mozes, concurrent van mickey mouse

MOZES, CONCURRENT VAN MICKEY MOUSE
`THE PRINCE OF EGYPT' DOOR EEN EXEGETENBRIL
HANS EN BÉNÉDICTE AUSLOOS-LEMMELIJN*
Het is meer dan veertig jaar geleden dat de bijbel dankzij de monumentale film
`De tien geboden' van C.B. DeMille (1956) op grote schaal in het commerciële
filmcircuit een plaats heeft weten te veroveren. Op 16 december 1998 verscheen
onder productie van het door Steven Spielberg en Jeffrey Katzenberg geleide
Dreamworks Studios een `tekenfilm' over de lotgevallen van Mozes. Deze prent,
getiteld `The Prince of Egypt' genoot van bij de première een enorme
mediabelangstelling. Zelfs de tv-journaals van vtm en vrt besteedden er een item
aan. `The Prince of Egypt' werd voorgesteld als een innovatie op het vlak van de
zogenaamde `animatiefilm' en als zodanig als dé concurrent van de Disney-films
geprofileerd. Zoals men van films waaraan de naam Spielberg is verbonden kan
verwachten, zijn speciale effecten deze prent allesbehalve vreemd. Door middel
van geavanceerde computertechnologie krijgt de toeschouwer vaak de indruk
zich temidden van de actie te bevinden. Sommige scènes benaderen zelfs zo
sterk de realiteit dat men de illusie krijgt niet langer naar een door tekenaars en
computers gecreëerde wereld te kijken. Er is dan ook vier jaar aan deze film
gewerkt door meer dan 350 tekenaars en technici onder de leiding van de
regisseurs Steve Hickner, Simon Wells en Brenda Chapman. Voor de prachtige
soundtrack tekenden onder meer Mariah Carey en Whitney Houston.
Achtergrond bij de totstandkoming van `The Prince of Egypt', alsook enige
prenten en klankfragmenten kunnen worden geraadpleegd op Dreamworks'
webpagina (www.prince-of-egypt.com). Zoals bij alle Amerikaanse commerciële
films is ook merchandising niet vreemd aan `The Prince of Egypt'. De fan kan
zich onder andere een porseleinen Mozes of farao aanschaffen via www.princeof-egypt.net.
Het filmische verhaal neemt een aanvang bij het te vondeling leggen van
de kleine Mozes en vertelt, weliswaar op een creatieve en imaginaire wijze, het
genoegzaam bekende relaas van de eerste vijftien hoofdstukken uit het
oudtestamentische boek Exodus. Nadat Mozes, om aan de dreigende
moordzucht van de farao te ontsnappen in een rieten mandje is gelegd, bereikt
hij na een prachtig geëvoceerde avontuurlijke reis op de Nijl het hof van de farao.
Alhoewel in de bijbel geen aandacht is besteed aan de kinder- en jeugdjaren van
Mozes (cf. Ex 2,11: "Toen Mozes opgegroeid was"), komen deze in de film
uitgebreid aan bod. In dit opzicht worden de kwajongensstreken die Mozes en
zijn `broer' Ramses, de zoon van de farao, aan het hof uithalen uitvoerig belicht.
In het kader van een adembenemende paardenwedstrijd maakt de kijker kennis
met het machtige en volop door enorme bouwwerken in expansie zijnde rijk van
de farao. De vriendschap tussen Mozes, de `prins van Egypte' en troonopvolger
Ramses staat daarbij centraal. Deze niet-bijbelse evocatie van Mozes' jeugd aan
het hof is echter geenszins storend. Toch zij benadrukt dat met betrekking tot
Mozes' periode aan het Egyptische hof geheel wordt voorbijgegaan aan bepaalde
elementen die in het boek Exodus wel zijn overgeleverd en die gemakkelijk
konden worden geïntegreerd. Het blijft bijvoorbeeld onvermeld hoe, dankzij de
tussenkomst van Mozes' zus, de dochter van de farao de opdracht geeft aan de
moeder van Mozes het vondelingetje te voeden. Daarmee wordt in de bijbelse
overlevering benadrukt hoe het enorme machtsapparaat van de farao op de
korrel wordt genomen door onderdrukte vrouwen. Sommige hiaten in het bijbelse
verhaal worden dan weer goed overbrugd. In Exodus wordt namelijk niet verteld
hoe Mozes te weten was gekomen dat hij in feite een Hebreeër was. In de film
wordt dit mooi opgelost doordat Mirjam en Aäron zich veeleer door een
samenloop van omstandigheden aan hun broer Mozes kenbaar maken. Daarbij
wordt Mozes' reactie van verwarring en verslagenheid op dit bericht goed in
beeld gebracht.
