1 Roofkunst voor, tijdens en na WO II Deze zomer organiseert de

Roofkunstvoor,tijdensennaWOII
DezezomerorganiseertdeTerBorchStichtinginDeventereengrotetentoonstellingover
roofkunst.Deexpositieverteltoverjoodsekunsthandelaarsenparticulierenvanwiekunstwerken
inDuitsehandenterechtwarengekomen.Ditgebeurdedooraldannietgedwongenverkoop,
maarvaakookdoorgeorganiseerderoof.Dekunstwerkenkomenuitderijkscollectieenuit
Nederlandsemusea.Ookenkelefamiliesgevenhunmetsuccesgeclaimdewerkvoordeze
bijzonderegelegenheidinbruikleen.
DeTerBorchStichtingiseennieuwparticulierinitiatiefopgezetdoorDaafLedeboerenEva
Kleeman.Zesjaargeledenontstondbijhenhetideeomhetgrotepubliekkennislatenmakenmet
verborgenkunstschattenuitdedepotsvanhetRijk,endattedoeninhunwoonplaatsDeventer.
Detwaalfde-eeuwseBergkerkisditjaarspeciaalhiervoorgerestaureerdengeklimatiseerd.
Alzo’ntwintigjaarbestaaterwereldwijdenormebelangstellingvoortijdensdeTweede
Wereldoorloggeroofdekunst.Dieinteressewordtgevoeddoordeaandachtvandemediaenheeft
internationaaleenstortvloedaanpublicatiesopgeleverd.OokinNederlandiseralveelaandacht
voorhetonderwerpgeweest.DetentoonstellingRoofkunstvoor,tijdensennaWOIIrichtzichopde
exodusvankunstwerkenindejaren1940-1945,maarookopdeperiodeservoorenerna.Indeze
expositiewordtvoordeeerstemaalhetcompleteverhaalvanderoofkunstverteld.
Bloeiendekunsthandelvoordeoorlog
Amsterdamwasvoordeoorlogeeninternationaalcentrumvandekunsthandel.Ookopandere
plekkeninNederlandwarengerenommeerdefirma’sgevestigd,zoalsinDenHaag,maarookin
DierenenLochem.Sindsdefinanciëlecrisisvan1929kondenhandelarenvolopvoordeliginkopen,
maarhetwasnietzomakkelijkomhetwerkookweeraandemantebrengen.Handelarendie
voldoendeeigenkapitaalhadden,kondengrotevoorradenopbouwen.Aandetopstonddefirma
Goudstikker,diebehalveNederlandseschilderijenvantopkwaliteitookinternationale-vooral
Italiaanse-kunstwerkenverhandelde.
Veelhandelarenenverzamelaarswarenvanjoodseafkomst.Eenaantalvanhenwasvoordeoorlog
vanuitDuitslandenOostenrijknaarNederlandgekomen,sommigenalvóórHitlersmachtsovername,
anderenalsvluchtelingenna1933.
Dekunstmarktnadebezetting
AldirectnadebezettingbleekdatdeDuitsersgrotebelangstellinghaddenvoorhetkopenvan
kunstwerken.Dekunstprijzenstegenexplosief.Velehandelarenverkochtenkunstwerkenaande
Duitsers.Ookparticuliereeigenarenwerdendoordestijgendeprijzenverleidomwerkente
verkopen,vaakookaandeDuitsers.Opvallendiseennieuwetrend:interesseinnegentiendeeeuwseNederlandsekunst,dievoordeoorlogweinigkostteennietergpopulairwas:
stadsgezichten,landschappen,marinesendierstukken.
Tienduizendenkunstwerkenverdwenenindejaren1940-1945overdeDuits-Nederlandsegrens.Een
deeldaarvankwamdoorroof,confiscatieenplunderinginDuitsehanden,eendeeldoorhandel.
TijdensdeDuitsebezettinghaddeNederlandseregeringinballingschapbepaalddatalleverkopen
aandeDuitsebezettersonwettigwaren.
