Schizofrenie

Wat is het en hoe kun je
ermee leven?
Schizofrenie
Informatie voor mensen die
schizofrenie hebben
Samenstelling
Hans van Peperstraten
Toelichting voor hulpverleners en mensen met schizofrenie
Dit boekje bevat informatie voor mensen die schizofrenie hebben. Het is onze bedoeling dat dit
boekje wordt gebruikt als hulpmiddel bij psycho-educatie. Wij zijn van mening dat het uitdelen
van deze boekjes aan mensen met schizofrenie tevens de verantwoordelijkheid met zich meebrengt om aandacht te geven en tijd te nemen voor de vragen die door het lezen van deze
informatie worden opgeroepen. Het is geen boekje ter vervanging van psycho-educatie en ook
geen middel om (indirect) een diagnose te vertellen.
Cliënten en familieleden kunnen deze brochure gratis verkrijgen bij
Ypsilon, vereniging van familieleden en naasten van
mensen met een verhoogde psychotische kwestbaarheid
telefoon 0800-000 21 20
[email protected]
www.ypsilon.org
Instellingen kunnen de brochure tegen kostprijs bestellen bij
Parnassia, specialist in psychiatrie
Informatieservice
telefoon 088-357 57 57
werkdagen tussen 10.000-16.00 uur
2
Inleiding
5
De verschijnselen van schizofrenie
5
Schizofrenie: Wat is het wel? Wat is het niet?
7
Oorzaken van schizofrenie
7
Medicijnen: werking en bijwerking
9
Hoe kun je omgaan met de symptomen?
13
Anoiksis
18
3
4
Inleiding
kan bijvoorbeeld
• grote moeite hebben om zijn gedachten
Dit boekje is bestemd voor mensen die
schizofrenie hebben. Het is niet eenvoudig
• een teveel aan gedachten hebben
om te (moeten) leven met alle, vaak onge-
• het idee hebben dat anderen niet meer
makkelijke en zeer hinderlijke, verschijnselen
die horen bij schizofrenie. De informatie in
• denken dat er een complot tegen hem
dit boekje kan hierbij een hulpmiddel zijn.
bestaat
Het is mogelijk dat het lezen ervan emoties
• stemmen gaan horen, die hem op-
bij u losmaakt of vragen oproept. Als u die
drachten geven of die zijn gedrag van
wilt bespreken, doe dat dan in ieder geval
commentaar voorzien
met een deskundig iemand die u vertrouwt.
• allerlei vreemde dingen in of aan zijn
Het boekje heeft zes hoofdstukken. In de
eerste vier wordt aandacht geschonken aan:
• denken dat anderen zijn gedachten kun-
wat zijn de verschijnselen van schizofrenie,
wat is het, welke (bij)werkingen hebben
• denken dat zijn omgeving, bijvoorbeeld
medicijnen en hoe denkt en dacht men over
de oorzaken. In de laatste twee hoofdstuk-
• denken dat hij een belangrijke rol heeft
ken wordt ingegaan op zaken als het ver-
werken van het hebben van schizofrenie en
• erg gevoelig zijn voor emotionele prik-
het omgaan met de verschijnselen in het
dagelijkse leven.
• dingen gaan zien of ruiken die er in
op een rijtje te houden
te vertrouwen zijn
lichaam voelen
nen lezen
de televisie, hem bestraalt
te vervullen op deze wereld
kels van mensen om hem heen
werkelijkheid niet zijn
De verschijnselen
van schizofrenie
• erg veel moeite hebben om zichzelf te
Om te kunnen bepalen of iemand aan
Het kan zijn dat u of uw omgeving uit eigen
schizofrenie lijdt, moet er sprake zijn van
ervaring een aantal van deze voorbeelden
een aantal verschijnselen. Meestal treden al
herkent. Een psychose verdwijnt soms maar
die verschijnselen niet gelijktijdig op. Het
langzaam. Ook kunnen de verschijnselen
meest opvallend is de psychose. Mensen
van een psychose nog lang doorwerken, al
die in een (ernstige) psychose verkeren
lijken ze naar de achtergrond verdwenen. In
hebben voor een groot deel het contact
zo’n periode nemen andere verschijnselen
met de alledaagse realiteit verloren. In zo’n
de overhand. Men heeft bijvoorbeeld wel
periode kan een aantal verschijnselen
weer contact met de realiteit, maar kan zich
optreden. Iemand die een psychose heeft
erg ‘leeg’ voelen.
5
verzorgen en dus zichzelf verwaarlozen.
Misschien herkent u zelf een aantal van de
op het gebied van wonen, werken, leren,
volgende voorbeelden. Het is mogelijk dat
vrije tijdsbesteding en sociale contacten. De
iemand na een psychose
verschijnselen die horen bij schizofrenie zijn
• gaat merken dat hij minder blij of ver-
te verdelen in twee groepen. De ene groep
kenmerkt zich door verschijnselen die te
drietig is dan voorheen
• problemen heeft om zich bijvoorbeeld
maken hebben met het denken en het waar-
op een tv-programma te concentreren
nemen. Deze komen voornamelijk tijdens
of om zijn aandacht lang te richten op
een psychose voor. De andere groep van
iets, waar hij mee bezig is
symptomen treden voornamelijk na de psy-
• gesprekken in gezelschap moeilijk kan
chose op. Tijdens een psychose hebben de
volgen
symptomen te maken met stoornissen in
• meer behoefte heeft om alleen te zijn,
het denken en het waarnemen.
