Haarlem, gemeente Haarlem, NH Locatie: De Grote of St. Bavokerk

Haarlem, gemeente Haarlem, NH
Locatie:
De Grote of St. Bavokerk.
Bisdom:
Haarlem.
Cultusobject: H. Bavo (reliek).
Datum:
1 augustus, 1 oktober.
Periode:
1500 - 1578.
De verering van Sint Bavo, de patroonheilige van de stad Haarlem, kwam in 1500 tot
ontwikkeling, toen de kerk van de abt van het St. Bavoklooster te Gent een arm van de
heilige als reliek ten geschenke ontving. Naar aanleiding van deze gift ontstond een cultus
met als hoogtepunt de uitstalling van de reliek in het midden van de kerk met processie rond
de kerk. Na de plundering van de kerk in 1578 werd de arm naar Keulen overgebracht en
kwam er een einde aan de cultus. Geen bedevaart.
_________________________________________________________________________
Topografie
- De Grote of St. Bavokerk (N.H.) is een laatgotische kruisbasiliek, die in haar huidige vorm
dateert uit eind 14e - begin 16e eeuw. De kerk is gelegen aan de Grote Markt.
Cultusobject
- St. Bavo (589-653) was een belangrijk edelman, die, na de wereld vaarwel te hebben
gezegd, als weldoener der armen en prediker grote bekendheid verwierf, om tenslotte als
kluizenaar in een geur van heiligheid te sterven.
- De kerk beschikte sinds 1472 over arm van de heilige. De kerk liet de reliek in zilver zetten
en voor de uitstalling ervan een apart tabernakel ontwerpen met vleugeldeuren die
beschilderd werden met twaalf voorstellingen uit het leven van de heilige.
Verering
- Volgens de overlevering zou St. Bavo aan de Haarlemmers verschenen zijn toen de stad in
1274 door opstandige Kennemerlanders werd belegerd, waarop dezen de strijd opgaven. Als
dank voor dit ingrijpen hebben de Haarlemmers de heilige tot hun schutspatroon gekozen.
Aannemelijker is dat Haarlem voor Bavo gekozen heeft vanwege de uitgebreide contacten
die de stad al in de 13e eeuw had met Vlaanderen, met name met de stad Gent. In de
hoofdkerk van deze stad en de St. Baafsabdij werd namelijk het gebeente van Bavo bewaard.
In de Grote- of St. Bavokerk werd Bavo aanvankelijk niet op bijzondere wijze vereerd. Dit
veranderde toen de abt van de St. Baafsabdij te Gent en de bisschop van Doornik in 1472 een
arm van de heilige schonken, in ruil waarvoor Haarlem beloofde elk jaar op de naamdag van
Bavo, 1 oktober, een waskaars met het gewicht van één pond aan de abdij te geven.
- De aanwezigheid van deze kostbare reliek was de aanleidingom de naamdag van Bavo op 1
oktober plechtiger te vieren dan voorheen het geval was. Op die dag werd de reliek uit het
tabernakel gehaald en, omringd door brandende kaarsen, in het midden van de kerk gezet en
voor de gelovigen tentoongesteld. Datzelfde gebeurde op de eerste dag van augustus, de dag
waarop in Haarlem de ‘translatie’ van St. Bavo werd gevierd. Aansluitend op de uitstalling
werd het beeld in processie rondgedragen over de Grote Markt, toentertijd nog ‘t Sant
geheten. In de kerkrekening van 1502 wordt deze processie als volgt omschreven:
‘Item, anno XV hondert ende twe wast translacie van Sinte Baef, die wij alle jaers daerof hoehtyt houden
moeten ghelicken vrouwendaghen ende gaen in processy omt Sant en werpen wy water in die kerc ende sitten
met die reliquie van Sinte Baef midden in die kerc op een taeffel ende met twee caerssen elc van een half pont
ende een toers barnende den avond ende den dach tot elf uerren voert heylichdom van Sinte Baef. Ende den
Heeren vant gerecht sal ment doen weten, die sullen gaen met haer cleden van der stadt in processy after die
kinder ende voer die priesters elc met een brief van Sinte Baef onse patroen, ende men sal tevoren condighen op
die preecstoel in de kloosterkerken der Jacopinen, vrouwenbroeders, augustijnen ende te minnebroers ende int
gasthuis, opt begginhof ende op Bakenes mit briefgens’.
- In dezelfde kerkrekeningen wordt meermalen gesproken van geschenken van gelovigen,
met daarbij soms de aantekening dat deze giften om de reliek van Bavo gehangen moeten
worden. Van wonderen rond de reliek wordt evenwel niets gezegd.
Na de plundering van de kerk in 1578 werd de reliek naar Keulen gebracht. Daarmee kwam
een abrupt einde aan deze kortstondige verering.
- In de nieuwe St. Bavokerk aan de Leidsevaart, die tussen 1895 en 1930 in fasen werd
gebouwd, is later geen nieuwe Bavoverering meer ontstaan.
Bronnen
A2 Acta Sanctorum Belgii Selecta dl. 2 (Brussel/Tongerlo 1784) p. 597-605, over de Haarlemse Bavoverering.
B F. Allan, Geschiedenis en beschrijving van Haarlem van de vroegste tijden tot op onze dagen, 4 dln.
(Haarlem: J.J. van Brederode, 1874-1888) dl.3, p. 187-189. B.M. de Jonge van Ellemeet, Uit de geschiedenis
der Haarlemsche St. Bavo Kerk (Haarlem 1934) p. 15; J. van Brabant, Sint Bavo, edelman, boeteling en monnik
(Wilrijk: Gemeentebestuur, 1967), bevat een uitgebreide bronnen- en literatuuropgave over de H. Bavo.
C PJMI BiN-dossier Haarlem-Bavo.
Ben Speet