1
Joodsehandelaren
HoeweldeDuitsersnadeinvalinNederlandop10mei1940geruimetijdhebbengewachtmet
scherpeanti-joodsemaatregelen,voeldensommigehandelarenenverzamelaarszichalvanafde
inval-terecht-bedreigd.KunsthandelaarJacquesGoudstikkerbeslootaltijdensdeeerste
oorlogsdagenommetvrouwenkindhetlandteontvluchten.Hijvieltijdensdeovertochtnaar
Engelandinhetruimvanhetverduisterdeschipenkwamomhetleven.
MedewerkersvanzijnfirmaverkochtendekunstwerkenaanveldmaarschalkHermannGoering.
DaarnawerddekunsthandelvoortgezetdoordeDuitsebankierAloisMiedl.Dezevuldede
verkoopvoorraadweeraandoorvelekunstwerkentekopenbijcollega-kunsthandelaren,vooralbij
defirmaKatzinDieren.
Enkelejoodsehandelaren,zoalsKatz,HouthakkerenNijstad,verkochtenhunzaaktijdigaan
vertrouwdeniet-joodserelaties.Zovoorkwamenzedathunbedrijfwerdopgehevenofonder
toezichtvaneenDuitsemanager,eenVerwaltergeplaatst,hetlotdatdeoverigejoodse
kunsthandelsvanaf1941trof.Zoraaktenjoodseeigenarendecontroleoverhuneigenbedrijfkwijt
enverdwenendeopbrengstennaardebeheerdersendeDuitseautoriteiten.Velejoodsekunst-en
antiekhandelszijnuiteindelijkookgeslotenenveelvandeeigenarenenhunfamilieledenzijninde
vernietigingskampenomhetlevengebracht.
Joodseverzamelaars
Ookonderdejoodseverzamelaarswarenerenkelediededreigingaltijdigvoorvoelden.Vooral
onderdemensendieindejarendertiguitDuitslandnaarNederlandwarenuitgeweken,warener
eenaantalvoordebezettingverderwarengevluchtnaarEngelandofAmerika.Daarbijblevensoms
hunkunstwerkeninNederlandachter.WanneerdeDuitsersdebezittingenvanvluchtelingenkonden
opsporen,werdendezealsvijandelijkvermogeninbeslaggenomen.Ookkondendebezettersde
handleggenopcollectiesvanalvoordebezettingoverledeneigenaren,zoalsdeverzamelingvan
FritzMannheimer,eenin1939overledenbankier.
In1940kwamenookkunstwerkenopdemarktdoordatdeeigenarendirectnadeDuitseinval
zelfmoordpleegden.Andereverzamelaarsbeslotenhuncollectiesofstukkendaarvanteverkopen
omaangeldtekomenomtekunnenvluchten.UiteindelijkwerdenvelecollectiesdoordeDuitsersin
beslaggenomendoordatJodenhunbezittingen,vanschilderijentottafelzilver,moesteninleverenbij
deLiro-bankaandeSarphatistraatinAmsterdam.UitdebijdeLiro-bankingeleverdewerken
maaktenDuitseinkopersmeestaleeneerstekeuze.Derestwerdviaveilinghuizenverkocht.
Hetgingnietalleenomwaardevolleverzamelingen,maarjuistvaakookomenkelekunstwerkenvan
-indietijd-beperktewaarde,diedeeluitmaaktenvandeinboedelvandeeigenaar.Dieinboedels
werdennahetwegvoerenvanjoodsefamiliessystematischdoordeDuitsersleeggehaald.
HitlerenGoering
VeelkunstwerkendieindeoorlogsjarennaarDuitslandgingenwarenbestemdvoorhet
Führermuseum,datinLinzmoestverrijzen,indebuurtvanHitlersgeboorteplek.Ditmuseum,dat
nooitverwezenlijktwerd,moestalleanderemuseaindewereldindeschaduwstellen.Hitlerhad
2
medewerkersdiedemuseumverzamelingverzameldenenbeheerden.HoewelHitlerzichsterk
identificeerdemethetmuseumprojectwarenzijninbrengensmaakvanondergeschiktbelangbijde
opbouwvandeverzameling.