zich terug te trekken
• wel plannen maakt om (oude) activitei-
Denken
ten op te pakken, maar aan het uitvoe-
Stoornissen die te maken hebben met het
ren van die plannen niet toekomt
denken, zijn bijvoorbeeld
• minder aandacht heeft voor zijn per-
• verward denken
soonlijke verzorging; anderen maken
• het plotseling geen gedachten meer
opmerkingen over zijn kleding of zeggen
hebben
dat hij eens onder de douche zou
• het hebben van wanen, dat wil zeggen
moeten
• de neiging heeft om lange tijd in bed te
realiteit.
dingen denken die niet kloppen met de
liggen, omdat hij zich erg moe voelt
• erg bezig is met zijn eigen gedachten
Waarnemen
• erg somber is
Stoornissen die te maken hebben met het
• zich erg schuldig voelt over de dingen
waarnemen, zijn bijvoorbeeld
• het horen van stemmen
die er zijn gebeurd tijdens de psychose.
• het zien, voelen, proeven of ruiken van
Men spreekt van schizofrenie wanneer
mensen minstens vier weken achtereen
Dit noemt men hallucinaties. Catatonie is
psychotisch zijn. In deze vier weken moet er
een uiting van ziekte, waarbij sprake is van
sprake zijn van wanen en/of hallucinaties
extreme bewegingsloosheid, meestal ver-
en/of verwardheid en/of catatonie (deze
oorzaakt door uitzonderlijke angst. Dit kan
begrippen worden hieronder verklaard).
optreden bij een psychose.
Naast deze periode van vier weken moet,
om te kunnen spreken van schizofrenie,
iemand ook duidelijk minder functioneren
6
dingen die er in werkelijkheid niet zijn.
Voorbeelden van de andere groep verschijn-
niet uit meerdere, verschillende personen.
selen die meestal na de psychose optreden,
Schizofrenie is in de meeste gevallen (nog)
zijn
niet te genezen, maar wel te behandelen.
• moeheid
Iemand die eraan lijdt kan proberen zijn
• je ‘leeg’ voelen
leven zo in te richten dat hij er minder last
• weinig initiatief hebben
van heeft. Medicatie, behandelingen gericht
• minder heftige gevoelens hebben
op het hanteren en verminderen van symp-
• minder behoefte hebben aan sociale
tomen, rust en een evenwichtige dagindeling
contacten
zijn hierbij belangrijke hulpmiddelen.
• concentratie- en aandachtsproblemen
• een slechte persoonlijke verzorging.
Oorzaken van schizofrenie
Schizofrenie: wat is het wel,
wat is het niet?
Omdat over de oorzaken van schizofrenie
nogal
wat
misverstanden
bestaan
en
bestonden, behandelen we deze vrij uitgeSchizofrenie is een psychische stoornis die
breid.
zich meestal voor het eerst openbaart tussen het zestiende en dertigste levensjaar.
Vroeger
Vaak dus bij jonge mensen, zowel mannen
In het verleden heeft men zeer verschillend
als vrouwen, die voor het eerst op eigen
gedacht over de mogelijke oorzaken van
benen gaan staan. In Nederland lijden zo’n
schizofrenie. In het begin van de vorige
100.000 tot 120.000 mensen aan schizo-
eeuw dacht men vooral aan een biologische
frenie, van wie slechts een klein gedeelte
stoornis van de hersenen. Omdat het in
permanent verblijft in psychiatrische instel-
bepaalde families vaker voorkwam dan in
lingen. Het is dus niet, zoals veel mensen
andere, dacht men dat alleen erfelijkheid bij
denken, een zeldzame aandoening. Ook is
het ontstaan van schizofrenie een belang-
het géén nieuwe ziekte die alleen in de rijke
rijke rol speelde. Met de opkomst van de
westerse landen voorkomt. Een ander mis-
zogenaamde ‘menswetenschappen’, bij-
verstand is ontstaan door de letterlijke
voorbeeld psychologie, kwamen allerlei
vertaling van het woord schizofrenie, een
nieuwe theorieën in de belangstelling te
samenvoeging van de twee Griekse woorden
staan. Oorzaken werden bijvoorbeeld ge-
‘schizo’, dat splitsen of scheuren betekent
zocht in de manier waarop mensen in
en ‘frenes’, dat geest betekent. Schizofrenie
gezinnen met elkaar omgaan. Eén van de
is dus letterlijk vertaald ‘gespleten geest’.
ontwikkelde gedachten was, dat het aan
Mensen die aan schizofrenie lijden hebben
de moeder zou liggen; de manier waarop
echter géén gespleten geest en géén
zij met haar kind(eren) in een gezin omging,
gespleten persoonlijkheid. Ze bestaan dus
zou schizofrenie veroorzaken. Later werd dit
7
verwijt uitgebreid tot het hele gezin; de
dat de ziekte erfelijk bepaald is, in de genen
onderlinge communicatie zou binnen een
zit dus. En dat er een stoornis is in de
gezin ziek kunnen zijn, waardoor één kind
chemische stofjes in de hersenen, die mede
tot slachtoffer gemaakt werd. Weer later
verantwoordelijk zijn voor de verwerking
bedacht men dat schizofrenie eigenlijk een
van informatie.
