Vanuit Pools perspectief. Een bevraging van de Poolse

Steunpunt Gelijkekansenbeleid
Consortium Universiteit Antwerpen en Universiteit Hasselt
2011
ISBN 978-90-77271-60-5
Wettelijk Depot: D/2011/3680/03
NUR 747
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van
druk, fotokopie, microfilm, geluidsband of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de uitgever.
Druk- en bindwerk: Drukkerij Lithos
ii
Vanuit Pools perspectief
Een bevraging van de
Poolse gemeenschap in Antwerpen
Kris Vancluysen (SGKB – Universiteit Hasselt)
Sofie Hennau (SGKB – Universiteit Hasselt)
Promotor
Prof. dr. Johan Ackaert (Universiteit Hasselt)
Steunpunt Gelijkekansenbeleid - Consortium Universiteit Antwerpen en Universiteit Hasselt
iii
Inhoudstafel
Inhoudstafel ..................................................................................................... 5
Tabellen ............................................................................................................ 9
Figuren ........................................................................................................... 13
Inleiding ......................................................................................................... 17
1.
Onderzoeksproces .................................................................................. 19
1.1. Onderzoekspopulatie ......................................................................... 19
1.2. Methodologie en dataverzameling ....................................................... 24
1.2.1.
Vragenlijst ...................................................................................... 24
1.2.2.
Veldwerk ........................................................................................ 25
1.3. Databestand .................................................................................... 27
1.3.1.
Representativiteit ............................................................................ 27
1.3.2.
Socio-demografische beschrijving van de dataset ................................. 29
1.4. Besluit............................................................................................. 33
2.
Migratie .................................................................................................. 35
2.1. Inleiding .......................................................................................... 35
2.2. Migratiemotief .................................................................................. 36
2.3. Verblijfsduur in België........................................................................ 38
2.4. Herkomstregio in Polen ...................................................................... 38
2.5. Verblijfsintentie België ....................................................................... 39
2.6. Determinanten van verblijfsintentie ..................................................... 41
2.7. Besluit............................................................................................. 44
3.
Taalbeheersing en -gebruik .................................................................... 45
3.1. Inleiding .......................................................................................... 45
3.2. Literatuur ........................................................................................ 46
3.2.1.
Verschillen in taalbeheersing en
taalgebruik
bij
etnisch-culturele
minderheden ................................................................................... 46
3.2.2.
Taalbeheersing en -gebruik in de Poolse gemeenschap .......................... 47
3.3. Resultaten ....................................................................................... 48
3.3.1.
Taalbeheersing ................................................................................ 48
3.3.2.
Taalgebruik ..................................................................................... 52
3.3.3.
Determinanten van taalbeheersing en -gebruik .................................... 54
3.4. Besluit............................................................................................. 61
4.
Sociale contacten.................................................................................... 63
4.1. Inleiding .......................................................................................... 63
4.2. Literatuur ........................................................................................ 64
4.2.1.
Sociaal kapitaal ............................................................................... 64
4.2.2.
Sociale contacten in de Poolse gemeenschap ....................................... 65
4.3. Resultaten ....................................................................................... 67
5
4.3.1.
Vriendenkring .................................................................................. 68
4.3.2.
Contact met buren ........................................................................... 71
4.3.3.
Lidmaatschap van verenigingen .......................................................... 73
4.3.4.
Determinanten bridging sociaal kapitaal .............................................. 75
4.4. Besluit ............................................................................................ 80
5.
Transnationale activiteiten ..................................................................... 81
5.1. Inleiding .......................................................................................... 81
5.2. Literatuur ........................................................................................ 81
5.2.1.
Het concept transnationalisme ........................................................... 81
5.2.2.
Transnationale activiteiten in de Poolse gemeenschap ............................ 83
5.3. Resultaten ....................................................................................... 84
5.3.1.
Sociaal-culturele transnationale activiteiten .......................................... 84
5.3.2.
Economische transnationale activiteiten ............................................... 90
5.3.3.
Politieke transnationale activiteiten ..................................................... 94
5.3.4.
Determinanten van transnationale betrokkenheid.................................. 95
5.4. Besluit ............................................................................................ 99
6.
Identiteitsbeleving ............................................................................... 101
6.1. Inleiding ......................................................................................... 101
6.2. Literatuur ....................................................................................... 102
6.3. Resultaten ...................................................................................... 103
6.3.1.
Verschillende identiteiten................................................................. 103
6.3.2.
Identiteitspatronen ......................................................................... 105
6.3.3.
Verklarende factoren identificatie met de meerderheidsgroep ............... 106
6.4. Besluit ........................................................................................... 112
7.
Geloof en waardeoriëntaties ................................................................. 115
7.1. Inleiding ......................................................................................... 115
7.2. Geloof ............................................................................................ 115
7.3. Waardeoriëntaties............................................................................ 119
7.3.1.
Ethische en sociaaleconomische opiniedimensie .................................. 119
7.3.2.
Houding t.a.v. man-vrouwrollen ....................................................... 120
7.3.3.
Houding t.a.v. de multiculturele samenleving ..................................... 122
7.4. Impact van geloof op waardeoriëntaties .............................................. 124
7.4.1.
Hypothesen ................................................................................... 124
7.4.2.
Resultaten..................................................................................... 126
7.5. Besluit ........................................................................................... 129
8.
Beeldvorming ....................................................................................... 131
8.1. Inleiding ......................................................................................... 131
8.2. Literatuur ....................................................................................... 132
8.2.1.
Etnocentrisme ............................................................................... 132
8.2.2.
Beeldvorming in de Poolse gemeenschap ........................................... 133
8.3. Resultaten ...................................................................................... 135
6
8.3.1.
Houding ten aanzien van etnisch-culturele groepen ............................. 135
8.3.2.
Houding ten aanzien van de meerderheidsgroep ................................. 136
8.3.3.
Determinanten van beeldvorming over de meerderheidsgroep .............. 139
8.4. Besluit............................................................................................143
9.
Discriminatiegevoelens......................................................................... 145
9.1. Inleiding .........................................................................................145
9.2. Literatuur .......................................................................................146
9.3. Beschrijvende analyses .....................................................................147
9.3.1.
Persoonlijke discriminatie-ervaringen ................................................ 147
9.3.2.
Collectieve discriminatie-ervaringen.................................................. 150
9.4. Determinanten van discriminatiegevoelens ..........................................155
9.5. Besluit............................................................................................162
10.
Vertrouwen........................................................................................... 165
10.1. Inleiding .........................................................................................165
10.2. Literatuur .......................................................................................166
10.2.1.
Vertrouwen bij etnisch-culturele minderheden .................................... 166
10.2.2.
Vertrouwen bij mensen van Poolse afkomst ....................................... 167
10.3. Resultaten ......................................................................................168
10.3.1.
Institutioneel vertrouwen ................................................................ 169
10.3.2.
Sociaal vertrouwen ........................................................................ 171
10.3.3.
Determinanten institutioneel vertrouwen ........................................... 173
10.3.4.
Determinanten sociaal vertrouwen ................................................... 177
10.4. Besluit............................................................................................181
Algemeen besluit .......................................................................................... 183
English summary .......................................................................................... 189
Dankwoord ................................................................................................... 193
Bijlagen ........................................................................................................ 195
Bibliografie ................................................................................................... 199
7
8
Tabellen
Tabel 1: Burgerlijke staat – volledige dataset ....................................................... 29
Tabel 2: Afkomst partner - respondenten met partner (N=292) .............................. 29
Tabel 3: Aantal kinderen – volledige dataset ........................................................ 30
Tabel 4: Opleidingsniveau naar geslacht – volledige dataset ................................... 30
Tabel 5: Beroepssituatie naar geslacht – volledige dataset ..................................... 31
Tabel 6: Overeenstemming huidig werk, opleidingsniveau, naar geslacht – alle
respondenten die werken (N=336)...................................................................... 32
Tabel 7: Subjectieve perceptie financiële situatie – volledige dataset ....................... 33
Tabel 8: Huisvestingssituatie – volledige dataset ................................................... 33
Tabel 9: Waarom voor België gekozen - alle respondenten geboren in Polen met als
voornaamste migratiemotief ‘werk’ (N=267) ........................................................ 37
Tabel 10: Verblijfsduur in België - respondenten geboren in Polen (N=415) .............. 38
Tabel 11: Intentie van verblijf in België – respondenten geboren in Polen (N=415) .... 40
Tabel 12: Binaire logistische regressie van het permanent naar Polen terugkeren –
respondenten geboren in Polen (N=415).............................................................. 43
Tabel 13: Beheersing van het Nederlands naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau
en verblijfsduur in België (gemiddelden op een schaal van 1 tot 5) – volledige
dataset ........................................................................................................... 50
Tabel 14: Heeft ooit een niet-verplichte cursus Nederlands gevolgd, naar geslacht,
leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (in procenten) – volledige
dataset ........................................................................................................... 51
Tabel 15: Gebruik van het Nederlands bij partner, kind(eren), vrienden en buren
van Poolse afkomst (in procenten) – respondenten met een partner, kind(eren),
vrienden van Poolse afkomst en/of buren van Poolse afkomst ................................. 53
Tabel 16: Gebruik van het Nederlands naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en
verblijfsduur in België (gemiddelden op een schaal van 1 tot 5) – volledige dataset ... 54
Tabel 17: Lineaire regressieanalyse van taalbeheersing – volledige dataset .............. 57
Tabel 18: Lineaire regressieanalyse van taalgebruik – volledige dataset ................... 60
Tabel 19: Contact in het dagelijks leven (in procenten) – volledige dataset ............... 68
Tabel 20: Aantal vrienden of vriendinnen van Belgische afkomst naar geslacht,
leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur (gemiddelden) – volledige dataset ............ 71
9
Tabel 21: Dagelijks of meerdere keren per week contact met autochtone buren
naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (in procenten) –
volledige dataset .............................................................................................. 73
Tabel 22: Etnisch-culturele samenstelling van de verenigingen of clubs (in
procenten) – respondenten die lid zijn van een vereniging of club in België (N=58) ... 74
Tabel 23: Lineaire regressieanalyse van het aantal vrienden of vriendinnen van
Belgische afkomst – volledige dataset ................................................................. 77
Tabel 24: Lineaire regressieanalyse van de frequentie van contact met autochtone
buren – volledige dataset .................................................................................. 79
Tabel 25: Telefonisch contact met familie of vrienden in Polen (in procenten) –
volledige dataset .............................................................................................. 85
Tabel 26: Telefonisch contact met familie of vrienden in Polen naar geslacht,
leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (in procenten) – volledige
dataset ........................................................................................................... 85
Tabel 27: Transnationale activiteiten via internet (in procenten) – volledige dataset .. 86
Tabel
28:
Transnationale
activiteiten
via
internet
naar
geslacht,
leeftijd,
opleidingsniveau en verblijfsduur in België (gemiddelden op een schaal van 1 tot 5)
– volledige dataset ........................................................................................... 87
Tabel 29: Bezoek aan vrienden of familie in Polen (in procenten) – volledige dataset . 88
Tabel 30: Meerdere keren per jaar bezoek aan familie of vrienden in Polen naar
geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (in procenten) –
volledige dataset .............................................................................................. 88
Tabel 31: Kijken naar Poolstalige televisiezenders (in procenten) – volledige dataset . 89
Tabel 32: Dagelijkse consumptie van Poolstalige televisiezenders naar geslacht,
leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (in procenten) – volledige
dataset ........................................................................................................... 89
Tabel 33: Goederen of producten opsturen naar familie of vrienden in Polen (in
procenten) – volledige dataset ........................................................................... 90
Tabel 34: Minstens één keer per jaar goederen of producten opsturen naar familie
of vrienden in Polen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur (in
procenten) – volledige dataset ........................................................................... 91
Tabel 35: Geld opsturen naar familie of vrienden in Polen (in procenten) – volledige
dataset ........................................................................................................... 91
Tabel 36: Minstens één keer per jaar geld overmaken aan familie of vrienden in
Polen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur (in procenten) –
volledige dataset .............................................................................................. 92
10
Tabel 37: Geld overmaken aan goede doelen in Polen (in procenten) – volledige
dataset ........................................................................................................... 92
Tabel 38: Huis in Polen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur (in
procenten) – volledige dataset ........................................................................... 93
Tabel 39: Stemmen bij Poolse verkiezingen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau
en verblijfsduur in België (in procenten) – volledige dataset ................................... 95
Tabel 40: Lineaire regressieanalyse van de frequentie waarmee men telefonisch
contact heeft met familie of vrienden in Polen – volledige dataset............................ 98
Tabel 41: Tweedimensionaal identiteitsmodel (Hutnik 1991) ..................................103
Tabel 42: Poolse, Belgische, Vlaamse, Antwerpse en Europese identiteit (in
procenten) – volledige dataset ..........................................................................104
Tabel 43: Identiteitspatronen Belg – Pool (in procenten) – volledige dataset ............105
Tabel 44: Identiteitspatronen Vlaming – Pool (in procenten) – volledige dataset .......106
Tabel 45: Identiteitspatronen Antwerpenaar – Pool (in procenten) – volledige
dataset ..........................................................................................................106
Tabel 46: Lineaire regressieanalyse van Belgische identiteitsbeleving – volledige
dataset ..........................................................................................................111
Tabel 47: Kerkbezoek (in procenten) – volledige dataset .......................................116
Tabel 48: Bidfrequentie (in procenten) – volledige dataset ....................................117
Tabel 49: Religieuze identiteitsbeleving (3 items, in procenten) – volledige dataset ..117
Tabel 50: Religieuze identiteit (gemiddelden op een schaal van 1 tot 5) – volledige
dataset ..........................................................................................................118
Tabel 51: Culturele en sociaaleconomische opiniedimensie (in procenten en
gemiddelde schaalscore) – volledige dataset .......................................................120
Tabel
52:
Houding
t.a.v.
man-vrouwrollen
(in
procenten
en
gemiddelde
schaalscore) – volledige dataset ........................................................................122
Tabel 53: ‘Het is goed voor een samenleving dat ze uit verschillende culturen
bestaat’ (in procenten) – volledige dataset ..........................................................123
Tabel 54: 'Vreemdelingen moeten zich aanpassen aan de cultuur en de gebruiken
van het land waar zij zich vestigen’ (in procenten) – volledige dataset ....................124
Tabel 55: Lineaire regressie van religie en achtergrondkenmerken op de ethische
opiniedimensie – volledige dataset .....................................................................127
Tabel
56:
Lineaire
regressie
van
religie
en
achtergrondkenmerken
op
de
sociaaleconomische opiniedimensie – volledige dataset .........................................128
11
Tabel 57: Lineaire regressie van religie en achtergrondkenmerken op de houding
t.a.v. man-vrouwrollen – volledige dataset ......................................................... 128
Tabel 58: Lineaire regressie van religie en achtergrondkenmerken op de houding
t.a.v. de multiculturele samenleving - volledige dataset ........................................ 129
Tabel 59: ‘De meeste mensen van Belgische afkomst zijn …’ (in procenten) –
volledige dataset ............................................................................................. 138
Tabel 60: Lineaire regressie van de beeldvorming over mensen van Belgische
afkomst – volledige dataset .............................................................................. 141
Tabel 61: Minstens één keer discriminatie ervaren naar geslacht, leeftijd,
opleidingsniveau en verblijfsduur in België (in procenten) – volledige dataset .......... 149
Tabel 62: Voorvallen van discriminatie die de respondenten hebben aangegrepen –
volledige dataset ............................................................................................. 150
Tabel 63: Mensen van Poolse afkomst zijn in België (‘bijna nooit’ tot ‘zeer dikwijls’)
het slachtoffer van discriminatie (in procenten) – volledige dataset ........................ 152
Tabel 64: Gevoelens van collectieve discriminatie (in procenten) – volledige dataset . 153
Tabel 65: Binaire logistische regressieanalyse van het ervaren van persoonlijke
discriminatie – volledige dataset ........................................................................ 159
Tabel 66: Lineaire regressieanalyse van gepercipieerde groepsdiscriminatie –
volledige dataset ............................................................................................. 160
Tabel 67: Vertrouwen in instellingen en diensten (in procenten) – volledige dataset.. 169
Tabel
68:
Sociaal
vertrouwen
naar
geslacht,
leeftijd,
opleidingsniveau
en
verblijfsduur in België (gemiddelden op een schaal van 0 tot 10) – volledige dataset 173
Tabel 69: Lineaire regressieanalyse van institutioneel vertrouwen – volledige
dataset .......................................................................................................... 176
Tabel 70: Lineaire regressieanalyse van sociaal vertrouwen – volledige dataset........ 180
Tabel 71: Stellingen ethische opiniedimensie (in procenten) – volledige dataset ....... 195
Tabel 72: Stellingen sociaaleconomische opiniedimensie (in procenten) – volledige
dataset .......................................................................................................... 196
Tabel 73: Stellingen houding t.a.v. man-vrouwrollen (in procenten) – volledige
dataset .......................................................................................................... 197
12
Figuren
Figuur 1: Evolutie van de geregistreerde Poolse bevolking in België (1920-2008) ...... 20
Figuur 2: Aantal inschrijvingen Polen (nationaliteit) Antwerpen 2001 - 2009 ............. 22
Figuur 3: Aantal personen van Poolse afkomst per buurt, stad Antwerpen ................ 23
Figuur 4: Verloop van het veldwerk – aantal gerealiseerde enquêtes per maand
(2010-2011) .................................................................................................... 26
Figuur 5: Vergelijking populatie (N=5953) en databestand (N=418) - geslacht......... 28
Figuur 6: Vergelijking populatie (N=5953) en databestand (N=418) - leeftijd ........... 28
Figuur 7: Sector van tewerkstelling (in procenten) – mannen die werken (N=124)..... 31
Figuur 8: Sector van tewerkstelling (in procenten) – vrouwen die werken (N=212) .... 32
Figuur 9: Migratiemotief (in procenten) - respondenten geboren in Polen (N=415) .... 37
Figuur 10: Herkomstregio Polen (in procenten) - respondenten geboren in Polen
(N=415) ......................................................................................................... 39
Figuur 11: Beheersing van het Nederlands binnen de Poolse gemeenschap (in
procenten) – volledige dataset ........................................................................... 49
Figuur 12: Als mensen u aanspreken in het Frans / Engels, begrijpt u dan… (in
procenten) – volledige dataset ........................................................................... 52
Figuur 13: Mondeling en schriftelijk gebruik van het Nederlands (in procenten) –
volledige dataset .............................................................................................. 52
Figuur 14: Kanalen om aan werk te komen (in procenten) – respondenten die
werken (N=328) .............................................................................................. 67
Figuur 15: Grootte vriendenkring in België (in procenten) – volledige dataset ........... 68
Figuur 16: Hoeveel vrienden of vriendinnen van … afkomst hebt u in België? (in
procenten) – volledige dataset ........................................................................... 69
Figuur 17: Hoeveel van de drie vrienden of vriendinnen met wie je in je vrije tijd in
België het meest contact hebt zijn van … afkomst? (in procenten) – respondenten
met drie vrienden of vriendinnen (N=338) ........................................................... 70
Figuur 18: Frequentie babbeltje met buren van Belgische en Poolse afkomst (in
procenten) – respondenten met buren van Belgische / Poolse afkomst ..................... 72
Figuur 19:
Lid van een vereniging of club in België (in procenten) – volledige
dataset ........................................................................................................... 74
Figuur 20: Huis bezitten in Polen (in procenten) – volledige dataset ......................... 93
Figuur 21: Wanneer het in Polen verkiezingen zijn, gaat u dan stemmen? (in
procenten) – volledige dataset ........................................................................... 94
13
Figuur 22: Beeldvorming van mensen van Poolse afkomst over verschillende
etnisch-culturele bevolkingsgroepen op een schaal van 0 tot 100 (gemiddelde
schaalscores thermometervraag) – volledige dataset ............................................ 136
Figuur 23: Aantal keren dat men zich de voorbije twaalf maanden gediscrimineerd
heeft gevoeld (in procenten) – volledige dataset .................................................. 148
Figuur 24: Mensen van Poolse afkomst zijn in België ... het slachtoffer van
discriminatie (in procenten) – volledige dataset ................................................... 151
Figuur 25: Sociaal vertrouwen (in procenten) – volledige dataset ........................... 172
14
15
16
Inleiding
Dit onderzoek kadert in de onderzoeksactiviteiten van het Steunpunt voor
Beleidsrelevant Onderzoek Gelijkekansenbeleid, een samenwerkingsverband tussen de
Universiteit Hasselt en de Universiteit Antwerpen. De voorbije jaren ontwikkelde het
Steunpunt Gelijkekansenbeleid, in opdracht van de Vlaamse minister van Inburgering,
een instrumentarium dat toelaat om cijfers te verzamelen over hoe etnisch-culturele
minderheden in Vlaanderen het samenleven ervaren. De eerste Survey Integratie werd
in 2008 uitgevoerd. Deze bevraging gebeurde bij inwoners van Marokkaanse, Turkse en
Vlaamse afkomst in de steden Antwerpen, Genk en Gent. Deze survey bracht de
sociaal-culturele positie van de drie etnisch-culturele groepen uitgebreid in kaart en gaf
informatie over een reeks aspecten waaraan de sociale cohesie kan worden afgemeten
in multiculturele samenlevingen (zie o.m. Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2009,
2010, 2011; Van Craen 2010; Van Craen in druk).
Het onderzoek waarvan dit rapport de neerslag is, werd door het Steunpunt
Gelijkekansenbeleid uitgevoerd in opdracht van de Vlaamse minister van Inburgering
Geert Bourgeois en schetst een profiel van een groeiende minderheidsgroep in
Vlaanderen: de Poolse gemeenschap. Hoewel er zich in de periode voor en na de
Tweede Wereldoorlog al duizenden Poolse migranten in België vestigden (zie: Goddeeris
2005), is migratie vanuit Polen naar West-Europa vooral een fenomeen van de laatste
decennia. Deze recente migratiestromen kwamen op gang als gevolg van een reeks
historische gebeurtenissen: de val van het IJzeren Gordijn (1989), de afschaffing van
de visumplicht (1991), de toetreding van Polen tot de Europese Unie (2004) en de
vrijmaking van de Belgische arbeidsmarkt voor onderdanen van de nieuwe EU-lidstaten
(2009). Samen met deze gebeurtenissen veranderde ook het verblijfsstatuut van veel
Poolse onderdanen. Terwijl in de periode vóór de toetreding tienduizenden Polen zonder
papieren actief waren op de Belgische arbeidsmarkt (Grzymała-Kazłowska 2005),
werden na de toetreding steeds meer Polen zichtbaar in de bevolkingsstatistieken. In
het Vlaams Gewest, bijvoorbeeld, steeg het aantal geregistreerde inwoners met de
Poolse nationaliteit van 2493 in 2000 tot 11513 in 2008 (FOD Economie, Algemene
Directie Statistiek en Economische Informatie 2008). Daarmee vormen de Polen in
Vlaanderen de derde grootste geregistreerde (nationaliteiten)groep van buiten de EU15.
Het feit dat meer en meer Polen zichtbaar worden in de statistieken kan enerzijds
wijzen op een nog voortdurende migratie vanuit Polen. Anderzijds is het niet
ondenkbaar dat heel wat Polen die al gedurende lange tijd in België wonen, nu pas hun
verblijf kenbaar maken. Dit zou er op kunnen wijzen dat pendelmigratie afneemt en dat
een grote groep Polen, in tegenstelling tot de Poolse arbeidsmigranten die eind vorige
eeuw naar West-Europa migreerden, de intentie hebben om zich voor een langere
periode of zelfs permanent in België te vestigen. Uit een aantal recente kwalitatieve
interviews met sleutelfiguren uit de Poolse gemeenschap in Antwerpen blijkt alvast dat
Polen een aanzienlijke interesse hebben in de Belgische samenleving en een alsmaar
grotere bereidheid tonen om zich in te burgeren, de taal te leren of hun kinderen naar
een Belgische school te sturen (Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011). De tendens dat
het verblijf van veel Polen niet langer een tijdelijk fenomeen is, wordt ook door
onderzoekers in Nederland (Korf 2008; Korte 2011) en het Verenigd Koninkrijk (Ryan &
Sales 2011) waargenomen.
17
Ondanks de evolutie van de bevolkingsstatistieken is er over de (geregistreerde) Poolse
gemeenschap in Vlaanderen relatief weinig geweten en zijn er amper cijfergegevens
beschikbaar. Met deze studie willen we deze leemte opvullen en schetsen we een
uitgebreid profiel van de geregistreerde bevolking van Poolse afkomst in Antwerpen. We
maken hiervoor gebruik van data van een representatieve face-to-face bevraging van
personen van Poolse afkomst tussen 18 en 70 jaar ingeschreven in de stad Antwerpen
(Survey Poolse Gemeenschap 2010). Deze bevraging bouwt voort op de Survey
Integratie 2008 (cf. supra) en is complementair aan andere studies binnen het
overkoepelende project Vlaamse Integratiekaart (zie: Meier 2011). In de eerste plaats
is er aansluiting met een kwalitatief onderzoek over patronen van identificatie en
participatie van drie immigrantengroepen in Vlaanderen: Polen, Senegalezen en Turken
(Levrau, Loobuyck & Timmerman 2011). Het onderzoek van Levrau, Loobuyck en
Timmerman bespreekt op basis van een literatuurstudie de geschiedenis van Polen, de
Poolse migratietraditie en de migratiestroom van Polen naar België. Semigestructureerde interviews met 26 verschillende sleutelpersonen geven een beeld van
de Poolse participatie en integratie in Antwerpen.
Daarnaast is dit onderzoek complementair aan de Integratiemonitor. De Integratiemonitor ontwikkelt op basis van bestaande administratieve bronnen een indicatorenset
die toelaat om een zicht te krijgen op de sociaaleconomische positie van etnischculturele minderheidsgroepen (deeldomeinen die aan bod komen zijn: onderwijs,
arbeidsmarkt, gezondheid, huisvesting, armoede en inkomen) (Sannen et al. 2009).
Een grote tekortkoming van de bestaande administratieve databanken is echter een
gebrek aan informatie over bepaalde onderwerpen, onder meer over sociaal-culturele
thema’s (bvb. taalgebruik en taalkennis, sociale contacten, identiteitsbeleving …) en
aspecten van sociale cohesie (bvb. discriminatie-ervaringen, vertrouwen, beeldvorming
…). Door middel van kwantitatief surveyonderzoek worden deze inhoudelijke lacunes
opgevuld.
We beginnen dit onderzoeksrapport met een bespreking van het onderzoeksproces. In
dit deel bespreken we de onderzoekspopulatie, de methodologie en dataverzameling en
geven we een beschrijving van enkele (socio-demografische) achtergrondvariabelen van
de dataset. Daarna behandelen we in verschillende hoofdstukken de volgende thema’s:
migratie, taalbeheersing en taalgebruik, sociale contacten, transnationale activiteiten,
identiteitsbeleving, geloof en waardeoriëntaties, beeldvorming, discriminatie-ervaringen
en vertrouwen. Voor elk thema geven we aan de hand van beschrijvende analyses
verschillen in de Poolse gemeenschap cijfermatig weer en maken we een vergelijking
naargelang geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België. Een aantal van
deze verschillen trachten we verder te verklaren aan de hand van een multivariate
regressieanalyse. Het voordeel van een dergelijke analyse is dat de samenhang tussen
een onafhankelijke en afhankelijke variabele wordt onderzocht terwijl andere
onafhankelijke variabelen constant worden gehouden. Op die manier krijgt men een
beeld van de nettosamenhang tussen variabelen.
18
1.
1.1.
Onderzoeksproces
Onderzoekspopulatie
De Poolse gemeenschap is sinds enkele jaren heel sterk aanwezig binnen de Belgische
samenleving. Toch kent de migratie van Polen naar België een lange geschiedenis. We
overlopen in een notendop de belangrijkste mijlpalen van de Poolse migratie naar
België. Voor een uitgebreider historisch overzicht van de Poolse migratie naar België
verwijzen we naar Goddeeris (2005), Paspalanova (2006) en Levrau, Piqueray &
Vancluysen (2011).
Vóór de Eerste Wereldoorlog verbleven al kleine groepen Polen in België, maar het was
pas tijdens het interbellum dat de Poolse migratie een systematisch karakter kreeg. Ten
gevolge van het structurele tekort aan arbeidskrachten werden in deze periode grote
groepen Polen aangetrokken om in de Limburgse en Waalse mijnbekkens te werken.
Andere Polen kozen op eigen initiatief voor België, vaak omwille van het verstrengde
migratiebeleid in de Verenigde Staten, in die periode een populaire bestemming voor
veel Poolse migranten. In de maanden na de Tweede Wereldoorlog migreerden enkele
duizenden ontheemde Polen – soms illegaal - naar België. Anderen werden in de Duitse
en Oostenrijkse vluchtelingenkampen gerekruteerd voor de steenkoolmijnen. Op het
einde van de jaren veertig zouden naar schatting 58000 Polen in België verblijven
(Goddeeris 2005; CGKR 2006).
Een uitermate streng migratiebeleid in Polen tijdens de Koude Oorlog bracht de Poolse
migratiestroom naar België nagenoeg tot stilstand. Alleen in de jaren tachtig was een
lichte toename merkbaar. Voornamelijk hoogopgeleide Poolse stedelingen ontvluchtten
in deze periode hun land na de onderdrukking van de vakbeweging Solidarnosc
(Paspalanova 2006; CGKR 2006).
Vanaf 1989, na de implosie van het communistische systeem, beschikten Polen opnieuw
over de vrijheid om het land te verlaten zonder toestemming van de autoriteiten.
Hoewel deze liberalisering niet in een massale immigratiestroom naar het Westen
resulteerde, vonden na de val van het IJzeren Gordijn heel wat Polen hun weg naar
België. Vooral de hoge werkloosheid en de lage lonen waren voor Polen belangrijke
redenen om hun thuisland te verlaten. Ook de afschaffing van de visumplicht in 1991 in
België vormde een katalysator. Polen konden van dan af vrij naar België komen en drie
maanden als toerist in het land verblijven. Heel wat Polen hielden zich echter niet aan
het verbod om arbeid te verrichten en kwamen op de illegale arbeidsmarkt terecht.
Bovendien verbleven zij vaak langer in België dan toegestaan (Siewiera 1995; Kuzma
2004; Paspalanova 2006; Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009).
Op 1 mei 2004 trad Polen, samen met negen andere kandidaat-lidstaten, toe tot de
Europese Unie. 1 Ten gevolge van deze toetreding kregen burgers uit deze landen het
recht om zonder beperkingen rond te reizen en te verblijven binnen de EU. Werknemers
kregen het recht om in de EU werk te zoeken en te aanvaarden. Zelfstandigen en
ondernemers konden vrij diensten verrichten in de lidstaten van de EU of zich in een
lidstaat vestigen voor een zelfstandige beroepsactiviteit. Toch waren er beperkingen. Uit
1
Polen trad in 2004 toe tot de Europese Unie samen met Cyprus, Estland, Hongarije, Letland, Litouwen,
Malta, Slovenië, Slowakije en Tsjechië.