Met de bijbelse weergave van Mozes' vlucht naar Midjan neemt de film
echter een loopje. Exodus 2 verhaalt immers hoe de protagonist een Egyptenaar
die een Hebreeër slaat, vermoordt en diens lijk onder het zand begraaft. Mozes,
die ervan overtuigd is dat niemand de moord heeft opgemerkt, vlucht in paniek
naar Midjan wanneer blijkt dat één van zijn volksgenoten toch getuige was van de
moord. De film geeft echter een geheel andere voorstelling. Als lid van het hof
van de farao overschouwt Mozes tezamen met Ramses de werken. Wanneer hij
ziet hoe de Hebreeën worden mishandeld, gooit hij openlijk een Egyptische
opziener van een stelling. Daarvan zijn niet alleen de Hebreeuwse slaven, maar
ook Ramses zelf getuige. Ramses wil zijn `broer' echter vrijpleiten en het hele
gebeuren als een ongeluk laten overkomen. Het resultaat is uiteindelijk
gelijklopend met de bijbelse voorstelling: Mozes verlaat Egypte en komt in Midjan
terecht. Daar huwt hij met Sippora, de dochter van de hogepriester van Midjan en
wordt hij vanuit de brandende braamstruik door God opgeroepen zijn volk uit
Egypte te bevrijden. Het onderhandelingsaspect dat centraal staat in Exodus 3,
waarbij Mozes zijn goddelijke opdracht poogt te ontlopen, is geheel afwezig in de
film. Het lijkt erop of men al het mogelijke heeft gedaan eventueel als kleine
kantjes te interpreteren karaktertrekken van Mozes te verdoezelen. De
voorstelling van Mirjam en Aäron dient wellicht ook in dit licht te worden bekeken.
Mirjam is in de film helemaal niet de sterke persoonlijkheid die we in het boek
Exodus ontmoeten. Ze komt veeleer over als een braaf seutje dat dweept met
haar grote broer. Ook Aäron krijgt, anders dan in de bijbel, geen enkele actieve
rol toebedeeld. Hij lijkt een bange wezel, wiens functie als helper en
woordvoerder van Mozes in het geheel niet tot haar recht komt.
Met de roeping van Mozes is de film reeds voor meer dan de helft
gevorderd. Nochtans zijn nog maar de eerste drie hoofdstukken van het boek
Exodus in beeld gebracht. Het laat zich al vermoeden dat de overige
gebeurtenissen aan sneltreinvaart zullen worden gepresenteerd. Nog even wordt
stilgestaan bij het moment waarop Mozes en zijn `broer' Ramses, die intussen
farao is geworden, elkaar opnieuw ontmoeten na Mozes' terugkeer naar Egypte.
De ontgoocheling van Ramses, maar ook diens verbittering bij Mozes' verzoek de
Hebreeuwse slaven in vrijheid te stellen, is aangrijpend. De evocatie van de
`plagen' in Egypte mist dan weer elke diepgang. De aankondiging van de plagen
door Mozes' staf die in een slang verandert (merk op dat Exodus 7 het over
Aärons staf heeft) mondt in de film uit in een veeleer langdradige scène over de
toverkunsten van koddige Egyptische magiërs. De centrale thematiek van de
onderhandelingen in het `plagenverhaal' tussen God en Mozes enerzijds en de
farao anderzijds is echter geheel afwezig. Met uitzondering van het water dat in
bloed verandert, lopen de overige `plagen' kriskras door elkaar en wordt de
indruk gewekt dat ze allemaal tegelijkertijd of toch vlak na elkaar de Egyptenaren
het leven zuur maakten. De bijbelse versie daarentegen kondigt de
respectievelijke `plagen' aan en geeft de farao ook telkens de kans tot inkeer.
Bovendien belooft de farao in de bijbel steevast de Israëlieten te laten gaan,
indien Mozes bij God tussenbeide komt om de `plagen' ongedaan te maken.
Vooral ten aanzien van deze episode zij opgemerkt dat enige bijbelse
achtergrond van de kant van de toeschouwer onontbeerlijk is om het scenario te
kunnen volgen.
Nog drastischer is de wijze waarop de scenaristen met de thematiek van
het pesach- en mazzotfeest zijn omgesprongen. Het pesachfeest is gereduceerd
tot het uitstrijken van bloed op de deurposten, zodat de engel van het verderf bij
zijn nachtelijke doortocht de eerstgeborenen van de Israëlieten in leven zou laten
en alleen de Egyptenaren zou treffen. Het slachten van de paaslammeren, het
haastig eten ervan en het motief van de ongezuurde broden gaan echter vrijwel
volledig de mist in.
De film eindigt met de doortocht door de zee als overweldigende
apotheose. Israël is bevrijd uit Egypte, terwijl de Egyptenaren omkomen in het
water van de zee. Dit gegeven vormt ook binnen het bijbelse complex van
Exodus 1-15 daadwerkelijk de climax. Dit wil echter niet zeggen dat Mozes in de
rest van het boek Exodus, alsook in de boeken Leviticus, Numeri en
Deuteronomium geen rol meer is toebedeeld. Maar blijkbaar wilden de
producenten alleen Mozes' Egyptische periode in beeld brengen.
Filmtechnisch gezien is `The Prince of Egypt' wellicht een hoogstandje en
als moderne `tekenfilm' is hij zeker en vast enig in zijn soort. Of dergelijke
presentaties van bijbelse teksten echter ooit een bijdrage zullen kunnen leveren
aan een evenwichtige en verantwoorde benadering van het bijbelse getuigenis is
echter ten zeerste de vraag. Zonder duiding kan deze film, net zoals een
oppervlakkige lectuur van Exodus, het `boek van de film', een
fundamentalistische en historiserende houding ten aanzien van het Oude
Testament alleen maar in de hand werken
Noot
*.De auteurs zijn als postdoctoraal onderzoekers van het Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek 
Vlaanderen (FWO) verbonden aan de Afdeling Bijbelwetenschap van de Faculteit Godgeleerdheid
(K.U.Leuven).