heet!het!endometrium.!In!de!
vruchtbare!fase!wordt!het!endometrium!voor!de!eisprong!dikker!en!bij!de!menstruatie!
grotendeels!afgestoten.!Na!de!menopauze!blijft!het!endometrium!dun.!
Endometriumcarcinoom
*
Het!medische!woord!voor!kanker!van!het!slijmvlies!van!de!baarmoeder!is!
endometriumcarcinoom.!
Hyperplasie
*
!
Bij!hyperplasie!is!het!slijmvlies!van!de!baarmoeder!verdikt!met!bepaalde!kenmerken.!
Deze!kenmerken!zijn!alleen!bij!onderzoek!van!het!weefsel!met!de!microscoop!
zichtbaar.!Als!de!gynaecoloog!weefsel!verwijdert!(biopt,!baarmoederverwijdering),!
stuurt!hij/zij!het!weefsel!op!voor!onderzoek!door!de!patholooganatoom.!Na!onderzoek!
kunt!u!dan!de!uitslag!hyperplasie!krijgen.!Hyperplasie!is!een!goedaardige!aandoening.!
Hyperplasie*met*atypie
*
Bij!verdikt!slijmvlies!van!de!baarmoeder!met!onrustige!cellen!spreken!we!van!
hyperplasie!met!atypie.!De!diagnose!hyperplasie!met!atypie!kan!alleen!worden!
gesteld!met!weefselonderzoek!(biopt)!met!de!microscoop!door!de!
patholooganatoom.!Hyperplasie!met!atypie!is!een!voorstadium!van!
endometriumkanker.!Als!er!uit!een!biopt!hyperplasie!met!atypie!komt,!dan!is!er!een!
verhoogde!kans!dat!er!al!endometriumcarcinoom!is!in!de!baarmoeder.!Het!advies!is!
de!baarmoeder!en!eierstokken!te!laten!verwijderen.!
Cervixcarcinoom *
Het!medische!woord!voor!baarmoederhalskanker!is!cervixcarcinoom.!De!woorden!
baarmoederhals!en!baarmoedermond!worden!door!elkaar!gebruikt.!Wij!gebruiken!in!
onze!tekst!baarmoedermond.!Maar!als!het!om!cervixcarcinoom!gaat,!spreken!we!
meestal!van!baarmoederhalskanker.!Strikt!genomen!is!de!baarmoedermond!alleen!
het!buitenste!deel!dat!in!de!top!van!de!vagina!te!zien!is.!De!baarmoederhals!is!het!
onderste,!dunnere!deel!van!de!baarmoeder.!
!
Verantwoording*
Deze!folder!is!geschreven!door!Irene!van!der!Avoort,!Clasien!van!der!Houwen!en!
Ruth!van!der!Zwaag!van!de!commissie!Patiëntencommunicatie!van!de!Koepel!
Kwaliteit!conform!de!richtlijn!‘Postmenopauzaal!bloedverlies’!in!samenwerking!met!de!
Patiëntenorganisatie!Gynaecologie!Nederland.!
!
©!2016!NVOG!
Het!copyright!en!de!verantwoordelijkheid!voor!deze!folder!berusten!bij!de!
Nederlandse!Vereniging!voor!Obstetrie!en!Gynaecologie!(NVOG)!in!Utrecht.!Leden!
van!de!NVOG!mogen!deze!folder,!mits!integraal,!onverkort!en!met!bronvermelding,!
zonder!toestemming!vermenigvuldigen.!
Folders!en!brochures!van!de!NVOG!behandelen!verschillende!verloskundige!en!
gynaecologische!klachten,!aandoeningen,!onderzoeken!en!behandelingen.!Zo!krijgt!u!
een!beeld!van!wat!u!normaliter!aan!zorg!en!voorlichting!kunt!verwachten.!Wij!hopen!
dat!u!met!deze!informatie!weloverwogen!beslissingen!kunt!nemen.!Soms!geeft!de!
gynaecoloog!u!andere!informatie!of!adviezen,!bijvoorbeeld!omdat!uw!situatie!anders!
is!of!omdat!men!in!het!ziekenhuis!andere!procedures!volgt.!Schriftelijke!voorlichting!is!
altijd!een!aanvulling!op!het!gesprek!met!de!gynaecoloog.!Daarom!is!de!NVOG!niet!
juridisch!aansprakelijk!voor!eventuele!tekortkomingen!van!deze!folder.!Wel!heeft!de!
commissie!Patiëntencommunicatie!van!de!NVOG!zeer!veel!aandacht!besteed!aan!de!
inhoud.!Dit!betekent!dat!er!geen!belangrijke!fouten!in!deze!folder!staan!en!dat!de!
meerderheid!van!de!Nederlandse!gynaecologen!het!eens!is!met!de!inhoud.!!
Andere!folders!en!brochures!op!het!gebied!van!de!verloskunde,!gynaecologie!en!
voortplantingsgeneeskunde!kunt!u!vinden!op!de!website!van!de!NVOG:!www.nvog.nl,!
rubriek!Voorlichting.!