19
vrees voor een massale toevloed van werknemers uit de nieuwe lidstaten werden een
aantal overgangsbepalingen ingesteld. 2 Wat het vrij verkeer van werknemers betreft,
bleef de arbeidsmarkt afgeschermd. Concreet waren Polen die in België arbeid wilden
verrichten, onderworpen aan het systeem van de arbeidskaarten. Vanaf 1 juni 2006
werd een uitzondering gemaakt voor beroepen waarvan een nijpend tekort bestond op
de arbeidsmarkt, de zogenaamde knelpuntberoepen. 3 Sinds 1 mei 2009 is ook deze
maatregel niet langer van kracht en is de Belgische arbeidsmarkt volledig vrij voor
Poolse werknemers.
In figuur 1 geven we, op basis van gegevens van de volkstellingen (1920, 1930, 1961,
1970 en 1991) en gegevens van het rijksregister, de evolutie weer van het aantal
(geregistreerde) Poolse inwoners in België van 1920 tot 2008. 4 Over het aantal nietgeregistreerde inwoners met een Poolse nationaliteit is weinig cijfermateriaal
voorhanden. Schattingen lopen uiteen van 30.000 tot 50.000 in het begin van de jaren
negentig. Meer dan de helft van deze ongedocumenteerde Polen woonde in Brussel,
maar ook Antwerpen en Luik waren aantrekkingspolen voor Poolse migranten
(Grzymała-Kazłowska 2005).
Figuur 1: Evolutie van de geregistreerde Poolse bevolking in België (1920-2008)
70000
60000
50000
40000
30000
20000
10000
0
1920 1927 1934 1941 1948 1955 1962 1969 1976 1983 1990 1997 2004
Bron: Volkstellingen + Rijksregister, bewerking S-GKB
2
Enkel het Verenigd Koninkrijk, Ierland en Zweden maakten geen gebruik van overgangsbepalingen.
In België werden vier verschillende lijsten met knelpuntberoepen opgemaakt: één voor Vlaanderen,
Wallonië, Brussel en de Duitstalige gemeenschap. In Vlaanderen ging het om 112 moeilijk in te vullen
vacatures, waaronder ingenieurs, verplegend personeel, vrachtwagenchauffeurs, bakkers en een reeks
beroepen uit de bouwsector.
4
Zoals Goddeeris (2005) terecht opmerkt moeten bij de cijfers van de volkstellingen enige kanttekeningen
worden geplaatst. Zo is het onduidelijk hoe de volkstellingen ‘Polen’ omschreven en of de volgende generaties
en genaturaliseerde Polen werden meegeteld. De gegevens van het rijksregister (na 1991) zijn gebaseerd op
‘nationaliteit’.
3
20
De recente toename van de (geregistreerde) Poolse bevolking in België en Vlaanderen
maakt de Polen interessant voor onderzoek. In het verleden focusten surveys in België
voornamelijk op de zogenaamde gevestigde immigrantengroepen en/of hun
nakomelingen, namelijk personen van Marokkaanse of Turkse origine (zie o.m.
Lesthaeghe 1997, 2000; Swyngedouw, Phalet & Deschouwer 2000; Van Craen,
Vancluysen & Ackaert 2007, Vandezande et al. 2008; Vandezande et al. 2009;
Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2009). Een kwantitatieve face-to-face bevraging bij
de Poolse gemeenschap is dan ook uniek.
Toch is de Poolse bevolking in België niet volledig onbekend terrein. De voorbije jaren
werden een aantal studies uitgevoerd naar Poolse migranten in België (Leman 1997;
Kuzma 2004; Grzymała-Kazłowska 2005; Paspalanova 2006; Galent, Goddeeris &
Niedźwiedzki 2009; Mostowska, 2009). Hoewel de voorliggende studie voortbouwt op
de inzichten van voorgaand onderzoek, zijn er duidelijke verschilpunten. Een eerste
verschil heeft betrekking op de dataverzameling: nagenoeg alle studies over de Poolse
migrantengemeenschap werden in het verleden gevoerd op een (hoofdzakelijk)
kwalitatieve manier. Kwantitatieve gegevens die een representatief beeld geven van de
Poolse gemeenschap, zijn er nauwelijks. Ten tweede focusten al de vroegere studies –
met slechts één uitzondering in Leuven (Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009) – op
Poolse migranten in Brussel. Met deze studie (en de complementaire studie van Levrau,
Loobuyck & Timmerman 2011) verleggen we de onderzoeksfocus naar Antwerpen. Een
derde verschilpunt met voorgaand onderzoek is de tijdscontext. De toetreding van
Polen tot de EU in 2004 en de erop volgende versoepeling en vrijmaking van de
arbeidsmarkt veranderden het verblijf- en werkstatuut van vele Polen, wat mogelijk
gevolgen heeft voor hun migratie- en integratiestrategieën. Bovendien is het profiel van
de Poolse ‘nieuwkomer’ na de toetreding gewijzigd: niet alleen is er een toename van
het aantal Poolse jongeren, ook steeds meer Poolse mannen migreren (of laten zich
registreren). Terwijl er vóór 2004 maximaal 70 Poolse mannen per 100 vrouwen naar
België kwamen, bestond het saldo in 2006 uit 164 mannen per 100 vrouwen (Willems
2008).
Voor deze studie werd een face-to-face bevraging opgezet bij personen van Poolse
origine in Antwerpen. Deze stad werd gekozen omwille van de sterke aanwezigheid van
personen van Poolse afkomst. In februari 2010 waren er volgens de Studiedienst
Stadsobservatie van de stad Antwerpen 7066 inwoners van Poolse herkomst
ingeschreven in het bevolkingsregister. Antwerpen is de belangrijkste aantrekkingspool
voor Poolse migranten in Vlaanderen. De geregistreerde Poolse bevolking neemt er jaar
na jaar toe (zie figuur 2). Vooral in de periode na de toetreding was er een sterke
stijging van het aantal inschrijvingen van Polen in het bevolkingsregister.
21
Figuur 2: Aantal inschrijvingen Polen (nationaliteit) Antwerpen 2001 - 2009
2000
1800
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Bron: Studiedienst Stadsobservatie Stad Antwerpen, bewerking S-GKB
Mensen van Poolse afkomst wonen verspreid over het grondgebied van de stad
Antwerpen (zie figuur 3). De grootste aantallen vinden we terug in de Oostwijk
(omgeving ten zuiden van het Stadspark, Lange Leemstraat), Borgerhout (omgeving
gemeentehuis) en Antwerpen Zuid (omgeving Museum, Bell-toren, Tentoonstellingswijk). Aanzienlijke aantallen personen van Poolse afkomst hebben zich ook gevestigd in
de districten Deurne, Berchem, Merksem en Wilrijk.
22
Figuur 3: Aantal personen van Poolse afkomst per buurt, stad Antwerpen
23
1.2.
Methodologie en dataverzameling
De opzet van het onderzoek was om in de stad Antwerpen ongeveer vierhonderd
personen van Poolse afkomst te interviewen. Om potentiële respondenten te selecteren
werden net voor de start van het veldwerk (september 2010) twee toevalssteekproeven
getrokken uit het bevolkingsbestand van de stad Antwerpen. Het criterium dat de
Studiedienst Stadsobservatie van de stad Antwerpen hanteerde om het universum af te
bakenen was etnisch-culturele herkomst: zowel personen met de Poolse nationaliteit als
personen met de Belgische nationaliteit die als Pool zijn geboren, werden in het
universum opgenomen. Daarnaast werden enkel personen geselecteerd binnen de
leeftijdscategorie 18 tot 70 jaar (N=5953). Deze selectie gebeurde voor het volledige
grondgebied van de stad Antwerpen. De effectieve steekproef bevatte 480 personen, de
reservesteekproef het dubbele. Beide steekproeven waren representatief naar leeftijd
en geslacht.
1.2.1.
Vragenlijst
De gebruikte vragenlijst is grotendeels gebaseerd op de vragenlijsten van de Survey
Integratie 2008, een bevraging van personen van Marokkaanse, Turkse en Vlaamse
afkomst in Antwerpen, Genk en Gent (Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2009) en een
face-to-face survey bij dezelfde groepen in Houthalen-Helchteren en Genk in 2006 (Van
Craen, Vancluysen & Ackaert 2007). Vragen die niet of minder relevant waren voor de
Poolse gemeenschap, werden geschrapt en nieuwe vragen werden toegevoegd.
Hiervoor vonden we aanknopingspunten in de wetenschappelijke literatuur en in
vragenlijsten van (minderheden)surveys in binnen- en buitenland.
Inspiratie werd gehaald uit de vragenlijst van het onderzoek Onbekend of onbemind
(Billiet, Carton & Huys 1990), de vragenlijst van het Brusselse minderhedenonderzoek
(Swyngedouw, Phalet & Deschouwer 1999), de enquête van de ISPOverkiezingsonderzoeken (Meersseman, Billiet, Depickere & Swyngedouw 1999), de
vragenlijst van de Veiligheidsscan (Van Craen & Ackaert 2006), de vragenlijst van de
survey over Sociaal-Culturele Verschuivingen in Vlaanderen (Bral 2008), vragen van
een onderzoek naar de arbeidsmarktpositie van (hoog)geschoolde immigranten (Geets
2009), de vragenlijst van de survey Social Cohesion Indicators Flanders (zie o.a. Bircan
& Hooghe 2010), de vragenlijst van de survey Sociale Positie en Voorzieningengebruik
Allochtonen (SPVA) in Nederland (zie o.a. Dagevos & Schellingerhout 2003; Lancee
2010), de vragenlijst van de Ercomer Survey 1999 en 2006 (Phalet & ter Wal 2004;
Entzinger & Dourleijn 2006), de vragenlijst van de Survey of the Social Networks of the
Dutch (SSND2) (Völker, Flap & Mollenhorst 2007) en vragen van het Duitse SocioEconomische Panel (GSOEP) (zie o.a. Kanas, van Tubergen & Van der Lippe 2011).
Een ontwerpvragenlijst werd voorgelegd aan en besproken met vertegenwoordigers van
het kabinet van de Vlaamse minister van Inburgering, het Agentschap voor Binnenlands
Bestuur (Afdeling Beleid Binnenland, Steden en Inburgering), het middenveld en de
academische wereld. De Nederlandstalige versie van de vragenlijst werd vertaald naar
het Pools. Deze vertaling lieten we apart controleren en verbeteren door drie native
speakers Pools.
24
1.2.2.
Veldwerk
Om personen van Poolse origine te interviewen, werden enquêteurs ingeschakeld die
zowel het Nederlands als het Pools voldoende begrijpen en spreken om de
gestandaardiseerde vragenlijsten op een vlotte manier af te nemen. Door de
tweetaligheid als voorwaarde op te leggen aan de enquêteurs, trachtten we te
voorkomen dat respondenten die het Nederlands onvoldoende machtig waren,
uitgesloten werden van het onderzoek. Bovendien garandeerde de tweetaligheid ons
dat de respondenten de opzet en de doelstellingen van de studie voldoende begrepen.
Voor de rekrutering van enquêteurs werd gebruik gemaakt van verschillende kanalen.
Vanaf het voorjaar van 2010 werd een tweetalige oproep verspreid via de website van
de Universiteit Hasselt, de nieuwsbrief van het Steunpunt Gelijkekansenbeleid en
Gazetka, een Poolstalige krant die zich richt tot de Poolse gemeenschap in België.
Daarnaast werd contact opgenomen met verschillende Poolse verenigingen en
sleutelfiguren, met de vraag om leden en/of personen uit hun netwerk te mobiliseren.
In de loop van oktober werd de oproep verder verspreid in Poolse supermarkten in
Antwerpen en op websites en fora die zich tot de Poolse gemeenschap in Vlaanderen
richten. Ook aan de vakgroep Slavistiek en Oost-Europakunde van de Katholieke
Universiteit Leuven werd gevraagd om de oproep te verspreiden onder studenten.
Tevens werd een beroep gedaan op verschillende onderwijsinstellingen in Antwerpen
die Poolse en/of Nederlandse taallessen aanbieden.
In totaal stelden 88 personen zich kandidaat om als enquêteur aan de slag te gaan. De
overgrote meerderheid van de kandidaat-enquêteurs was van Poolse origine en sprak
Pools als moedertaal. De meerderheid van de kandidaten was een vrouw.
Begin oktober 2010 werden in Antwerpen twee briefingsessies georganiseerd voor de
kandidaat-interviewers. Ook in de loop van november en december werden enkele
kleinere informatievergaderingen gehouden. Tijdens deze bijeenkomsten werd dieper
ingegaan op de achtergrond en het doel van het onderzoek, de steekproeftrekking en
het verloop van een gestandaardiseerde face-to-face enquête. Door de vragenlijst te
overlopen, trachtten we de kans op onduidelijkheden of moeilijkheden met betrekking
tot de vragen te minimaliseren. Verder werden op de informatievergadering afspraken
gemaakt over de timing en de praktische organisatie van het veldwerk. In de loop van
het onderzoek namen in totaal 64 kandidaten deel aan de briefings.
Kort na de informatiebijeenkomsten startten de enquêteurs met de afname van de faceto-face interviews. Daartoe beschikten zij over een lijst met de namen en adressen van
personen die ze dienden te contacteren. Aan de interviewers werd gevraagd om bij elke
persoon minstens drie contactpogingen te ondernemen en elke contactpoging zowel op
een contactblad als op een website te registreren. Op die manier konden de
onderzoekers het veldwerk van zeer nabij opvolgen en indien nodig bijsturen. Concreet
gaven de interviewers door wanneer ze de persoon in kwestie hadden proberen te
bereiken en of de respondent al dan niet thuis was. Indien geen interview afgenomen
werd, werd tevens de reden van de niet-deelname doorgegeven. Respondenten die
geen interesse hadden om deel te nemen of die na drie contactpogingen niet bereikt
konden worden, werden vervangen door een persoon uit de reservesteekproef. Aan de
interviewers werd gevraagd om personen van hetzelfde geslacht, dezelfde wijk en
ongeveer dezelfde leeftijd als vervangers te kiezen. Op die manier bleef de
representativiteit van de effectieve steekproef zo goed mogelijk gegarandeerd.
25
Alle personen van de effectieve en de reservesteekproef werden op voorhand per brief
op de hoogte gebracht van het onderzoek en van de eventuele komst van een
enquêteur. In de brief, die zowel in het Pools als in het Nederlands was opgesteld,
werden de doelstellingen en de achtergrond van het onderzoek bondig beschreven. Op
die manier konden Poolse respondenten met eventuele vragen of opmerkingen
rechtstreeks bij de onderzoekers terecht. Om de respons te verhogen werden
geschenkbonnen verloot onder de uiteindelijke deelnemers.
Figuur 4: Verloop van het veldwerk – aantal gerealiseerde enquêtes per maand (2010-2011)
160
135
140
120
100
90
86
80
59
60
48
40
20
0
oktober
november
december
januari
februari
De veldwerkperiode liep van 7 oktober 2010 (datum eerste interview) tot en met 28
februari 2011 (datum laatste interview). Uit figuur 4 blijkt dat de meeste interviews
werden afgenomen in november. In de maanden december en januari ligt het aantal
afgenomen enquêtes opvallend lager. Een verklaring hiervoor kan gezocht worden in
het feit dat heel wat Polen, zowel enquêteurs als respondenten, tijdens de
eindejaarsperiode terugkeren naar hun thuisland om de feestdagen in familiekring te
vieren. Mogelijk heeft ook het gure winterweer in deze maanden een invloed gehad op
het veldwerk.
Al van bij het begin haakten enquêteurs af omdat het werk te tijdrovend was (moeilijke
bereikbaarheid van respondenten, adreswijzigingen, lange duurtijd van het interview, te
verre verplaatsing naar Antwerpen…). Hoewel de meeste enquêteurs ons hiervan op de
hoogte brachten, kwam het voor dat interviewers niet reageerden op e-mails en/of
telefonische contacten of nieuwe afspraken niet naleefden. Gedurende de hele looptijd
van het onderzoek werd dan ook actief gezocht naar nieuwe enquêteurs. Uiteindelijk
hebben 38 enquêteurs minstens één interview afgenomen. De gemiddelde duurtijd van
een face-to-face interview bedroeg 61 minuten.
Om te achterhalen of de interviewers de enquêtes wel degelijk hadden afgenomen bij
de geselecteerde respondenten, werden enkele controles uitgevoerd. In eerste instantie
werden alle enquêtes gescreend op onjuistheden. Vervolgens werden ad random enkele
26
respondenten geselecteerd voor een controle ter plaatse. 5 Aan deze respondenten werd
gevraagd of er effectief een interview had plaatsgevonden en hoe dit was verlopen.
Daarnaast werden nog enkele feitelijke vragen gesteld waarvan de antwoorden later
vergeleken werden met de enquête. De controles brachten geen onregelmatigheden
aan het licht.
Het veldwerk heeft in totaal 418 bruikbare face-to-face interviews opgeleverd. Van de
480 personen in de eerste steekproefselectie (de zogenaamde effectieve steekproef)
werkten uiteindelijk 259 personen mee (62%). De overige 159 interviews werden
gerealiseerd op basis van de reservesteekproef. De non-respons bedraagt 46%. De
respons is hoger vergeleken met onderzoeken bij andere etnisch-culturele
minderheidsgroepen (cf. Van Craen, Vancluysen & Ackaert 2007; Vancluysen, Van
Craen & Ackaert 2009).
1.3.
1.3.1.
Databestand
Representativiteit
Wanneer personen uit de effectieve steekproef niet te bereiken zijn of weigeren om deel
te nemen aan het onderzoek, kan dit problemen opleveren bij het analyseren, zeker
wanneer een uitval zich systematisch heeft voorgedaan bij bepaalde subcategorieën van
de populatie. Uit non-responsonderzoek is gebleken dat mannen en jongeren moeilijker
te bereiken zijn door interviewers of vaker een deelname weigeren dan vrouwen en
ouderen (Stoop 2005). Met een selectieve respons kunnen we echter geen uitspraken
doen over de populatie. Om te controleren of de dataset een goede afspiegeling vormt
van de populatie, vergelijken we de verdeling van geslacht en leeftijd in de dataset met
die van de populatie waaruit de steekproef is getrokken. Mocht er zich een vertekening
hebben voorgedaan, dan kan via de techniek van het wegen de vertegenwoordiging van
subcategorieën in de gerealiseerde dataset in overeenstemming worden gebracht met
hun vertegenwoordiging in de populatie.
Wat geslacht betreft (zie figuur 5), toont een vergelijking van de dataset en de
populatie dat er geen significante verschillen zijn (Chi²=0,768; df=1; p=0,38).
5
De controles gebeurden niet telefonisch omdat slechts weinig mensen van Poolse afkomst vermeld staan in
de telefoongids en/of een vaste telefoonlijn hebben.
27
Figuur 5: Vergelijking populatie (N=5953) en databestand (N=418) - geslacht
100%
90%
80%
70%
59,6%
61,7%
40,4%
38,3%
Populatie
Databestand
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Man
Vrouw
Met betrekking tot de leeftijdsverdeling (zie figuur 6) lijkt de middengroep (31 tot 50jarigen) in het databestand op het eerste gezicht licht oververtegenwoordigd ten nadele
van de twee andere leeftijdsgroepen, maar ook dit verschil is statistisch niet significant
(Chi²=2,652; df=2; p=0,27). De antwoorden van de respondenten dienen bijgevolg
niet gewogen te worden.
Figuur 6: Vergelijking populatie (N=5953) en databestand (N=418) - leeftijd
100%
90%
18,3%
17,0%
51,3%
55,3%
30,4%
27,7%
Populatie
Databestand
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
18-30
28
31-50
51-70
1.3.2.
Socio-demografische beschrijving van de dataset
Uit de vorige paragraaf blijkt dat ruim 60% van de geïnterviewden een vrouw is. Bijna
drie op tien respondenten zijn tussen 18 en 30 jaar oud, ongeveer 55% situeert zich in
de middelste leeftijdscategorie (30 – 50 jaar) en 17% is ouder dan vijftig jaar. De
gemiddelde leeftijd bedraagt 38 jaar. In deze paragraaf beschrijven we kort nog enkele
andere socio-demografische kenmerken van de gerealiseerde dataset.
Wat de samenstelling van het gezin betreft, vormen gehuwden met 56% de grootste
groep binnen de geïnterviewde Poolse gemeenschap in Antwerpen (zie tabel 1).
Ongeveer 15% van de bevraagden is nooit gehuwd geweest, 14% woont ongehuwd
samen met een partner, 12% is gescheiden en minder dan 3% van de bevraagden is
weduwe of weduwnaar.
Tabel 1: Burgerlijke staat – volledige dataset 6
n
%
235
56,4
Ongehuwd samenwonend
58
13,9
Gescheiden
49
11,8
Weduwe/weduwnaar
11
2,6
Nooit gehuwd geweest
64
15,3
417
100,0
Gehuwd
Totaal
Van de 293 respondenten met een partner is maar liefst 86% (n=251) samen met
iemand van Poolse afkomst. Bijna 9% (n=25) van de bevraagden heeft een relatie met
iemand van Belgische afkomst en 5,5% (n =16) heeft een partner van een andere
afkomst dan de Poolse of de Belgische (zie tabel 2). Een vergelijking naar geslacht
toont aan dat meer mannen (97,4%) dan vrouwen (78,3%) een partner hebben van
Poolse afkomst. 7 In de meeste gevallen woont de partner van Poolse afkomst in België
(89,4%, n=219). Ongeveer één op tien partners van Poolse afkomst woont in Polen
(10,6%, n=26).
Tabel 2: Afkomst partner - respondenten met partner (N=292)
n
%
251
86,0
Partner van Belgische afkomst
25
8,6
Partner van een andere afkomst
16
5,5
292
100,0
Partner van Poolse afkomst
Totaal
6
Met ‘volledige dataset’ wordt verwezen naar alle geïnterviewden exclusief de respondenten die de vraag niet
konden of wilden beantwoorden.
7
Chi²=21,89; df=2; p=0,000
29
Van de geïnterviewde personen van Poolse afkomst heeft 28,5% geen kinderen,
ongeveer één op drie heeft één kind, een kwart heeft twee kinderen en bijna 13% heeft
drie of meer kinderen (zie tabel 3). Van de respondenten met kinderen (N=296) geven
ruim acht op tien respondenten aan dat hun kind(eren) in België verblijven. Ongeveer
13% van de ondervraagden antwoordt dat hun kind(eren) in Polen wonen en 4% van
de respondenten met een kind maakt duidelijk dat hun kind(eren) zowel in België als in
Polen wonen. In de overige gevallen wonen de kinderen in een ander land dan België of
Polen (1%).
Tabel 3: Aantal kinderen – volledige dataset
n
%
Geen kinderen
118
28,5
Eén kind
137
33,1
Twee kinderen
106
25,6
Drie kinderen
42
10,1
Vier of meer kinderen
11
2,7
414
100,0
Totaal
Wat het opleidingsniveau betreft, is het merendeel van de respondenten laag opgeleid
(tabel 4). Ongeveer 64% van de geïnterviewden heeft hoogstens een diploma lager
secundair onderwijs. Bijna 22% heeft een diploma hoger middelbaar onderwijs en 14%
beschikt over een diploma hoger onderwijs. Een opsplitsing naar geslacht maakt
duidelijk dat vrouwen in de dataset significant hoger geschoold zijn dan mannen. In
90,5% van de gevallen (N=409) werd het diploma behaald in Polen. In de andere
gevallen studeerden de respondenten af in België (9,3%) of een ander land (0,2%).
Tabel 4: Opleidingsniveau naar geslacht – volledige dataset
Man
Vrouw
Totaal
n
%
n
%
n
%
2
1,3
2
0,8
4
1,0
10
6,3
8
3,1
18
4,3
Lager secundair onderwijs
112
70,0
133
51,8
245
58,8
Hoger secundair onderwijs
26
16,3
64
24,9
90
21,6
Hoger niet-universitair onderwijs
5
3,1
14
5,4
19
4,6
Universitair onderwijs
5
3,1
36
14,0
41
9,8
160
100,0
257
100,0
417
100,0
Geen diploma
Lager onderwijs
Totaal
Chi²=24,53; df=5; p=0,000
Ongeveer 80% van de respondenten heeft betaald werk op het moment van de
bevraging, een goede 8% is werkloos of werkzoekend en bijna 5% omschrijft zijn/haar
30
beroepssituatie als ‘huisvrouw/huisman’ (zie tabel 5). Er zijn duidelijke verschillen
tussen mannen en vrouwen. Meer vrouwen dan mannen verrichten betaald werk en
enkel vrouwen omschrijven hun werksituatie als ‘huisvrouw/ huisman’. Het aandeel
werklozen/werkzoekenden is hoger bij de mannen.
Van de respondenten die betaald werk verrichten (N=336), werkt bijna 86% in
loondienst. Ongeveer 12% werkt als zelfstandig ondernemer. Zeven respondenten
(2,1%) zeggen loondienst en zelfstandig werk te combineren.
Tabel 5: Beroepssituatie naar geslacht – volledige dataset
Man
Vrouw
Totaal
n
%
n
%
n
%
124
77,5
212
82,2
336
80,4
23
14,4
12
4,7
35
8,4
Huisvrouw/huisman
0
0,0
20
7,8
20
4,8
Leerling, student of leercontract
8
5,0
6
2,3
14
3,3
Anders (pensioen, invalide, …)
5
3,1
8
3,1
13
3,1
160
100,0
258
100,0
418
100,0
Betaald werk
Werkloos/werkzoekend
Totaal
Chi²=25,96; df=4; p=0,000
Wat de sector van tewerkstelling betreft, is 68% van de ondervraagde mannen van
Poolse afkomst tewerkgesteld in de bouw- en renovatiesector (figuur 7). Ongeveer één
op tien is actief in de metaal-, hout- of kartonindustrie, bijna 5% werkt in de logistieke
sector. 8
Figuur 7: Sector van tewerkstelling (in procenten) – mannen die werken (N=124)
2,5%
3,3%
6,6%
Bouw- en renovatie
Industrie (metaal, hout, karton)
4,1%
4,9%
Transport, logistiek
Voeding
10,7%
68,0%
Land- en tuinbouw
Huishoudelijk werk, schoonmaak
Overige
Vrouwen van Poolse afkomst zijn hoofdzakelijk actief in de sector van het huishoudelijk
werk en de schoonmaak (figuur 8). Maar liefst acht op tien geïnterviewde vrouwen die
werk verrichten, werken als huishoudster. Een kleine groep vrouwen is ook actief in de
8
De categorie ‘overige’ bevat de sectoren waarin telkens minder dan 2% van de bevraagden is
tewerkgesteld.
31
verkoop of de zorgsector. In andere sectoren (horeca, voeding, transport/logistiek …) is
telkens minder dan 2% van de bevraagde vrouwen tewerkgesteld.
Figuur 8: Sector van tewerkstelling (in procenten) – vrouwen die werken (N=212)
3,4%
Huishoudelijk werk, schoonmaak
12,0%
4,3%
Verkoop en handel
Zorg
80,3%
Overige
Kwalitatief onderzoek wees al op een discrepantie tussen het opleidingsniveau en het
soort job dat mensen van Poolse afkomst uitoefenen: een grote groep Polen werkt
onder het niveau van hun behaalde diploma (Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011). Ook
in de face-to-face survey werd gepeild naar de overeenstemming tussen het huidige
werk en het opleidingsniveau. Uit tabel 6 blijkt dat bijna driekwart van de vrouwen die
werken, vindt dat hun huidig werk beneden hun studieniveau is. Dat is veel meer dan
bij de mannen: ruim één op drie mannen geeft aan dat hij onder zijn studieniveau
werkt.
Tabel 6: Overeenstemming huidig werk, opleidingsniveau, naar geslacht – alle respondenten die
werken (N=336)
Man
Vrouw
Totaal
n
%
n
%
n
%
Beneden studieniveau
42
34,7
155
74,5
197
59,9
Volgens studieniveau
66
54,5
50
24,0
116
35,3
Boven studieniveau
13
10,7
3
1,4
16
4,9
121
100,0
208
100,0
329
100,0
Totaal
Chi²=54,05; df=2; p=0,000
De dataset bevat geen objectieve gegevens over het gezinsinkomen. De interviewers
peilden wel naar de subjectieve perceptie van de financiële situatie (zie tabel 7). Aan de
respondenten werd gevraagd hoe moeilijk/makkelijk het gezin financieel kan
rondkomen met het totale inkomen van het huishouden. De antwoordverdeling op deze
vraag toont aan dat slechts een kleine minderheid van de respondenten van mening is
dat hij of zij moeilijk kan rondkomen. Met ongeveer 57% van de respondenten is de
middencategorie (noch moeilijk, noch gemakkelijk) de grootste. Bijna één op drie zegt
(heel) gemakkelijk te kunnen rondkomen met het totale gezinsinkomen.
32
Tabel 7: Subjectieve perceptie financiële situatie – volledige dataset
n
%
9
2,7
27
8,1
189
56,6
Gemakkelijk rondkomen
94
28,1
Heel gemakkelijk rondkomen
15
4,5
334
100,0
Heel moeilijk rondkomen
Moeilijk rondkomen
Noch moeilijk, noch gemakkelijk rondkomen
Totaal
Wat betreft huisvesting zijn bijna 8 op 10 respondenten huurder van een woning of
appartement in België (zie tabel 8). Ongeveer 16% is eigenaar van een huis of
appartement en een kleine 5% woont in bij één of meerdere familieleden.
Tabel 8: Huisvestingssituatie – volledige dataset
n
%
Eigenaar
67
16,1
Huurder
329
78,9
20
4,8
Andere
1
0,2
Totaal
417
100,0
Inwonend bij familie
1.4.
Besluit
De voorliggende studie bespreekt de resultaten van een face-to-face bevraging in de
Poolse gemeenschap in Antwerpen, een groep die de voorbije jaren sterk in omvang is
toegenomen in de bevolkingsstatistieken. In totaal werden in de periode eind 2010 –
begin 2011 ruim vierhonderd face-to-face interviews afgenomen bij mensen van Poolse
afkomst tussen 18 en 70 jaar. De gerealiseerde dataset is representatief naar leeftijd en
geslacht.
Een socio-demografische beschrijving van de dataset leert ons dat ongeveer zes op tien
geïnterviewden vrouwen zijn. De gemiddelde leeftijd van de respondenten is 38 jaar.
Wat burgerlijke staat betreft, maken gehuwden in de Poolse gemeenschap de grootste
groep uit. Bijna negen van de tien respondenten hebben een partner van Poolse
afkomst en ruim zeven van de tien respondenten hebben kinderen. Het merendeel van
de geïnterviewden is laag opgeleid, mannen lager dan vrouwen. Ook wat de
beroepssituatie betreft, verschillen mannen van vrouwen. Mannen zijn sterk
vertegenwoordigd in de bouw- en renovatiesector, vrouwen werken vooral als
huishoudster. Meer mannen dan vrouwen zijn werkloos of werkzoekend en vooral
vrouwen geven aan beneden hun studieniveau te werken. Verder bleek dat slechts een
kleine groep bevraagden aangeeft moeilijk te kunnen rondkomen met het totale
33
gezinsinkomen en dat een kleine minderheid (16%) eigenaar is van een woning in
België.