DetweedegroteNazi-verzamelingwasdeprivécollectievanveldmaarschalkHermannGöring.In
tegenstellingtotHitlerwasGöringwaseenaartsverzamelaarmeteenduidelijkeigensmaak.Hij
zochtzelfveelvanzijncollectieuitenkochtzelfwerken.
InhetbeginvandeNederlandsebezettingkochthijdehelevoorraadvandefirmaGoudstikker.
DaarnagingeenvoorhemminderaantrekkelijkdeelweerterugnaardeinmiddelsdoorMiedl
overgenomenkunsthandel.OokGöringhadzijneigeninkopers.Deconcurrentietussendekooplust
vanhetFührermuseumendievanGöringwaszoheftigdatdekunstprijzenersterkdoorwerden
opgedreven.
InnavolgingvanHitlerenGöringbegonnenDuitsebestuurdersenmilitaireninNederlandhuneigen
kleinereverzamelingentevormen.OokdeDuitsemuseabreiddenhuncollectiesindeoorlog
aanzienlijkuit.
MonumentsMen
AltijdensdeoorlogmaaktendegeallieerdenafsprakenoverdekunstwerkendienaarDuitsland
warenafgevoerd.Dezemoestenterugnaardelandenwaarzevandaangekomenwaren.Daarbij
werdexplicietgestelddatdewerkenmoestenwordenteruggegevenaanderechtmatigeeigenaren.
DeAmerikanenrichttenhiervooreenspecialeinternationaleeenheidop,deMonuments,FineArts,
andArchives(MFAA):deMonumentsMen.InNederlandwasdezorgvoorderecuperatie
toevertrouwdaandeStichtingNederlandsKunstbezit(SNK).
Injuli1945vaardigdehetMilitairGezageenverordeninguit:iederdiebetrokkenwasbijvrijwilligeof
onvrijwilligeoverdrachtvankunstwerkenaandeDuitsers,moestdaarvanaangiftedoen.Natuurlijk
gafdateenincompleetbeeld,vooraldoordatvelevroegereeigenarenindeoorlogwaren
omgekomen.AandehandvanadministratievegegevensvanDuitseroof-instanties,zoalsdeLirobankendeverkoopboekenvankunsthandelsalsGoudstikker,vuldedeSNKdezeaangiftenaan.Zo
ontstonduiteindelijkeenbergvantienduizendenformulieren,waarmeedeSNKinDuitsland
kunstwerkenkonopeisen.
Moeizameteruggave
Wietijdensdebezettingonvrijwilligwerkenwaskwijtgeraakt,konditwerkbijdeSNKclaimen.Veel
eigenarenenhunerfgenamenmaaktendaarvangebruik,maarlangnietaltijdmetsucces.Het
restitutiebeleidvandeSNKissteedszeerrestrictiefgeweest.
Indeeerstevijfjarennadeoorlogduizendenkunstwerkenaandevoormaligeeigenarenofhun
erventeruggegeven.In1951vondmenhetdathetwerkgedaanwasenwerddeSNKopgeheven.De
bijdetaakopvolgervandeSNKovergeblevenkunstwerkendiemeninteressantvond,werden
overgedragenaanhetMinisterievanOnderwijs,KunstenenWetenschappenomdemuseale
collectiesteverrijkenenNederlandseopenbaregebouwenaantekleden.Deresterende
kunstwerkenwerdengeveildendeopbrengstenvloeidenindestaatskas.
3
Hernieuwdrestitutiebeleid
Onderinvloedvandetoenemendeinternationalebelangstellingvoordeonopgelostegevolgenvan
deTweedeWereldoorlog,werdookinNederlandvanaf1997opnieuwaandachtbesteedaande
kunstroofenaandenogdoordeNederlandseoverheidbeheerdekunstwerkendienadeoorloguit
Duitslandwerdengerecupereerd.Eeneersteonderzoekleiddein1998totdeconclusiedathetoude
restitutiebeleidnaarmodernerechtsopvattingenveeltebekrompenwasgeweestendaternog
duidelijkstukkenindezogenaamdeNK-collectiewaren,dievoorrestitutieinaanmerkingzouden
kunnenkomen.