gezonde reactie was op een zieke samenleving. Het ontstaan van schizofrenie zou dus
Psychologische factoren
aan de maatschappij liggen.
kunnen als volgt worden omschreven:
mensen die aan schizofrenie lijden, heb-
Nu
ben moeite om aan het ene aandacht
Inmiddels zijn bovenstaande theorieën
te besteden en het andere te negeren.
achterhaald
Misschien herkent u wel dat u alle geluiden
• er is nu meer overeenstemming over
in uw omgeving even hard hoort. Het
verwerken
wat schizofrenie is
van
dit
soort
zintuiglijke
• men weet van alle genoemde theorieën,
prikkels (dat wat iemand hoort, proeft,
voelt, ziet of ruikt) verloopt dan moeizaam.
dat ze niet wetenschappelijk te bewijzen
zijn
Je zou kunnen zeggen dat de informatie-
• wat men ook weet, is dat erfelijkheid
verwerking in de hersenen niet goed werkt;
bij het ontstaan van schizofrenie een rol
het lijkt net alsof er geen bescherming
speelt; in de ene familie komt het meer
is tegen alle indrukken die op iemand
voor dan in de andere
afkomen, hij is er kwetsbaar voor. Dit merk
• men gaat er nu van uit dat stress en
je bijvoorbeeld als zo iemand werkt in een
kwetsbaarheid een belangrijke rol spe-
lawaaierige ruimte of als hij binnen een
len bij het ontstaan van een psychose. bepaalde tijd iets moet presteren.
Dit noemt men de kwetsbaarheid
stress-hypothese. Deze hypothese, deze
Sociale factoren
stelling, is geen verklaring of bewijs
Deze betreffen de omgeving (familie, werk,
voor de oorzaken van schizofrenie.
vrienden, enzovoort) en de omstandigheden
waarin iemand leeft. Deze zijn mede be-
Kwetsbaarheids-stress-hypothese
palend voor de mate van stress die iemand
Deze theorie stelt dat biologische, psycholo-
ervaart. Langdurige stress kan veroorzaakt
gische en sociale factoren een rol spelen bij
worden door
het ontstaan van schizofrenie.
• spanningsvolle situaties
Deze situaties doen zich soms voor wan-
Biologische factoren
neer iemand blootstaat aan erg veel
zeggen iets over de aanleg en het functio-
kritiek. Of wanneer iemand emotioneel
neren van het lichaam zelf. Bijvoorbeeld
teveel betrokken is bij iets of iemand.
8
Denk hierbij bijvoorbeeld aan een ver-
huizing, reorganisatie binnen een bedrijf
of aan een familie waar veel ruzie
Medicijnen:
werking en bijwerking
voorkomt.
In het vorige hoofdstuk hebt u kunnen lezen
• emotionele gebeurtenissen in het leven
dat biologische factoren een belangrijke rol
Bijvoorbeeld het moeten doen van een
spelen bij schizofrenie. Het ligt dus voor de
examen, het zelfstandig gaan wonen,
hand dat medicatie een belangrijke plaats
de overgang naar een beschermende
inneemt in de behandeling. Net zoals overi-
woonvorm, het beginnen aan, of juist het
gens bij vele andere aandoeningen, denk
verlies van een baan of misschien het
bijvoorbeeld maar aan suikerziekte of reuma.
overlijden van een vriend of familielid.
Elk mens is anders, ook de verschijnselen
•
een niet-steunend sociaal netwerk
van schizofrenie zijn bij ieder mens weer
Dit wil zeggen: familie, vrienden, kennis-
anders. Daarom krijgt niet iedereen dezelfde
sen en/of buren kunnen bij een crisis
medicijnen. Wat bij de een werkt tegen
soms niet in staat zijn om hulp van
‘hallucinaties’ kan bij de ander werken
betekenis te bieden.
tegen ‘wanen’. Het is vaak een kwestie
van zorgvuldig uitproberen om te zien welk
Over de oorzaken van schizofrenie is nog
middel bij wie werkt. Dit geldt ook voor het
niet veel bekend. Niemand weet het precies.
vaststellen van de juiste dosering. Mensen
Er wordt nu van uitgegaan dat, naast erfe-
hebben in een stabiele periode soms
lijkheid, de combinatie van kwetsbaarheid
minder medicijnen nodig dan in een psy-
en stress veel te maken heeft met het ont-
chotische periode. Bij het leren omgaan met
staan van schizofrenie. Deze begrippen zijn
de vaak hinderlijke verschijnselen van
dan ook erg belangrijk bij het leren hanteren
schizofrenie is het belangrijk te weten
van de verschijnselen van schizofrenie.
welke soort medicijnen voor handen zijn
en waarvoor ze dienen. Veel medicijnen
Mensen
hebben bijwerkingen. Dit zijn onbedoelde
die aan schizofrenie lijden hebben een ver-
effecten van het gebruik van medicijnen.
hoogde kwetsbaarheid voor stress; ze zijn
Ze kunnen voor ieder persoon verschillend
erg gevoelig voor spanningsvolle situaties.
zijn.
Het risico om bij onverwachte, emotionele
gebeurtenissen in een psychose te raken is
Er zijn twee manieren, waarop iemand
bij hen groter dan bij een ander.
medicijnen kan innemen
• door het slikken van tabletten, capsules
of drank (oraal)
• door middel van een injectie in de spie
9
ren (intramusculair), of in het bloedvat
(intraveneus). Depotmedicatie is een
Orap,
voorbeeld van medicatie per injectie in
de spieren.
