Elk kind een lezer Preventie van leesmoeilijkheden door

ELK KIND EEN LEZER!
ELK KIND EEN LEZER?
Dr. Kees Vernooij
Lector Effectief taal- en leesonderwijs
Delfgauw
17 februari 2015
Catherine Snow (2014)
De belangrijkste 21e eeuwse vaardigheid?
Goed kunnen begrijpend lezen!
Begrijpend lezen is de basis voor alle leren!
Ruth Rendell in Het Stenen Oordeel.
De kunst van lezen en schrijven is een van de
hoekstenen van onze beschaving. Analfabeet
zijn betekent mismaakt zijn.
Korte opdracht
• Kunnen alle kinderen leren lezen?
• Hoeveel mensen in Nederland kunnen niet
lezen?
Elk kind een lezer?
WAT ZEGT DE WETENSCHAP?
Hempenstall (2005):
“Er bestaat in toenemende mate consensus
dat als een school de beste praktijken
beklemtoont de leesproblemen teruggebracht
kunnen worden tot 10%, sommige
wetenschappers zeggen
zelfs 5%”.
In: “What teacher need to know
about reading and writing difficulties.”
Elk kind een lezer?
(Slavin 14 november 2011)
Bevindingen
Leesverbeterplan Enschede
2009
• 9000 leerlingen!
• november 2009: begin groep 8: 98% van de
kinderen leest minimaal AVI-9!
• Landelijk: slechts 75% van de leerlingen haalt
dit niveau van technisch lezen.
• Enschede kent een moeilijke leerlingpopulatie.
Elk kind een lezer?
• Een kwart tot een derde van de leerlingen is in
groep 8 zwak (Van den Broek 2010);
• Maximaal 5% van de leerlingen is een dyslect;
Blomert: 3,5%;
• Nederlandse kinderen zijn geen gemotiveerde
lezers; bijna 50% van de kinderen leest thuis
nooit (PISA 2009);
• 15% van de kinderen kan al lezen als ze naar
groep 3 gaan.
In Nederland kunnen 1,5 miljoen mensen boven de
16 jaar niet goed lezen en schrijven.
Twee zorgelijke aandachtspunten
• 15-25% van de leerlingen is een zeer zwakke
lezer
• de demotivatie voor lezen
Noodzakelijk dat beide
gebieden aangepakt
worden.
Het belang van goed leren lezen
1. Leesvaardigheid is nodig voor de
schoolloopbaan, het zelfvertrouwen en het
latere maatschappelijk functioneren van
leerlingen.
2. Leesvaardigheid werkt op alle vakken door
en is de belangrijkste basisvaardigheid;
3. Leesvaardigheid is een voorwaarde voor
succesvol functioneren in de samenleving:
- kenniseconomie
- participeren
Maar ook …. de samenleving heeft
haar ‘hogere’ eisen
Mijn Toyotagarage: we testen eerst de leesvaardigheid voor
we een nieuwe monteur aannemen!
Verder: in 2020 zal 13% van het huidige werk voor
laaggeletterden er niet meer zijn.
Een kerndoel Begrijpend lezen
9.
De leerlingen krijgen
in het lezen en
schrijven van voor hen bestemde verhalen,
gedichten en informatieve teksten.
Praktijk: Nederlandse kinderen zijn de meest
gedemotiveerde lezers in de wereld!
Leesplezier?Onderzoek Stoeldraijer bij
10.000 kinderen
Waardering rekenen
%4
%5
%6
%7
%8
59,79
54,09
58,74
54,62
47,89
Waardering aardrijkskunde
%4
%5
%6
%7
%8
82,61
73,35
54,16
46,28
48,86
Waardering begrijpend lezen
%4
%5
%6
%7
%8
50,54
47,99
36,14
28,55
25,39
Wat kenmerkt een
goede lezer?
• Beschikt over een goede
taalvaardigheid/woordenschat/kennis van de
wereld (1.05)
• Kan vlot en vloeiend lezen (0.85)
• Denkt na over de inhoud en aanpak tekst (0.60)
De weg naar goed kunnen begrijpend lezen
Fonemisch
bewustzijn
Letterklankkoppeling/
Decoderen
Vlot en
vloeiend
lezen
Woordenschat
Begrijpend
lezen
Bron: Richards & Leafstedt (2010)
Fasen van de leesontwikkeling
• Voorwaarden
Begrijpend luisteren
Fonemisch bewustzijn
Letterkennis
• Beginnend lezen
Fonologische proces
Automatisering
Begrijpend lezen
• Functioneel lezen
Informatie vinden
Aanwijzingen opvolgen
Informatie bundelen
• Recreatief lezen
Het juiste leesmateriaal kiezen
Hoe wordt een kind een goede lezer? (1)
• Goed doelgericht leesonderwijs
• Veel aandacht van thuis voor lezen
• Zelf voor lezen gemotiveerd te zijn
De belangrijkste factor is echter de schoolfactor.
