Slechte zaadkwaliteit: op zoek naar de oorzaak

DOSSIER FERTILITEIT
CENTRUM VOOR
REPRODUCTIEVE
GENEESKUNDE (CRG)

WIE?
Het team van het Centrum voor
Reproductieve Geneeskunde
(CRG) telt zo’n 24 medewerkers: gynaecologen, klinisch
embryologen, laboranten,
verpleegkundigen, een sociaal verpleegkundige, vroedvrouwen, een psycholoog en
secretariaatsmedewerkers.
VOOR WIE?
Het CRG behandelt koppels
en alleenstaande vrouwen met
vruchtbaarheidsproblemen, via
vruchtbaarheidstechnieken en/of
sperma- of eiceldonatie.
WAT?
Behalve het onderzoek naar
DNA-breuken in sperma (zie
artikel) is de dienst onder meer
gespecialiseerd in preïmplantatie
genetische diagnostiek (PGD).
Dat is een techniek die wordt
toegepast bij IVF: de embryo’s
ondergaan voor terugplaatsing
een genetische screening.
20
Andrologie
Slechte zaadkwaliteit:
op zoek naar de oorzaak
Vruchtbaarheidsproblemen? Dan moet
je ook de man als volwaardige patiënt
behandelen, vinden ze in het UZAfertiliteitscentrum. Een grondige analyse
van de zaadkwaliteit hoort daarbij,
onder meer met nieuwe DNA-tests.
D
at veel vruchtbaarheidsproblemen met
een slechte zaadkwaliteit te maken
hebben, is al lang geweten. Nieuw
is dat er vandaag meer verfijnde
technieken bestaan om de kwaliteit
van het sperma te onderzoeken.
Het Centrum voor Reproductieve
Geneeskunde (CRG) biedt die
tests sinds enige tijd als enige in
België en Nederland aan. ‘Vroeger onderzochten we alleen het
aantal zaadcellen en hun vorm
en beweeglijkheid’, zegt prof. dr.
Usha Punjabi, hoofd van het IVF-­
laboratorium. ‘Maar dat volstaat
Prof. dr. Usha Punjabi,
hoofd van het IVF-laboratorium
Om de juiste oorzaak van verminderde
vruchtbaarheid bij de man te achterhalen
is er soms flink wat zoekwerk nodig.
niet: ook bij schijnbaar perfect
gezonde zaadcellen kan het DNA
beschadigd zijn, wat zich vertaalt
in zogenaamde DNA-breuken. Hoe
meer DNA-breuken, hoe minder
kans dat de vrouw zwanger raakt
en hoe groter het risico op een
miskraam. Gelukkig is er vaak ook
iets aan te doen: in die zin kunnen
de DNA-tests het koppel een stapje
dichter brengen bij de vervulling
van hun kinderwens.’
Ook bij schijnbaar perfect
gezonde zaadcellen kan
het DNA beschadigd zijn.
DNA-breuken kunnen ontstaan
onder invloed van zogenaamde
vrije radicalen, stoffen die van
nature in ons lichaam voorkomen,
maar die ook ontstaan onder
invloed van de omgeving. Een
teveel aan vrije radicalen tast onze
cellen aan. Om dat effect tegen
te gaan hebben we antioxidanten nodig. Die worden door ons
eigen lichaam aangemaakt, maar
halen we ook uit gezonde voeding.
Ook een teveel aan antioxidantia kan echter schadelijk zijn en
DNA-breuken veroorzaken. Alles
draait dus om een goede balans.
Man minder vruchtbaar
vanaf 45 jaar
Bij koppels die spontaan zwanger
worden, vormen DNA-breuken
niet zozeer een probleem. Door
natuurlijke selectie bereiken immers
alleen de goeie zaadcellen de eicel.
Maar bij In Vitro Fertilisatie (IVF) en
Intracytoplasmatische Sperma-Injectie (ICSI) wordt die selectie omzeild.
‘Dat draagt mogelijk bij tot de eerder lage succeskansen bij technieken
als IVF en ICSI’, zegt Punjabi.
DNA-breuken kunnen veel
onderliggende oorzaken hebben.
Zo komen ze vaker voor naarmate
mannen ouder worden. ‘Onze cijfers bevestigen dat: vanaf de leeftijd
van 45 jaar daalt de vruchtbaarheid
bij mannen, met ook een groter
risico op miskramen bij de partner.
Daarnaast zijn er nog tal van
andere factoren die kunnen meespelen: spataders op de teelballen,
urologische of genitale infecties,
contact met giftige stoffen, stoffen
in de voeding, diabetes … Soms
hangen de DNA-breuken ook
samen met stress of een ongezonde levensstijl: ongezond eten,
overgewicht, roken, alcohol- of
druggebruik …’
Eicel en zaadcel:
­samen sterk?
Of een hoog percentage
DNA-breuken problemen geeft,
hangt ook van de vrouw af. Een
jonge eicel kan die mindere zaadkwaliteit als het ware compenseren,
maar bij een iets oudere vrouw
werkt dat mechanisme helaas
minder goed. Vanaf de leeftijd
van 38 jaar gaat de kwaliteit van
de eicel achteruit.
Om de juiste oorzaak van
verminderde vruchtbaarheid
bij de man te achterhalen is er
soms flink wat zoekwerk nodig.