Semap,
Leponex,
Risperdal,
Zyprexa, Seroquel en Abilify.
De bijwerkingen kunnen in twee soorten
Mocht u over de medicijnen die uzelf gebruikt
verdeeld worden, namelijk
vragen hebben, stel deze dan aan iemand
die op dat terrein deskundig is (bijvoorbeeld
bijwerkingen - 1
de huisarts of psychiater). Het gebruik van
Bijwerkingen die vast kunnen zitten aan
medicijnen heeft een belangrijke invloed op
het gebruik van antipsychotica. Voorbeelden
het verkleinen van de kans op een nieuwe
hiervan zijn
psychose. Het gebruik van medicijnen alléén
• spierkrampen (deze kunnen vooral in het
is echter niet voldoende. Een overzicht van
de meest gebruikte soorten medicijnen
• Parkinsonachtige verschijnselen (het
• antipsychotica en antiparkinsonmiddelen
hebben van stijve spieren, het traag
• angstdempers en slaapmiddelen.
bewegen, het trillen van de handen, een
begin van de behandeling voorkomen)
onrustig gevoel in de benen en niet stil
Antipsychotica
kunnen zitten)
Het doel van deze groep medicijnen is het
• een toename van de eetlust
doen verdwijnen van de psychose. Zij kun-
• verhoogd risico op suikerziekte
nen meehelpen bij het verminderen van
• speekselvloed
de psychotische verschijnselen of bij het
• afname van de zin in seks, potentiepro-
minder overheersend maken ervan. Ook
blemen.
kunnen ze een belangrijke rol spelen bij
Antiparkinsonmiddelen helpen vooral tegen
het voorkomen van een (nieuwe) psycho-
de eerste twee van de hiervoor genoemde
tische periode. Bij een psychose zijn als het
bijwerkingen. Akineton, Artane en Tremblex
ware de hersenen ontregeld; alle prikkels
zijn voorbeelden van die antiparkinsonmiddelen.
die iemand dan krijgt, lopen door elkaar.
Antipsychotische middelen werken op de
bijwerkingen - 2
hersenen en kunnen orde scheppen in de ver-
Bijwerkingen die worden veroorzaakt door
warring. Hierdoor kan (weer) een beter contact
een overgevoeligheid voor het geneesmiddel.
ontstaan met de wereld om iemand heen.
Deze bijwerkingen zijn zeldzaam. Voorbeelden
• De werking van de antipsychotica kan
hiervan zijn
pas na een week tot twee maanden wor-
• jeuk
den beoordeeld.
• huiduitslag
• Ze zijn niet verslavend.
• afwijkingen in het bloed
•
Enkele namen van antipsychotica
• allergische reacties.
Anatensol, Cisordinol, Fluanxol, Haldol,
Bij langdurig gebruik van antipsychotische
10
middelen kunnen er dyskinesieën optreden.
De voorgaande hoofdstukken beschreven
Dat
van
de meer algemene zaken rond de ziekte
onwillekeurige trekkingen in het gezicht of
is
bijvoorbeeld
het
hebben
schizofrenie. In de volgende twee gaan we
het maken van smakbewegingen. Het kan
nader in op je persoonlijke situatie. Hoe
soms gebeuren dat die dyskinesieën blijven
verwerk je de ziekte en hoe ga je ermee om?
bestaan wanneer gestopt wordt met het
We hebben ervoor gekozen de lezer vanaf
gebruik van antipsychotische medicatie. Dit
nu in de ‘jij-vorm’ aan te spreken, omdat
noemt men tardieve dyskinesie.
wij vinden dat de ‘u-vorm’, zeker als het
gaat om dit soort persoonlijke zaken, zo
Angstdempers en slaapmiddelen
afstandelijk is.
Bij slaapstoornissen en angst worden vaak
De verwerking van je ziekte
slaapmiddelen en angstdempers gebruikt.
Angstdempers kunnen helpen om de angsten en onrust te verminderen. Ook helpen
Wanneer er in je leven iets heel ergs
ze bij het vinden van een goed dag- en
gebeurt, zoals bijvoorbeeld het overlijden
nachtritme. Bijwerkingen van angstdempers
van iemand die belangrijk voor je is, kan dit
kunnen zijn: moeite met duidelijk praten en
veel reacties bij je oproepen. Dat kan ook
het maken van onhandige bewegingen.
gebeuren als je een ernstige lichamelijke of
Ook kan iemand er sloom en slaperig van
psychische ziekte krijgt. Dus ook in het geval
worden. Deze middelen geven vaak wél
van schizofrenie. Je leven verandert onver-
gewenning en bij maandenlang gebruik
wachts. Het is onzeker of dat wat je altijd
kan iemand er verslaafd aan raken. Bij
wilde bereiken, nu nog wel mogelijk is. Vaak
het stoppen met deze medicijnen kunnen
zul je je toekomstverwachtingen bij moe-
zich afkickverschijnselen voordoen. Valium,
ten gaan stellen. Heel begrijpelijk dus, dat
Librium, Seresta en Temesta zijn op dit
je tijd nodig hebt om deze veranderingen,
moment de meest voorgeschreven angst-
en de gevolgen daarvan, voor jezelf te gaan
dempers. Normison en Dalmadorm zijn
accepteren. Je zou kunnen zeggen dat je
voorbeelden van slaapmiddelen.
een periode van verwerking, eigenlijk rouw
door moet. Vaak lukt dit niet zomaar en heb
je hulp van anderen nodig. In zo’n rouwproces
zijn een aantal fasen te onderscheiden
• ontkenning
• boosheid
• verdriet
• acceptatie.