Hoe word je een goede lezer? (2)
• De meeste kinderen: goede, expliciete
leesinstructie; de leerkracht is de sleutel voor het
leessucces van kinderen (Expert Panel on Early
Reading, 2003).
• Veel lezen, waarbij volgens een meta-analyse van
Guthrie en Humenick (2004) twee zaken van
belang zijn:
– De aanwezigheid van veel boeken voor leerlingen;
– Zelf mogen kiezen wat je wilt lezen (Allington 2012).
Wat moeten leerlingen minimaal bereiken?
Leesdoel functionele geletterdheid
Het belang van minimaal AVI-E6
In …… hadden we ….
We liepen daar met een
…… vol …..
en een …….
Op een groot plein zagen we
……….
………… …………
Ze rookten ….. ……..
In het hotel gingen we gelijk
….. Over onze ….
…. Dat was ……..
In Barcelona hadden we
vakantiepret.
We liepen daar met een
picknickmand vol sigaretten
en een routeboek
Op een groot plein zagen we
tweehonderdentien
verschrikkelijke militairen.
Ze rookten geërgerd
sigaretten.
In het hotel gingen we gelijk
emailen over onze vakantie. Dat was ideaal.
Wat doet er volgens de Inspectie van onderwijs
(2007) bij technisch lezen wel of niet toe?
Niet: etniciteit, milieu, cultuur of schoolgrootte
Wel: goede programma’s/methoden, voldoende
tijd voor lezen en instructie van hoge kwaliteit
En: sterk schoolmanagement en eensgezindheid
van opvattingen binnen het team
Kenmerken Effectief leesonderwijs
het Wat en het Hoe
Cluster leesinhoudelijke indicatoren (WAT)
Goede leesstart
1. Mondelinge taalvaardigheid/spraak/taalontwikkeling;
2. Ervaringen met geschreven taal,
waaronder letterkennis;
3. Vaardigheden op het gebied van
fonemisch bewustzijn;
Technisch lezen
4. De letter- klankkoppeling;
5. De vaardigheid om vlot te lezen;
Begrijpend lezen
6. De ontwikkeling van de woordenschat;
7. Het kunnen toepassen van begrijpend
leesstrategieën;
Schrijven/stellen
Aandacht voor leesmotivatie
Cluster indicatoren effectief onderwijs
(HOE)
1. Doelen
2. Kwaliteit curricula en leerstof
centraal
3. Voldoende tijd voor lezen en
extra tijd voor zwakke lezers;
4. (Convergente) differentiatie
5. Directe instructie en omgaan
met verschillen
6. Effectieve feedback
7. Leerlingen laten samenwerken
8. Een stilleesbeleid
9. Vroegtijdig signaleren en
reageren
10. Actieve betrokkenheid ouders
Verder:
HOE weten we dat onze leerlingen goed
leren lezen c.q. dat de leesopbrengsten
goed zijn? Het analyseren en verklaren
van data.
1. De rol van de school
• Scholen verschillen sterk van elkaar op het
gebied van het leesonderwijs;
• De verschillen tussen scholen hebben vooral
te maken – en daar is wetenschappelijke
consensus over – met verschillen tussen
leerkrachten;
• De leeswetenschappen vinden het van
cruciaal belang dat kinderen goed starten;
• De rol van tijd is heel belangrijk.
Het belang van vroegtijdig signaleren
Uitgangspunt: hoe eerder, hoe beter.
Probleem
Preventie bij kleuters:
- Kinderen met spraak/taalproblemen
- Kinderen met
gehoorproblemen
- Kinderen met beperkte
woordenschat
- Kinderen die geen letters
kennen
Aanpak
• Fonemisch bewustzijn
• Steeds aandacht voor
hebben
• Veel voorlezen
• Leuke manier bijbrengen
Vervolg (groep 3 en 4)
Probleem
• Letters niet eigen maken
• Moeite met de klanktekenkoppelingen
• Moeite met woordjes lezen
• Moeite met zinnen lezen
Verder: lees kinderen op toon
en op tempo voor!