34
2.
2.1.
Migratie
Inleiding
In de onderzoeksliteratuur bestaan verschillende modellen die verklaren waarom
mensen migreren (Massey et al. 1993; Castles 2002). Demografische verklaringen
leggen de nadruk op de structurele verschillen tussen stagnerende economieën met een
sterke bevolkingstoename en economische groeilanden waar de beroepsbevolking
afneemt als gevolg van de vergrijzing en een dalend geboortecijfer. De neoklassieke
economie focust op de individuele verwachting van een hoger loon en betere
arbeidsvoorwaarden in het land van bestemming. De nieuwe ‘economics of migration’
beschouwt migratie als een overlevingsstrategie op niveau van het gezin: migratie is
een collectieve beslissing om een gezinsinkomen te garanderen. Historisch-institutionele
verklaringen beklemtonen de rol van staten en ondernemingen in het ontstaan van
migratiegolven en sociologische verklaringsmodellen benadrukken de rol van cultureel
en sociaal kapitaal in de migratiestrategie. Migratie is een complex fenomeen en vaak
kunnen meerdere verklaringsmodellen met elkaar worden gecombineerd. Migratie is het
resultaat van verschillende push en pull factoren (Ciŝkowicz, Holda & Sowal 2007).
Ook voor de Poolse migratie naar West-Europa spelen verschillende factoren een rol. De
voornaamste push/pull factor is economisch. Dat blijkt alvast uit een studie bij Polen die
naar het Verenigd Koninkrijk en Ierland migreerden. Het verschil in verloning was voor
deze migranten dé doorslaggevende factor (Ciŝkowicz, Holda & Sowal 2007).
Economische motieven komen ook naar voren in een onderzoek bij Poolse migranten
die actief waren op een internetforum (Pankowski 2006, geciteerd in Galent, Goddeeris
& Niedźwiedzki 2009). Push factoren waren onder meer de gesloten arbeidsmarkt,
beperkte carrièremogelijkheden, slechte verloning, ongunstige werkomstandigheden en
een gebrek aan vertrouwen in de overheid. Pull factoren die genoemd werden, waren
onder meer de grotere kans op werk, een hoger loon, een hogere levensstandaard en
de succesvolle migratie van vrienden of familieleden.
Dat sociale netwerken een grote rol spelen in de migratiestrategie van Polen naar België
is in het verleden al aangetoond. Onderzoek van Paspalanova (2006) stelt dat het vaak
familieleden, vrienden of kennissen waren die thuisblijvers in Polen over de streep
trokken om ook naar Brussel te migreren. De aanwezigheid van een sociaal netwerk in
het migratieland deed de kosten en risico’s die met migratie gepaard gaan, aanzienlijk
dalen. Vrienden of familieleden zorgden immers voor huisvesting, regelden werk of
gaven informatie over hoe te reageren bij controles door de politie of de
arbeidsinspectie (Paspalanova 2006). Onderzoek heeft wel aangetoond dat sociale
netwerken aan belang inboeten bij een verzadiging van de arbeidsmarkt. Zo was er aan
het einde van de jaren negentig sprake van een sterke competitie tussen Polen
onderling op de (informele) arbeidsmarkt. In plaats van hulp te bieden aan om het even
welke landgenoot, konden alleen familieleden nog op bijstand rekenen (GrzymałaKazłowska 2005).
Familienetwerken, al dan niet grensoverschrijdend, spelen een belangrijke rol in de
migratiestrategie van Poolse migranten. Terwijl heel wat Polen migreren ten behoeve
van de financiële ondersteuning van familieleden in Polen, is voor anderen
familiehereniging het voornaamste motief voor migratie (Ryan et al. 2009; Ryan &
35
Sales 2011). In de periode vóór de toetreding van Polen tot de Europese Unie was
migratie hoofdzakelijk een individueel gebeuren en bleven familieleden vaak in Polen
achter. Brits onderzoek toont echter aan dat dit na verloop van tijd veranderde: steeds
meer Poolse migranten laten hun familieleden overkomen (Ryan & Sales 2011). Vaak is
de familiesituatie, en dan vooral de leeftijd van de kinderen, de doorslaggevende factor
voor familiehereniging. Oudere kinderen blijven meestal in Polen om hun opleiding af te
maken terwijl van jonge kinderen verwacht wordt dat ze zich snel aan een nieuwe
omgeving kunnen aanpassen (Ryan & Sales 2011).
Naast economische migratie en gezinshereniging is ook huwelijksmigratie een
belangrijke vorm van Poolse migratie naar België. Op basis van gegevens uit het
Rijksregister toont Deschamps (2005) aan dat in de periode 2001-2004 Polen in de top
tien zit van de belangrijkste landen met betrekking tot huwelijksmigratie in Vlaanderen.
Opvallend is dat deze migratie een uitgesproken vrouwelijk karakter heeft: 84% van de
Poolse huwelijksmigranten in deze periode was een vrouw. Daarmee verschilt de Poolse
huwelijksmigratie van de migratie van bruiden of bruidegoms uit de meer traditionele
migratielanden zoals Marokko en Turkije, die een relatief gelijkmatige sekseverdeling
kent (respectievelijk 51% en 46%). Andere landen met een groot aandeel vrouwelijke
huwelijksmigranten zijn Thailand (97%) en de Filippijnen (94%). Poolse vrouwen
zouden in de smaak vallen omwille van het belang dat ze hechten aan hun uiterlijk, het
gezin en het huishouden (Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011).
In dit deel staan we stil bij een aantal migratiekenmerken van de Poolse gemeenschap
in Antwerpen. Voor de respondenten die niet in België geboren zijn (N=415), geven we
achtereenvolgens cijfers in verband met het migratiemotief, het aantal jaren dat men in
België verblijft, de herkomstregio in Polen en de verblijfsintentie. Wat dit laatste
kenmerk betreft, gaan we ook na welke factoren voorspellen of Poolse migranten in de
toekomst voorgoed naar Polen zullen terugkeren.
2.2.
Migratiemotief
De survey in Antwerpen peilde naar het migratiemotief van de respondenten die niet in
België zijn geboren (N=415). We vroegen aan de Poolse migranten uit Antwerpen wat
voor hen de voornaamste reden was om naar België te komen. De antwoordverdeling
op deze vraag laat zien dat 64% van de bevraagde migranten naar België gekomen is
om te werken (zie figuur 9). Ongeveer 22% van de respondenten gaf aan dat
gezinshereniging het belangrijkste motief was en 8% van de respondenten leerde in
België een partner kennen. De overige 5,5% migreerde omwille van een andere reden
(medische reden, om te studeren, politieke reden …).
Naast een gesloten vraag, gingen we aan de hand van een open vraag na waarom de
respondenten voor België gekozen hebben en niet voor een ander land. Voor de
respondenten met als voornaamste migratiemotief ‘werk’, groepeerden we de
antwoorden op deze open vraag in een aantal categorieën. 9
9
De respondenten met als voornaamste migratiemotief ‘partner gevonden’, ‘gezinshereniging’ of een ‘ander
motief’ worden buiten beschouwing gelaten.
36
Figuur 9: Migratiemotief (in procenten) - respondenten geboren in Polen (N=415)
5,5%
8,0%
22,2%
om te werken
gezinshereniging
64,3%
partner leren kennen
ander motief
Uit tabel 9 blijkt dat meer dan één op drie Poolse migranten die naar België is gekomen
om te werken, voor dit land heeft gekozen omdat ze een familielid in België hadden.
Nog eens ruim een kwart van de Poolse arbeidsmigranten geeft aan dat hun voorkeur
naar België ging omwille van de aanwezigheid van vrienden of kennissen. Bijna 18%
heeft geen specifieke reden en spreekt over ‘toeval’ en ongeveer 13% vermeldt een
reden die te maken heeft met (het vinden van) werk. Vijf respondenten zeggen voor
België gekozen te hebben omwille van de levenskwaliteit en vijf anderen verwijzen naar
de korte afstand van België tot Polen.
Tabel 9: Waarom voor België gekozen - alle respondenten geboren in Polen met als voornaamste
migratiemotief ‘werk’ (N=267)
Waarom België?
n
%
Familielid/-leden in België
94
35,2
Vrienden of kennissen in België
73
27,3
Toeval
47
17,6
Gemakkelijk/goed werk; werkaanbieding
35
13,1
Levenskwaliteit/mooi land
5
1,9
Korte afstand tot Polen
5
1,9
Andere
4
1,5
Weet niet/Geen antwoord
4
1,5
267
100,0
N
37
2.3.
Verblijfsduur in België
De gemiddelde verblijfsduur in België van de Poolse migranten in Antwerpen bedraagt 9
jaar en 4 maanden. Bijna een kwart van de respondenten woont minder dan vijf jaar in
België. Bijna één op vijf respondenten verblijft vijftien jaar of langer in België. De
overige respondenten zijn ongeveer gelijk verdeeld over de categorieën 5 tot 9 jaar en
10 tot 14 jaar. De cijfers maken duidelijk dat een meerderheid van de respondenten al
in België woonde vóór de toetreding van Polen tot de Europese Unie in 2004.
Tabel 10: Verblijfsduur in België - respondenten geboren in Polen (N=415)
n
%
0 – 4 jaar
99
24,2
5 – 9 jaar
119
29,1
10 – 14 jaar
111
27,1
80
19,6
409
100,0
15 jaar of meer
Totaal
België is overigens voor veel Poolse migranten niet het eerste land van bestemming.
Bijna 20% van de respondenten (die in Polen geboren zijn) geeft aan nog in andere
landen gewoond te hebben buiten Polen en België. Vooral Duitsland, Nederland, het
Verenigd Koninkrijk en Italië werden vaak genoemd als eerdere migratielanden. 10
2.4.
Herkomstregio in Polen
Een meerderheid van de bevraagde Poolse migranten is afkomstig uit het rurale en
economisch zwakke oosten van Polen (zie figuur 10). De aan Wit-Rusland en Oekraïne
grenzende regio (voivodship) Lubelskie is met bijna een derde van de respondenten
(32,2%) de uitschieter, gevolgd door de aangrenzende regio’s Mazowiecki (19,6%) en
Podlaskie (9,2%). Ongeveer 7% van de respondenten is afkomstig uit het zuidelijk
gelegen Małopolskie. Uit de andere regio’s komt telkens minder dan 5% van de
respondenten.
10
Minstens 20 keer genoemd: Duitsland; minstens 10 keer genoemd: Nederland, Verenigd Koninkrijk, Italië;
minstens 5 keer genoemd: Frankrijk, Ierland, Spanje.
38
Figuur 10: Herkomstregio Polen (in procenten) - respondenten geboren in Polen (N=415)
2.5.
Verblijfsintentie België
De Poolse arbeidsmigranten die vanaf de jaren tachtig en negentig naar West-Europa
kwamen, hadden oorspronkelijk niet de intentie om zich permanent in een ander land te
vestigen. Hun voornaamste doel was om op korte tijd zoveel mogelijk geld te verdienen
om nadien in het land van herkomst een huis te kopen, een eigen zaak op te starten of
familie en kinderen te onderhouden. Kort na hun aankomst in West-Europa gaven veel
migranten deze plannen echter op (Kosic 2006). Migranten passen hun
migratiestrategie aan in functie van hun te bereiken doelen en hun perceptie van wat
de ontvangende samenleving te bieden heeft op het vlak van inkomen en verblijf.
Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki (2009, p. 93) merken op dat Poolse migranten zich
na een tijd in België realiseren dat ze meer en meer vervreemden van hun thuisland en
hun vrienden ginder: ‘migrants have no doubt that both their close friends and family at
home as well as they themselves have changed, in terms of their personality, their
views on the world around them and their attitudes towards the processes they go
through and experiences they have’. Het besef van deze veranderingen kan ertoe leiden
dat men een eventuele terugkeer naar Polen gaat uitstellen.
Over het tijdelijke dan wel permanente karakter van het verblijf van recente Poolse
migranten geven voorbije, buitenlandse studies geen duidelijk beeld. Uit een survey bij
ruim vijfhonderd Poolse migranten in zeven Britse steden afgenomen in 2006 blijkt dat
ongeveer 30% van de ondervraagden nog niet weet hoe lang ze in het Verenigd
Koninkrijk zullen blijven (CRONEM 2006). Een ongeveer even grote groep zegt minder
dan twee jaar te blijven. De andere respondenten (39%) zijn ongeveer gelijk verdeeld
over de categorieën 2 tot 5 jaar, langer dan 5 jaar en permanent. Volgens Ryan & Sales
(2011) wijst een toenemende gezinshereniging erop dat veel Poolse migranten hun
verblijf verlengen of permanent maken.
39
Een bevraging van 156 Polen in Nederland in 2008 toonde aan dat respondenten de
kans om over een jaar nog in Nederland te zijn gemiddeld schatten op 70% (Korf
2008). Voor ‘over vijf jaar’ was dat gemiddeld 46% en voor een permanent verblijf in
Nederland 30%. Een onderzoeksrapport van het Centraal Bureau voor de Statistiek in
Nederland laat dan weer zien dat van de Poolse migranten die in de jaren 2000-2009
naar Nederland kwamen, naar verwachting bijna 60% weer zal vertrekken (Nicolaas
2011). Van een grootschalige gezinshereniging onder Poolse migranten is volgens de
Nederlandse CBS-studie (vooralsnog) geen sprake. Een bevraging van ongeveer 600
personen van Poolse herkomst die vanaf 2004 in Nederland zijn komen wonen, toont
dan weer dat vier op tien respondenten niet de wens hebben om zich weer permanent
in Polen te vestigen (Korte 2011). Iets meer dan drie op tien bevraagden hebben die
wens wel en de rest weet het niet. Meer mannen dan vrouwen willen terugkeren,
wellicht omdat de wens om terug te keren sterker is bij arbeidsmigranten, een groep
die bij de mannen sterker vertegenwoordigd is. Van de respondenten met een
terugkeerwens geeft ruim de helft aan dat ze naar Polen willen terugkeren vanwege de
aanwezigheid van familie en vrienden. Zij die niet wensen terug te keren of het nog niet
weten halen vaak het ontbreken van toekomstperspectieven en werk in Polen als reden
aan.
Om de verblijfsintentie te meten, vroegen we aan de personen geboren in Polen of ze
van plan zijn om in de toekomst terug in Polen te gaan wonen. Aan de respondenten
die aangaven dat hun verblijf in België tijdelijk is, vroegen we vervolgens hoe lang ze
denken nog in België te blijven wonen alvorens naar Polen terug te keren. We
hercodeerden de antwoorden op deze twee vragen in één variabele ‘intentie van verblijf
in België’. Tabel 11 geeft de verdeling weer over de verschillende categorieën.
Tabel 11: Intentie van verblijf in België – respondenten geboren in Polen (N=415)
n
%
Minder dan 2 jaar
14
3,5
Tussen 2 en 5 jaar
34
8,4
Tussen 5 en 10 jaar
57
14,1
105
26,1
89
22,1
Weet niet
104
25,8
Totaal
403
100,0
Tijdelijk, maar langer dan 10 jaar
Permanent
Opvallend is dat ruim een kwart van de respondenten (die niet in België zijn geboren)
nog geen idee heeft van de toekomstplannen. Een ongeveer even grote groep
overweegt een tijdelijk verblijf langer dan tien jaar en ongeveer 22% van de
ondervraagden wil voor altijd in België blijven wonen. Slechts een kleine minderheid
overweegt een kort verblijf: 3,5% van de respondenten denkt minder dan twee jaar in
België te blijven wonen, 8,4% tussen de 2 en 5 jaar.
40
2.6.
Determinanten van verblijfsintentie
Welke factoren bepalen dat Poolse migranten al dan niet naar Polen terugkeren? Om
dat te achterhalen voeren we een binaire logistische regressieanalyse uit. Als
afhankelijke variabele gebruiken we een dummyvariabele die aangeeft of men van plan
is om in de toekomst permanent in Polen te gaan wonen (referentiecategorie: geen
permanente terugkeer of ‘weet niet’).
In een eerste stap van de analyse onderzoeken we of er een samenhang bestaat met
een aantal achtergrondkenmerken: de leeftijd, het geslacht (1=man; 0=vrouw), de
verblijfsduur in België, het hebben van (een) kind(eren) in Polen (1=ja; 0=neen), het
hebben van een partner van Belgische afkomst (1=ja; 0=neen), het opleidingsniveau
en de beroepssituatie (1=werkloos; 0=rest).
Vervolgens onderzoeken we het verband met taalkennis. We voegen aan de analyse
een variabele toe die is geconstrueerd op basis van twee items: een item dat meet in
welke mate men Nederlandstalige brieven of folders begrijpt en een item dat nagaat in
welke mate men begrijpt wat mensen zeggen als die hen aanspreken in het Nederlands
(Cronbach’s alpha=0,896). We verwachten dat de kans op een permanente terugkeer
naar Polen afneemt, naarmate de (zelfgerapporteerde) kennis van het Nederlands beter
is.
In stap drie onderzoeken we het verband met de sterkte van de Belgische identiteit. In
de analyse nemen we een schaal op die is samengesteld op basis van drie items
waarmee respondenten het ‘helemaal oneens’, ‘eerder oneens’, ‘noch oneens, noch
eens’, ‘eerder eens’ of ‘helemaal eens’ konden zijn : ‘Ik identificeer me met Belgen’, ‘Ik
voel mezelf Belg’ en ‘Ik voel me verbonden met België’ (Cronbach’s alpha=0,757). We
gaan ervan uit dat de kans op een permanente terugkeer naar het land van herkomst
afneemt naarmate de Belgische identiteit sterker is.
Een vierde stap gaat na of er een relatie bestaat met persoonlijke discriminatieervaringen. Aan de analyse voegen we een dummyvariabele toe (1=het voorbije jaar
minstens één keer het gevoel gehad dat men werd gediscrimineerd; 0=nooit het gevoel
gehad dat men werd gediscrimineerd gedurende de voorbije twaalf maanden). We
verwachten dat de kans op een permanente terugkeer naar Polen groter is indien men
persoonlijk discriminatie ervaren heeft.
Wat de achtergrondkenmerken betreft (stap 1), tonen de resultaten van de analyse in
tabel 12 dat de kans op een terugkeer naar Polen stijgt naarmate de leeftijd hoger is.
De kans dat Poolse migranten naar hun herkomstland terugkeren, daalt naarmate men
langer in België woont, wanneer men een partner heeft van Belgische herkomst en
wanneer men werkloos/werkzoekend is.
Zoals verwacht bestaat er een significante samenhang tussen het al of niet van plan
zijn terug te keren naar Polen en taalbeheersing (stap 2): naarmate de kennis van het
Nederlands beter is, neemt de kans op een permanente terugkeer naar Polen af. Ook de
sterkte van de Belgische identiteit is bepalend (stap 3). Zoals verondersteld is de kans
op een permanente terugkeer naar het land van herkomst kleiner naarmate de
Belgische identiteit sterker is. Discriminatie-ervaringen hebben het omgekeerde effect:
de kans dat men naar Polen terugkeert, is 1,6 keer groter voor personen die persoonlijk
discriminatie hebben ervaren (stap 4).
41
De significante samenhang met verblijfsduur verdwijnt na het toevoegen van
taalbeheersing. De significante relatie tussen taalbeheersing en verblijfsintentie
verdwijnt wanneer Belgische identiteit aan de analyse wordt toegevoegd. Een langere
verblijfsduur doet de kans op terugkeer dus (vooral) verkleinen omwille van een betere
Nederlandse taalbeheersing. Dit laatste is (voor een deel) wellicht het gevolg van een
sterkere identificatie met de meerderheidsgroep.
42
43
Tabel 12: Binaire logistische regressie van het permanent naar Polen terugkeren – respondenten geboren in Polen (N=415)
2.7.
Besluit
Mensen kunnen om verschillende redenen migreren. Voor 64% van de bevraagde
personen van Poolse afkomst uit Antwerpen was de voornaamste reden om naar België
te komen economisch van aard. Ruim één op vijf respondenten gaf gezinshereniging
aan als het belangrijkste motief en 8% migreerde omdat ze in België een partner
leerden kennen. De meeste Poolse migranten die naar België komen om er te werken,
kiezen vooral voor dit land omdat ze er familieleden of vrienden of kennissen hebben
wonen.
Een belangrijke bevinding is dat de Poolse migratie naar Antwerpen geen fenomeen is
van de laatste jaren. Onze cijfers tonen aan dat een meerderheid van de Poolse
migranten al in België woonde vóór de toetreding van Polen tot de Europese Unie in
2004. Bijna één op vijf respondenten verblijft al vijftien jaar of langer in ons land.
Wellicht zijn veel Poolse migranten pas de voorbije jaren zichtbaar geworden in de
bevolkingsstatistieken. België is voor veel mensen van Poolse afkomst overigens niet
het eerste land van bestemming. Ongeveer één op vijf respondenten heeft voordien nog
in andere landen gewoond. De meeste Poolse migranten zijn afkomstig uit het
landelijke en economisch zwakkere oosten van Polen (de regio’s Lubelskie, Mazowieckie
en Podlaskie).
Ruim een kwart van de geïnterviewden weet niet of ze in de toekomst in België zullen
blijven wonen of naar Polen zullen terugkeren. Toch is een verblijf in België voor de
meeste Poolse migranten geen project van korte duur. Slechts ongeveer 12% ziet
zichzelf maximaal vijf jaar in België wonen. Meer dan een kwart van de respondenten
overweegt een tijdelijk verblijf langer dan tien jaar en ruim één op vijf is van plan
voorgoed in België te blijven wonen. De kans op een permanente terugkeer naar Polen
is kleiner voor Poolse migranten die een partner van Belgische herkomst hebben,
personen die werkloos/werkzoekend zijn en diegenen die een sterke Belgische identiteit
hebben ontwikkeld. De kans op een terugkeer is groter voor ouderen en personen die
persoonlijk discriminatie hebben ervaren.
44
3.
3.1.
Taalbeheersing en -gebruik
Inleiding
Een praatje slaan met collega’s, een brood bestellen bij de bakker of lessen volgen op
school: zonder een gemeenschappelijke taal zouden deze dagelijkse bezigheden heel
wat moeizamer verlopen. Een goede beheersing van het Nederlands wordt vaak als een
belangrijke voorwaarde gezien voor een volwaardige participatie aan de Vlaamse
samenleving. In het Vlaamse integratie- en inburgeringsbeleid neemt kennis van de
Nederlandse taal een cruciale plaats in (Bourgeois 2009). Zo zijn bepaalde groepen
nieuwkomers sinds enkele jaren verplicht om, in het kader van een inburgeringstraject,
een basiscursus Nederlands te volgen. Ook andere beleidsdomeinen zetten in op taal:
de Vlaamse Wooncode bepaalt dat kandidaat-huurders van sociale woningen de
bereidheid moeten tonen om Nederlands te leren en in het onderwijs worden
verschillende initiatieven genomen om de Nederlandse taalachterstand van anderstalige
leerlingen weg te werken.
Het belang van taal komt tot uiting in wat Bourdieu (1991) omschrijft als ‘linguïstisch
kapitaal’. Volgens de Franse socioloog kan een goede kennis van de landstaal omgezet
worden in sociaal, cultureel en educatief kapitaal en zo op heel diverse terreinen
vruchten afwerpen. Verschillende internationale studies bevestigen het belang van de
kennis van de meerderheidstaal: leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen die de
taal van de meerderheid spreken, hebben niet alleen een grotere kans op een job, maar
verdienen ook meer dan migranten die de taal niet of amper beheersen (Park 1999;
Shields & Price 2002; Chiswick & Miller 2003; Dustmann & Fabbri 2003; Aldashev,
Gernandt & Thomsen 2009). Bovendien zou een betere kennis van de meerderheidstaal
leiden tot een regelmatiger contact en een sterkere identificatie met de autochtone
bevolking (Ackaert & Deschouwer 1999; Weijters & Scheepers 2003; Van Craen,
Vancluysen & Ackaert 2007).
Maar waarom is de taalbeheersing van etnisch-culturele minderheden zo belangrijk?
Om die vraag te beantwoorden, kunnen de inzichten van Esser (2006) als uitgangspunt
dienen. De socioloog legt de nadruk op de essentiële functies die taal vervult in een
samenleving. In de eerste plaats fungeert taal als een hulpbron (resource) op basis
waarvan men andere hulpbronnen kan verkrijgen. Deze functie van taal is vooral in het
onderwijs en op de arbeidsmarkt van belang. Een tweede rol van taal betreft haar
symboolfunctie: taal wordt gebruikt om te beschrijven, een gemoedstoestand uit te
drukken, een verzoek tot iemand te richten en situaties te definiëren. Op die manier
kan taal aangewend worden om, bijvoorbeeld op basis van een accent of dialect,
stereotiepe denkbeelden en vooroordelen te creëren en collectieve identiteiten te
construeren. Als communicatiemedium biedt taal tot slot de mogelijkheid om te
coördineren en te begrijpen. Net omwille van deze belangrijke functies is een goede
kennis van de taal van de meerderheid belangrijk om verdere sociale integratie
mogelijk te maken, zo besluit Esser.
In dit hoofdstuk zoomen we in op de taalkennis en het taalgebruik van personen van
Poolse afkomst in Antwerpen. In eerste instantie staan we stil bij enkele theorieën die
het verschil in taalbeheersing en –gebruik bij etnisch-culturele minderheden trachten te
verklaren. Vervolgens belichten we voorgaande studies met betrekking tot de
45
taalbeheersing en het taalgebruik van de Poolse gemeenschap. Hoewel deze studies een
goede indicatie vormen voor de talenkennis en het taalgebruik van deze etnischculturele groep, zijn ze hoofdzakelijk kwalitatief van aard. In een laatste deel van het
hoofdstuk vullen we deze leemte op en gaan we dieper in op onze cijfergegevens met
betrekking tot taal.
3.2.
3.2.1.
Literatuur
Verschillen in taalbeheersing en taalgebruik bij etnisch-culturele
minderheden
Tussen leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen kan de beheersing en het
gebruik van de meerderheidstaal erg uiteenlopen. Om deze verschillen te verklaren
wordt in de literatuur regelmatig verwezen naar de klassieke assimilatietheorie (Gordon
1964). Volgens deze theorie kennen integratieprocessen een lineair verloop en schrijdt
de integratie voort met de tijd en de opeenvolging van generaties. Uiteindelijk zullen,
aldus deze theorie, alle verschillen tussen de etnisch-culturele minderheden en de
autochtone meerderheid vervagen en zelfs helemaal verdwijnen. Bijgevolg zullen
etnisch-culturele minderheden de taal van de ontvangende samenleving beter
beheersen en meer gebruiken naarmate ze langer in de samenleving verblijven.
Volgens Chiswick en Miller (1998; 2001) hangt de mate waarin leden van etnischculturele minderheidsgroepen de taal van de meerderheid beheersen af van drie
factoren: exposure, efficiency en economic incentives. Met exposure doelen de auteurs
op de mate waarin etnisch-culturele minderheden blootgesteld worden aan de
meerderheidstaal. De onderzoekers stellen dat nieuwkomers de taal van de
meerderheid sneller en beter onder de knie krijgen naarmate ze er vaker mee in
contact komen. Daarnaast heeft de efficiëntie (efficiency) waarmee leden van etnischculturele minderheidsgroepen een taal aanleren, een belangrijke invloed op hun
talenkennis. Deze efficiëntie hangt af van de leeftijd van de persoon in kwestie, zijn of
haar opleidingsniveau, de moedertaal en het migratiemotief. Een derde factor die
bepalend is voor de taalverwerving, zijn de economic incentives: als kennis van de taal
van de meerderheid een gunstige invloed heeft op de arbeids- en beroepsloopbaan,
zullen etnisch-culturele minderheden sneller investeren in het aanleren van deze taal.
Uit de onderzoeken die Chiswick en Miller uitgevoerd hebben bij etnisch-culturele
minderheden in de Verenigde Staten en Canada, blijkt dat personen de taal van de
ontvangende samenleving beter beheersen naarmate ze hoger opgeleid zijn en langer
in het land verblijven. Ook de leeftijd op het tijdstip van migratie blijkt bepalend te zijn:
hoe jonger, des te beter de taalbeheersing. De onderzoekers stelden verder een minder
goede taalbeheersing vast bij personen die in buurten wonen waar veel mensen hun
moedertaal spreken en bij personen van wie de moedertaal linguïstisch minder
verwantschap vertoont met de taal van de meerderheid. Tot slot bleek in de Verenigde
Staten dat leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen die slechts een beperkte
toegang hebben tot de ‘eigen’ media, het Engels beter beheersen dan zij die er een
vlotte toegang tot hebben.
Ook Vancluysen, Van Craen en Ackaert (2010) identificeerden enkele factoren die
verbonden zijn met de taalkennis en het taalgebruik bij etnisch-culturele minderheden.
Op basis van een bevraging bij personen van Marokkaanse en Turkse afkomst uit Gent,
46
Genk en Antwerpen concludeerden de onderzoekers dat jongere mensen en personen
die langer in België verblijven, een betere kennis hebben van het Nederlands en de taal
frequenter gebruiken. Andere determinanten voor de talenkennis en het -gebruik zijn
het opleidingsniveau en de beroepssituatie. Ook blijkt uit de bevindingen dat personen
die vaker Nederlandstalige media consumeren, het Nederlands beter onder de knie
hebben en vaker gebruiken.
3.2.2.
Taalbeheersing en -gebruik in de Poolse gemeenschap
De talenkennis en het taalgebruik van mensen van Poolse afkomst kwam al in
verschillende kwalitatieve studies aan bod. Ryan et al. (2007) concludeerden op basis
van hun onderzoek bij personen van Poolse afkomst in Londen dat een gebrek aan
kennis van het Engels de belangrijkste hinderpaal vormde voor het vinden van een job
en voor een engagement in de bredere samenleving. Deze vaststelling kwam ook in een
latere publicatie aan bod: ‘The ability to speak English and to communicate with a
diverse range of people was particularly important not only in improving employment
opportunities but also in gaining a fuller understanding of, and confidence in, British
society’ (Ryan et al. 2008, p. 686).