DegeheleNK-collectie,dienogbijna5.000werkenomvatte,werddoorhetdaartoeopgerichte
BureauHerkomstGezochtopnieuwopherkomstonderzocht.Erkondennudigitalebronnenen
databaseswordengebruikt.Ervolgdeeenspeurtochtnaardeerfgenamenvandevroegere
eigenarenomtekijkenofdienogietsaandeverzameldeinformatiekondentoevoegen.
Eindjaren‘90werdeennieuw,menselijkerrestitutiebeleidontworpen.Ditgebeurdeopbasisvan
aanbevelingenvandeCommissieHerkomstgezochtonderaanvoeringvanRudiEkkart.Zij
adviseerdendatdestaatmeerenactieveronderzoekmoestdoenomde‘dewaasvan
geheimzinnigheid’diedeNK-collectieomhuldewegtenemenenomoptimalebehandelingvan
individuelevragenvanpotentiëlevroegereeigenaarsofhunnabestaandentekunnengaranderen.
DeRestitutiecommissiediewerdvormgegevenindelijnvande“fairandjustsolution”gedachteuit
de“WashingtonPrinciples”,moestadviserenoveralleclaimsdieopstukkenuitdeNK-collectie
zoudenwordeningediend.Ditvernieuwdebeleidleiddetotveletientallenrestituties,waaronder
omvangrijkeenspectaculaireteruggavenalsdievanwerkenuitdecollectievanFriedrichGutmann
envanschilderijenvanKunsthandelGoudstikker.VooralzaakGoudstikkertrokwereldwijde
belangstelling.
Intussenbreiddehetonderzoek,dataanvankelijkspecifiekopdeNK-collectiewasgericht,zichuittot
anderemusealeverzamelingen.Gekekenwerdofzichdaarintijdensofnahetnaziregimeverworven
kunstwerkenbevinden,diemogelijkdoorroof,confiscatieofgedwongenverkoopuithetbezitvan
hunoorspronkelijkeeigenarenwarengeraakt.Nogsteedsdienenzichnieuwezakenaandoordater
nieuwegegevenstevoorschijnkomen.
TentoonstellingRoofkunst
DetentoonstellingmarkeerthetmomentdatdeNederlandseStaathaarteruggavebeleideennieuwe
vormgaatgeven.Indeloopvanditjaarzullenallevoorlichtings-enonderzoekstakenondergebracht
wordenbijeennieuwenonafhankelijkExpertisecentrumOorlogskunstTweedeWereldoorlog.Dit
centrumgaatnietalleenonderzoekverrichtenvoordeRestitutiecommissie,maarookvoorde
indienervaneenclaimopeenkunstwerkendehuidigebezitterdaarvan.
Detentoonstellingverteltaandehandvanmeerdan60uitDuitslandteruggehaalde,OudeMeesters
hetongemakkelijkeverhaalvaneenstaatdietoteindjaren‘90meergeïnteresseerdwasinde
kunstwerkenzelfdaninhetvindenvanderechtmatigeeigenaren,maarookvandeinspanningdie
sindsdienwordtgedaanomditonrechttekeren.
4
Degetoondewerkenkomenuitdecollectievanhetrijk,uitmuseaenvanparticulieren.Daarbijzijn
ookwerkenwaarvanmendeeigenaarbijnadriekwarteeuwnadestartvanteruggavenognietheeft
kunnentraceren.
Samenstellervandeexpositieisprof.dr.RudiEkkart.Sinds1997heefthijalsvoorzittervande
CommissieHerkomstGezochtleidinggegevenaanhetonderzoeknaardeeigenarenvaninde
TweedeWereldoorloggeroofdekunstwerken.Deonderzoeksterdrs.EelkeMullertreedtopalscocurator.Erzaleenpublicatiebijdetentoonstellingverschijnen.
Roofkunstvoor,tijdensennaWOII,12meit/m27augustus2017,Bergkerk,Bergkerkplein1,
Deventer
5