duitsers ook slachtoffer van de tweede wereldoorlog

DUITSERS OOK SLACHTOFFER VAN DE TWEEDE
WERELDOORLOG
SAMENVATTING
Op 4 mei herdenken we in Nederland de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog Nederlandse militairen, verzetsstrijders, burgers en slachtoffers van de Holocaust. Duitsers
worden vaker als dader dan als slachtoffer gezien. Maar volgens hoogleraar Duitse
letterkunde Wara Wende komt er steeds meer aandacht voor Duitsers als slachtoffer van de
Tweede Wereldoorlog.
Duitsland neemt steeds vaker een slachtofferrol aan als het gaat om de Tweede
Wereldoorlog. Heel begrijpelijk, vindt Wara Wende, hoogleraar Duitse letterkunde aan de
Rijksuniversiteit Groningen. Want ook onder Duitsers zijn destijds veel onschuldige
slachtoffers gevallen. ‘Het is belangrijk dat mensen, óók Duitsers zelf, een evenwichtiger
beeld van de geschiedenis krijgen.’
Pas sinds een jaar of acht wordt er onderzoek gedaan naar de vele Duitse slachtoffers van
de Tweede Wereldoorlog. Wende: ‘Denk bijvoorbeeld aan de vele doden en gewonden bij
luchtaanvallen van de geallieerden. Of de verdrijvingen van Duitsers uit midden- en oost
Europa. Dankzij historisch onderzoek wordt steeds vaker betwist of de luchtgevechten wel
bijdroegen tot een sneller verloop van de oorlog. En het bombarderen van Dresden, waarbij
veel burgers zijn omgekomen, lijkt simpelweg een wraakactie te zijn geweest.’
Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog, tussen 13 en 15 februari 1945, werd Dresden
gebombardeerd door de Engelse en Amerikaanse luchtmacht. Bij de bombardementen
kwamen tussen 25.000 en 35.000 Duitsers om.
Boetekleed
Duitsland kent dus wel degelijk slachtoffers. Maar wat is dan de reden dat deze eerder niet of
nauwelijks ter spraken kwamen? Volgens Wende was de tijd er eerder nog niet rijp voor. In de
jaren vijftig was de energie van de Duitser op de zogenaamde wederopbouw en het
Wirtschaftswunder geconcentreerd, de vraag naar de Duitse schuld aan de Tweede Wereldoorlog
stond toen nog niet op de agenda. Hoewel in de jaren vijftig ook enkele literaire boeken
verschenen waarin naast de Duitse oorlogsmisdaden, ook de slachtofferrol van de Duitsers aan de
orde werd gesteld. Bijvoorbeeld ‘Am grünen Strand der Spree’ van Hans Scholz en ‘Vergeltung’
van Gert Ledig. ‘Er ontstond toen een heftige discussie, maar deze waaide al snel weer over.
Duitsland was te zeer gewend het boetekleed aan te trekken.’
Twee soorten geschiedenis
Eigenlijk kun je spreken van twee soorten geschiedenis, volgens Wende: de officiële en de
informele. ‘Net zoals dat werkt bij herinneringen is de geschiedenis een interpretatie van het
verleden. Bepaalde dingen worden vergeten, andere zaken juist uitvergroot. Welke selectie wordt
gemaakt is afhankelijk van de persoonlijke en maatschappelijke situatie van dat moment.’ Daders
bijvoorbeeld herinneren en vooral vergeten andere dingen dan slachtoffers.
Schuldbeleving
In de officiële herinneringscultuur heeft de jaren zestig een grote rol gespeeld. ‘Studenten
vroegen hun ouders naar de rol die zij destijds speelden waardoor een uitvoerige schulddiscussie
ontstond. Vanaf dat moment is in Duitsland altijd vooral de schuld benadrukt.’ Helemaal terecht,
die schuldbeleving, vindt Wende, ‘maar daarnaast bestond er ook nog het informele geheugen.
De verhalen van families met hun eigen leed, hun eigen verlies. En die verhalen zijn door dat
enorme schuldbesef altijd verdrukt naar de achtergrond.’
In ‘Vergeltung’ (1956) van Gert Ledig wordt de slachtofferrol van de Duitsers aan de orde
gesteld. Het boek beschrijft 70 minuten van een luchtbombardement op een Duitse stad.
Schuldig én slachtoffer
Het idee dat je niet én schuldige en slachtoffer kon zijn heeft lang bestaan, maar inmiddels is wel
ruimte voor een evenwichtige visie op het Duitse oorlogsverleden. Wende: ‘Maar dat betekent
niet dat het leed van de Duitsers en het leed dat door de Duitsers is aangericht gelijkgesteld
kunnen worden. Het betekent wel dat de Duitsers een kans hebben met alle slachtoffers te
rouwen.’
Duitse identiteit
Zo’n genuanceerd beeld is buitengewoon belangrijk, volgens Wende. Vooral ook voor de Duitse
identiteit. ‘Jaren geleden schroomde ik vaak om kenbaar te maken dat ik uit Duitsland kom. Je
schuldig voelen voor de rol van Duitsland in de Tweede Wereldoorlog hoorde bij de Duitse
identiteit. Nu verschillende kanten van de oorlog steeds beter belicht worden en de rol die
Duitsland in de wereld speelt een totaal andere is - denk bijvoorbeeld aan de Duitse houding in de
Irakoorlog - is die aarzeling stukken minder. Ik ben tenslotte niet verantwoordelijk voor de daden
van een generatie voor mij.’
Prof.dr. Wara Wende
is hoogleraar Duitse letterkunde aan de Rijksuniversiteit Groningen.
Een belangrijk onderwerp in haar onderzoek is de rol van de Tweede Wereldoorlog
en de Holocaust in film en literatuur.