Uit onderzoeken bij ongedocumenteerde Poolse arbeidsmigranten in Brussel blijkt dat
het Nederlands en het Frans in de jaren negentig slechts beperkt verspreid waren onder
deze etnisch-culturele groep. Volgens Grzymała-Kazłowska (2005) moet de verklaring
hiervoor gezocht worden in het tijdelijke karakter van het verblijf in die periode:
aangezien de meerderheid van deze mensen zich niet permanent in België wilde
vestigen, hadden ze weinig of geen interesse om een officiële taal te leren. Bovendien
hadden personen van Poolse origine in Brussel een sterke transnationale gemeenschap
uitgebouwd waarbinnen niet alleen jobs en accommodatie werden aangeboden, maar
ook diensten die aan nagenoeg al hun noden tegemoet kwamen (Grzymała-Kazłowska
2005). Toch stelde de onderzoekster op het einde van de jaren negentig bij steeds
meer mensen van Poolse afkomst de motivatie vast om de taal van de meerderheid te
leren. Dat was mogelijk het gevolg van de verzadiging van de informele arbeidsmarkt
en de toenemende competitie tussen de mensen van Poolse afkomst onderling:
‘Speaking French, Flemish or English gives migrants a privileged position within
community of undocumented workers that can be easily used for generating direct
financial benefits and creating social capital and dependency relationships’ (GrzymałaKazłowska 2005, p. 693).
Paspalanova (2006, p. 288) besluit dat mensen van Poolse afkomst zonder papieren in
Brussel meer vertrouwd waren met het Frans dan met het Nederlands: ‘Looking at the
language competences of the undocumented Polish migrants reveal that the majority of
the respondents speak only French as a foreign language and, when self-evaluating
their level of French, the respondents admit to moderate speaking competence as well
as listening comprehension and limited writing abilities (…) However, none of the
respondents are interested in studying the Dutch language, as Dutch is considered to
have no impact on their access to work’.
Ook recentere studies komen tot de conclusie dat de kennis en het gebruik van de
Belgische landstalen over het algemeen relatief beperkt is binnen de Poolse
gemeenschap. Op basis van interviews met Poolse huishoudhulpen en hun werkgevers
in Leuven stellen Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki (2009) dat het contact tussen
47
mensen van Poolse en van Belgische afkomst bemoeilijkt wordt door een gebrek aan
een gemeenschappelijke taal. Van de autochtone werkgevers die geïnterviewd werden,
sprak niemand Pools en slechts een beperkte groep Poolse werknemers sprak
Nederlands. De onderlinge communicatie verliep dan ook voornamelijk in het Engels of
het Frans, talen die bij beide groepen voor moeilijkheden zorgden.
Uit diepte-interviews met sleutelfiguren uit de Poolse gemeenschap in Antwerpen kwam
enerzijds naar voor dat de meeste ouders Pools spreken met hun kinderen. Hierdoor
zouden vooral de ouders minder snel de landstalen leren. Anderzijds zouden mensen
van Poolse afkomst sinds de legalisering van hun verblijf sterker gemotiveerd zijn om
taallessen te volgen. Personen tussen 20 en 30 jaar zouden een betere kennis hebben
van het Nederlands en het Frans dan oudere generaties. Ook mensen van Poolse
afkomst die in België school lopen, zouden het Nederlands beter onder de knie hebben
(Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011).
In Nederland heeft de meerderheid van de Polen die na 2004 naar het land gemigreerd
zijn, moeite met de Nederlandse taal. Schrijven zou voor de grootste problemen
zorgen, gevolgd door lezen en een gesprek volgen. Verder blijkt uit Nederlands
onderzoek dat relatief weinig Poolse migranten Nederlands spreken binnen hun gezin
(Gijsberts 2011a).
3.3.
Resultaten
In de volgende alinea’s wordt een overzicht gegeven van de bevindingen met
betrekking tot de taalbeheersing en het taalgebruik van personen van Poolse origine.
Beide thema’s komen achtereenvolgens aan bod. In een derde alinea gaan we op zoek
naar factoren die samenhangen met de beheersing en het gebruik van het Nederlands
binnen de Poolse gemeenschap in Antwerpen.
3.3.1.
Taalbeheersing
Om iemands talenkennis objectief vast te stellen, zijn schrijf- en leestesten
noodzakelijk. Dat maakt taalbeheersing bijzonder moeilijk te meten via
surveyonderzoek. We peilden aan de hand van twee items naar de zelfgerapporteerde
taalbeheersing van de respondenten. In de eerste plaats werd de respondenten
gevraagd of ze van Nederlandstalige brieven of folders heel veel, veel, noch veel/noch
weinig, weinig of heel weinig begrijpen. Een tweede vraag ging, op basis van dezelfde
antwoordcategorieën, na hoe veel personen van Poolse origine begrijpen als mensen
hen in het Nederlandse aanspreken. De antwoordverdelingen worden weergegeven in
figuur 11.
48
Figuur 11: Beheersing van het Nederlands binnen de Poolse gemeenschap (in procenten) –
volledige dataset
40
35,9%
35
25
31,1%
28,9%
30
22,2% 22,5%
20
20,6%
15
12,2%
10
11,0%
9,1%
6,5%
5
0
Heel veel
Veel
Noch veel, noch
weinig
Begrip van Nederlandstalige brieven of folders
Weinig
Heel weinig
Begrip van Nederlandstalige gesprekken
Van de respondenten zegt 43% (heel) veel te begrijpen van wat er in Nederlandstalige
brieven of folders staat. Ruim 50% geeft aan (heel) veel te begrijpen van wat mensen
zeggen als die hen aanspreken in het Nederlands. Een groot aandeel van de
respondenten concentreert zich in de middencategorie: respectievelijk 36% en 31% van
de respondenten begrijpt noch veel noch weinig van Nederlandstalige brieven of folders
en van Nederlandstalige gesprekken. Het aandeel respondenten dat zegt heel weinig te
begrijpen van Nederlandstalige brieven of folders bedraagt 9%. Voor de mondelinge
communicatie gaat het om 7% van de ondervraagden.
De twee items over de beheersing van de Nederlandse taal – het begrijpen van folders
of brochures en het begrijpen van het Nederlands als men wordt aangesproken –
vormen een goede schaal (Cronbach’s alpha=0,896) die de algemene kennis van het
Nederlands weergeeft. De schaal loopt van 1 tot en met 5, waarbij een hogere score op
een betere beheersing van het Nederlands wijst. We gebruiken deze schaal om een
beeld te krijgen van de kennis van het Nederlands in enkele subgroepen van de Poolse
gemeenschap.
Een vergelijking van gemiddelden toont aan dat hoger opgeleide mensen van Poolse
afkomst het Nederlands beter beheersen dan personen die lager opgeleid zijn. Ook
respondenten die langer in België verblijven, beheersen het Nederlands beter dan hun
landgenoten die later naar België zijn gemigreerd. Er zijn geen significante verschillen
tussen mannen en vrouwen en tussen de leeftijdscategorieën.
49
Tabel 13: Beheersing van het Nederlands naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur
in België (gemiddelden op een schaal van 1 tot 5) – volledige dataset
Beheersing van het Nederlands
Totaal
3,42
Geslacht
Man
3,38
Vrouw
3,45
18-30 jaar
3,49
31-50 jaar
3,43
51-70 jaar
3,30
Leeftijd
Opleidingsniveau**
Maximaal basisonderwijs
2,66
Lager secundair onderwijs
3,29
Hoger secundair onderwijs
3,61
Hoger onderwijs
3,98
Verblijfsduur in België**
0-4 jaar
2,78
5-9 jaar
3,29
10-14 jaar
3,65
≥ 15 jaar
4,03
ANOVA: *p< .05 **p <.01
Een mogelijkheid waarop anderstaligen het Nederlands kunnen aanleren is via een
cursus. De resultaten tonen dat een groot deel van de ondervraagden hiermee reeds
vertrouwd is: maar liefst zeven van de tien respondenten geven een bevestigend
antwoord op de vraag of ze ooit een niet-verplichte cursus Nederlands gevolgd hebben
(zie tabel 14). Ongeveer 30% van de respondenten heeft nooit een cursus Nederlands
gevolgd.
50
Tabel 14: Heeft ooit een niet-verplichte cursus Nederlands gevolgd, naar geslacht, leeftijd,
opleidingsniveau en verblijfsduur in België (in procenten) – volledige dataset
Heeft cursus Nederlands gevolgd
n
%
288
69,6
96
60,4
192
75,3
18-30 jaar
74
64,3
31-50 jaar
162
71,1
51-70 jaar
52
73,2
Totaal
Geslacht**
Man
Vrouw
Leeftijd
Opleidingsniveau**
Maximaal basisonderwijs
10
47,6
Lager secundair onderwijs
167
68,4
Hoger secundair onderwijs
57
64,0
Hoger onderwijs
54
90,0
0-4 jaar
65
65,0
5-9 jaar
90
76,9
10-14 jaar
68
61,8
≥ 15 jaar
61
74,4
Verblijfsduur in België*
2
Chi : * p< .05 ** p < .01
Een opsplitsing van deze vraag naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur
(tabel 14) toont dat significant meer vrouwen dan mannen van Poolse afkomst een
cursus Nederlands volgden. Ook respondenten met een diploma hoger onderwijs en
personen die 5 tot 9 jaar of langer dan 14 jaar in België wonen, deden dit significant
vaker.
Naast de beheersing van het Nederlands, peilde de survey naar de kennis van het Frans
en het Engels. Gevraagd werd hoe veel mensen van Poolse afkomst begrijpen wanneer
zij in het Frans, dan wel het Engels worden aangesproken. Respondenten konden
opnieuw kiezen uit de antwoordcategorieën heel veel, veel, noch veel/noch weinig,
weinig, heel weinig. De antwoordverdelingen uit figuur 12 laten zien dat de
meerderheid van de personen van Poolse origine problemen heeft met het begrijpen
van het Frans: 80% van de ondervraagden zegt heel weinig te verstaan als mensen hen
in het Frans aanspreken. Bovendien zegt amper 6% van de ondervraagden (heel) veel
te begrijpen als ze in het Frans worden aangesproken. Mensen van Poolse afkomst
lijken het Engels beter onder de knie te hebben: iets minder dan 21% van de
respondenten zegt (heel) weinig te verstaan als zij in het Engels worden aangesproken.
Ongeveer 44% van de respondenten geeft aan (heel) veel te begrijpen in deze situatie.
51
Figuur 12: Als mensen u aanspreken in het Frans / Engels, begrijpt u dan… (in procenten) –
volledige dataset
90
80,1%
Begrip van het Frans
80
Begrip van het Engels
70
60
50
40
30
21,8%
20
10
0
Heel veel
3.3.2.
4,7%
3,5%
2,5%
19,9%
22,3%
Veel
Noch veel, noch
weinig
15,3%
9,2%
Weinig
20,6%
Heel weinig
Taalgebruik
Net als taalbeheersing is ook de meting van het taalgebruik gebaseerd op
zelfrapportering. In het interview peilden twee vragen naar de subjectieve inschatting
van het taalgebruik. Een eerste vraag ging na hoe vaak personen van Poolse afkomst
Nederlands spreken in het dagelijks leven. Ten tweede vroegen we aan de
respondenten of ze altijd, meestal, regelmatig, soms of nooit Nederlands gebruiken
wanneer ze iets opschrijven.
Figuur 13:
Mondeling en schriftelijk gebruik van het Nederlands (in procenten) – volledige
dataset
60
49,3%
50
40
20
10
0
34,4%
28,7%
30
11,7%
11,5%
4,8%
Altijd
30,9%
13,6%
9,6%
5,5%
Meestal
Mondeling gebruik van het Nederlands
Regelmatig
Soms
Nooit
Schriftelijk gebruik van het Nederlands
Onze bevindingen in figuur 13 tonen aan dat een relatief klein percentage respondenten
gebruik maakt van het Nederlands in het dagelijks leven: respectievelijk 23% en 10%
zegt altijd of meestal Nederlands te gebruiken voor mondelinge dan wel schriftelijke
communicatie. Ter vergelijking: bijna de helft van de respondenten geeft aan soms of
52
nooit Nederlands te gebruiken in gesprekken. Voor de schriftelijke communicatie
bedraagt dit aandeel ruim 80%.
Figuur 13 geeft een algemeen beeld van het gerapporteerde taalgebruik. Taalgebruik
kan echter sterk variëren van persoon tot persoon. Daarom werd aan de respondenten
gevraagd of ze altijd, meestal, regelmatig, soms of nooit Nederlands praten met hun
partner, kinderen, vrienden en buren van Poolse afkomst. De vragenlijst was zo
opgesteld dat deze vragen slechts aan bod kwamen nadat de respondent had
aangegeven een vaste partner en/of kinderen te hebben en buren en/of vrienden van
Poolse afkomst te hebben met wie ze praten.
Tabel 15: Gebruik van het Nederlands bij partner, kind(eren), vrienden en buren van Poolse
afkomst (in procenten) – respondenten met een partner, kind(eren), vrienden van Poolse afkomst
en/of buren van Poolse afkomst
Kinderen
Partner
Vrienden van
Poolse afkomst
Buren van Poolse
afkomst
n
%
n
%
n
%
n
%
6
2,1
18
6,5
0
0,0
12
3,4
Meestal
13
4,5
6
2,2
0
0,0
6
1,7
Regelmatig
22
7,5
6
2,2
8
2,1
8
2,3
Soms
126
43,2
63
22,7
74
19,8
54
15,3
Nooit
125
42,8
185
66,5
291
78,0
272
77,3
Totaal
292
100,0
278
100,0
373
100,0
352
100,0
Altijd
De antwoordverdelingen van tabel 15 geven aan dat slechts weinig mensen van Poolse
afkomst Nederlands praten met andere gezinsleden: terwijl 89% van de ondervraagden
met een partner soms of nooit Nederlands praat met zijn of haar partner, zegt iets
meer dan 6% van de respondenten dit altijd te doen. Ook in conversaties met de
kinderen spreekt slechts een kleine minderheid van 2% altijd Nederlands. Exact 86%
van de ondervraagden met kinderen geeft aan soms of nooit Nederlands te praten met
hun kroost.
De personen met wie mensen van Poolse origine het minst vaak in de taal van de
meerderheid communiceren, zijn vrienden van Poolse afkomst. Van de respondenten
die aangeven minstens één persoon van Poolse afkomst als vriend of vriendin te
hebben, zegt 78% nooit Nederlands met hen te praten. Geen enkele respondent geeft
in de bevraging aan altijd of meestal Nederlands te praten met vrienden of vriendinnen
van Poolse afkomst. Ook met buurtbewoners van dezelfde afkomst praat de
meerderheid van de respondenten Pools. Ongeveer 77% van de ondervraagden praat
nooit Nederlands als hij of zij een babbeltje doet met buren van Poolse origine. Iets
meer dan 5% van de ondervraagden doet dat altijd of meestal wel.
Met de items die het taalgebruik van de Poolse respondenten meten – hoe vaak spreekt
u Nederlands en hoe vaak schrijft u iets op in het Nederlands – vormen we een schaal
(Cronbach’s alpha=0,712) die waarden aanneemt van 1 tot en met 5. Een hogere score
geeft een frequenter gebruik van het Nederlands weer. Op basis van deze schaal wordt
53
nagegaan of het gebruik van het Nederlands verschilt naar geslacht, leeftijd,
opleidingsniveau en verblijfsduur in België. Tabel 16 toont de analyseresultaten.
Tabel 16: Gebruik van het Nederlands naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in
België (gemiddelden op een schaal van 1 tot 5) – volledige dataset
Gebruik van het Nederlands
Totaal
2,29
Geslacht
Man
2,35
Vrouw
2,26
Leeftijd
18-30 jaar
2,38
31-50 jaar
2,24
51-70 jaar
2,34
Opleidingsniveau**
Maximaal basisonderwijs
1,86
Lager secundair onderwijs
2,19
Hoger secundair onderwijs
2,56
Hoger onderwijs
2,48
Verblijfsduur in België**
0-4 jaar
1,87
5-9 jaar
2,28
10-14 jaar
2,41
≥ 15 jaar
2,60
ANOVA: *p< .05 **p <.01
Net als bij taalbeheersing stellen we voor het gebruik van het Nederlands significante
verbanden vast met het opleidingsniveau van de respondent en de verblijfsduur in
België. De resultaten in tabel 16 tonen aan dat personen van Poolse origine die
maximaal basisonderwijs hebben genoten, het minst vaak Nederlands gebruiken.
Mensen met een diploma hoger secundair onderwijs scoren het hoogst. We merken ook
op dat personen die 15 jaar of langer in België verblijven, het Nederlands het meest
frequent gebruiken. Respondenten die minder dan vijf jaar in België verblijven, doen dit
het minst vaak. Voor leeftijd en geslacht zijn er geen significante verschillen in het
taalgebruik.
3.3.3.
Determinanten van taalbeheersing en -gebruik
Nu we een algemeen beeld hebben van de taalbeheersing en het taalgebruik van de
Poolse gemeenschap in Antwerpen, gaan we op zoek naar factoren die samenhangen
met de beheersing en het gebruik van de Nederlandse taal. Hiertoe wordt een multiple
regressieanalyse uitgevoerd. Als afhankelijke variabelen hanteren we de reeds
gebruikte schalen voor (zelfgerapporteerde) taalbeheersing en voor (zelfgerapporteerd)
taalgebruik. 11 Als onafhankelijke variabelen betrekken we in onze analyses variabelen
11
Cronbach’s alpha=0,896 (taalbeheersing); 0,712 (taalgebruik).
54
waarvan onderzoeken hebben aangetoond dat ze een invloed kunnen hebben op de
beheersing en/of het gebruik van de taal van de meerderheid.
Achtergrondkenmerken. In een eerste stap van de analyse gaan we na of er een
verband bestaat tussen de beheersing en het gebruik van het Nederlands en een aantal
achtergrondkenmerken: geslacht (1=man, 0=vrouw), leeftijd, opleidingsniveau en
verblijfsduur. Kwalitatief onderzoek bij de Poolse gemeenschap in Antwerpen
suggereert dat vrouwen gemotiveerder en ambitieuzer zijn dan mannen om na de
werkuren Nederlandse taallessen te volgen. Verder blijkt uit de interviews dat Poolse
jongeren een betere kennis hebben van het Nederlands dan ouderen (Levrau, Piqueray
& Vancluysen 2011). Wat opleidingsniveau en verblijfsduur betreft, wijzen verschillende
studies op een positieve samenhang met beheersing en gebruik van de
meerderheidstaal (Chiswick & Miller 2003; Fennelly & Palasz 2003; van Tubergen &
Kalmijn 2009; Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2010; Gijsberts 2011). Op basis van
deze gegevens, verwachten we dat vrouwen, jongeren, hoger opgeleiden en zij die al
lange tijd in België verblijven, het Nederlands beter beheersen dan mannen, ouderen,
lager opgeleiden en Polen die recent zijn gemigreerd.
Beroepssituatie. Studies tonen aan dat mensen van Poolse afkomst over het algemeen
jobs uitoefenen die geen goede kennis van het Nederlands vereisen (Galent, Goddeeris
& Niedźwiedzki 2009; Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011). Toch concluderen Levrau,
Piqueray & Vancluysen (2011) op basis van interviews met sleutelfiguren uit de Poolse
gemeenschap dat mensen van Poolse afkomst het Nederlands leren door effectief te
werken: ‘Door het werk pikken ze de taal op. Zij die geen Nederlands kennen, vragen
hulp aan anderen om zaken te vertalen’ (p. 105). We onderzoeken of we deze
samenhang kwantitatief kunnen bevestigen en nemen de variabele beroepssituatie
(1=vaste job, 0=geen vaste job) op. We verwachten dat mensen van Poolse afkomst
met een job het Nederlands beter onder de knie hebben en de taal vaker gebruiken in
het dagelijks leven.
Exposure-hypothese. Leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen die vaker worden
blootgesteld aan de taal van de meerderheid, zullen de taal sneller en beter onder de
knie krijgen en vaker gebruiken. Dat is de conclusie die Chiswick & Miller (1998; 2001)
trekken uit hun onderzoeken bij etnisch-culturele minderheden in de Verenigde Staten.
Om deze relatie na te gaan, nemen we allereerst een variabele op die ons een beeld
geeft van de etnisch-culturele samenstelling van de woonbuurt. Aan de hand van vijf
antwoordcategorieën (1=in deze buurt wonen bijna alleen mensen van een andere
afkomst dan de Belgische tot 5=in deze buurt wonen bijna alleen mensen van Belgische
afkomst) werd de respondenten gevraagd een inschatting te maken van de etnischculturele samenstelling van de buurt. We verwachten dat mensen die in autochtone
buurten wonen, het Nederlands beter beheersen en regelmatiger gebruiken dan
personen die in buurten wonen waar voornamelijk mensen van niet-autochtone afkomst
wonen.
Daarnaast nemen we een variabele op die ons een beeld geeft van de sociale contacten
van de Poolse gemeenschap in Antwerpen. Aan de respondenten werd gevraagd of ze in
hun dagelijks leven meer, even veel of minder contact hebben met mensen van Poolse
afkomst dan met mensen van Belgische afkomst (1=meer contact met mensen van
Poolse afkomst dan met mensen van Belgische afkomst, 2=evenveel contact met
mensen van Poolse afkomst als met mensen van Belgische afkomst, 3=meer contact
55
met mensen van Belgische afkomst dan met mensen van Poolse afkomst). Aangezien
sociale contacten met mensen van Belgische afkomst de exposure aan het Nederlands
verhogen, verwachten we dat mensen van Poolse afkomst die in hun dagelijks leven
meer contact hebben met autochtonen, het Nederlands beter beheersen en vaker
gebruiken.
Inburgeringsprogramma/taalcursus. Vorige studies bij leden van etnisch-culturele
minderheidsgroepen vonden een positief verband tussen het gevolgd hebben van een
taalcursus of inburgeringsprogramma 12 en de beheersing en het gebruik van de taal van
de meerderheid (Beenstock, Chiswick & Repetto 2001; van Tubergen 2010; Dagevos &
Odé 2011). Door de variabelen inburgeringsprogramma (0=niet gevolgd, 1=gevolgd)
en taalcursus (0=niet gevolgd, 1=gevolgd) op te nemen in de analyse, onderzoeken we
of we deze positieve samenhang ook terug vinden bij de Poolse gemeenschap in
Antwerpen.
12
Als burgers van een lidstaat van de Europese Unie zijn mensen van Poolse afkomst niet verplicht om een
inburgeringscursus te volgen, zij kunnen hier wel vrijwillig voor kiezen.
56
57
Tabel 17: Lineaire regressieanalyse van taalbeheersing – volledige dataset
Tabel 17 maakt duidelijk dat taalbeheersing samenhangt met leeftijd, opleidingsniveau
en verblijfsduur: jongeren, hoger opgeleiden en zij die al geruime tijd in België
verblijven, hebben een betere kennis van het Nederlands dan oudere, lager opgeleide
en recent gemigreerde mensen van Poolse afkomst. 13 We vinden geen samenhang
tussen de variabelen geslacht en de beheersing van het Nederlands. Ook wat betreft de
beroepssituatie werd geen verband gevonden.
In de derde stap van de analyse vinden we bevestiging voor de exposure-hypothese:
mensen van Poolse origine hebben het Nederlands beter onder de knie naarmate er
meer mensen van Belgische afkomst in hun buurt wonen en naarmate ze meer contact
hebben met de autochtone bevolking. Wellicht is het effect van contact wederkerig: wie
vaker contact heeft met autochtonen zal zijn of haar Nederlands verbeteren, maar
personen die het Nederlands beter beheersen, zullen ook sneller geneigd zijn om
contact te leggen met mensen van Belgische afkomst.
Met betrekking tot het volgen of gevolgd hebben van een niet-verplichte cursus
Nederlands wordt de hypothese bevestigd: personen van Poolse origine die Nederlandse
les volgen of gevolgd hebben, hebben een beter begrip van de taal. We vinden geen
samenhang tussen het volgen of gevolgd hebben van een inburgeringsprogramma en
de kennis van de meerderheidstaal.
Tabel 18 geeft ons een antwoord op de vraag welke variabelen samenhangen met het
(zelfgerapporteerde) gebruik van het Nederlands. De vier stappen van de analyse voor
taalbeheersing worden herhaald. In een vijfde, bijkomende stap wordt de variabele voor
(zelfgerapporteerde) taalbeheersing toegevoegd. Op die manier wordt onderzocht welke
factoren er bij eenzelfde taalbeheersing voor zorgen dat respondenten de taal van de
meerderheidsgroep meer of minder vaak gebruiken in het dagelijkse leven.
De resultaten tonen opnieuw een verband met leeftijd, opleidingsniveau en
verblijfsduur: het gebruik van het Nederlands neemt toe naarmate de leeftijd jonger,
het opleidingsniveau hoger en de verblijfsduur langer is. Met geslacht en
beroepssituatie is er geen samenhang.
De analyses bevestigen de exposure-hypothese ook voor taalgebruik: personen van
Poolse afkomst gebruiken het Nederlands vaker naarmate er meer autochtonen in hun
buurt wonen en naarmate ze vaker met mensen van Belgische afkomst in contact
komen. Tussen het al dan niet volgen of gevolgd hebben van een inburgeringcursus of
een taalcursus Nederlands en het gebruik van het Nederlands bestaat geen verband.
Onder controle van taalbeheersing, dat zoals verwacht een positief effect heeft op het
gebruik van het Nederlands, verdwijnen de effecten van leeftijd, opleidingsniveau,
verblijfsduur en etnisch-culturele samenstelling van de buurt. Dat wijst erop dat
ouderen, lager opgeleiden, mensen die minder lang in België verblijven of in buurten
wonen waar veel mensen van niet-Belgische origine wonen, het Nederlands minder
vaak gebruiken omdat ze de taal minder goed beheersen. De samenhang tussen de
contacten van mensen van Poolse afkomst en taalgebruik blijft na controle voor
taalbeheersing wel bestaan. Deze vaststelling suggereert dat, bij gelijke taalbeheersing,
13
In tegenstelling tot de bivariate analyses toont de regressieanalyse een significante samenhang met
leeftijd. Dit kan verklaard worden door het gebruik van een continue variabele voor leeftijd in deze analyse.
58
personen van Poolse origine het Nederlands frequenter gebruiken naarmate ze
regelmatiger contact hebben met mensen van Belgische afkomst.
59
60
Tabel 18: Lineaire regressieanalyse van taalgebruik – volledige dataset
3.4.
Besluit
In dit hoofdstuk werd de taalbeheersing en het taalgebruik van personen van Poolse
origine van naderbij bekeken. Allereerst schetsten we een algemeen beeld van de
taalsituatie van deze etnisch-culturele groep. Vervolgens gingen we op zoek naar
factoren die in verband staan met de kennis en het gebruik van het Nederlands.
De bevindingen suggereren dat personen van Poolse afkomst het Nederlands beter
begrijpen in mondelinge dan in schriftelijke communicatie. Terwijl 43% van de mensen
van Poolse afkomst (heel) veel begrijpt van wat er in Nederlandstalige brieven of
folders staat, loopt dit percentage op tot 52% met betrekking tot mondelinge
communicatie. Bovendien geeft 21% van de respondenten aan (heel) weinig te
begrijpen van Nederlandstalige brieven of folders. Ter vergelijking: 18% van de mensen
van Poolse afkomst begrijpt (heel) weinig als zij in het Nederlands worden
aangesproken. De resultaten wijzen wel op een grote bereidheid om Nederlands te
leren. Ongeveer zeven op tien respondenten hebben ooit een niet-verplichte cursus
Nederlands gevolgd. Wat betreft de beheersing van andere talen, lijken mensen van
Poolse afkomst het Engels beter te beheersen dan het Frans.
Daarnaast tonen onze resultaten aan dat mensen van Poolse afkomst het Nederlands
relatief weinig gebruiken in hun dagelijkse communicatie: bijna de helft van de
respondenten geeft aan nooit of soms Nederlands te gebruiken in gesprekken. Voor
schriftelijke communicatie bedraagt dit aandeel ruim 80%. Respectievelijk 23% en 10%
zegt altijd of meestal Nederlands te gebruiken voor mondelinge dan wel schriftelijke
communicatie.
Verdere analyses rond taalgebruik laten zien dat personen van Poolse origine het minst
vaak Nederlands praten met vrienden van Poolse afkomst: maar liefst 78% zegt nooit
in het Nederlands met hen te communiceren en geen enkele respondent geeft aan altijd
of meestal Nederlands te praten met vrienden of vriendinnen van Poolse afkomst. Met
buurtbewoners uit de eigen gemeenschap praat meer dan twee derde van de
ondervraagde respondenten Pools. Ook binnen het gezin wordt het Nederlands relatief
weinig gebruikt: amper 7% van de respondenten geeft aan altijd of meestal Nederlands
te praten met hun kinderen. In gesprekken met de partner gebruikt 89% van de
ondervraagden slechts soms of nooit de taal van de ontvangende samenleving.
Om te achterhalen welke kenmerken verschillen in de beheersing en het gebruik van
het Nederlands verklaren, werden regressieanalyses uitgevoerd. Op basis hiervan
werden enkele factoren onderscheiden die samenhangen met het taalgebruik en de
taalkennis van personen van Poolse origine. Uit de analyses blijkt dat de kennis en het
gebruik van het Nederlands toeneemt naarmate mensen van Poolse afkomst jonger
zijn, langer in ons land verblijven en hoger opgeleid zijn. Ook de exposure-hypothese
werd bevestigd: mensen die in hun woonbuurt of door hun sociale contacten vaker in
contact komen met het Nederlands, beheersen de taal beter en gebruiken ze vaker.
De beheersing van het Nederlands hangt verder samen met het volgen of gevolgd
hebben van een cursus Nederlands: personen die taallessen volgen, beheersen de
meerderheidstaal beter. Deze variabele heeft geen rechtstreeks effect op het
taalgebruik van personen van Poolse origine. Wel is het zo dat personen die de
Nederlandse taal beter beheersen, ze over het algemeen ook frequenter gebruiken.
61
62
4.
4.1.
Sociale contacten
Inleiding
“Social networks are important in all our lives, often for finding jobs, more often for
finding a helping hand, companionship or a shoulder to cry on”.
Dat sociale relaties van vitaal belang zijn in het dagelijkse leven van mensen, blijkt uit
bovenstaand citaat van de Amerikaanse socioloog Claude Fischer (1977, p. 19). Sociale
contacten leveren immers niet alleen belangrijke morele steun, maar kunnen vaak ook
materiële voordelen opleveren. Zo tonen verschillende wetenschappelijke studies aan
dat personen die meer sociale contacten hebben, makkelijker een job vinden
(Granovetter 1974; 1995). Bovendien oefenen werknemers die werk vinden via hun
persoonlijk netwerk, hun functie langer uit, hebben ze een hoger loon en zijn ze meer
tevreden over hun werk (Holzer 1988; Staiger 1990; Simon & Warner 1992;
Granovetter 1995; Aguilera 2005). Sociale relaties kunnen echter ook op andere
domeinen hun vruchten afwerpen: Putnam (2000) toont aan dat kinderen niet alleen
gezonder en veiliger opgroeien in wijken met een hoger sociaal kapitaal, maar er ook
een betere opleiding kunnen genieten. Verder leidt de aanwezigheid van sociaal kapitaal
in de samenleving volgens de Amerikaanse socioloog tot een betere werking van de
democratie en de economie (Putnam 2000). Bovendien heeft onderzoek herhaaldelijk
aangetoond dat mensen met veel sociale contacten in een betere gezondheid verkeren
(House, Landis & Umberson 1988; Seeman 1996; Berkman & Glass 2000).