Hieronder bespreken we elke fase apart;
in werkelijkheid lopen ze allemaal door
11
elkaar heen en komen ze in verschillende
Acceptatie
mate voor.
Accepteren dat je schizofrenie hebt is niet
iets dat zomaar gaat. Je wordt min of meer
Ontkenning
gedwongen je leven anders in te richten.
Soms is het zo dat de eerste reactie van
Dit is geen eenvoudige opgave. Je kan het
mensen die een slecht bericht krijgen, is:
pijnlijk vinden te ontdekken dat je leeftijd-
'Het is niet waar, ik geloof het niet'. Je zou
genoten (je broers, zussen, vrienden en
kunnen zeggen dat het nieuws te moeilijk is
vriendinnen) op de oude voet door kunnen
om in één keer te verwerken. Maar, blijven
gaan, terwijl jijzelf zoveel moet bijstellen.
ontkennen kan niet - vooral niet als er
Je kunt echter wel leren om je leven zo in te
bijvoorbeeld iemand is overleden. Ook als je
richten, dat je minder last van je ‘handicap’
schizofrenie hebt kan het zo zijn dat je het
hebt. Je zult bijvoorbeeld je eigen gedrag en
in eerste instantie niet wilt of kunt geloven.
je eigen mogelijkheden op een andere
Maar ook hierbij geldt: op een gegeven
manier moeten leren beoordelen. Met je
moment valt het niet meer te ontkennen.
kwetsbaarheid voor stress zul je moeten
Dan volgen vaak boosheid en verdriet.
leren omgaan. Dit is onder andere belangrijk om de kans op een nieuwe psychose
Boosheid
te verkleinen. Eigenlijk is het je leren aan-
Bij het overlijden van iemand kun je bijvoor-
passen aan de nieuwe situatie een van de
beeld boos worden op de overledene,
belangrijkste, maar zeker ook moeilijkste
omdat die je in de steek gelaten heeft. Bij
punten bij het accepteren van datgene wat
schizofrenie kun je boos worden op je be-
je is overkomen. Dit alles lukt niet van de
handelaars (of op de pillen die ze je geven),
ene op de andere dag. En het gaat vaak
op je familie (die je bijvoorbeeld heeft laten
gepaard met vallen en opstaan. Gun jezelf
opnemen), op God (als je gelovig bent) of
daar de tijd voor!
op jezelf (bijvoorbeeld omdat je jezelf de
schuld geeft). Het is goed om over je boos-
Normale gevoelens
heid te praten. Het is een manier om beter te
Verdriet en boosheid zijn normale, gewone
accepteren dat je iets naars is overkomen.
reacties die horen bij mensen die iets ver-
Iets naars, waar niemand schuld aan heeft.
velends is overkomen. Het is ook heel goed
mogelijk dat je er somber van wordt. Bijna
Verdriet
alles wat je dan meemaakt, wordt door
Door schizofrenie verandert je leven. Het
die somberheid gekleurd. Vaak gaat dit na
lukt je vaak niet meer om (vroegere) plan-
verloop van tijd vanzelf over. Er over praten
nen uit te voeren. Dit kan je heel verdrietig
kan nooit kwaad.
maken. Probeer er toch met anderen over te
praten, dat lucht op.
12
Depressie
voorkomen?
Een depressie is iets anders dan somber-
2. Hoe kun je de last van blijvende verschijn-
heid. Het is heviger, duurt meestal langer en
gaat vaak niet vanzelf over. Je zult een
3. Hoe kun je ervoor zorgen dat je zoveel
beroep
mogelijk de dingen die je wilt, kunt blij-
begeleiding.
ven doen?
Psycho-educatie
Ad 1. Hoe kun je proberen een psychose
Bij het leren omgaan met schizofrenie is het
te voorkomen?
belangrijk dat je weet hoe schizofrenie er
Soms kun je een psychose zelf aan voelen
voor jou uit ziet en wat je er vervolgens aan
komen; je slaapt bijvoorbeeld minder goed
kunt doen. Je hoeft dit niet in je eentje te
of je hebt het gevoel dat de wereld om je
doen. Je kunt je behandelaar vragen waar je
heen anders is. De mensen in je omgeving
psycho-educatie kunt krijgen.
hebben echter vaak eerder dan jijzelf in de
moeten
doen
op
deskundige
selen van een psychose verminderen?
gaten dat je bezig bent in de war te raken.
Psycho-educatie is een behandelvorm waarin
Misschien kun je dit aan hun reacties
• je je kennis over schizofrenie kunt
merken. Je kunt leren welke verschijnselen
vergroten
je waarschuwen voor een eventuele vol-
• je een begin kunt maken met verwerking
gende psychose. Je kunt dat doen door
en bijstelling van je toekomstperspectief
met behulp van je behandelaar op rijtje
• je kunt gaan leren welke verschillende
te zetten wat er gebeurde vlak voordat
manieren er zijn in het omgaan met de
je (laatste) psychose begon op te treden.
verschijnselen van schizofrenie.