Dat is de taak van dr. Evelyne
Beckers, die sinds eind 2015 als
androloge op het CRG werkt. Zij
onderzoekt en behandelt mannelijke patiënten met een slechte
zaadkwaliteit, onder wie dus ook
mannen met DNA-breuken in de
zaadcellen. Naast een lichamelijk
onderzoek en een bloedanalyse
stelt ze vaak een echo-doppler
van de balzak voor, een onderzoek dat de bloedsomloop in de
aderen in beeld brengt. ‘We zien
vrij regelmatig afwijkingen in het
sperma en vaak is het moeilijk om
één oorzaak aan te duiden. Komt
de man door zijn werk geregeld
➝
in contact met giftige stoffen?
Leren van gezonde zaadcellen
Het team van prof. dr. Usha Punjabi doet al jaren onderzoek
naar DNA-breuken in zaadcellen. Recent kreeg de dienst
daarvoor een FWO-beurs, waarmee een extra laborant en arts
werden aangeworven. ‘We gaan de komende jaren het sperma
van grote groepen mannen zonder vruchtbaarheidsproblemen onderzoeken, zodat we dat kunnen vergelijken met de
zaadcellen van minder vruchtbare mannen. Daarnaast willen we
nagaan in hoever het percentage DNA-breuken in het sperma
voorspelt of een vruchtbaarheidstechniek al dan niet aanslaat:
zo zouden we koppels gerichter kunnen helpen.’
21
DOSSIER FERTILITEIT
Ook het invriezen van sperma leidt
tot DNA-breuken. We proberen onze
laboratoriumtechnieken daarom
steeds verder te verfijnen.
onze laboratoriumtechnieken zo te
verfijnen dat we zo min mogelijk
DNA-schade veroorzaken.’
Werk aan de winkel
➝
Vaak kan de man ook
zelf dingen doen om
zijn spermakwaliteit
te verbeteren.
Neemt hij misschien zogenaamde
voedingssupplementen in het
kader van een ­fitnessprogramma?
Want ook daarvan weten we dat
ze soms de boosdoener zijn’, zegt
Beckers. Medicatie tegen verminderde vruchtbaarheid bestaat er
nauwelijks. Alleen in geval van
een hormonale stoornis kan een
hormonale behandeling helpen.
Paradoxaal genoeg kan ook
de vruchtbaarheidsbehandeling
zelf DNA-breuken veroorzaken,
doordat de zaadcellen onvermijdelijk worden gemanipuleerd.
Ook het invriezen van sperma
leidt tot DNA-breuken. Punjabi:
‘We gaan dat na door het aantal DNA-breuken voor en na
de behandeling van het staal te
controleren. Intussen proberen we
INFO
22
Beckers geeft altijd aan wat er
mogelijk is om de spermakwaliteit
te verbeteren, zoals een ingreep
om de spataders te verwijderen of
een behandeling van een infectie.
Vaak kan de man ook zelf dingen
doen om zijn spermakwaliteit te
verbeteren, zoals – al dan niet tijdelijk – stoppen met roken, gezonder
gaan eten of contact met bepaalde
stoffen vermijden.
Beckers: ‘Aangezien de cyclus
van zaadproductie drie maanden
duurt, moet de patiënt die maatregelen wel een aantal maanden
volhouden. Bovendien kunnen we
nooit met zekerheid zeggen dat ze
zullen helpen. Daarom moet het
koppel genoeg gemotiveerd zijn.
Sommige koppels vinden het niet
erg om wat langer te wachten en
zijn blij dat ze zo misschien een
klassieke behandeling kunnen
vermijden. Anderen kiezen liever
meteen voor een vruchtbaarheids­
techniek, die meestal een flinke
belasting voor de vrouw betekent.
Zeker als de biologische klok tikt,
zijn koppels niet altijd bereid om
Centrum voor Reproductieve Geneeskunde, T 03 821 36 84
een paar ­maanden te wachten.’
In dat laatste geval probeert het
laboratorium de goede zaadcellen
te selecteren, zodat de kansen bij
kunstmatige inseminatie of een
andere techniek verbeteren. ‘Dat
is in feite het probleem omzeilen, terwijl we veel liever eerst de
­oorzaak proberen aan te pakken’,
zegt Punjabi. ‘Het streefdoel
moet zijn: een zo goed mogelijke
zaadkwaliteit die dan hopelijk
uitmondt in een voldragen zwangerschap en een gezond kind.’ Maar
­uiteindelijk primeert de wens van
het koppel. Punjabi. ‘Wij kunnen
mensen alleen maar inlichten. Als
we vaststellen dat een oudere man
veel DNA-breuken in zijn sperma
heeft, weten we dat dat niet ideaal is.
Maar zij beslissen of ze al dan niet
voor een zwangerschap willen gaan.’
Ze vindt het positief dat
vandaag ook de man een volwaardige patiënt is binnen de
­fertiliteitsgeneeskunde. ‘Vroeger
was als het ware het spermastaal
de patiënt. Nu krijgt de man
in zijn geheel aandacht en
wordt er gezocht naar onderliggende o
­ orzaken. Daarom is
het ook een grote meerwaarde
om een a­ ndrologe in ons
team te hebben.’ 