Ook tijdens het migratieproces spelen sociale netwerken een cruciale rol. Onderzoek
naar de sociale contacten van etnisch-culturele minderheden toont aan dat sociale
netwerken zorgen voor een daling van de risico’s en de kosten die met migratie
gepaard gaan, een invloed hebben op de keuze van de migratiebestemming,
belangrijke informatie aanleveren over de ontvangende samenleving en praktische
steun bieden in de zoektocht naar huisvesting (Boyd 1989; Massey et al. 1993;
Paspalanova 2006; Ryan et al. 2007; White 2010). Ook op de arbeidsmarkt zijn sociale
contacten van vitaal belang voor migranten: leden van etnisch-culturele
minderheidsgroepen die contact onderhouden met andere personen, hebben niet alleen
een betere toegang tot de arbeidsmarkt, maar krijgen ook een hoger loon en/of
oefenen een betere functie uit dan personen van buitenlandse origine met een minder
uitgebouwd sociaal netwerk (zie o.m. Elliott & Sims 2001; Fernandez & Castilla 2001;
Aguilera 2002; Sanders, Nee & Sernau 2002; Aguilera 2003; Aguilera & Massey 2003;
Munshi 2003; Garcia 2005; Amuedo-Dorantes & Mundra 2007; de Vroome & van
Tubergen 2010; Lancee 2010; Kanas, van Tubergen & Van der Lippe 2011).
In dit hoofdstuk trachten we op basis van kwantitatieve gegevens een actueel beeld te
schetsen van het sociale leven van de Poolse gemeenschap in Antwerpen. We nemen de
grootte en de etnisch-culturele samenstelling van hun vriendenkring onder de loep,
gaan na in welke mate ze contacten onderhouden met hun buren en onderzoeken hun
lidmaatschap van verenigingen en clubs in België. Tot slot zoomen we in op factoren die
in relatie staan met het bridging sociaal kapitaal van mensen van Poolse afkomst.
Allereerst staan we echter stil bij de literatuur rond sociaal kapitaal en bij voorgaand –
hoofdzakelijk kwalitatief - onderzoek naar de sociale contacten van de Poolse
gemeenschap in België.
63
4.2.
4.2.1.
Literatuur
Sociaal kapitaal
Om de voordelen van sociale relaties te onderzoeken en te verklaren dient de theorie
van het sociaal kapitaal vaak als uitgangspunt. Volgens deze theorie geven sociale
netwerken toegang tot hulpbronnen die aangewend kunnen worden om bepaalde
doelen te bereiken en/of levenscondities te verbeteren (Portes 1998). Een eenduidige
definitie van het begrip ‘sociaal kapitaal’ bestaat echter niet. Zo omschrijft de Franse
socioloog Bourdieu (1985, p. 248) sociaal kapitaal als ‘het geheel van bestaande en
potentiële hulpbronnen die gerelateerd zijn aan een duurzaam netwerk van meer of
minder geïnstitutionaliseerde relaties van wederkerigheid die als dusdanig erkend
worden’. Putnam (2007, p. 137) definieert het concept als ‘networks and the associated
norms of reciprocity and trustworthiness’. Van der Gaag en Snijders (2004, p. 201)
leggen de nadruk op de persoonlijke voordelen die sociale contacten kunnen opleveren
door sociaal kapitaal te omschrijven als ‘the collection of resources owned by the
members of an individual’s personal social network, which may become available to the
individual as a result of the history of these relationships’.
Wanneer we de sociale verankering van etnisch-culturele minderheden onder de loep
nemen, is Putnams (2000) onderscheid tussen bonding of bindend sociaal kapitaal en
bridging of overbruggend sociaal kapitaal een interessant aanknopingspunt. Met
bonding sociaal kapitaal refereert de socioloog naar sociale netwerken die, vrijwillig of
uit noodzaak, hoofdzakelijk personen met dezelfde kenmerken verenigen. Etnische
zelforganisaties zijn een voorbeeld. Sociale netwerken die daarentegen bestaan uit
individuen met verschillende achtergronden en sociale posities bevorderen het bridging
of overbruggend sociaal kapitaal. Het gaat bijvoorbeeld om verenigingen die personen
van diverse etnisch-culturele minderheidsgroepen samenbrengen.
Volgens Putnam (2007, pp. 143-144) sluiten beide vormen van sociaal kapitaal elkaar
niet per definitie uit: ‘Too often, without really thinking about it, we assume that
bridging social capital and bonding social capital are inversely correlated in a kind of
zero-sum relationship (…) I believe that assumption is often false. In other words, high
bonding might well be compatible with high bridging, and low bonding with low
bridging.’ Deze stelling wordt bevestigd door Vancluysen, Van Craen en Ackaert (2009):
in hun studie bij personen van Marokkaanse en Turkse origine in Vlaanderen tonen de
onderzoekers aan dat personen die veel contact hebben met mensen uit de eigen
etnisch-culturele gemeenschap, ook regelmatige contacten onderhouden met
autochtonen.
Welke vorm van sociaal kapitaal levert de meeste voordelen op voor leden van etnischculturele minderheidsgroepen? Op deze vraag lopen de antwoorden uiteen: beide
vormen van sociale contacten lijken voor- en nadelen te hebben. Zo zouden de
solidariteit en het vertrouwen die heersen binnen bonding netwerken, positieve
resultaten opleveren op de arbeidsmarkt. Ze zorgen er immers niet alleen voor dat
informatie snel verspreid wordt binnen het netwerk, maar ook dat leden elkaar steunen
bij het vinden en het behouden van een job. Bovendien leiden banden met personen
van de eigen gemeenschap tot een gevoel van samenhorigheid en spelen ze een
belangrijke rol in de ontwikkeling van een persoonlijke identiteit (zie o.m. Waldinger
1994; Putnam 2000; Sanders, Nee & Sernau 2002; Leonard & Onyx 2003; Drever &
Hoffmeister 2008).
64
Hoewel bonding netwerken hun hulpbronnen efficiënt verdelen over insiders, kunnen ze
negatieve effecten hebben voor de leden van het netwerk en de gemeenschap in het
algemeen. Leden van bonding netwerken staan immers vaak wantrouwig en
afstandelijk ten aanzien van de omringende samenleving zodat informatiestromen
tussen de gemeenschap en de gastsamenleving beperkt blijven en de integratie
bemoeilijkt wordt (Portes 1998; Adler & Kwon 2000; Putnam 2000; Bowles & Gintis
2002). Bovendien kunnen sociale verplichtingen en verwachtingen binnen bonding
sociale netwerken de mobiliteit en de autonomie van de leden beperken (Bach &
Carroll-Seguin 1986; Portes & Sensenbrenner 1993; Portes 1998; Read 2004). Ook op
de arbeidsmarkt kunnen uitsluitend intra-etnische contacten een belemmering vormen
voor etnisch-culturele minderheden. Ooka en Wellman (2003, p.14) stelden op basis
van een onderzoek naar sociaal kapitaal bij Engelse, Duitse, Joodse, Oekraïense en
Italiaans-Canadese migranten in Toronto: ‘Those in lower-status groups who use intraethnic contacts are more likely to get low-paying jobs because their contacts (usually of
the same gender) are likely to be in low-paying jobs’.
Bridging sociaal kapitaal lijkt daarentegen positieve gevolgen te hebben op de
arbeidsmarkt: migranten die contacten hebben met autochtonen, hebben niet alleen
vaker een baan, maar ook een hoger loon (Ooka & Wellman 2003; Aguilera 2005; de
Vroome & van Tubergen 2010; Lancee 2010). Voor deze vaststelling worden
verschillende verklaringen aangehaald: contacten met de autochtone bevolking zouden
positief zijn omdat de meeste werkgevers autochtoon zijn, omdat autochtonen beter
vertrouwd zijn met de ontvangende samenleving, over het algemeen hoger opgeleid
zijn, meer prestigieuze jobs uitoefenen en daardoor beter geïnformeerd zijn en meer
invloedrijke sociale contacten hebben (De Graaf & Flap 1988; Heath & Yu 2005; Haug
2007; Kanas & van Tubergen 2009). Door een brug te slaan met andere groepen in de
samenleving worden individuen bovendien geconfronteerd met alternatieve denkwijzen
en krijgen ze toegang tot unieke informatie waarover de meerderheidsgroep beschikt
(Burt 2004). Andere voordelen van bridging sociaal kapitaal zijn: een betere
verspreiding van informatie, de afname van vooroordelen ten aanzien van de outgroup
en een verhoogde kans op een goede opleiding (Putnam 2000; Pettigrew & Tropp
2006).
4.2.2.
Sociale contacten in de Poolse gemeenschap
Studies bij de eerste ongedocumenteerde Poolse arbeidsmigranten die vanaf het einde
van de vorige eeuw naar België migreerden, leren dat sociale contacten een belangrijke
rol hebben gespeeld in het migratieproces van mensen van Poolse origine (Kuzma
2004; Grzymała-Kazłowska 2005; Paspalanova 2006). In haar doctoraatsscriptie over
mensen van Poolse afkomst zonder papieren in Brussel toont Paspalanova (2006) aan
dat landgenoten die reeds in Brussel verblijven, de kosten van migratie sterk
verminderen door nieuwkomers te helpen in hun zoektocht naar een onderkomen en
een baan. Door bovendien belangrijke informatie aan te leveren over het leven in de
stad, overtuigen ze heel wat potentiële migranten in hun land van herkomst om voor
Brussel te kiezen. Op die manier komt een proces van kettingmigratie op gang.
Ook na het migratieproces blijven de sociale contacten van mensen van Poolse afkomst
zonder papieren in België voornamelijk beperkt tot de eigen etnisch-culturele
gemeenschap. Uitgezonderd voor werk- en schoolaangelegenheden bewogen mensen
van Poolse afkomst zich in de jaren negentig voornamelijk binnen de eigen
65
gemeenschap (Grzymała-Kazłowska 2005; Paspalanova 2006). Een verklaring voor
deze relatief beperkte sociale contacten met autochtonen wordt gezocht in de illegale
positie van de meerderheid van de Poolse migranten voor de toetreding van Polen tot
de Europese Unie in 2004 (Grzymała-Kazłowska 2005).
Toch concluderen Galent, Goddeeris en Niedźwiedzki (2009, p. 87) op basis van hun
onderzoek bij Poolse pendelmigranten in Leuven dat mensen van Poolse afkomst, ook
na de toetreding van Polen tot de Europese Unie, de behoefte hebben om nauwe
contacten te onderhouden met mensen met dezelfde afkomst: ‘In establishing social
groups during migration, Poles are natural partners to each other’. De onderzoekers
zien in de eerste plaats de beperkingen op de arbeidsmarkt als verklaring voor dit
fenomeen 14: ‘Labour market limitations contribute to the increase of such feelings as
alienation from the social system of Belgium. Many of our respondents do not feel
themselves to be equal partners with Belgians. In order to satisfy the need of having
interactions with their equals, contacts based on a level playing field, Poles come into
contact with fellow Poles’ (Galent, Goddeeris en Niedźwiedzki 2009, p. 86). Een ander
obstakel voor interetnische contacten betreft het gebrek aan een gemeenschappelijke
taal (Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009).
Ondanks deze hinderpalen toont onderzoek aan dat soms hechte vriendschappen
ontstaan tussen mensen van Poolse en Belgische origine. Zo hebben werkgevers,
ondanks de taalbarrière, vaak nauwe contacten met hun Poolse huishoudsters en
bouwen Poolse zelfstandigen soms goede relaties op met tevreden klanten. De laatste
jaren komen personen van Poolse origine bovendien meer en meer in contact met
Belgische ouders via hun kinderen (Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009; Levrau,
Piqueray & Vancluysen 2011).
Hoewel mensen van Poolse afkomst veel belang hechten aan contacten met
landgenoten, tonen studies aan dat er vanaf de jaren negentig competitie en
wantrouwen heerste binnen de Poolse gemeenschap. Op basis van diepte-interviews
met documentloze Poolse werkkrachten in Brussel, besluit Grzymała–Kazłowska (2005,
p. 678) dat de samenwerkingsverbanden zich beperken tot familieleden en dat mensen
van Poolse afkomst slechts hulp bieden aan Poolse migranten indien ze er zelf de
vruchten van kunnen plukken: ‘Migrants trade in information about jobs, bargains (i.e.
second-hand cars), favourable legal opportunities, offers of inexpensive accomodation,
etc. Some of the undocumented workers deduct a part of the wages of recruited
persons (sometimes even relatives or acquaintances) for putting them into contact with
future employers’. Volgens de onderzoekster is dit gebrek aan solidariteit een gevolg
van de verzadiging van de informele arbeidsmarkt in deze periode. Bovendien leidde de
toestroom van mensen uit de voormalige Sovjet-Unie, ex-Joegoslavië en Roemenië tot
extra competitie op de informele arbeidsmarkt in Brussel.
Naast de economische competitie zorgen ook andere factoren voor spanningen binnen
de Poolse gemeenschap in België. Heel wat mensen van Poolse afkomst storen zich aan
landgenoten die er een minnaar of minnares op nahouden in de ontvangende
samenleving of aan personen die de negatieve stereotypes die leven bij mensen van
Belgische afkomst, bevestigen. Door deze houding zouden ze niet alleen zichzelf, maar
14
De Belgische arbeidsmarkt werd pas volledig opengesteld voor mensen van Poolse afkomst op 1 mei 2009.
66
ook hun landgenoten, thuisland en andere migranten in diskrediet brengen (Galent,
Goddeeris & Niedźwiedzki 2009).
Op basis van gesprekken met sleutelpersonen binnen de Poolse gemeenschap in
Antwerpen, besluiten Levrau, Piqueray en Vancluysen (2011) dat slechts weinig mensen
van Poolse afkomst lid zijn van organisaties in België. Ook in Nederland komen
onderzoekers tot de vaststelling dat slechts weinig Polen activiteiten of bijeenkomsten
bijwonen van organisaties in het verenigingsleven (Gijsberts 2011). Mogelijke
verklaringen hiervoor zijn tijdsgebrek en het gebrek aan interesse voor ontspanning
binnen de Poolse gemeenschap. Verder kwam uit de semigestructureerde interviews in
Antwerpen naar voor dat het aantal Poolse verenigingen in Antwerpen niet alleen
beperkt is, maar dat zij ook een moeilijk bestaan kennen omwille van een gebrek aan
onderlinge communicatie, afstemming en eensgezindheid (Gijsberts 2011; Levrau,
Piqueray & Vancluysen 2011).
4.3.
Resultaten
Om de sociale contacten van de Poolse gemeenschap in Antwerpen in kaart te brengen,
onderzoeken we in navolging van Putnam (2000) zowel de informele als de formele
contacten van personen van Poolse afkomst. Concreet onderscheiden we drie aspecten
van het sociale leven: de vriendschapsrelaties, het contact met buren en de participatie
aan het verenigingsleven.
Vooraleer we deze verschillende thema’s behandelen, toont onderstaande cirkeldiagram
het belang van sociale contacten aan voor de Poolse gemeenschap in Antwerpen. Bijna
twee derde van de personen van Poolse origine die momenteel werken, hebben hun
huidige job gevonden via familie of via vrienden of kennissen. Ter vergelijking: iets
minder dan 24% van de respondenten geeft aan zijn of haar baan gevonden te hebben
via een uitzendbureau of een vacature.
Figuur 14: Kanalen om aan werk te komen (in procenten) – respondenten die werken (N=328)
4,9%
0,9%
0,6%
5,5%
Vrienden of kennissen
Familie
Uitzendbureau
11,0%
12,5%
47,6%
Vacature in krant, tijdschrift of op het
internet
Andere
VDAB
17,1%
Een Poolse organisatie
Tabel 19 geeft een algemeen overzicht van de contacten van personen van Poolse
origine in Antwerpen. Bijna 40% van de respondenten geeft aan meer in contact te
komen met mensen van Belgische afkomst dan met mensen van Poolse afkomst.
Verder stellen we vast dat 29% van de ondervraagden meer contact heeft met
67
personen van dezelfde etnisch-culturele groep en dat 31% even vaak contact heeft met
mensen van Poolse afkomst als met mensen van Belgische afkomst.
Tabel 19: Contact in het dagelijks leven (in procenten) – volledige dataset
Meer contact met mensen van Poolse afkomst dan met
mensen van Belgische afkomst
Even veel contact met mensen van Poolse afkomst als
met mensen van Belgische afkomst
Meer contact met mensen van Belgische afkomst dan
met mensen van Poolse afkomst
Totaal
4.3.1.
n
%
120
28,9
130
31,3
165
39,8
415
100,0
Vriendenkring
Om inzicht te krijgen in de sociale relaties van personen van Poolse origine in
Antwerpen, werden een aantal vragen gesteld die peilden naar de grootte van hun
vriendenkring in België en naar de etnische-culturele samenstelling ervan. Figuur 15
toont ons dat de respondenten over het algemeen een relatief uitgebreide vriendenkring
hebben: meer dan twee derde van de ondervraagden geeft aan minstens zes vrienden
te hebben. Van deze groep heeft de meerderheid een vriendenkring die meer dan 15
personen telt. Een relatief klein aandeel van 3% van de mensen van Poolse afkomst
heeft helemaal geen vrienden of vriendinnen.
Figuur 15: Grootte vriendenkring in België (in procenten) – volledige dataset
40
35,7%
28,2%
30
21,8%
20
10,9%
10
3,4%
0
0
1 tot 5
6 tot 10
11 tot 15
> 15
Aantal vrienden in België
Om de etnisch-culturele samenstelling van de vriendengroep van mensen van Poolse
origine na te gaan, werd aan de respondenten gevraagd hoeveel vrienden van Poolse,
Belgische en/of van een andere afkomst ze hebben. Figuur 16 toont ons dat de
vriendenkring van mensen van Poolse afkomst in België voornamelijk uit leden van de
eigen etnisch-culturele groep bestaat: bijna de helft zegt meer dan vijf vrienden van
68
Poolse afkomst te hebben. Voor vrienden van Belgische afkomst loopt dit percentage
terug tot 25%. Bovendien geeft 35% van de respondenten aan helemaal geen vrienden
van Belgische afkomst te hebben in België. Ter vergelijking: wanneer het gaat om
vrienden van Poolse afkomst zegt iets minder dan 10% geen vrienden te hebben.
Verder merken we op dat een meerderheid van de ondervraagden geen vrienden heeft
van een andere afkomst dan de Belgische en de Poolse. Iets meer dan 11% van de
ondervraagden geeft aan meer dan vijf vrienden van een andere afkomst te hebben.
Figuur 16: Hoeveel vrienden of vriendinnen van … afkomst hebt u in België? (in procenten) –
volledige dataset
60
55,8%
50
40
42,4%
39,8%
35,2%
33,2%
30
24,1%
20
10
0
19,5%
14,9%
9,6%
7,5%
0
1 tot 5
6 tot 10
7,5%
4,3%
2,7%
1,7%
11 tot 15
1,9%
> 15
Poolse afkomst (n=415)
Belgische afkomst (n=415)
Andere afkomst dan de Poolse of de Belgische (n=416)
Aangezien de interpretatie van de begrippen ‘vriend’ en ‘vriendin’ kan verschillen van
persoon tot persoon (cf. Parker & De Vries 1993; Adams, Blieszner & De Vries 2000),
werd een meer gedetailleerde vraag opgenomen in de survey. Concreet werd de
respondenten gevraagd om aan de drie vrienden of vriendinnen te denken met wie zij
het meest contact hebben in hun vrije tijd in België. Vervolgens dienden zij aan te
geven hoeveel van deze drie vrienden of vriendinnen van Poolse, Belgische of een
andere afkomst zijn. Personen die aangaven geen drie vrienden te hebben of ‘weet niet’
antwoordden, worden buiten beschouwing gelaten in de analyse.
69
Figuur 17: Hoeveel van de drie vrienden of vriendinnen met wie je in je vrije tijd in België het
meest contact hebt zijn van … afkomst? (in procenten) – respondenten met drie vrienden of
vriendinnen (N=338)
90
85,2%
80
71,3%
70
63,9%
60
50
40
30
19,5%
20
10
12,1%
11,2%
5,9%
18,9%
5,9%
0
0
Poolse afkomst
1
Belgische afkomst
2
2,1%
3,3% 0,6%
3
Andere afkomst dan Poolse of Belgische afkomst
Als we figuur 17 onder de loep nemen, merken we op dat de drie beste vrienden van
mensen van Poolse afkomst in België voornamelijk personen van de eigen etnischculturele groep zijn: maar liefst 94% van de respondenten rekent minstens één persoon
van Poolse afkomst bij zijn of haar drie beste vrienden in België. Bijna twee derde van
de respondenten geeft aan dat zijn of haar drie beste vrienden of vriendinnen in België
allemaal van Poolse afkomst zijn.
Verder tonen de resultaten dat minder dan 30% van de respondenten minstens één
persoon van Belgische afkomst tot zijn of haar drie beste vrienden rekent. Bij de
meerderheid van deze mensen gaat het slechts om één persoon van Belgische afkomst.
Tot slot blijken er in België weinig nauwe vriendschappen te bestaan tussen mensen
van Poolse origine en personen met een andere afkomst: meer dan 85% van de
respondenten rekent geen mensen van een andere afkomst dan de Poolse of de
Belgische tot zijn of haar drie beste vrienden. Twee respondenten (0,6%) geven aan
dat hun drie beste vrienden in België allemaal een andere afkomst hebben dan de
Belgische of de Poolse.
Uit de voorgaande analyses met betrekking tot de vriendschapsrelaties kunnen we
concluderen dat personen van Poolse origine in Antwerpen voornamelijk bonding sociaal
kapitaal hebben opgebouwd. Toch rekent ook een belangrijk aandeel van de
respondenten autochtonen tot zijn of haar vriendengroep. We stellen ons dan ook de
vraag welke personen voornamelijk vriendschapsrelaties uitbouwen met mensen van
Belgische afkomst. In tabel 20 gaan we na of het gemiddeld aantal vrienden van
Belgische afkomst verschilt naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur.
70
Tabel 20: Aantal vrienden of vriendinnen van Belgische afkomst naar geslacht, leeftijd,
opleidingsniveau en verblijfsduur (gemiddelden) – volledige dataset
Aantal vrienden of vriendinnen van
Belgische afkomst
Totaal
4,99
Geslacht*
Man
6,24
Vrouw
4,21
Leeftijd
18-30 jaar
5,30
31-50 jaar
4,90
51-70 jaar
4,76
Opleidingsniveau
Maximaal basisonderwijs
5,18
Lager secundair onderwijs
4,70
Hoger secundair onderwijs
5,73
Hoger onderwijs
4,80
Verblijfsduur in België**
0-4 jaar
4,06
5-9 jaar
3,80
10-14 jaar
4,61
≥ 15 jaar
8,22
ANOVA * p < .05 ** p<.01
De respondenten hebben gemiddeld vijf vrienden of vriendinnen van Belgische afkomst,
zo blijkt uit tabel 20. De vriendenkring van mannen van Poolse afkomst telt meer
autochtonen dan die van de vrouwen uit deze etnisch-culturele groep. Met gemiddeld
acht vrienden van Belgische afkomst hebben mensen van Poolse origine die 15 jaar of
langer in België verblijven het meest autochtone vrienden. Over het algemeen lijken
jongeren meer vrienden van Belgische afkomst te hebben dan ouderen, maar dit
verschil is niet significant. Tot slot merken we op dat het gemiddeld aantal vrienden van
Belgische afkomst niet significant verschilt tussen laag- en hoogopgeleide mensen van
Poolse afkomst.
4.3.2.
Contact met buren
Naast de vriendschapsrelaties van personen van Poolse origine, worden ook de
contacten met buurtbewoners van deze groep geanalyseerd. Voor veel mensen speelt
het sociale leven zich immers in belangrijke mate af in en rond de eigen woning.
Daarom werd aan de respondenten gevraagd hoe vaak zij een praatje slaan met
mensen van Belgische en Poolse afkomst die in hun buurt wonen. Personen die
aangaven dat er geen mensen van Belgische of Poolse afkomst in hun buurt wonen,
worden niet in de analyse betrokken.
Wanneer we de antwoordverdelingen in figuur 18 onder de loep nemen, stellen we vast
dat deze nagenoeg gelijk lopen voor contacten met buren van Belgische of Poolse
afkomst. Terwijl ongeveer 50% meerdere keren per week of elke dag met mensen van
Belgische afkomst uit de buurt praat, slaat iets meer dan 54% meerdere keren per
71
week of elke dag een praatje met buren van Poolse afkomst. Bovendien praat
respectievelijk 12% en 13% van de respondenten nooit met buren van Belgische of
Poolse afkomst. Een chi-kwadraattest toont aan dat de verschillen niet significant zijn.
Figuur 18: Frequentie babbeltje met buren van Belgische en Poolse afkomst (in procenten) –
respondenten met buren van Belgische / Poolse afkomst
35
30
29,9%
27,0%
25
23,2% 24,7%
20
17,0%
15
15,6%
13,6%
11,7% 12,6%
10,9%
10
7,4% 6,4%
5
0
Elke dag
Meerdere keren
per week
Ongeveer één
keer per week
Buren van Belgische afkomst (n=418)
Ongeveer één Enkele keren per
keer per maand
jaar
Nooit
Buren van Poolse afkomst (n=405)
Een bivariate analyse, waarvan de resultaten weergegeven worden in tabel 21, toont
ons dat mensen van Poolse afkomst die langer in ons land verblijven meer contacten
hebben met mensen van Belgische afkomst uit hun buurt. Personen die minder dan vier
jaar in België verblijven, hebben het minst contact met buren van Belgische afkomst:
exact 40% van de respondenten uit deze groep heeft dagelijks of meerdere keren per
week contact met autochtone buren. Ter vergelijking: bij mensen van Poolse afkomst
die 15 jaar of langer in België verblijven, loopt dit aandeel op tot 63%. Verder merken
we op dat lager opgeleide respondenten (maximaal basisonderwijs) beduidend minder
contact hebben met autochtone buren dan hoger opgeleide mensen van Poolse
afkomst. Voor geslacht en leeftijd stellen we geen significante verschillen vast.
72
Tabel 21: Dagelijks of meerdere keren per week contact met autochtone buren naar geslacht,
leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (in procenten) – volledige dataset
Contact met autochtone buren
(dagelijks of meerdere keren per week)
n
%
Totaal
210
50,2
Geslacht
Man
82
51,3
128
49,6
18-30 jaar
53
45,7
31-50 jaar
121
52,4
51-70 jaar
36
50,7
4
18,2
123
50,2
Vrouw
Leeftijd
Opleidingsniveau*
Maximaal basisonderwijs
Lager secundair onderwijs
Hoger secundair onderwijs
51
56,7
Hoger onderwijs
31
51,7
0-4 jaar
40
40,0
5-9 jaar
51
42,9
10-14 jaar
63
56,8
≥ 15 jaar
54
62,8
Verblijfsduur in België**
2
Chi * p<.05 ** p<.01
4.3.3.
Lidmaatschap van verenigingen
Om een beeld te krijgen van de formele sociale contacten van personen van Poolse
origine, peilden we in de vragenlijst naar het lidmaatschap van verenigingen en clubs.
Niet alleen wordt de algemene participatie van de personen van Poolse origine
nagegaan, ook wordt aandacht besteed aan het soort verenigingen waarvan ze lid zijn
en aan de etnisch-culturele samenstelling ervan.
Figuur 19 toont dat slechts een kleine minderheid van de Poolse gemeenschap in
Antwerpen de weg naar verenigingen in België vindt: iets minder dan 14% van de
respondenten is lid van minstens één vereniging of club. 15 Deze cijfers liggen in de lijn
met voorgaand onderzoek en lijken de stelling te bevestigen dat mensen van Poolse
afkomst in de eerste plaats naar België komen om te werken (cf. supra).
15
Niet weergegeven analyses tonen aan dat er geen significante verschillen zijn tussen het lidmaatschap van
mannen en vrouwen van Poolse afkomst.
73
Figuur 19: Lid van een vereniging of club in België (in procenten) – volledige dataset
13,9%
Lid van een
vereniging of club in
België
Geen lid van een
vereniging of club in
België
86,1%
Wanneer we het soort verenigingen waarvan mensen van Poolse afkomst lid zijn, van
naderbij bekijken, stellen we vast dat een meerderheid van de respondenten die lid zijn
van een organisatie, actief is binnen een vakbond, middenstandsorganisatie of
werkgeversorganisatie. 16 Ook dit is mogelijk een indicatie dat heel wat personen van
Poolse afkomst in Antwerpen sterk op hun baan gericht zijn. Gezien het beperkte
absolute aantal respondenten in ons databestand dat lid is van een vereniging, kan
hierover echter geen definitief oordeel gevormd worden.
Zoomen we in op de sociaal-culturele samenstelling van de verenigingen dan merken
we dat minder dan 10% van de mensen van Poolse afkomst die lid zijn van één of meer
verenigingen, deel uitmaakt van een organisatie met (bijna) alleen leden van Poolse
afkomst. Van de mensen van Poolse afkomst die lid zijn van een vereniging of club in
België, maakt daarentegen 90% deel uit van een organisatie met minstens de helft
leden van Belgische afkomst. Gezien het kleine aantal respondenten dat actief is in het
verenigingsleven in België, dienen we voorzichtig te zijn met uitspraken over de
etnisch-culturele samenstelling van de organisaties. Toch lijken deze bevindingen aan te
sluiten bij voorgaand onderzoek bij de Poolse gemeenschap in Antwerpen (Levrau,
Piqueray & Vancluysen 2011).
Tabel 22: Etnisch-culturele samenstelling van de verenigingen of clubs (in procenten) –
respondenten die lid zijn van een vereniging of club in België (N=58)
Verenigingen met (bijna)
alleen leden van Poolse
afkomst
Verenigingen met minstens de
helft leden van Belgische
afkomst
n
%
n
%
51
91,1
4
7,5
Eén
2
3,6
39
73,6
Meer dan één
3
5,4
10
18,9
56
100,0
53
100,0
Geen
Totaal
16
Exact 50,0% van de respondenten die lid zijn van een vereniging of club zijn lid van een vakbond,
middenstandsorganisatie of werkgeversorganisatie. Ongeveer een vierde van de personen die lid zijn van een
vereniging of club in België zijn lid van een sportvereniging.
74
4.3.4.
Determinanten bridging sociaal kapitaal
Nu we een algemeen beeld hebben van de informele en formele sociale contacten van
personen van Poolse origine, gaan we op zoek naar elementen die verschillen in
bridging sociaal kapitaal verklaren. Centraal staat de vraag welke factoren ertoe
bijdragen dat mensen van Poolse afkomst vriendschappen opbouwen, dan wel
contacten onderhouden met de autochtone meerderheid. 17 Om een antwoord te
formuleren op deze vragen, voeren we multiple regressieanalyses uit: we stellen de
variabelen ‘aantal vrienden of vriendinnen van Belgische afkomst’ en ‘contact met
mensen van Belgische afkomst uit de buurt’ afhankelijk van verschillende verklarende
variabelen die geselecteerd werden op basis van eerdere studies naar het sociaal
kapitaal van etnisch-culturele minderheidsgroepen.