Je komt er dan waarschijnlijk achter
Je kunt psycho-educatie individueel krijgen,
welke waarschuwingssignalen voor jou
maar ook met meerdere mensen in een
van toepassing zijn. Bespreek vervolgens
groep. Volg je psycho-educatie in een groep
wat je moet doen wanneer deze waar-
dan kun je ook ideeën opdoen van anderen
schuwingssignalen door jou zelf en/of door
die met dezelfde problemen worstelen.
anderen worden opgemerkt.
Hoe kun je omgaan
met de symptomen?
Je zou ook deel kunnen nemen aan een
Libermantraining ‘Omgaan met psychotische symptomen’. Informeer bij je behan-
Voorkomen dat je opnieuw een psychose
delaar waar je een dergelijke training kunt
krijgt, dat is belangrijk. In dit hoofdstuk
volgen. Deze training bevat méér dan alleen
proberen we een antwoord te geven op de
kennis en kunde opdoen over waarschu-
volgende drie vragen
wingssignalen. Deze training kan je helpen
1. Hoe kun je proberen een psychose te
bij het voorkomen van een (nieuwe) psy13
chose én bij het leren omgaan met ver-
dat je de stemmen zoveel mogelijk de baas
schijnselen als wanen en hallucinaties. Je
probeert te blijven.
kunt je eigen waarschuwingssignalen leren
herkennen en leren welke praktische dingen
Hoe?
je kunt toepassen wanneer wanen en/of
• door je medicijnen te gebruiken
hallucinaties onverhoopt de kop op steken.
Hierdoor verdwijnen de stemmen jam-
Wanneer je een psychose voelt aankomen:
mer genoeg niet direct. Voordat je er iets
wees er tijdig bij! Zoek in ieder geval hulp
van merkt, zijn er meestal al een paar
en probeer de mensen om je heen serieus te
weken voorbij. Medicijnen zijn wel
nemen als ze tegen je zeggen, dat het mis
bedoeld om op den duur de stemmen
met je dreigt te gaan!
helemaal weg te krijgen. Als dit niet lukt,
kunnen ze wel de stemmen zwakker
Ad 2. Hoe kun je de last van blijvende ver-
maken, zodat je er minder naar hoeft te
schijnselen van een psychose verminderen?
luisteren. Het is dus in ieder geval belang-
We onderscheiden
rijk je medicijnen te (blijven) gebruiken.
• omgaan met hallucinaties
• probeer zo regelmatig mogelijk te leven
• omgaan met wanen
Ben je opgenomen, dan kan het volgen
• cognitieve gedragstherapie
van het groepsprogramma of je indivi-
• omgaan met bijwerkingen van anti-
duele programma je tot steun zijn.
• zoek zo weinig mogelijk spanningsvolle
psychotische medicatie.
situaties op
Omgaan met hallucinaties
In het begin van dit boekje hebben we
Daarnaast kunnen ook de volgende dingen
uitgelegd wat hallucinaties zijn: ervan
helpen
overtuigd zijn dat je dingen hoort, ziet,
• negeer je stemmen
voelt, proeft of ruikt, die er in werkelijkheid
• zoek afleiding
niet zijn. Bij schizofrenie komt het horen
• praat terug
van stemmen vaak voor; soms geven ze
• probeer naar rustgevende muziek te
bevelen, soms maken ze negatieve op-
merkingen of schelden ze. Vaak verdwijnen
walkman).
ze geleidelijk wanneer de psychose ver-
Misschien heb je zelf al andere manieren
dwijnt. Maar soms blijven ze voorkomen,
bedacht om met je stemmen om te gaan.
óók wanneer andere psychotische verschijn-
Naast deze praktische dingen kun je over-
selen al verdwenen zijn. Hoe dan ook,
wegen om cognitieve gedragstherapie te
hinderlijk zijn ze in ieder geval. Als je
volgen. Dit is een therapie waarin je de last
stemmen hoort, hoe kun je er dan mee
die je ondervindt van het horen van stem-
omgaan? Het is in alle gevallen belangrijk,
men kunt verminderen. Het is bewezen dat
14
luisteren (eventueel met behulp van een
deze therapie werkt. Overleg met je behan-
voor jou nuttig en zinvol kan zijn.
delaar of deze therapie voor jou zinvol kan
zijn. Ten slotte is het belangrijk dat je met
Omgaan met bijwerkingen van antipsycho-
anderen over je stemmen praat. Maar doe
tische medicatie
dat niet zomaar met iedereen; sommige
Alle antipsychotische medicijnen kunnen
mensen schrikken ervan of vinden het alleen
bijwerkingen opleveren. Bijna alle mensen
maar raar en begrijpen het niet. Praat erover
met schizofrenie hebben ervaring met het
met mensen die naar je willen luisteren en
stoppen van hun medicijnen. Belangrijke
die je kunt vertrouwen. Klop aan bij bepaalde
overweging daarbij is meestal de hinder van
familieleden, de groepsbegeleiding (bij een
de bijwerkingen. Mocht je bijwerkingen
opname) of je behandelaar.
hebben, overleg met je behandelaar wat je
zou kunnen doen om er zo min mogelijk last
Omgaan met wanen
van te (gaan) krijgen. Je hebt in principe vier
Als je een waan hebt ben je overtuigd van
mogelijkheden
een idee waarvan iedereen in je omgeving
1. Vragen aan je behandelaar je andere
zegt dat dat niet klopt. Je ‘denken’ is ver-
stoord. En als je eenmaal zo’n waan hebt,
2. Je kan hem vragen de dosis te veran-
dan ben je ervan overtuigd dat deze waar is.