Aanpak
• Voordoen en herhalen
• Voordoen en herhalen
• Voordoen en herhalen
• Voordoen en herhalen
HET BELANG VAN TIJD
Scholen met risicokinderen die goede
resultaten hebben, breiden op verschillende
manieren de leertijd uit voor leerlingen die
dat nodig hebben. Risicoleerlingen hebben
meer tijd van de leerkracht nodig!
Parrett & Budge (2009)
Illustratie: Een succesvol experiment
met zeer zwakke lezers
De klassieke studie van
Torgesen e.a. (2001).
Zwakke lezers uit de groepen 4 – 6 kregen
aanvullend op 90 minuten groepsinstructie 8
weken lang elke dag in kleine groepjes tweemaal
per dag 50 minuten intensieve instructie.
Het effect na 8 weken? De leesproblemen waren
verdwenen.
Maar … laat leerlingen ook
samenwerken
• Leerlingen kunnen elkaar helpen en het is goed
voor de motivatie.
• Heel veel onderzoek toont, dat tutoring met
(jonge) kinderen heel effectief kan zijn (Berrill
2009, Egbertsen 2012).
• Peer tutoring heeft een effectgrootte van 0.55.
• Tutors moeten getraind worden en vanuit goede
inzichten en een goede structuur werken;
bovendien moeten ze regelmatig feedback op
hun werk krijgen.
De effecten van Peer Tutoring
Tutors uit hogere klassen (d = 0.79) zijn
effectiever dan tutors van dezelfde
leeftijd (d = 0.52) of volwassen tutors
(d = 0.54)
Hattie, 2009/2012
De effecten van peer-tutoring waren er ook als
kinderen met problemen als tutor functioneerden
(Vernooy & Egbertsen 2012)
2. De rol van thuis.
Nieuwe inzichten
• Geletterdheid ontwikkelt zich zowel in als buiten school
• Door een stimulerende leesomgeving thuis leren kinderen
vaak al eerder (enigszins) lezen en schrijven
• Hulp van ouders bij leesproblemen kan heel effectief zijn
Veel leesdeskundigen zijn het unaniem met elkaar eens, dat
het voor de (toekomstige) leesontwikkeling van een kind van
belang is dat ouders met hun kind lezen.
Effect rol ouders
• Ouderlijke betrokkenheid bij het leren van
kinderen heeft voor kinderen van alle
leeftijden en culturen positieve effecten;
• Des te eerder de ouderlijke betrokkenheid
begint, des te sterker het effect ervan is.
Keith & Lichtman (1994, Smerekar e.a. (2001) en Cotton &
Wikelund (2004).
Kijk wat er gebeurt als kinderen thuis lezen!
Leesniveau
Aantal minuten per dag
thuis lezen
90th
37 min.
50th
10th
11 min.
1 min.
In één jaar lezen de
beste lezers 2.25
miljoen meer woorden
dan de zwakke lezers
Trelease from Anderson, et al, “Growth in Reading and How Children Spend Their Time
Outside of School.” Reading Research Quarterly, Summer 1988.
OECD (november 2011)
Onderzoek in 14 landen toont:
Kinderen die veel tijdens het leren lezen lazen met
hun ouders, profiteerden daar op 15 jarige
leeftijd zelfs nog van.
Deze kinderen hadden op 15 jarige leeftijd een
leesvoorsprong van een half jaar.
Het onderzoek liet verder zien, dat het niet om
hoogopgeleide ouders ging.
Ouders en preventie van leesproblemen
• Lees het kind veel voor
• Toon belangstelling voor lezen
Voorschools: extra-aandacht voor uw kind als:
- Er dyslexie in de familie zit
- Uw kind een laag geboortegewicht had (onder de 2500
gram)
- Uw kind laat leerde praten (gebruik de SNEL-test
(http://kindentaal.logopedie.nl/site/testen)
- Let op het gehoor!
Vernooy (2009): Wat maakt ouders
effectief?
* De meeste leesproblemen zijn technisch van aard
* Wat helpt daarvoor?
- Het bieden van meer tijd; kinderen verschillen in de
tijd die ze nodig hebben om een goede lezer te
worden;
- Het bieden van meer herhaling; herhaling is
effectief voor de automatisering van het lezen
* Met name hulp in de groepen 3 - 5 is gewenst
Het belang van herhaald lezen
• Eén van de oudste en meest onderzochte
interventies;
• Heeft positieve effecten op de automatisering
bij technisch lezen;
• Van belang vanwege beperkt werkgeheugen.
Thuis en de woordenschat
• Slechts 4000 woorden dragen bij voor 96% van de
gesproken taal.