Achtergrondkenmerken. Studies bij etnisch-culturele minderheden tonen aan dat
mannen, jongeren, hoogopgeleiden en personen die langer in de ontvangende
samenleving verblijven, meer autochtone vrienden hebben en frequenter contacten
onderhouden met autochtonen dan vrouwen, ouderen, laagopgeleiden en personen die
recenter in de ontvangende samenleving zijn aangekomen (Gijsberts & Dagevos 2005;
Dagevos, Schellingerhout & Vervoort 2007; Van Craen, Vancluysen & Ackaert 2007;
Martinovic, van Tubergen & Maas 2009; Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2009; van
Doorn 2011). In de eerste stap van de analyse gaan we na of deze bevindingen ook van
toepassing zijn op de Poolse gemeenschap in Antwerpen door de variabelen geslacht
(1=man, 0=vrouw), leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België op te nemen in
de analyse.
Bonding sociaal kapitaal. Voorgaand onderzoek bij leden van etnisch-culturele
minderheidsgroepen stelde een positief verband vast tussen de hoeveelheid bridging en
bonding sociaal kapitaal. Leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen die meer
vrienden of contacten hebben binnen de eigen gemeenschap zouden ook meer
interetnische vriendschapsrelaties en contacten opbouwen (Van Craen, Vancluysen &
Ackaert 2007; Nannestad, Svendsen & Svendsen 2008; Vancluysen, Van Craen &
Ackaert 2009). Om te testen of deze samenhang ook binnen de Poolse gemeenschap
bestaat, voegen we de variabelen ‘aantal vrienden van Poolse afkomst’ en ‘contact met
mensen van Poolse afkomst uit de buurt’ toe aan de analyse. We verwachten dat
mensen van Poolse afkomst die meer vrienden van Poolse afkomst hebben en
frequenter contact onderhouden met buren van Poolse afkomst, meer autochtone
vrienden hebben en meer contact onderhouden met buren van Belgische afkomst.
Etnisch-culturele samenstelling van de buurt. Een andere factor die in verschillende
studies samenhangt met bridging sociaal kapitaal van leden van etnisch-culturele
minderheidsgroepen is de etnisch-culturele samenstelling van de buurt waar ze wonen.
Concreet zou het contact tussen etnisch-culturele minderheden en autochtonen
toenemen naarmate het aandeel autochtonen in de buurt groter is (Emerson, Kimbro &
Yancey 2002; Van der Laan Bouma Doff 2004; Gijsberts & Dagevos 2005; Vancluysen,
Van Craen & Ackaert 2009). We testen deze relatie binnen de Poolse gemeenschap in
Antwerpen door de variabele ‘perceptie van de etnisch-culturele samenstelling van de
buurt’ toe te voegen: aan de respondenten werd gevraagd om zelf een inschatting te
17
Gezien het beperkt aantal mensen van Poolse afkomst in ons databestand dat lid is van een autochtone
vereniging, is het niet mogelijk om via een multiple regressieanalyse op zoek te gaan naar factoren die
samenhangen met de participatie van mensen van Poolse afkomst in autochtone organisaties.
75
maken van de samenstelling van hun woonbuurt. Antwoordcategorieën lopen van
1=bijna alleen mensen van een andere afkomst tot 5=bijna alleen mensen van
Belgische afkomst. We verwachten dat mensen van Poolse afkomst meer bridging
sociaal kapitaal opbouwen naarmate er meer mensen van Belgische origine in hun buurt
wonen.
Taalkennis. Het vierde en laatste model onderzoekt de relatie tussen taalkennis en
bridging sociaal kapitaal. Verschillende studies bij etnisch-culturele minderheden
toonden een positief verband aan tussen de beheersing van de meerderheidstaal van
deze groepen en hun interetnische contacten en vriendschappen (Fong & Isajiw 2000;
Weijters & Scheepers 2003; Van Craen, Vancluysen & Ackaert 2007; Martinovic, van
Tubergen & Maas 2009). We nemen een schaal op die de Nederlandse taalbeheersing
van de respondent in kaart brengt aan de hand van twee items (Cronbach’s
alpha=0,896). Het eerste item geeft aan in welke mate de respondent Nederlandstalige
brieven en folders begrijpt, het tweede item meet hoe veel men begrijpt als men in het
Nederlands wordt aangesproken. In beide gevallen gaat het om een subjectieve
inschatting van de respondent over zijn of haar beheersing van het Nederlands. We
verwachten dat mensen van Poolse afkomst meer autochtone vrienden hebben en vaker
met autochtone buren praten naarmate hun kennis van het Nederlands beter is.
Tabel 23 geeft een overzicht van de factoren die samenhangen met het aantal
autochtone vrienden van personen van Poolse afkomst. In overeenstemming met de
bivariate analyses vinden we alleen voor de achtergrondkenmerken geslacht en
verblijfsduur een significant verband: mannen van Poolse afkomst hebben meer
vrienden of vriendinnen van Belgische afkomst dan vrouwen van Poolse origine en het
aantal autochtone vrienden neemt toe naarmate men langer in België verblijft.
Na toevoeging van de variabele die het aantal vrienden van Poolse afkomst meet,
merken we op dat mensen van Poolse origine die veel vrienden van Poolse afkomst
hebben, ook veel autochtonen tot hun vriendenkring rekenen. We kunnen, in navolging
van eerdere studies, concluderen dat bonding en bridging sociaal kapitaal elkaar niet
uitsluiten. Verder stellen we vast dat de invloed van geslacht niet langer significant is:
mannen van Poolse afkomst hebben niet alleen meer Belgische, maar ook meer Poolse
vrienden dan vrouwen van Poolse origine. 18
Stap 3 leert ons dat de etnisch-culturele samenstelling van de buurt niet samenhangt
met het aantal interetnische vriendschapsbanden. Mogelijk komen mensen van Poolse
afkomst op andere plaatsen dan hun woonwijk in contact met autochtonen en bouwen
ze bijgevolg buiten de wijk vriendschappen op. De laatste stap van de analyse toont
aan dat de taalbeheersing van mensen van Poolse origine een belangrijke impact heeft
op de samenstelling van hun vriendenkring: naarmate mensen van Poolse afkomst het
Nederlands beter onder de knie hebben, hebben ze meer personen van Belgische
afkomst in hun vriendenkring. Verder blijkt uit deze stap dat het effect van verblijfsduur
in België slechts indirect verloopt via taalkennis. We kunnen besluiten dat personen die
langer in België verblijven, meer autochtone vrienden hebben omdat ze het Nederlands
beter beheersen.
18
De impact van opleidingsniveau wordt significant onder controle van het aantal Poolse vrienden (p=.049).
Aangezien de p-waarde slechts heel nipt onder het significantieniveau ligt en het effect niet bevestigd wordt in
andere stappen van de analyse, besteden we hier verder geen aandacht aan in de bespreking van de
resultaten.
76
77
Tabel 23: Lineaire regressieanalyse van het aantal vrienden of vriendinnen van Belgische afkomst – volledige dataset
Tabel 24 geeft weer welke kenmerken samenhangen met het contact dat personen van
Poolse afkomst hebben met autochtonen uit de buurt. Onze hypotheses met betrekking
tot opleidingsniveau en verblijfsduur worden bevestigd: mensen van Poolse origine
hebben meer contact met autochtone buren naarmate ze hoger opgeleid zijn en langer
in België verblijven. Deze bevindingen sluiten aan bij de resultaten van onze bivariate
analyses.
In de tweede stap stellen we vast dat mensen van Poolse afkomst vaker contact hebben
met autochtone buren naarmate ze regelmatiger een praatje slaan met mensen van
Poolse origine die in de buurt wonen. Ook voor de etnisch-culturele samenstelling van
de buurt wordt onze hypothese bevestigd: naarmate er meer mensen van Belgische
afkomst in hun buurt wonen, hebben personen van Poolse origine meer contact met
autochtonen.
Stap 4 leert ons tot slot dat ook de taalbeheersing van personen van Poolse afkomst
van groot belang is voor de contacten met autochtone buren. Naarmate mensen van
Poolse origine een betere kennis van het Nederlands hebben, slaan ze vaker een praatje
met autochtone buren. We merken bovendien dat de gevonden effecten van
verblijfsduur en opleidingsniveau slechts onrechtstreeks gelden. Dit impliceert dat
mensen van Poolse afkomst die langer in België verblijven en hoger opgeleid zijn, meer
contact hebben met autochtonen omdat ze het Nederlands beter beheersen.
78
79
Tabel 24: Lineaire regressieanalyse van de frequentie van contact met autochtone buren – volledige dataset
4.4.
Besluit
Sociale contacten zijn van groot belang voor de Poolse gemeenschap in Antwerpen:
bijna twee derde van de personen van Poolse origine die momenteel werken, hebben
hun job gevonden via familie of via vrienden of kennissen. Daarom hielden we de
sociale relaties van de Poolse gemeenschap in Antwerpen tegen het licht. Drie
verschillende aspecten werden onderzocht: de vriendenkring van mensen van Poolse
afkomst, hun contacten in de buurt en hun deelname aan het verenigingsleven in
België. Op basis van de resultaten kunnen we besluiten dat de Poolse gemeenschap in
Antwerpen haar sociaal kapitaal voornamelijk op een informele manier opbouwt: amper
14% van de respondenten is in België lid van een vereniging of club. Als mensen van
Poolse afkomst lid zijn, is dat meestal van een vereniging met voornamelijk leden van
Belgische afkomst.
Verder merken we op dat de vriendenkring van personen van Poolse afkomst
hoofdzakelijk uit andere mensen van Poolse origine bestaat. Terwijl meer dan 90% van
de respondenten minstens één vriend van Poolse afkomst heeft, loopt dit percentage
voor autochtone vrienden terug tot 65%. Voor de drie beste vrienden of vriendinnen in
België stellen we een gelijkaardig patroon vast: 94% van de personen van Poolse
afkomst rekent minstens één persoon van Poolse origine tot zijn drie beste vrienden of
vriendinnen. Bij 64% van de mensen van Poolse afkomst zijn de drie beste vrienden
allemaal van Poolse afkomst. Ter vergelijking: bij amper drie procent van de
respondenten zijn de drie beste vrienden allemaal van Belgische afkomst. Meer dan
70% rekent helemaal geen autochtonen tot zijn drie beste vrienden. Met betrekking tot
de contacten met buren tonen onze resultaten aan dat mensen van Poolse afkomst
ongeveer even vaak een praatje slaan met mensen van Poolse afkomst als met
autochtonen uit de buurt.
Een andere belangrijke bevinding heeft betrekking op het bridging sociaal kapitaal van
de Poolse gemeenschap in Antwerpen. Onze resultaten tonen aan dat mensen van
Poolse afkomst die veel vrienden hebben binnen de eigen gemeenschap en geregeld
een praatje slaan met buren van Poolse origine, ook meer autochtonen tot hun
vriendenkring rekenen en meer contact hebben met autochtone buren. We kunnen
besluiten dat bonding en bridging sociaal kapitaal elkaar niet uitsluiten. Integendeel,
beide vormen van sociaal kapitaal lijken elkaar te versterken.
Tot slot dient gewezen te worden op het belang van taalbeheersing voor de sociale
contacten van mensen van Poolse afkomst. Personen van Poolse origine die het
Nederlands beter onder de knie hebben, hebben niet alleen meer contacten met
mensen van Belgische afkomst, maar bouwen ook vaker vriendschappen met hen op.
Kennis van het Nederlands lijkt dan ook een belangrijke factor te zijn die mensen van
Poolse afkomst ertoe aanzet om contacten te leggen buiten de eigen gemeenschap.
80
5.
5.1.
Transnationale activiteiten
Inleiding
Telefoongesprekken, e-mailberichten, bezoekjes aan of materiële steun voor familie en
vrienden: het zijn slechts enkele manieren die migranten toelaten om banden te
onderhouden met hun land van herkomst. Deze grensoverschrijdende activiteiten van
migranten of leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen worden in de
internationale onderzoeksliteratuur verbonden met het concept ‘transnationalisme’.
Onderzoek naar de transnationale activiteiten van migranten en hun nakomelingen
vindt haar oorsprong in het begin van de jaren negentig, toen
antropologen
vaststelden dat migranten grensoverschrijdende activiteiten en netwerken ontplooiden
tussen hun herkomstland en hun land van vestiging. Deze onderzoekers definieerden
transnationalisme als ‘the process by which immigrants build social fields that link
together their country of origin and their country of residence’ (Glick Schiller, Basch &
Blanc-Szanton 1992, p. 1). Sindsdien is de betekenis van het concept geëvolueerd
naar: ‘the movements, communications, and other exchanges between people from
emigration sources and their family, friends, and other acquaintances in destination
locations’ (Dunn 2010, p. 2).
In de volgende paragrafen gaan we dieper in op de transnationale activiteiten van de
Poolse gemeenschap in Antwerpen. In een eerste paragraaf lichten we het concept
transnationalisme toe. Vervolgens zoomen we in op enkele studies naar transnationale
activiteiten bij mensen van Poolse afkomst. Hoewel deze onderzoeken een goede
indicatie vormen voor het transnationale karakter van de Poolse migratie, ontbreken
cijfergegevens over dit onderwerp. Bovendien werden de meeste studies uitgevoerd
vóór de toetreding van Polen tot de Europese Unie en/of vóór de vrijmaking van de
Belgische arbeidsmarkt, twee evoluties die de mogelijkheden voor transnationale
mobiliteit, werkgelegenheid en vestiging vergroot hebben voor mensen van Poolse
afkomst (Ryan 2011). In het laatste deel van dit hoofdstuk schetsen we aan de hand
van cijfers dan ook een actueel beeld van de transnationale activiteiten van de
geregistreerde Poolse bevolking in Antwerpen.
5.2.
5.2.1.
Literatuur
Het concept transnationalisme
Over de betekenis en de omvang van het begrip transnationalisme heeft lange tijd
onduidelijkheid bestaan. Sommige onderzoekers waren niet overtuigd van het
vernieuwende
karakter
van
het
fenomeen
en
benadrukten
dat
in
de
migratiegeschiedenis verscheidene voorbeelden terug te vinden zijn van migranten die
contacten onderhielden met vrienden en familie in het herkomstland (Glazer 1954;
Foner 1997; Smith 2003). Anderen beklemtonen daarentegen de sterke wijzigingen in
de transnationale activiteiten van migranten onder invloed van verschillende
technologische en maatschappelijke evoluties. Dankzij onder meer het internet en
goedkopere reismogelijkheden kunnen migranten nu regelmatiger, goedkoper en
nauwer contact onderhouden met vrienden en familie in hun herkomstland, zo stellen
81
de onderzoekers (Portes 2003; Snel, Engbersen & Leerkes 2004; Levitt & Jaworsky
2007).
Een ander debat heeft betrekking op de vraag welke activiteiten als transnationaal
bestempeld kunnen worden. Volgens Portes (2003, p. 875) verwijst transnationalisme
in de eerste plaats naar ‘cross-border activities of private grassroots actors, including
immigrants’. Deze activiteiten ‘van onderuit’ moeten duidelijk onderscheiden worden
van activiteiten ‘van bovenaf’, van bijvoorbeeld multinationale organisaties of
ondernemingen. Al-Ali, Black en Koser (2001) benadrukken dat er geen duidelijke en
algemene typologie bestaat van wat een transnationale activiteit is en wat niet. We
stellen echter vast dat heel wat studies een onderscheid maken tussen economische,
politieke en sociaal-culturele transnationale activiteiten (Portes 2001; Itzigsohn &
Giorguli Saucedo 2002; Snel, Engbersen & Leerkes 2004).
Voorbeelden van economische transnationale activiteiten zijn onder meer het opsturen
van geld of goederen naar vrienden of familie in het land van herkomst en
transnationaal ondernemerschap (zie o.m. Guarnizo 2003). Onder de noemer politieke
transnationale praktijken kunnen verschillende activiteiten vallen. Østergaard-Nielsen
(2003, p. 762) definieert ze als ‘various forms of direct cross-border participation in the
politics of their country of origin by both migrants and refugees (such as voting and
other support to political parties, participating in debates in the press), as well as their
indirect participation via the political institutions of the host country (or international
organizations)’.
Ook sociaal-culturele transnationale activiteiten kunnen divers van aard zijn. Portes,
Guarnizo en Landolt (1999, p. 221) omschrijven ze als ‘enterprises oriented towards the
reinforcement of a national identity abroad or the collective enjoyment of cultural
events and goods.’ Itzigsohn en Giorguli Saucedo (2002, p. 768) definiëren sociaalculturele transnationale activiteiten als ‘those transnational linkages that involve the
recreation of a sense of community that encompasses migrants and people in the place
of origin. (…) Sociocultural transnationalism refers to social practices that are more
affective oriented and less instrumental than political or economic transnationalism’.
Voorbeelden van sociaal-culturele transnationale activiteiten zijn: het onderhouden van
contacten met of bezoekjes aan familie en vrienden in het land van oorsprong of
deelname aan sociaal-culturele activiteiten in het land van verblijf die betrekking
hebben op de eigen etnisch-culturele gemeenschap.
Tot slot bestaan in de literatuur uiteenlopende visies over de impact van
transnationalisme en dan vooral over de relatie tussen transnationale betrokkenheid en
integratie. Integratie verwijst naar: ‘a process of learning a new culture, an acquisition
of rights, access to positions and statuses, a building of personal relations to members
of the receiving society and a formation of feelings of belonging and identification
towards the immigration society. Integration is an interactive process between migrants
and the receiving society. The receiving society has to learn new ways of interacting
with the newcomers and adapt its institutions to their needs’ (Heckmann 2006, p. 18).
Een eerste visie, die aanleunt bij de klassieke assimilatietheorie (Gordon 1964), stelt
dat transnationalisme en integratie elkaar uitsluiten. Leden van etnisch-culturele
minderheidsgroepen die sterk transnationaal georiënteerd zijn, kunnen zich volgens
deze visie niet (volledig) integreren in hun nieuwe omgeving (Glick Schiller, Basch &
Blanc-Szanton 1992; Faist 2000; Sana 2005). Een alternatieve opvatting beschouwt
82
transnationalisme en integratie daarentegen als twee simultane processen die geen
belemmering hoeven te vormen voor mekaar. Volgens deze visie kunnen migranten
en/of hun nakomelingen tegelijkertijd deel uitmaken van twee verschillende
samenlevingen (zie o.m. Itzigsohn & Giorguli Saucedo 2002; Levitt 2003; Levitt & Glick
Schiller 2004; Marcelli & Lowell 2005; Snel, Engbersen & Leerkes 2006; Portes 2007;
Jayaweera & Choudhury 2008; Portes, Escobar & Arana 2009; Muller 2011).
5.2.2.
Transnationale activiteiten in de Poolse gemeenschap
Onderzoek naar transnationalisme bij Poolse migranten toont aan dat zij traditioneel
sterke banden onderhouden met hun land van herkomst (Temple 1999). In het begin
van de 20e eeuw al stelden Thomas en Znaniecki (1918) een intensieve briefwisseling
vast tussen Poolse migranten in de Verenigde Staten en hun familieleden en vrienden
thuis.
Ook nu nog onderhouden veel Poolse migranten nauwe contacten met achterblijvers.
Op basis van diepte-interviews met mensen van Poolse afkomst in Leicester concludeert
Burrell (2003, p. 330): ‘Through a combination of visits, family contact and television
programmes, all the interviewees were able to speak knowledgeably about
unemployment in Poland, new shopping and fast food developments, and in some cases
fashion and music.’ Ryan et al. (2007) stelden vast dat e-mails, berichtjes en goedkope
telefoongesprekken –‘daily phone calls were not unusual’ (p. 11)- een belangrijke bron
van emotionele steun zijn voor de Poolse gemeenschap in Londen. Bovendien kunnen
zij ook voor praktische ondersteuning, zoals verschillende vormen van zorgverlening
(bvb. kinderoppas), op transnationale netwerken rekenen. Ryan et al. (2009, p. 65)
concluderen over mensen van Poolse afkomst in Londen: ‘they are often involved in
complex family networks and relationships both in Britain and back home in Poland’.
Studies naar de transnationale activiteiten van mensen van Poolse origine in België
komen tot gelijkaardige conclusies. Met betrekking tot de sociaal-culturele
transnationale activiteiten besluit Grzymała-Kazłowska (2005) op basis van diepteinterviews dat heel wat ongedocumenteerde Polen in Brussel zich in de periode vóór de
EU-toetreding niet definitief vestigden omwille van ‘strong cultural, social and economic
links with Poland’ (p. 682). Ook mensen die voltijds en langdurig werk hadden in België,
bleven nauwe contacten onderhouden met familieleden en vrienden in Polen: ‘The
majority of Polish workers try to go to Poland at least two or three times a year in order
to visit family and celebrate religious holidays, festivals and ceremonies (i.e. Christmas
or Easter, the first communions of family members, wedding ceremonies and funeral
services)’ (Grzymała-Kazłowska 2005, p. 682).
Levrau, Piqueray & Vancluysen (2011, p. 91) besluiten op basis van
semigestructureerde interviews met Poolse sleutelfiguren in Antwerpen dat mensen van
Poolse afkomst het, ook na de toetreding van Polen tot de Europese Unie, als ‘een soort
van plicht’ ervaren om feestdagen met familie in het land van herkomst te vieren
‘vanwege hun diepe hechting met Polen’. Daarnaast onderhouden mensen van Poolse
origine volgens de onderzoekers contacten met achterblijvers via internet en langs de
telefoon.
Naast de sociaal-culturele activiteiten lijken ook economische transnationale activiteiten
gemeengoed bij de Poolse gemeenschap in België. Op basis van haar onderzoek bij
ongedocumenteerde Polen in Brussel concludeert Paspalanova (2006, p. 296): ‘all
83
commuters and over 90% of the undocumented settlers are sending money and goods
to their country of origin’. Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki (2009) benadrukken dat
deze transfers een belangrijke bijdrage leveren tot de groei van de Poolse lokale en
regionale samenleving en dat er een hogere levensstandaard is in die steden en regio’s
waar meer migratie is.
Met betrekking tot de politieke transnationale activiteiten stellen Levrau, Piqueray &
Vancluysen (2011) dat bij de laatste Poolse verkiezingen heel wat mensen van Poolse
afkomst in België gestemd hebben.
Volgens Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki (2009, p. 92) zijn de contacten met het
thuisfront voornamelijk in de eerste fase van de migratie van belang: ‘In the first phase
of their stay abroad, both migrants and their loved ones in Poland try to maintain the
ties and social relations that existed before the journey abroad.’ Naarmate de
migranten hun dagdagelijkse activiteiten en verantwoordelijkheden opnemen, nemen
de nostalgische gevoelens af.
5.3.
Resultaten
In de literatuur worden meestal drie types transnationale activiteiten onderscheiden:
sociaal-culturele, economische en politieke (cf. supra). In de volgende paragraaf lichten
we de verschillende transnationale activiteiten van de Poolse gemeenschap in
Antwerpen achtereenvolgens toe. Tot slot gaan we dieper in op de factoren die
samenhangen met het onderhouden van transnationale contacten. We stellen ons ook
de vraag hoe de transnationale betrokkenheid van personen van Poolse afkomst zich
verhoudt tot hun positie in de Belgische samenleving.
5.3.1.
Sociaal-culturele transnationale activiteiten
In de survey werden vier sociaal-culturele activiteiten bevraagd: telefonisch contact met
familie of vrienden in het land van herkomst, contacten via het internet, bezoeken aan
achterblijvers in Polen en het al dan niet kijken naar een Poolstalige televisiezender.
Met betrekking tot de telefonische contacten met het herkomstland blijkt uit tabel 25
dat deze frequent voorkomen binnen de Poolse gemeenschap in Antwerpen. Amper 4%
van de respondenten telefoneert nooit met familieleden of vrienden in Polen. Ongeveer
tweederde van de mensen van Poolse afkomst heeft minstens één keer per week
telefonisch contact met verwanten of vrienden in Polen. Ruim een kwart zelfs bijna elke
dag.
84
Tabel 25: Telefonisch contact met familie of vrienden in Polen (in procenten) – volledige dataset
n
%
Nooit
16
3,8
Enkele keren per jaar
43
10,3
Ongeveer één keer per maand
84
20,1
Zeker één keer per week
158
37,8
Bijna elke dag
117
28,0
Totaal
418
100,0
In tabel 26 gaan we na of het telefonisch contact met het herkomstland verschilt naar
geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België. We stellen een significant
verband vast tussen telefonisch contact en leeftijd: personen uit de middelste
leeftijdscategorie (31-50 jaar) hebben het meest telefonisch contact met achterblijvers.
Verder merken we op dat mensen van Poolse afkomst die 15 jaar of langer in België
verblijven, het minst vaak telefoneren met familieleden of vrienden in Polen. Toch heeft
nog steeds 92% van de mensen in deze leeftijdscategorie telefonisch contact met hun
land van herkomst.
Tabel 26: Telefonisch contact met familie of vrienden in Polen naar geslacht, leeftijd,
opleidingsniveau en verblijfsduur in België (in procenten) – volledige dataset
Telefonisch contact met familie of vrienden in
Polen
n
%
402
96,2
Man
153
95,6
Vrouw
249
96,5
18-30 jaar
108
93,1
31-50 jaar
228
98,7
51-70 jaar
66
93,0
Totaal
Geslacht
Leeftijd*
Opleidingsniveau
Maximaal basisonderwijs
22
100,0
Lager secundair onderwijs
237
96,7
Hoger secundair onderwijs
84
93,3
Hoger onderwijs
58
96,7
0-4 jaar
99
99,0
5-9 jaar
118
99,2
10-14 jaar
106
95,5
≥ 15 jaar
79
91,9
Verblijfsduur in België*
2
Chi * p< .05 ** p < .01
85
Verschillende onderzoeken hebben aangetoond dat het internet een belangrijke rol
speelt in de ontwikkeling van transnationale gemeenschappen (Ghorashi & Boersma
2009; Fong, Cao & Chan 2010; Metykova 2010). Om een beeld te krijgen van de rol
van het internet in de transnationale betrokkenheid van mensen van Poolse afkomst,
werd gevraagd naar de regelmaat waarmee zij in de afgelopen maand het internet
gebruikt hebben om e-mails te versturen naar of te chatten met familie of vrienden in
Polen. Daarnaast gingen we na hoe dikwijls de respondenten de afgelopen maand
Poolse websites hebben bezocht. Telkens konden ze kiezen tussen de
antwoordcategorieën nooit, ongeveer één keer per maand, ongeveer één keer per
week, meerdere dagen per week en elke dag.
Tabel 27: Transnationale activiteiten via internet (in procenten) – volledige dataset
E-mails
Chatten
Poolse websites
n
%
n
%
n
%
191
46,0
185
44,6
87
20,9
Ongeveer één keer per maand
80
19,3
51
12,3
44
10,6
Ongeveer één keer per week
67
16,1
71
17,1
58
13,9
Meerdere dagen per week
46
11,1
63
15,2
77
18,5
Elke dag
31
7,5
45
10,8
150
36,1
415
100,0
415
100,0
416
100,0
Nooit
Totaal
Het bezoeken van Poolse websites gebeurt het meest frequent: ruim een derde van de
respondenten surft dagelijks naar een of meerdere Poolse websites. E-mails versturen
naar of chatten met familieleden of vrienden in Polen gebeurt minder vaak.
Respectievelijk 7,5% en 10,8% van de ondervraagden doet dit dagelijks. Het aandeel
respondenten dat nooit een e-mail verstuurt naar of chat met achterblijvers in Polen is
ongeveer even groot (respectievelijk 46% en 45%). Ter vergelijking: ‘slechts’ een vijfde
van de respondenten geeft aan nooit Poolse websites te bezoeken.
De drie variabelen vormen een betrouwbare schaal die de rol van het internet in de
sociaal-culturele transnationale activiteiten weergeeft (Cronbach’s alpha=0,698). De
schaal neemt waarden aan tussen één en vijf, een hogere score wijst op een
regelmatiger contact met Polen via internet. In tabel 28 gaan we na of de schaalscores
verschillen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België.
86
Tabel 28: Transnationale activiteiten via internet naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en
verblijfsduur in België (gemiddelden op een schaal van 1 tot 5) – volledige dataset
Transnationale contacten via internet
Totaal
2,63
Geslacht
Man
2,70
Vrouw
2,58
Leeftijd**
18-30 jaar
2,95
31-50 jaar
2,70
51-70 jaar
1,85
Opleidingsniveau**
Maximaal basisonderwijs
2,02
Lager secundair onderwijs
2,56
Hoger secundair onderwijs
2,63
Hoger onderwijs
3,13
Verblijfsduur in België
0-4 jaar
2,76
5-9 jaar
2,70
10-14 jaar
2,62
≥ 15 jaar
2,40
ANOVA * p< .05 ** p < .01
De resultaten tonen aan dat de jongste respondenten (18-30 jaar) vaker gebruik maken
van het internet om op de hoogte te blijven van ontwikkelingen in Polen dan oudere
mensen van Poolse afkomst. Ook personen die hoger onderwijs hebben genoten,
gebruiken het internet frequenter om in contact te blijven met hun land van herkomst.
Voor geslacht en verblijfsduur stellen we geen significante verschillen vast.
Naast de contacten met familie of vrienden in Polen via telefoon en internet
onderzochten we ook of en hoe frequent mensen van Poolse afkomst op familie- of
vriendenbezoek gaan in hun land van herkomst (nooit, één keer om de twee à drie jaar,
één keer per jaar, twee à drie keer per jaar, vier à vijf keer per jaar, meer dan vijf keer
per jaar). Tabel 29 toont ons dat een bezoek aan Polen allesbehalve uitzonderlijk is
binnen de Poolse gemeenschap in Antwerpen: slechts 3% van de respondenten bezoekt
nooit familie of vrienden in Polen. Bovendien reist meer dan 60% van de ondervraagden
meerdere keren per jaar naar zijn of haar herkomstland.
Wanneer we het aandeel respondenten dat meerdere keren per jaar naar Polen reist,
vergelijken naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (tabel 30),
toont een chi-kwadraatanalyse een verschil voor verblijfsduur. Mensen die 15 jaar of
langer in België wonen, reizen minder vaak naar Polen dan mensen van Poolse afkomst
die minder lang in ons land verblijven. Personen die zich het minst lang in België
gevestigd hebben (0-4 jaar), keren het vaakst terug naar Polen om vrienden of familie
te bezoeken.