Dat maakt het natuurlijk moeilijk om er mee
3. In overleg te stoppen met het gebruik
om te gaan. Voor wanen geldt hetzelfde als
voor hallucinaties: gebruik je medicijnen,
4. Een Libermantraining volgen in het om-
probeer zo regelmatig mogelijk te leven en
gaan met antipsychotische medicijnen.
zoek niet teveel spanningsvolle situaties
In deze training kun je leren zo effectief
op. Dit zijn manieren om de waan te ver-
mogelijk met je medicijnen om te gaan,
minderen en/of te helpen voorkomen. Een
zodat je er zoveel mogelijk profijt van
garantie heb je echter niet!
hebt en zo min mogelijk last hebt van
medicijnen voor te schrijven.
deren of te verminderen.
van je medicijnen.
bijwerkingen.
Cognitieve gedragstherapie
Naast de zojuist genoemde leefregels bestaat
Ad 3. Hoe kun je er voor zorgen dat je zo-
er een effectieve therapie in het bestrijden
veel mogelijk de dingen die je wilt, kunt
van het horen van stemmen, het beïnvloed
blijven doen?
worden door anderen en/of het slachtoffer
Het hebben van schizofrenie kan je leven
zijn van een samenzwering. Deze therapie
in de war schoppen. Verschijnselen als
wordt cognitieve gedragstherapie genoemd.
moeheid, je ‘leeg’ voelen, weinig initiatief
Hiermee kun je proberen om de last die je
hebben, weinig voelen, weinig behoefte aan
ondervindt van je wanen te verminderen.
sociale contacten hebben, concentratie-
Overleg met je behandelaar of deze therapie
problemen en een eventuele slechte per15
soonlijke verzorging kunnen het leven
zogenaamde koffiekamers van de Riagg of
extra moeilijk maken. Het hoeft echter
een nazorggroep.
niet te betekenen dat je bij de pakken
neer moet gaan zitten. Hieronder volgt een
Weinig initiatief hebben
aantal tips.
In vergelijking tot vóór de psychose kun
je aan ‘initiatiefloosheid’ lijden. Anders
Moeheid
gezegd: het lukt je vaak wel om dingen te
Het is mogelijk, dat je je erg moe voelt in
doen, maar het is moeilijk er een begin mee
vergelijking met de periode van vóór je psy-
te maken. Om dit te ondervangen tijdens
chose. De verleiding om ’s morgens lekker
een opname, maakt de begeleiding op de
in je bed te blijven liggen is groot. Omdat je
afdeling samen met jou een dagprogram-
gewoon meer behoefte aan slaap hebt, is
ma. Je wordt dan gestimuleerd om in bewe-
het slim een nieuw evenwicht tussen slapen
ging te blijven. Wanneer je zelfstandig
en je andere activiteiten te vinden
woont, kun je proberen om zoveel mogelijk
• probeer je aan de ‘gewone’ slaaptijden
een zekere regelmaat in je activiteiten te
brengen. Vertel anderen van je moeite met
te houden
• ga ’s avonds iets eerder naar bed en rust
het nemen van initiatieven, misschien kun
je met hen daarover afspraken maken.
tussen de middag eventueel een uurtje
• probeer een manier te vinden om jezelf
Weinig voelen
te dwingen uit je bed te komen.
Sommige mensen merken na een psychose,
Je ‘leeg’ voelen
dat hun gevoelens minder hevig zijn. Je
Na een psychose kun je je ook leeg voelen.
bent minder blij of minder verdrietig en hebt
Je hebt minder gedachten die je bezig
geen zin in seks. Praat er dan over, wanneer
houden en er zijn minder dingen die je in-
je er behoefte aan hebt, bijvoorbeeld met je
teresse kunnen wekken. Een gevolg is dan,
behandelaar. Ook kan het moeilijk zijn dat
dat het soms moeilijk is contact met anderen
je na een psychose wel in staat bent emo-
te hebben. Een gevolg daarvan kan dan
ties en gevoelens van anderen op te merken,
weer zijn, dat je je meer alleen gaat voelen.
maar dat je daar heel moeilijk over kunt
Soms helpt het je omgeving duidelijk te
praten. Soms lijkt het ook, dat je geen vat op
maken dat je door je psychose anders, stiller
je gevoelens kunt krijgen, dat je er moeilijk
bent geworden. Op deze manier kunnen
woorden voor weet te vinden. Je behande-
ze leren jou te accepteren zoals je nu bent.
laar zal je soms zeggen dat het beter is
Dit kan het voor jou rustiger maken. Een
bepaalde onderwerpen die heel spannings-
ander advies kan zijn: ga naar plaatsen waar
vol zijn, op dat moment te laten rusten.
je in ieder geval mensen kunt ontmoeten.
Bijvoorbeeld een dagactiviteitencentrum,
16
Weinig behoefte aan sociale contacten
ze daar rekening mee kunnen houden.
Het gebeurt nogal eens dat de kring van
Leg ze uit dat het ondernemen van acti-
mensen met wie je omging voor je psycho-
viteiten je soms meer moeite kost dan
tisch werd, na verloop van tijd kleiner is
vroeger.
geworden. Soms heb je alleen nog maar
Concentratieproblemen
contact met je naaste familie.