• Het aantal verschillende woorden in populaire
hedendaagse artikelen is 500000.
Bevinding: woordenschat ‘gesproken taal’ is
onvoldoende om teksten na groep 5 te begrijpen.
THUIS EN WOORDENSCHAT
ONDERZOEK STAHL (1999)
Kinderen uit taalrijke milieus beschikken op
3-jarige leeftijd over vijf keer zoveel
woorden dan kinderen uit
kansarme groepen.
Kinderen uit taalrijke gezinnen horen
veel meer woorden per uur!
De 30 miljoen woordenkloof
Longitudinaal onderzoek van Betty Hart en
Todd Risley (2003):
“Op driejarige leeftijd hebben kinderen uit de
voorhoede milieus 30 miljoen meer woorden
gehoord dan kinderen uit kansarme gezinnen.
In de kleutergroepen is de kloof zelfs nog
groter. De gevolgen zijn catastrofaal.”
Het belang van thuis lezen voor de
woordenschat
• Kinderen die buiten school minder dan 5 minuten per week
lezen, lezen in een jaar slechts 21000 woorden
• Kinderen die dagelijks 10 minuten per dag lezen, lezen 622000
woorden per jaar
• Kinderen die 15 minuten per dag lezen, lezen 1.146000
woorden per jaar
• Die kinderen die meer dan een uur per dag lezen,
lezen elk jaar meer dan 4.358000 woorden
Doe veel aan woordenschat en lees in de
onderbouw veel voor
Doet voorlezen ertoe? (Mol & Bus 2011)
Wat ouders dikwijls ook willen weten
• Waarom leest
mijn kind niet
goed?
• Wat kunnen we
er zelf aan
doen?
Waar hebben ouders ondersteuning bij
nodig?
• De keuze van teksten/boeken
• De wijze van helpen
De ouder als model van een goede lezer
• Ik doe het voor
• Wij doen het samen
• Jij doet het
Partnerlezen: sterk!
Zin voor zin lezen
– Partners geven na het lezen van een zin de beurt
door
– De tweede lezer herleest eerst de door de eerste
lezer gelezen zin en leest vervolgens de nieuwe
zin.
– Deze aanpak versterkt de aandacht (taakgerichte
leestijd) en het corrigeren van fouten
Samen beter lezen
Eerste stap: Samen hardop lezen
- voor er met het lezen begonnen wordt, bespreekt de ouder met het kind de tekst
- kind en ouder lezen tegelijkertijd hardop de tekst, waarbij de ouder zich aan het
leestempo van het kind aanpast;
-als het kind een woord niet correct leest, leest de ouder het, het kind zegt het woord
vervolgens, waarna er weer gezamenlijk verder wordt gelezen.
Tweede stap: Alleen lezen
- als de tekst gezamenlijk gelezen is, leest het kind, als het over voldoende
zelfvertrouwen beschikt, deze vervolgens alleen;
- aarzelt het kind bij het lezen van een woord of maakt het kind tijdens het alleen
lezen een fout (leest een ander woord, spreekt het woord niet goed uit), dan
wacht de ouder 4 seconden om het kind in de gelegenheid te stellen zichzelf te
corrigeren;
- het kind herleest het fout gelezen fout;
- ouder en kind lezen de tekst weer samen hardop als het kind dat wenst.
Volgens Topping is het van belang, dat 'paired reading' vijf keer per week plaatsvindt.
Belang van leerkracht en ouders
• Regelmatig contact over de leesontwikkeling
van het kind
• Positieve zaken melden
Wat doet er het meeste toe?
“In de afgelopen 10 jaar is er veel
onderzoek gedaan naar wat het verschil
voor leerlingen maakt m.b.t.
leerlingresultaten en nu is het duidelijk: de
meest belangrijke factor voor het leren van
de leerlingen is wat hun leerkrachten
weten!”
Linda Darling-Hammond, Stanford University
De effecten van goed lesgeven
(Bevindingen van een meta-analyse)
Percentage of Achievement Variance
> 30%
Teachers
Students
Home
Peers
~5-10%
Schools
Principal
~5-10%
Hattie (2003, 2005)
~50%
Kati Haycock, 2007
Als we echt iets willen en we maken daar werk
van, dan gaan de kinderen vooruit!
Waar doen we het allemaal
voor?
“Een moreel doel van de hoogste orde is een
school waar alle leerlingen leren en wat de
leerlingen leren hen in staat stelt om succesvolle
burgers in een kennissamenleving te worden.”
Michael Fullan, 2003
Vragen?