87
Tabel 29: Bezoek aan vrienden of familie in Polen (in procenten) – volledige dataset
n
%
Nooit
13
3,1
Eén keer om de twee à drie jaar
34
8,1
Eén keer per jaar
114
27,3
Twee à drie keer per jaar
215
51,4
34
8,1
8
1,9
418
100,0
Vier à vijf keer per jaar
Meer dan vijf keer per jaar
Totaal
Tabel 30: Meerdere keren per jaar bezoek aan familie of vrienden in Polen naar geslacht, leeftijd,
opleidingsniveau en verblijfsduur in België (in procenten) – volledige dataset
Bezoekt familie of vrienden in Polen
(meerdere keren per jaar)
n
%
Totaal
257
61,5
97
60,6
160
62,0
18-30 jaar
69
59,5
31-50 jaar
141
61,0
51-70 jaar
47
66,2
13
59,1
Lager secundair onderwijs
143
58,4
Hoger secundair onderwijs
59
65,6
Hoger onderwijs
41
68,3
0-4 jaar
74
74,0
5-9 jaar
76
63,9
10-14 jaar
66
59,5
≥ 15 jaar
41
47,7
Geslacht
Man
Vrouw
Leeftijd
Opleidingsniveau
Maximaal basisonderwijs
Verblijfsduur in België**
2
Chi : *p< .05 **p < .01
Een laatste sociaal-culturele transnationale activiteit die bevraagd werd, is de frequentie
waarmee mensen van Poolse afkomst naar Poolstalige televisiezenders kijken. Tabel 31
leert ons dat deze activiteit sterk verspreid is onder de Poolse gemeenschap in
Antwerpen. Bijna 72% van de respondenten geeft aan dagelijks naar Poolstalige
televisiezenders te kijken. Een kleine minderheid van 11% kijkt nooit naar Poolse
televisieprogramma’s.
88
Tabel 31: Kijken naar Poolstalige televisiezenders (in procenten) – volledige dataset
n
%
Nooit
46
11,0
Ongeveer één keer per maand
24
5,7
Ongeveer één keer per week
18
4,3
Meerdere keren per week
30
7,2
Elke dag
300
71,8
Totaal
418
100,0
Wanneer we inzoomen op de respondenten die dagelijks naar een Poolstalige
televisiezender kijken, stellen we vast dat personen uit de middelste leeftijdscategorie
het sterkst vertegenwoordigd zijn in deze groep: ruim drie vierde van de respondenten
tussen 31 en 50 jaar kijkt dagelijks naar de Poolstalige televisie. In de jongste
leeftijdscategorie (18-30 jaar) loopt dit aandeel terug tot 60%. Met betrekking tot
opleidingsniveau blijkt het aandeel respondenten dat dagelijks naar Poolstalige
televisieprogramma’s kijkt, het grootst in de laagst opgeleide groep (maximaal
basisonderwijs) en het kleinst bij mensen met een diploma hoger onderwijs. De
percentages bedragen respectievelijk 96% en 52%. We stellen geen significante
verschillen vast naar geslacht en verblijfsduur in België.
Tabel 32: Dagelijkse consumptie van Poolstalige televisiezenders naar geslacht, leeftijd,
opleidingsniveau en verblijfsduur in België (in procenten) – volledige dataset
Consumptie Poolstalige televisiezenders
(dagelijks)
n
%
Totaal
300
71,8
Man
123
76,9
Vrouw
177
68,6
18-30 jaar
70
60,3
31-50 jaar
179
77,5
51-70 jaar
51
71,8
21
95,5
Lager secundair onderwijs
183
74,7
Hoger secundair onderwijs
65
72,2
Hoger onderwijs
31
51,7
0-4 jaar
76
76,0
5-9 jaar
88
73,9
10-14 jaar
78
70,3
≥ 15 jaar
58
67,4
Geslacht
Leeftijd**
Opleidingsniveau**
Maximaal basisonderwijs
Verblijfsduur in België
2
Chi : *p< .05 **p < .01
89
5.3.2.
Economische transnationale activiteiten
Onderzoek toont aan dat heel wat mensen van Poolse afkomst naar het buitenland
migreren om geld te verdienen en zo de levensstandaard van hun familie te verhogen
of geld te sparen voor een eigen huis (Jordan 2002; Grzymała-Kazłowska 2005;
Paspalanova 2006; Ryan et al. 2009; White 2010). Het is bijgevolg interessant om na
te gaan in welke mate mensen van Poolse afkomst zich engageren in
grensoverschrijdende economische activiteiten. We onderzoeken in de eerste plaats of
en hoe vaak mensen van Poolse afkomst remittances opsturen naar achterblijvers in
het herkomstland: we peilden naar de frequentie waarmee men goederen en geld
opstuurt naar familieleden of vrienden in Polen. Daarnaast gingen we na of en met
welke regelmaat mensen van Poolse afkomst geld overmaken aan goede doelen in
Polen. Tot slot vroegen we de respondenten of ze nog een huis bezitten in hun land van
herkomst.
Uit tabel 33 blijkt dat 35% van de bevraagden (minstens één keer per jaar) goederen
opstuurt naar familieleden of vrienden in Polen. Bijna twee derde van de mensen van
Poolse afkomst zegt dit nooit te doen. Wanneer we inzoomen op de minderheid die
goederen opstuurt, toont de analyse dat vrouwen sterker vertegenwoordigd zijn in deze
groep dan mannen. Mensen van Poolse origine uit de oudste leeftijdscategorie (51-70
jaar) sturen het meest goederen of producten naar hun herkomstland: ruim 45% van
de ondervraagden uit deze leeftijdscategorie doet dit minstens één keer per jaar. Bij de
18-30-jarigen zakt dit aandeel tot 28%. Respondenten die tussen de 10 en de 14 jaar
in België verblijven, sturen het vaakst goederen naar huis. Personen van Poolse
afkomst die 15 jaar of langer in België verblijven, doen dit het minst.
Tabel 33: Goederen of producten opsturen naar familie of vrienden in Polen (in procenten) –
volledige dataset
n
%
271
65,3
Eén keer per jaar
53
12,8
Meerdere keren per jaar
91
21,9
415
100
Nee
Totaal
90
Tabel 34: Minstens één keer per jaar goederen of producten opsturen naar familie of vrienden in
Polen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur (in procenten) – volledige dataset
Stuurt goederen of producten op naar familie of
vrienden in Polen
(minstens één keer per jaar)
n
%
Totaal
144
34,7
44
27,7
100
39,1
18-30 jaar
32
28,1
31-50 jaar
79
34,3
51-70 jaar
33
46,5
Geslacht*
Man
Vrouw
Leeftijd*
Opleidingsniveau
Maximaal basisonderwijs
8
36,4
Lager secundair onderwijs
81
33,1
Hoger secundair onderwijs
38
43,2
Hoger onderwijs
17
28,3
0-4 jaar
32
32,0
5-9 jaar
44
37,3
10-14 jaar
49
44,5
≥ 15 jaar
19
22,4
Verblijfsduur in België*
2
Chi : *p< .05 **p < .01
Wat transnationale geldtransfers betreft, blijkt uit tabel 35 dat bijna de helft van de
respondenten minstens één keer per jaar geld overmaakt aan familieleden of vrienden
in Polen. Een derde van de ondervraagden doet dit meerdere keren per jaar.
Tabel 35: Geld opsturen naar familie of vrienden in Polen (in procenten) – volledige dataset
n
%
223
53,5
56
13,4
Meerdere keren per jaar
138
33,1
Totaal
417
100,0
Nee
Eén keer per jaar
Wanneer we de respondenten die minstens één keer per jaar geld opsturen naar Polen,
onder de loep nemen, merken we, net als bij het opsturen van goederen, dat mensen
uit de oudste leeftijdscategorie (51-70 jaar) het meest frequent geld overmaken aan
hun land van herkomst: bijna 60% van de respondenten uit deze leeftijdscategorie doet
dit minstens een keer per jaar. Voor de jongste leeftijdscategorie (18-30 jaar) bedraagt
dit percentage 37%. Verder tonen de cijfers aan dat mensen van Poolse afkomst die het
minst lang in België verblijven (0-4 jaar), het vaakst geld overmaken aan familieleden
of vrienden in Polen. Mensen die 15 jaar of langer in België verblijven, doen dit het
91
minst vaak. Voor geslacht en opleidingsniveau stellen we geen significante verschillen
vast.
Tabel 36: Minstens één keer per jaar geld overmaken aan familie of vrienden in Polen naar
geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur (in procenten) – volledige dataset
Maakt geld over aan familie of vrienden in Polen
(minstens één keer per jaar)
n
%
Totaal
194
46,4
73
45,6
121
47,1
18-30 jaar
42
36,5
31-50 jaar
110
47,6
51-70 jaar
42
59,2
10
45,5
Lager secundair onderwijs
118
48,2
Hoger secundair onderwijs
46
51,1
Hoger onderwijs
20
33,3
0-4 jaar
55
55,0
5-9 jaar
61
51,3
10-14 jaar
48
43,2
≥ 15 jaar
30
35,3
Geslacht
Man
Vrouw
Leeftijd**
Opleidingsniveau
Maximaal basisonderwijs
Verblijfsduur in België*
2
Chi : * p< .05 ** p < .01
Ten derde gaan we na of en hoe frequent mensen van Poolse afkomst geld overmaken
aan goede doelen in hun land van herkomst. Tabel 37 toont aan dat slechts een kleine
minderheid van de Poolse gemeenschap in Antwerpen zich hiervoor engageert: minder
dan 20% van de respondenten maakt (minstens één keer per jaar) geld over aan goede
doelen in Polen. 19
Tabel 37: Geld overmaken aan goede doelen in Polen (in procenten) – volledige dataset
n
%
339
81,3
Eén keer per jaar
62
14,9
Meerdere keren per jaar
16
3,8
417
100,0
Nee
Totaal
19
Gezien het kleine aantal respondenten dat geld overmaakt, worden de resultaten niet verder opgesplitst.
92
Een laatste economische transnationale activiteit die werd bevraagd, is het huizenbezit
in Polen. Ruim 40% van de ondervraagden zegt nog een huis te bezitten in hun land
van herkomst. Wanneer we inzoomen op deze groep, stellen we vast dat voornamelijk
personen uit de hoogste leeftijdscategorie (51-70 jaar) nog een huis bezitten in Polen:
iets meer dan de helft van de personen in deze groep beantwoordt de vraag over het
huizenbezit positief. Bij de jongste leeftijdscategorie (18-30 jaar) bedraagt dit aandeel
30%. Er bestaan geen significante verschillen naar geslacht, opleidingsniveau en
verblijfsduur in België.
Figuur 20: Huis bezitten in Polen (in procenten) – volledige dataset
40,5%
59,5%
Geen huis in Polen
Huis in Polen
Tabel 38: Huis in Polen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur (in procenten) –
volledige dataset
Heeft een huis in Polen
n
%
168
40,2
62
39,0
106
41,4
18-30 jaar
34
29,8
31-50 jaar
98
42,6
51-70 jaar
36
50,7
8
36,4
Lager secundair onderwijs
102
42,0
Hoger secundair onderwijs
38
42,2
Hoger onderwijs
20
33,3
0-4 jaar
41
41,0
5-9 jaar
55
46,2
10-14 jaar
43
39,4
≥ 15 jaar
29
34,1
Totaal
Geslacht
Man
Vrouw
Leeftijd*
Opleidingsniveau
Maximaal basisonderwijs
Verblijfsduur in België
2
Chi : * p< .05 ** p < .01
93
5.3.3.
Politieke transnationale activiteiten
Naast sociaal-culturele en economische transnationale activiteiten kunnen migranten
zich ook engageren in grensoverschrijdende activiteiten die politiek van aard zijn. In de
survey werd de nadruk gelegd op de directe vormen van participatie aan de politiek in
het herkomstland: we gingen na in welke mate mensen van Poolse afkomst gaan
stemmen wanneer het in Polen verkiezingen zijn. Respondenten konden kiezen uit drie
antwoordcategorieën: ‘ik ga niet stemmen’, ‘ik stem vanuit België’ of ‘ik ga in Polen
stemmen’.
Figuur 21: Wanneer het in Polen verkiezingen zijn, gaat u dan stemmen? (in procenten) –
volledige dataset
3,8%
Niet stemmen
32,1%
63,6%
Stemmen vanuit België
Stemmen in Polen
Figuur 21 toont ons dat slechts een minderheid van 36% van de respondenten gaat
stemmen wanneer het verkiezingen zijn in Polen. De absolute meerderheid van deze
groep brengt zijn stem uit vanuit België. Ongeveer 4% van de ondervraagden geeft aan
terug te keren naar Polen om deel te nemen aan de verkiezingen. Wanneer we de
resultaten opsplitsen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België
(tabel 39), stellen we geen significante verschillen vast tussen de groep mensen die
stemmen (in Polen of België) en de mensen die geen stem uitbrengen bij verkiezingen
in Polen.
94
Tabel 39: Stemmen bij Poolse verkiezingen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en
verblijfsduur in België (in procenten) – volledige dataset
Stemt bij Poolse verkiezingen
n
%
150
36,1
Man
59
36,9
Vrouw
91
35,5
18-30 jaar
36
31,3
31-50 jaar
89
38,5
51-70 jaar
25
35,7
6
27,3
Lager secundair onderwijs
83
34,2
Hoger secundair onderwijs
34
37,8
Hoger onderwijs
27
45,0
0-4 jaar
38
38,0
5-9 jaar
41
34,7
10-14 jaar
39
35,5
≥ 15 jaar
32
37,2
Totaal
Geslacht
Leeftijd
Opleidingsniveau
Maximaal basisonderwijs
Verblijfsduur in België
2
Chi : * p< .05 ** p < .01
5.3.4.
Determinanten van transnationale betrokkenheid
In de volgende paragraaf gaan we na welke factoren samenhangen met het
transnationale engagement van mensen van Poolse afkomst. Hiertoe voeren we een
multiple regressieanalyse uit. Concreet nemen we één van de meest frequent
voorkomende transnationale activiteiten onder de loep, namelijk de frequentie waarmee
mensen van Poolse afkomst in Antwerpen telefonisch contact hebben met familie of
vrienden in Polen. We stellen deze variabele afhankelijk van enkele variabelen waarvan
onderzoek heeft aangetoond dat ze kunnen samenhangen met de transnationale
betrokkenheid van etnisch-culturele minderheden.
Achtergrondkenmerken. In een eerste stap van de analyse onderzoeken we de invloed
van geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur. Onderzoek heeft uitgewezen
dat deze kenmerken kunnen samenhangen met de transnationale betrokkenheid van
etnisch-culturele minderheden (Itzigsohn & Giorguli Saucedo 2002; Guarnizo, Portes &
Haller 2003; Portes 2003; Preston, Kobayashi & Man 2006; Snel, Engbersen & Leerkes
2006; Portes, Escobar & Arana 2009).
Beroepssituatie. Transnationale activiteiten kosten geld. Bijgevolg is het mogelijk dat de
transnationale betrokkenheid van migranten afhankelijk is van de financiële
mogelijkheden waarover ze beschikken (Al-Ali, Black & Koser 2001). Om na te gaan of
we deze samenhang kunnen terugvinden bij de Poolse gemeenschap in Antwerpen,
nemen we de variabele ‘beroepssituatie’ (0=geen betaald werk, 1=betaald werk) op in
95
een tweede stap van de analyse. Op basis van het onderzoek van Itzigsohn & Giorguli
Saucedo (2002) schuiven we de hypothese naar voor dat mensen zonder job minder
telefonisch contact hebben met het herkomstland dan mensen met een vaste baan.
Klassieke assimilatietheorie. In een volgende stap gaan we de relatie na tussen het
transnationale engagement van individuen en hun positie in de ontvangende
samenleving aan de hand van de klassieke assimilatietheorie (Gordon 1964). Volgens
deze theorie leidt een sterke transnationale gerichtheid tot een gebrekkige integratie in
de ontvangende samenleving en bestaat er een negatieve relatie tussen beide
processen.
Om dit model te testen nemen we een variabele op die de taalbeheersing van mensen
van Poolse afkomst meet. We voegen een schaal toe die de (subjectieve) beheersing
van het Nederlands van mensen van Poolse afkomst weergeeft aan de hand van twee
items (Cronbach’s alpha=0,896): een item dat meet in welke mate men
Nederlandstalige brieven of folders begrijpt en een item dat nagaat in welke mate men
begrijpt wat mensen zeggen als die hen in het Nederlands aanspreken. Daarnaast
voegen we de variabele toe die de frequentie weergeeft waarmee mensen van Poolse
afkomst een praatje slaan met autochtonen uit de buurt.
Op basis van de klassieke assimilatietheorie verwachten we dat mensen van Poolse
afkomst minder telefonisch contact hebben met hun land van herkomst naarmate ze de
meerderheidstaal beter beheersen en meer contact hebben met autochtonen.
Betrokkenheid op het land van herkomst. In navolging van Itzigsohn & Giorguli Saucedo
(2002) gaan we in een vierde stap na of er een samenhang bestaat tussen de
transnationale betrokkenheid van etnisch-culturele minderheden en hun betrokkenheid
op het land van herkomst. Hiertoe nemen we twee variabelen op in onze analyse: de
verblijfsintentie van de respondent en zijn of haar identificatie met Polen.
Verblijfsintentie. Uit de literatuur rond transnationalisme blijkt dat migranten die
permanent naar hun land van herkomst willen terugkeren, sterker transnationaal
betrokken zijn dan mensen die geen definitieve terugkeer plannen (Itzigsohn & Giorguli
Saucedo 2002). Levrau, Piqueray & Vancluysen (2011) stelden bij de Poolse
gemeenschap in Antwerpen vast dat heel wat mensen van Poolse origine dromen van
een terugkeer naar hun herkomstland, maar vrezen voor een moeilijke reïntegratie in
Polen. Om een vangnet te hebben bij hun terugkeer, onderhouden zij mogelijk meer
contacten met hun herkomstland.
We gaan na of deze indicaties uit de literatuur bevestigd worden voor de Poolse
gemeenschap in Antwerpen door de variabele verblijfsintentie (1=van plan om de
toekomst permanent in Polen te gaan wonen; 0=geen permanente terugkeer naar
Polen of weet niet) op te nemen in ons model. We verwachten dat mensen die definitief
naar Polen willen terugkeren, zich sterker transnationaal engageren.
Identificatie met Polen. Op basis van hun onderzoek bij migranten in Nederland
concluderen Snel, Engbersen & Leerkes (2004) dat mensen die zich sterker identificeren
met hun herkomstland, meer transnationale activiteiten ontplooien. We testen deze
bevinding bij de Poolse gemeenschap in Antwerpen en nemen een schaal op die ons een
beeld geeft van de identificatie met het land van herkomst. De schaal (Cronbach’s
alpha=0,770) bestaat uit vijf items (‘ik beschouw mezelf als een Pool’, ‘ik heb vaak spijt
dat ik van Poolse afkomst ben’, ‘ik ben blij dat ik van Poolse afkomst ben’, ‘ik heb vaak
96
het gevoel dat Polen waardeloos is’ en ‘ik heb een goed gevoel over Polen’) waarmee de
respondenten zich helemaal eens, eerder eens, noch eens noch oneens, eerder oneens
en helemaal oneens konden verklaren. De antwoorden op de stellingen werden zo
gehercodeerd dat een hogere score op een positievere houding ten aanzien van Polen
wijst. Onze hypothese luidt: mensen van Poolse afkomst die zich sterker identificeren
met hun herkomstland, hebben een sterkere transnationale betrokkenheid.
Religie. Op basis van een onderzoek bij vluchtelingen van Iraakse, Afghaanse, Iraanse
en Somalische afkomst in Nederland kwam Muller (2011) tot de conclusie dat gelovigen
meer transnationale contacten onderhouden met familie in het herkomstland. We testen
deze vaststelling bij de Poolse gemeenschap in Antwerpen door de variabele geloof
(1=gelovig, 0=ongelovig) op te nemen in de laatste stap van de analyse. We
verwachten dat mensen van Poolse afkomst die zichzelf als gelovig omschrijven, meer
telefonische contacten hebben met familie en vrienden in Polen dan personen die
zichzelf ongelovig noemen.
97
98
Tabel 40: Lineaire regressieanalyse van de frequentie waarmee men telefonisch contact heeft met familie of vrienden in Polen – volledige dataset
In overeenstemming met de bivariate analyse stellen we een significante samenhang
vast met leeftijd en verblijfsduur in België (zie tabel 40). In de eerste plaats merken we
op dat mensen van Poolse afkomst regelmatiger telefonisch contact hebben met familie
en vrienden in Polen naarmate ze ouder zijn. 20 Ten tweede kunnen we concluderen dat
er voor de Poolse gemeenschap in Antwerpen een negatieve relatie bestaat tussen de
verblijfsduur in België en de transnationale contacten: naarmate mensen van Poolse
afkomst langer in België verblijven, hebben ze minder frequent contact met
achterblijvers in Polen. Geslacht en opleidingsniveau hebben geen impact op de
frequentie van transnationale contacten. 21 Als we de tweede stap van de analyse onder
de loep nemen, stellen we vast dat mensen van Poolse afkomst die betaald werk
hebben, opmerkelijk vaker telefonisch contact onderhouden met achterblijvers in Polen.
Uit de resultaten van onze derde stap leiden we af dat de klassieke assimilatietheorie
niet onverkort geldt voor de Poolse gemeenschap in Antwerpen. Hoewel mensen van
Poolse afkomst minder telefonisch contact hebben met familie en vrienden in Polen
naarmate ze het Nederlands beter beheersen, lopen de resultaten met betrekking tot
het contact met autochtonen in de tegengestelde richting dan we op basis van de
assimilatietheorie verwachten. Personen van Poolse afkomst die regelmatig een praatje
slaan met mensen van Belgische afkomst uit de buurt, voeren meer telefoongesprekken
met het thuisland. Deze bevinding sluit aan bij de conclusies rond de sociale contacten
van de Poolse gemeenschap (hoofdstuk 4), waar we vaststelden dat bonding en
bridging sociaal kapitaal elkaar niet per definitie uitsluiten. Onze resultaten suggereren
dat de relatie tussen bridging sociaal kapitaal en grensoverschrijdend bonding kapitaal
in dezelfde richting loopt.
Mensen die definitief naar Polen willen terugkeren, telefoneren regelmatiger naar familie
en vrienden in Polen dan mensen van Poolse afkomst die een definitieve terugkeer naar
Polen uitsluiten of hierover nog geen beslissing genomen hebben, zo blijkt uit stap 4.
De mate waarin de respondent zich identificeert met zijn of haar herkomstland heeft in
onze analyses daarentegen geen significante impact op het transnationale engagement
van de respondenten.
Tot slot stellen we vast dat mensen van Poolse afkomst die zichzelf gelovig noemen,
vaker telefoongesprekken voeren met familie en vrienden in Polen dan mensen van
Poolse afkomst die zichzelf als ongelovig omschrijven.
5.4.
Besluit
Hoe intens is de band die mensen van Poolse afkomst in Antwerpen onderhouden met
hun land van herkomst? Dat is de vraag die we in dit hoofdstuk trachtten te
beantwoorden. We hielden verschillende sociaal-culturele, economische en politieke
transnationale activiteiten van de Poolse gemeenschap in Antwerpen tegen het licht en
gingen op zoek naar factoren die samenhangen met het transnationale engagement.
20
In paragraaf 5.3.1 stelden we reeds dat jongeren meer dan ouderen gebruik maken van de mogelijkheden
van het internet om contact te houden met het land van herkomst.
21
De impact van opleidingsniveau wordt significant in de vierde stap van de analyse (p=0,046). Aangezien de
p-waarde slechts heel nipt onder het significantieniveau ligt en het effect niet bevestigd wordt in voorgaande
stappen, besteden we hier geen aandacht aan in de bespreking van de resultaten.
99
Onze analyses tonen aan dat de Poolse gemeenschap in Antwerpen in sterke mate
contacten onderhoudt met achterblijvers in het land van herkomst. Zo telefoneert twee
derde van de respondenten minstens één keer per week met familie of vrienden in
Polen, keert meer dan 60% van de ondervraagden meer dan één keer per jaar terug
naar Polen en kijkt 72% dagelijks naar Poolstalige televisiezenders. Mensen die 15 jaar
of langer in België verblijven, onderhouden het minst vaak telefonisch contact met het
land van herkomst en gaan het minst vaak op bezoek in Polen. Ook het internet is een
populair medium om grensoverschrijdende contacten te onderhouden: respectievelijk
een vijfde en een vierde van de respondenten e-mailt of chat meerdere keren per week
of elke dag met familie of vrienden in Polen. Surfen naar Poolse websites gebeurt
frequenter: meer dan de helft van de ondervraagden zegt dit meerdere keren per week
of dagelijks te doen. Voornamelijk hoogopgeleiden en jongeren maken gebruik van de
mogelijkheden van het internet.
Wat de economische betrokkenheid met Polen betreft, blijkt dat ongeveer de helft van
de mensen van Poolse afkomst (minstens één keer per jaar) geld overmaakt aan
familieleden of vrienden in Polen en 35% van de respondenten (minstens één keer per
jaar) goederen opstuurt naar achterblijvers. Vooral mensen uit de oudste
leeftijdscategorie (51-70 jaar) doen dit regelmatig. Jongeren (18-30 jaar) en personen
die 15 jaar of langer in België verblijven, doen dit het minst vaak. Tot slot blijkt dat iets
meer dan 40% van de respondenten een huis bezit in Polen. Opnieuw gaat het
voornamelijk om personen uit de oudste leeftijdscategorie (51-70 jaar).
Wat politieke transnationale activiteiten betreft, bleek uit onze analyses dat 36% van de
respondenten gaat stemmen wanneer het in Polen verkiezingen zijn. Een kleine
minderheid van 4% keert terug naar Polen om zijn of haar stem uit te brengen.
Aan de hand van een multiple regressieanalyse gingen we in een tweede deel op zoek
naar kenmerken die in verband staan met de frequentie van telefonisch contact met
achterblijvers in Polen. Deze analyse toont een relatie met de beroepssituatie en de
verblijfsduur: mensen van Poolse afkomst met een betaalde job en respondenten die
nog maar recent in België wonen, telefoneren vaker met vrienden of familie in het
herkomstland dan personen zonder betaalde job en zij die al een lange tijd in België
verblijven. Ook met betrekking tot leeftijd bestaat er een significante samenhang:
oudere mensen van Poolse afkomst hebben vaker telefonisch contact met achterblijvers
in Polen dan jongere mensen van Poolse afkomst.
Daarnaast blijkt dat een zwakke beheersing van het Nederlands en frequent contact
met autochtone buren gepaard gaan met meer telefonisch contact met familie en
vrienden in Polen. Deze bevindingen geven geen eenduidig antwoord op de vraag of
transnationalisme en integratie elkaar uitsluiten dan wel simultane processen kunnen
zijn. Tot slot toonden de analyses dat respondenten die in de toekomst definitief naar
Polen willen terugkeren en gelovigen regelmatiger een telefoongesprek voeren met
familie of vrienden in hun herkomstland dan respondenten die (nog) geen definitieve
terugkeer plannen en zij die zichzelf als ongelovig omschrijven.
100
6.
6.1.
Identiteitsbeleving
Inleiding
In navolging van Frankrijk woedde ook in Vlaanderen niet zo lang geleden een politieke
discussie over identiteit. In een reeks opiniestukken gaven verschillende politici onder
wie Guy Verhofstadt en Bart De Wever hun visie over het identiteitsbegrip. 22 Het debat
maakte al gauw duidelijk dat identiteit een subjectief gegeven is dat veelal wordt
ingevuld vanuit een ideologisch kader. Ook blijkt het identiteitsdenken gekoppeld te
worden aan het debat over de multiculturele samenleving. Migranten of leden van
etnisch-culturele minderheidsgroepen, zo wordt wel eens geopperd, dienen zich in het
kader van hun integratie in de samenleving te identificeren met de meerderheidsgroep.
Of deze identiteit exclusief dient te zijn, dan wel deel kan uitmaken van een
meervoudige identiteitsbeleving, daarover lijken de meningen van politici uiteen te
lopen.
Een grotere eensgezindheid vinden we terug in wetenschappelijke kringen. Meer
bepaald over de impact die identiteitsbeleving heeft op het leven van leden van
minderheidsgroepen, wijzen de neuzen in dezelfde richting. Verschillende studies
benadrukken het verband tussen etnische identiteitsbeleving en psychologisch
welbevinden: een sterke identificatie met de eigen etnisch-culturele groep zou gepaard
gaan met minder gevoelens van stress en meer geluksgevoelens (Nesdale, Rooney &
Smith 1997; Kiang et al. 2006). De verklaring moet wellicht gezocht worden in het feit
dat een sterke etnische identiteit gevoelens van eigenwaarde doet toenemen (Nesdale,
Rooney & Smith 1997; Verkuyten 2003; Phinney, Cantu & Kurtz 2007). Bovendien lijkt
een sterke etnische identificatie een dam op te werpen tegen de negatieve effecten van
discriminatie (Mossakowski 2003; Yip, Gee & Takeuchi 2008). Een exclusieve
identificatie met de eigen minderheidsgroep zou dan weer gepaard gaan met verhoogde
stress en minder welbevinden (Vollebergh & Huiberts 1997; Phinney et al. 2001).
In dit hoofdstuk zoomen we in op de identiteit van personen van Poolse afkomst.
Onderzoek in Polen suggereert dat deze mensen zich sterk verbonden voelen met hun
vaderland. Uit het Pools Nationaal Verkiezingsonderzoek, een representatieve bevraging
van de Poolse bevolking ouder dan 18, blijkt dat 99% van de respondenten zichzelf als
‘Pool’ identificeert en 94% trots is om Pool te zijn (McManus-Czubińska et al. 2003).
Over de identiteitsbeleving van personen van Poolse afkomst in België is minder
geweten. Galent, Goddeeris en Niedźwiedzki (2009) stellen dat Poolse migranten een
‘liminale identiteit’ ontwikkelen. Deze ‘liminale’ of ‘grensidentiteit’ wordt beleefd op de
grens van verschillende culturele referentiekaders, met aan de ene kant van de grens
een identificatie met de meerderheidsgroep (bijvoorbeeld ‘Vlaming ‘of ‘Belg’) en aan de
andere kant een identificatie met Polen. Deze identiteit is geen som van verschillende
deelidentiteiten, maar een geheel dat voortdurend onderhevig is aan confrontatie,
interpretatie, aanvaarding en weigering. De identiteitsbeleving van Poolse migranten,
zo benadrukken Galent Goddeeris en Niedźwiedzki (2009), verandert veelal in functie
van de toekomstplannen: permanent in België blijven wonen of terugkeren naar Polen.
22
Zie o.m.: Verhofstadt, G. (12.02.2010). Er is iets aan het rotten in Frankrijk, De Standaard, p. 78; De
Wever, B. (16.02.2010). Xenofobe Romeinen, De Standaard, p. 49; Gatz, S. (18.02.2010). Waarom
‘identiteit’ niet het cruciale begrip mag zijn, De Standaard, p. 40.