Je zult misschien merken dat je je, in vergeDit kan komen doordat je opgenomen bent.
lijking met voor je psychose, minder goed
Maar ook doordat jezelf bijvoorbeeld
kunt concentreren. Het lezen van een boek
minder behoefte aan sociale contacten hebt
bijvoorbeeld of het volgen van een tele-
gekregen; minder behoefte om met anderen
visiefilm kan moeilijk zijn. Het vergt oefening
te praten, naar een verjaardagsfeest te gaan
en geduld je concentratie te verbeteren.
of zo maar eens bij een vriend(in) op de koffie
Er is een aantal manieren voor
te gaan. Dit soort gelegenheden kunnen
• oefen met het lezen van korte stukjes
namelijk een teveel aan emotionele prikkels
• probeer korte verhalen, bijvoorbeeld uit
voor je betekenen. Toch is het hebben van
sociale contacten voor ieder mens belang-
• neem pas als het lukt met die korte ver-
rijk. Probeer iets te ondernemen wat binnen
je mogelijkheden ligt. Door dit samen met
boekje
iemand anders te doen, wordt het vaak een
• oefen regelmatig, zoek hiervoor een
stuk gezelliger.
Tips
Televisie kijken kun je ongeveer op dezelfde
• Probeer voor jezelf te ontdekken welke
manier opbouwen. Begin met korte stukken
sociale contacten voor jou emotioneel te
en sla voorlopig ingewikkelde detectives of
belastend zijn. Maak met die mensen
politieseries over. Wanneer je een studie
afspraken van korte duur en spreek niet
wilt oppakken, begin dan met stof die je al
te vaak af. Probeer dus wat afstand te
beheerst. Bijvoorbeeld van het jaar of vak,
houden van voor jou emotioneel belas-
dat je het laatst gelukt is.
tende situaties.
een verhalenbundel, te lezen
halen een makkelijk te lezen (en dun)
vaste tijd.
• Loop niet te hard van stapel, onderneem
Jezelf slecht verzorgen
in het begin geen dingen die lang duren.
Wanneer je een psychose doorgemaakt
• Probeer in je contacten een zekere regel-
hebt, kan het je veel moeite kosten weer
maat te brengen, zodat het vaste steun-
enige regelmaat te krijgen in het jezelf
punten voor je kunnen worden.
verzorgen. Jezelf dagelijks wassen, het
Soms helpt het anderen te zeggen dat
regelmatig aantrekken van schone boven-
je minder aan kunt dan voorheen, zodat
en onderkleding, het scheren, tanden
17
Anoiksis
poetsen, kleding wassen, je bed verschonen.
Jezelf verzorgen betekent ook dat je regelmatig eet en drinkt. Doordat één van je
vereniging voor mensen met schizofrenie,
klachten moeheid en/of initiatiefverlies kan
psychosen en aanverwante stoornissen
zijn, kun je er soms moeilijk toe komen jezelf
goed te verzorgen. Het zal dus ook moeilijk
Gansstraat 67a
zijn de draad hiervan weer op te pakken en
3582 EC Utrecht
vast te houden. Je kunt het jezelf makkelij-
telefoon 030-254 61 13
ker maken door, samen met de begeleiding
(maandag tot en met vrijdag van 10.00 tot
wanneer je bent opgenomen, een soort
17.00 uur)
dagprogramma te maken. Hulpverleners
fax 030-254 61 53
noemen dit vaak een ADL-programma.
[email protected]
Dat
www.anoiksis.nl
staat
voor
Algemene
Dagelijkse
Levensverrichtingen. Wanneer je niet bent
opgenomen moet je proberen jezelf zo
regelmatig mogelijk te verzorgen.
Wil je naar aanleiding van het lezen van dit
boekje reageren of heb je behoefte aan
Tot slot een aantal leefregels
meer informatie, schrijf dan naar
• Neem de tijd om weer te herstellen. Je
hebt een ernstige crisis doorgemaakt.
Ypsilon, vereniging van familieleden en
Gun jezelf de tijd om weer een nieuw
naasten van mensen met een verhoogde
(psychisch) evenwicht te vinden.
psychotische kwestbaarheid
• Maak gebruik van je behandelaar om de
Prins Bernhardlaan 177
veranderingen die je dwars zitten te
2273 DP Voorburg
bespreken. Het moet heel naar zijn te
telefoon 088-000 21 20
merken dat je niet meer ‘de oude’ bent.
fax 088-000 21 21
• Gebruik in overleg medicijnen.
[email protected]
• Maak een verdeling van je activiteiten
www.ypsilon.org
en rust.
• Bouw een zekere regelmaat in je leven op.
• Zoek hulp bij vertrouwde personen bij
een teveel aan emotioneel beladen situ-
aties en/of gebeurtenissen.
18
Colofon
Projectbegeleiding Bas van Raay en Gert Jan Tupker
Redactie Milou Stockmann
Met dank aan
Leo v.d. Brugge, Henri Henselmans, Paula Duyser †, Mark v.d. Gaag, Ineke Broeks, Rigo v. Meer, Susan v.d. Ploeg,
Henk Sauer, Wilma Sluimer, Ferdinand Thung e.a.
Realisering werd mogelijk gemaakt door
de vereniging Ypsilon, Parnassia, specialist in psychiatrie te Den Haag en
het Ministerie van VWS.
19
www.parnassia.nl
mei 2012
Par 102