101
We starten dit hoofdstuk met een korte bespreking van relevante literatuur over de
identiteitsbeleving van etnisch-culturele minderheden. Vervolgens schetsen we
verschillende identiteiten en identiteitspatronen binnen de Poolse gemeenschap in
Antwerpen en gaan we op zoek naar kenmerken die verschillen in de mate van
identificatie met de meerderheidsgroep verklaren.
6.2.
Literatuur
Een interessante invalshoek om de identiteitsbeleving van etnisch-culturele
minderheidsgroepen te benaderen vinden we in de sociaalpsychologische literatuur,
namelijk de sociale identiteitstheorie. Deze theorie veronderstelt dat het zelfbeeld van
individuen uit twee delen bestaat: een persoonlijke en een sociale identiteit (Tajfel
1981). De persoonlijke identiteit heeft betrekking op de kenmerken van een individu,
los van de groepen waartoe dit individu behoort. Een sociale identiteit is dat deel van
het zelfbeeld dat verwijst naar de categoriale lidmaatschapskenmerken zoals geslacht,
leeftijd of etnisch-culturele achtergrond en de hiermee verbonden waarde en
emotionele betrokkenheid. Identiteitsbeleving op basis van etnisch-culturele
achtergrond is bijgevolg het geheel van kenmerken en de evaluatieve en/of affectieve
reacties ten aanzien van deze kenmerken die vervat liggen in het prototypisch beeld
van een etnisch-culturele groep. De etnische identiteit omvat dus zowel het besef van
lidmaatschap van een etnisch-culturele groep als een evaluatief en/of affectief element
dat een gevoel van verbondenheid met die groep benadrukt.
In theorievorming en onderzoek over de identiteitsbeleving van etnisch-culturele
minderheidsgroepen ging men er traditioneel van uit dat mensen een keuze (moeten)
maken tussen verschillende identiteiten. Eén van de ideaaltypen van de klassieke
assimilatietheorie vertrok van de idee dat de identificatie met de eigen etnisch-culturele
groep na verloop van tijd zou vervagen ten koste van een sterkere identificatie met de
meerderheidsgroep (Gordon 1964). 23 Centraal in dit denkkader stond het
eendimensionale identiteitspatroon waarin een sterkere identificatie met de ene groep
automatisch samenhangt met een zwakkere identificatie met de andere groep.
Na verloop van tijd groeide echter het inzicht dat heel wat leden van etnisch-culturele
minderheidsgroepen een complexer identiteitspatroon ontwikkelen. Het gaat niet meer
om de vraag of leden van minderheidsgroepen zich met de eigen herkomstgroep dan
wel met de meerderheidsgroep identificeren, maar wel om de vraag in welke mate zij
zich met beide groepen verbonden voelen. Deze visie op identiteit, waarbij het mogelijk
is dat individuen een dubbele identiteit ontwikkelen, vinden we onder meer terug in het
tweedimensionale identiteitsmodel van Hutnik (1991). Dit model gaat uit van vier
verschillende identiteitspatronen: een dissociatief, een integratief, een gemarginaliseerd
en een assimilatief identiteitspatroon. Een dissociatief identiteitspatroon betekent dat
etnisch-culturele minderheden zich sterk identificeren met de eigen minderheidsgroep
en slechts zwak met leden van de meerderheidsgroep. Van een integratief
identiteitspatroon is sprake wanneer leden van minderheidsgroepen zich sterk
identificeren met zowel de eigen herkomstgroep als met de meerderheid. In het geval
van een gemarginaliseerd identiteitspatroon identificeren etnisch-culturele minderheden
zich met geen van beide groepen. Bij een assimilatief identiteitspatroon, ten slotte, gaat
23
Gordon (1964, p. 85) spreekt in dit verband over ‘Anglo-Conformity’.
102
een sterke identificatie met de meerderheid gepaard met een zwakke identificatie met
de eigen minderheidsgroep. We stellen de identiteitspatronen schematisch voor in tabel
41.
Tabel 41: Tweedimensionaal identiteitsmodel (Hutnik 1991)
Identificatie met de
minderheidsgroep
Identificatie met de
meerderheidsgroep
Sterk
Zwak
Sterk
Integratief
Assimilatief
Zwak
Dissociatief
Gemarginaliseerd
Maar over welke groep hebben we het als we over de meerderheidsgroep spreken?
Zeker in de Belgische context is deze vraag relevant. In de meeste studies over
identiteitsbeleving van etnisch-culturele minderheden wordt de etnische identiteit
afgemeten ten opzichte van de nationale identiteit (Nesdale 2002; Vanbeselaere et al.
2003; Sabatier 2008). De nationale identiteit verwijst daarbij naar een gevoel van
verbondenheid met (inwoners van) een natiestaat, in een context van migratie het land
van vestiging.
Naast een natiestaat kunnen individuen zich echter ook identificeren met (leden van)
andere geopolitieke eenheden, zoals een regio, een provincie, een stad of een
supranationale eenheid (bvb. Europa). Een aantal auteurs plaatsen deze identiteiten
onder de noemer ‘place identity’ (Wester-Herber 2004; Hernández et al. 2007). Het is
belangrijk met deze regionale, lokale of supranationale identiteiten rekening te houden,
aangezien ook deze identiteiten deel uitmaken van het zelfbeeld van leden van etnischculturele minderheidsgroepen. Onderzoek op basis van de Survey Integratie 2008
toonde zelfs grote verschillen tussen de beleving van de lokale, regionale en nationale
identiteit bij personen van Marokkaanse en Turkse afkomst uit drie Vlaamse steden
(Van Craen & Vancluysen 2009). Van de respondenten van Marokkaanse afkomst gaf
56% aan zich (heel) sterk Antwerpenaar, Gentenaar of Genkenaar te voelen. Een kleine
40% voelt zich (heel) sterk Belg en 26% voelt zich (heel) sterk Vlaming. Bij de
respondenten van Turkse afkomst ging het om respectievelijk 57%, 21% en 12%.
De bevindingen uit het onderzoek van Van Craen en Vancluysen (2009) zijn een
weerspiegeling van wat Groenman (1960) omschrijft als het ‘discontinue wereldbeeld’.
Volgens Groenman vormen de gezinswoning en de onmiddellijke omgeving het
brandpunt van ieders interactie en belangstelling. Daarnaast richt de mens zijn
aandacht vooral op een grote collectiviteit, namelijk de staat. Tussen de onmiddellijke
omgeving en die grote collectiviteit bevinden zich volgens Groenman ‘ijle zones’.
6.3.
6.3.1.
Resultaten
Verschillende identiteiten
Vooraleer we een blik werpen op de identiteitspatronen binnen de Poolse gemeenschap
in Antwerpen, nemen we een aantal identiteiten apart onder de loep. Tijdens de
103
interviews vroegen we aan de respondenten of ze zich heel sterk, sterk, een beetje,
nauwelijks of helemaal geen Pool, Belg, Vlaming, Antwerpenaar en Europeaan voelen.
Tabel 42 bevat de antwoordverdeling op deze vragen.
Tabel 42: Poolse, Belgische, Vlaamse, Antwerpse en Europese identiteit (in procenten) – volledige
dataset
Pool
Vlaming
Frequentie
%
Frequentie
%
Heel sterk
171
41,4
3
0,7
Sterk
177
42,5
19
4,6
Een beetje
55
13,2
95
22,8
Nauwelijks
8
1,9
56
13,5
Helemaal niet
5
1,2
243
58,4
416
100,0
416
100,0
Totaal
Belg
Antwerpenaar
Frequentie
%
Frequentie
%
5
1,2
43
10,3
Sterk
18
4,4
118
28,4
Een beetje
99
24,0
200
48,1
Nauwelijks
68
16,5
33
7,9
Helemaal niet
222
53,9
22
5,3
Totaal
412
100,0
416
100,0
Heel sterk
Europeaan
Frequentie
%
Heel sterk
150
36,1
Sterk
188
45,3
Een beetje
63
15,2
Nauwelijks
6
1,4
Helemaal niet
8
1,9
415
100,0
Totaal
Uit de antwoordverdelingen blijkt dat bij personen van Poolse afkomst uit Antwerpen de
Poolse identiteit het sterkst is. Ongeveer 84% van de geïnterviewden voelt zich sterk of
heel sterk Pool. Op de tweede plaats komt de Europese identiteit: ongeveer 81%
identificeert zich sterk of heel sterk met Europa. Met België en Vlaanderen voelt slechts
104
een kleine minderheid van de respondenten zich sterk verbonden: respectievelijk 5,6%
en 5,3%. Ruim de helft van de bevraagden voelt zich zelfs helemaal geen Belg of
helemaal geen Vlaming (respectievelijk 54% en 58%). De lokale identiteit (identificatie
met Antwerpen) is duidelijk belangrijker dan de Belgische of de Vlaamse. Bijna vier op
tien respondenten voelen zich sterk of heel sterk Antwerpenaar. Bijna de helft
identificeert zich een beetje met Antwerpen. De bevinding dat de lokale identiteit
belangrijker is dan de Vlaamse of Belgische ligt in de lijn van onderzoek bij andere
etnisch-culturele minderheidsgroepen (cf. supra).
6.3.2.
Identiteitspatronen
We gebruiken het identiteitsmodel van Hutnik (1991) om in de Poolse gemeenschap
identiteitspatronen bloot te leggen. We hercodeerden de identificatievariabelen door de
categorieën ‘sterk’ en ‘heel sterk’ samen te voegen tot één categorie. Hetzelfde deden
we voor de categorieën ‘nauwelijks’ en ‘helemaal niet’. Vervolgens plaatsen we de
Belgische en Poolse identiteit in een tweedimensionaal model. We presenteren de
percentages berekend op het totaal aantal respondenten in tabel 43.
Tabel 43: Identiteitspatronen Belg – Pool (in procenten) – volledige dataset
Pool
Sterk
Een beetje
(Vrijwel) niet
Totaal
3,2
1,5
1,0
5,6
Een beetje
16,3
6,3
1,5
24,1
(Vrijwel) niet
64,0
5,6
0,7
70,3
Totaal
343
55
13
411
Sterk
Belg
De tabel maakt duidelijk dat in de Poolse gemeenschap het dissociatief
identiteitspatroon (sterke Poolse identiteit en zwakke Belgische identiteit) het meest
voorkomt. Bijna twee op drie respondenten vertonen zulk een patroon. Een integratief
(sterke identificatie met Polen én Belgen), assimilatief (sterke Belgische identiteit en
zwakke Poolse identiteit) en gemarginaliseerd (zich met geen van beiden identificeren)
identiteitspatroon komen (in strikte zin) zo goed als niet voor.
We herhalen de oefening voor de combinatie Vlaming/Pool (zie tabel 44). De verdeling
tussen de verschillende patronen is min of meer gelijk aan die van de combinatie
Belg/Pool.
105
Tabel 44: Identiteitspatronen Vlaming – Pool (in procenten) – volledige dataset
Pool
Sterk
Een beetje
(Vrijwel) niet
Totaal
2,7
1,2
1,4
5,3
Een beetje
16,2
5,8
1,0
22,9
(Vrijwel) niet
64,7
6,3
0,7
71,7
Sterk
Vlaming
Totaal
348
55
13
414
83,6
13,3
3,1
100
In de vorige paragraaf stelden we vast dat een grote groep mensen van Poolse afkomst
zich identificeert met Antwerpen. Het is interessant om in een volgende stap een
tweedimensionaal identiteitsmodel op te stellen voor de combinatie ‘Antwerpenaar’ en
‘Pool’ (zie tabel 45).
Tabel 45: Identiteitspatronen Antwerpenaar – Pool (in procenten) – volledige dataset
Pool
Antwerpenaar
Sterk
Een beetje
(Vrijwel) niet
Totaal
Sterk
29,4
8,4
1,0
38,8
Een beetje
43,1
3,9
1,0
48,0
(Vrijwel) niet
11,1
1,0
1,2
13,3
Totaal
347
55
13
415
De nieuwe combinatie laat zien dat het aandeel respondenten met een integratief
identiteitspatroon in aanzienlijke mate is toegenomen: bijna 30% van de respondenten
voelt zich sterk Antwerpenaar én sterk Pool. Een dissociatief identiteitsprofiel komt nog
maar voor bij ongeveer 11% van de ondervraagden. De twee andere combinaties
(assimilatief en gemarginaliseerd) blijven op hetzelfde niveau. Ongeveer 43% van de
respondenten bevindt zich op de grens tussen het dissociatief en het integratief
identiteitspatroon. Het is belangrijk ook deze ‘grensgevallen’ te benoemen. Het toont
aan dat identiteit een vloeiend gegeven is, onderhevig aan veranderingen die een
context van migratie met zich mee brengt.
6.3.3.
Verklarende factoren identificatie met de meerderheidsgroep
Welke kenmerken verklaren of mensen van Poolse afkomst uit Antwerpen zich meer of
minder identificeren met de meerderheidsgroep? Door middel van een multivariate
analyse proberen we deze vraag te beantwoorden.
Als afhankelijke variabele gebruiken we een schaal geconstrueerd op basis van drie
items waarmee de respondenten het helemaal eens, eerder eens, noch eens noch
oneens, eerder oneens of helemaal oneens konden zijn:
106
-
Ik identificeer me met Belgen.
Ik voel mezelf Belg.
Ik voel me verbonden met België.
De drie items vormen samen een intern consistente schaal (Cronbach’s alpha=0,757).
Een hoge score op de schaal wijst op een sterke Belgische identiteit, een lage score op
een
zwakke
identificatie
met
de
meerderheidsgroep
(min.=1;
max.=5;
gemiddelde=2,38; stdev=0,88).
De keuze voor de onafhankelijke variabelen is gebaseerd op een aantal theorieën en
empirische bevindingen van eerder onderzoek over de identiteitsbeleving van etnischculturele minderheden. We voegen de variabelen toe in verschillende stappen om
mogelijke onrechtstreekse verbanden bloot te leggen.
Stap 1: achtergrondkenmerken. In de analyse nemen we de achtergrondvariabelen
geslacht, leeftijd en opleidingsniveau op. Studies hebben aangetoond dat deze
kenmerken een invloed kunnen hebben op de identiteitsbeleving van etnisch-culturele
minderheden (bvb. Ackaert & Deschouwer 1999; Verkuyten 2006; Van Craen,
Vancluysen & Ackaert 2007).
Stap 1: klassieke assimilatietheorie. De klassieke assimilatietheorie veronderstelt een
voortschrijdende assimilatie van immigranten of leden van etnisch-culturele
minderheidsgroepen: naarmate de tijd vordert, voelen immigranten of leden van
etnisch-culturele
minderheden
zich
meer
en
meer
verbonden
met
de
meerderheidsgroep en gaan zij zich sterker met hen identificeren (cf. Gordon 1964). De
voorbije jaren hebben verschillende studies de theorie bevestigd door een positief
verband aan te tonen tussen verblijfsduur en identificatie met de meerderheidsgroep
(o.m. Snel, Engbersen & Leerkes 2006; Walters, Phytian & Anisef 2007; Van Craen &
Vancluysen 2009).
Om de hypothese voortkomend uit de klassieke assimilatietheorie te testen, nemen we
de verblijfsduur (aantal jaren in België) op in de analyse. We veronderstellen dat
personen van Poolse afkomst uit Antwerpen zich meer Belg voelen naarmate ze langer
in België verblijven.
Stap 1: nationaliteit. Het beschikken over de Belgische nationaliteit kan erop wijzen dat
leden van minderheidsgroepen expliciet een keuze maken voor België. Deze keuze
weerspiegelt zich mogelijk ook in de identiteitsbeleving. Onder meer studies in
Nederland toonden aan dat er bij etnisch-culturele minderheidsgroepen een samenhang
bestaat tussen nationaliteit en identificatie (Verkuyten 2006; Dagevos 2008).
We onderzoeken de relatie tussen Belgische nationaliteit en identificatie met de
meerderheidsgroep door in de analyse een dummyvariabele op te nemen (1=Belgische
nationaliteit of dubbele nationaliteit; 0=niet de Belgische nationaliteit). We verwachten
dat personen van Poolse afkomst met de Belgische nationaliteit zich meer Belg voelen
dan personen van Poolse afkomst die niet de Belgische nationaliteit hebben.
Stap 1: verblijfsintentie. In hoofdstuk 2 toonden de analyses aan dat een aanzienlijk
aandeel respondenten niet de intentie heeft om zich permanent in België te vestigen.
Wellicht zijn de toekomstplannen ook bepalend voor de beleving van de identiteit.
Immigranten of leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen die slechts een tijdelijk
verblijf voor ogen hebben, voelen zich mogelijk minder verbonden met de
107
meerderheidsgroep. We leiden dit onder meer af uit de kwalitatieve studie van Galent,
Goddeeris & Niedźwiedzki (2009). Op basis van interviews met Poolse arbeidsmigranten
in Leuven stelden deze onderzoekers: ‘the procedural and fluid character of identity is
the result of a lack of certainty in terms of further migratory plans, absence of definitive
decisions to stay permanently in the host society or to pack up and go home’ (Galent,
Goddeeris & Niedźwiedzki 2009, p. 91).
Om het verband tussen verblijfsintentie en identiteit na te gaan, voegen we de
dummyvariabele verblijfsintentie toe aan de analyse (1=van plan om in de toekomst
permanent in Polen te gaan wonen; 0=geen permanente terugkeer of ‘weet niet’). We
gaan ervan uit dat respondenten die de intentie hebben om in de toekomst terug
(permanent) in Polen te gaan wonen, zich minder sterk identificeren met de
meerderheidsgroep dan zij die geen terugkeer overwegen of hierover nog geen idee
hebben.
Stap 2: beheersing van de taal van de meerderheidsgroep. Een factor die in onderzoek
naar verschillen in identiteitsbeleving regelmatig aan bod komt, is taal (zie o.m.
Gudykunst & Schmidt 1987; Phinney et al. 2001; Fishman 2001). Ackaert &
Deschouwer (1999) onderscheiden twee visies die de relatie tussen taal en identiteit
kunnen verklaren. Een eerste visie beklemtoont de instrumentele functie van taal. Het
verwerven van de taal van de meerderheid maakt deel uit van een ruimer
integratieproces: door middel van taal maken etnisch-culturele minderheden niet alleen
kennis met de cultuur van de samenleving en met leden van de meerderheidsgroep,
maar kunnen zij zich ook met de meerderheid identificeren. De tweede visie focust op
de differentiëringsfunctie van taal: een taal zorgt ervoor dat men de sociale omgeving
kan opdelen in verschillende sociale groepen en laat toe om zich met één van die
sociale groepen te identificeren.
Om het verband tussen taal en identiteitsbeleving te onderzoeken bij personen van
Poolse afkomst, nemen we in de analyse een schaal op die is geconstrueerd op basis
van twee items: een item over de mate waarin men Nederlandstalige brieven of folders
begrijpt en een item over de mate waarin men mensen begrijpt die Nederlands spreken
(Cronbach’s alpha=0,896). We verwachten dat mensen van Poolse afkomst zich sterker
identificeren met de meerderheidsgroep naarmate de beheersing van het Nederlands
beter is.
Stap 3: contact met de meerderheidsgroep. Contacten tussen personen van
verschillende etnisch-culturele groepen zorgen voor een positieve wederzijdse
beeldvorming, wederzijdse appreciatie en respect, zo stelt de contacthypothese (Allport
1954; Pettigrew & Tropp 2006). Het Common Ingroup Identity Model benadrukt dat
interetnische contacten ervoor zorgen dat verschillende etnisch-culturele groepen naar
elkaar toe groeien en een meer inclusieve groep gaan vormen (Gaertner, Dovidio &
Bachman 1996). Voor leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen kan dit
betekenen dat zij zich meer gaan identificeren met de meerderheidsgroep. Onder meer
studies van Van Craen, Vancluysen & Ackaert (2007) en Agirdag, Van Houtte & Van
Avermaet (2011) toonden de voorbije jaren aan dat contacten tussen leden van
etnisch-culturele minderheidsgroepen en autochtonen gepaard gaan met een sterkere
nationale of subnationale identiteit bij etnisch-culturele minderheidsgroepen.
We testen het verband tussen interetnisch contact en identificatie met de
meerderheidsgroep door in het regressiemodel de variabele ‘aantal vrienden van
108
Belgische afkomst’ op te nemen. We veronderstellen dat naarmate personen van Poolse
afkomst meer vrienden hebben van Belgische afkomst, zij zich sterker identificeren met
de meerderheidsgroep.
Stap 4: mediagebruik. Er bestaat nog weinig twijfel over het belang van media voor de
(re)constructie van sociale identiteiten. Televisieprogramma’s, bijvoorbeeld, kunnen een
onderdeel vormen van de nationale cultuur omdat ze door een groot aantal mensen
worden bekeken of omdat ze inhoudelijk een bron van culturele representaties kunnen
zijn (Dhoest 2004). Deze representaties zijn belangrijke aspecten van de
identiteitsvorming (Hall 1997). In Vlaanderen, bijvoorbeeld, heeft de openbare omroep
in belangrijke mate bijgedragen tot de ontwikkeling van een Vlaamse identiteit (Van
den Bulck 2001).
Aan de analyse voegen we in een volgende stap een mediavariabele toe om de relatie
tussen mediagebruik en identificatie met de meerderheidsgroep te onderzoeken. Deze
variabele is samengesteld op basis van een item over de frequentie waarmee men
Nederlandstalige kranten leest en een item dat peilt naar de regelmaat waarmee men
naar een Nederlandstalige televisiezender kijkt (Cronbach’s alpha=0,641). 24 We
verwachten dat personen van Poolse afkomst zich sterker identificeren met de
meerderheidsgroep naarmate ze meer Nederlandstalige media consumeren.
Stap 5: discriminatie-ervaringen. Een aantal studies benadrukken de relatie tussen
identiteitsbeleving en discriminatie-ervaringen (zie o.m. Nesdale & Mak 2000; GolashBoza & Darity 2008; Skrobanek 2009). Personen die discriminatie ervaren, kennen
wellicht minder positieve eigenschappen toe aan groepen die aan de basis liggen van
deze ervaringen. Bijgevolg zal men zich ook minder sterk met deze groepen
identificeren (cf. Nesdale & Mak 2000). Mogelijk zal een verschuiving plaatsvinden en
zal men zich sterker verbonden voelen met de gediscrimineerde groep, een proces dat
door Portes & Rumbaut (2001) wordt omschreven als ‘reactieve identiteitsconstructie’.
We nemen de relatie tussen discriminatie-ervaringen en identificatie met de
meerderheidsgroep onder de loep door in een volgende stap van de analyse een
dummyvariabele over persoonlijke discriminatie-ervaringen op te nemen (1=het
voorbije jaar minstens één keer het gevoel gehad dat men werd gediscrimineerd;
0=nooit het gevoel gehad dat men werd gediscrimineerd gedurende de voorbije twaalf
maanden). We veronderstellen dat personen van Poolse afkomst die persoonlijk
discriminatie ervaren hebben, zich minder sterk identificeren met de meerderheidsgroep
dan respondenten zonder persoonlijke discriminatie-ervaringen.
Stap 6: houding ten aanzien van de meerderheidsgroep. Volgens de sociale
identiteitstheorie worden sociale identiteiten geconstrueerd door zich met bepaalde
groepen te identificeren en zich van andere te onderscheiden. Aan de groep waarmee
men zich identificeert (ingroup) worden positieve eigenschappen toegekend, terwijl aan
andere groepen (outgroups) meer negatieve kenmerken worden gegeven (Tajfel 1981).
We onderzoeken de veronderstelling van de sociale identiteitstheorie dat positievere
gevoelens ten aanzien van een groep gepaard gaan met een sterkere identificatie met
die groep door in de analyse een variabele toe te voegen die iets zegt over de houding
ten aanzien van de meerderheidsgroep. Deze variabele is het antwoord op de vraag een
24
De vragenlijst bevatte geen informatie over het kijken naar ‘Vlaamse’ of ‘Belgische’ zenders.
109
temperatuur te noemen tussen 0 en 100 graden, waarbij 100 graden staat voor zeer
warme of zeer positieve gevoelens en 0 graden voor zeer koude of zeer negatieve
gevoelens ten aanzien van mensen van Belgische afkomst. We verwachten dat
naarmate gevoelens over mensen van Belgische afkomst positiever zijn, mensen van
Poolse afkomst zich sterker Belg voelen.
110
R2 = 0,185
Stap 1
Std. Error
0,085
0,214
0,141**
Belgische nationaliteit
-0,223**
0,007
0,208**
Verblijfsduur in België
Permanente
terugkeer Polen
Beheersing van het
Nederlands
Aantal vrienden van
Belgische afk.
Consumptie NL-talige
media
Pers. discriminatieervaringen
Houding t.a.v.
meerderheidsgroep
0,017
Coefficients
0,103*
Standardized
Opleidingsniveau
Coefficients
0,087
0,084
0,043
0,241**
0,210
0,008
0,017
0,085
-0,195**
0,120*
0,093
0,045
0,105*
Coefficients
0,042
0,029
0,216**
0,082
0,205
0,008
0,017
0,083
0,194**
-0,182**
0,103*
0,077
0,050
0,079
0,004
0,029
0,039
0,200**
0,048
0,082
0,203
0,008
0,017
0,083
0,004
0,197**
0,094
-0,154**
0,099*
0,061
0,031
0,096*
0,143**
Coefficients
0,109*
Standardized
0,150**
Standardized
0,004
0,040
0,078
-0,048
0,029
0,049
0,083
0,203
0,008
0,017
0,083
0,004
0,227
0,198**
0,191**
0,091
-0,151**
0,097*
0,061
0,038
0,099*
0,139**
Coefficients
Geslacht man (ref.:
vrouw)
Standardized
0,157**
Standardized
0,004
0,221
R2 = 0,290
Stap 5
Stap 6
R2 = 0,322
0,078
0,002
0,180**
0,039
0,029
0,048
0,081
0,199
0,008
0,017
0,081
0,004
0,257
-0,011
0,177**
0,174**
0,082
-0,134**
0,102*
0,064
0,035
0,101*
0,142**
Coefficients
0,098*
R2 = 0,288
Stap 4
Standardized
Leeftijd
Std. Error
0,222
Std. Error
0,228
R2 = 0,265
Stap 3
Std. Error
0,192
R2 = 0,223
Stap 2
Std. Error
(Constante)
** p < .01
* p < .05
Tabel 46: Lineaire regressieanalyse van Belgische identiteitsbeleving – volledige dataset
Std. Error
111
Tabel 46 geeft een overzicht van onze analyse. In de eerste stap vinden we een
significante samenhang met alle toegevoegde variabelen. Ten eerste is er een verband
met geslacht, leeftijd en opleidingsniveau: oudere, mannelijke en hoger opgeleide
respondenten voelen zich sterker Belg dan jongeren, vrouwen en lager opgeleiden. Het
verband met verblijfsduur bevestigt de hypothese op basis van de klassieke
assimilatietheorie: naarmate personen van Poolse afkomst langer in België verblijven,
voelen ze zich sterker Belg. Ook de relaties met nationaliteit en verblijfsintentie liggen
in de lijn der verwachtingen. Respondenten die (ook) over de Belgische nationaliteit
beschikken, voelen zich sterker Belg dan respondenten die geen Belg zijn. Personen van
Poolse afkomst die van plan zijn om in de toekomst voorgoed naar Polen terug te
keren, voelen zich minder Belg dan zij die in België willen blijven wonen of hierover nog
geen idee hebben.
De tweede analysestap laat zien dat er een significante samenhang bestaat tussen
Nederlandse taalbeheersing en identificatie met de meerderheidsgroep. Zoals verwacht
gaat een betere beheersing van de meerderheidstaal gepaard met een sterkere
Belgische identiteit. Onder invloed van taalbeheersing verdwijnen de verbanden met
opleidingsniveau en verblijfsduur. Hoger opgeleiden en respondenten die al geruime tijd
in België verblijven, lijken zich meer Belg te voelen omdat ze de taal van de
meerderheid beter beheersen.
Ook interetnische contacten spelen een rol in de identiteitsbeleving van personen van
Poolse afkomst. In overeenstemming met de hypothese identificeren respondenten zich
sterker met de meerderheidsgroep naarmate ze meer vrienden van Belgische afkomst
hebben.
De analyses bevestigen ook de verwachte samenhang tussen media en identiteit.
Naarmate respondenten meer Nederlandstalige media consumeren, voelen zij zich
sterker Belg. De significante relatie tussen taalbeheersing en identiteitsbeleving
verdwijnt onder controle van mediagebruik. Dit suggereert dat een grotere consumptie
van Nederlandstalige media (vooral) het gevolg is van een betere Nederlandse
taalbeheersing.
In stap vijf vonden we geen bevestiging voor de hypothese dat discriminatie-ervaringen
gepaard gaan met een zwakkere identificatie met de meerderheid. Wel bestaat er,
onder controle van discriminatie-ervaringen, een significante relatie tussen de houding
die men heeft ten aanzien van de meerderheidsgroep en het beleven van de Belgische
identiteit: naarmate men warmere gevoelens koestert ten aanzien van mensen van
Belgische afkomst, voelen inwoners van Poolse afkomst zich sterker Belg.
6.4.
Besluit
In dit hoofdstuk stond de identiteitsbeleving van personen van Poolse afkomst uit
Antwerpen centraal. We gaven een beschrijving van verschillende identiteiten en
identiteitspatronen en gingen op zoek naar kenmerken die verschillen in identificatie
met de meerderheidsgroep verklaren.
De analyses maakten duidelijk dat mensen van Poolse afkomst uit Antwerpen zich het
sterkst identificeren met Polen en Europa. Met België of Vlaanderen identificeert slechts
een kleine minderheid van de respondenten zich sterk (respectievelijk 5,6% en 5,3%).
112
De lokale identiteit is voor mensen van Poolse afkomst belangrijker dan de Belgische of
Vlaamse identiteit: bijna 40% voelt zich sterk Antwerpenaar.
In de Poolse gemeenschap komt een dissociatief identiteitspatroon het meest voor:
bijna twee op drie respondenten combineren een sterke Poolse identiteit met een
zwakke Belgische of Vlaamse identiteit. Een integratieve identiteit is het meest
voorkomende patroon wanneer in het tweedimensionale model de Poolse identiteit
wordt gecombineerd met de lokale identiteit (ongeveer 30% van de respondenten
vertoont een dergelijk patroon).
Achtergrond- en migratiekenmerken die (rechtstreeks) samenhangen met een sterkere
identificatie met de meerderheidsgroep, zijn leeftijd (ouderen voelen zich sterker Belg
dan jongeren), geslacht (mannen voelen zich sterker Belg dan vrouwen), nationaliteit
(Belgen voelen zich sterker Belg dan niet-Belgen) en verblijfsintentie (een intentie tot
permanente terugkeer naar Polen gaat gepaard met een zwakkere Belgische identiteit).
Daarnaast bleek dat de identificatie met de meerderheidsgroep sterker is naarmate
mensen van Poolse afkomst meer vrienden hebben van Belgische afkomst, meer
Nederlandstalige media consumeren en een positievere houding hebben ten aanzien
van de meerderheidsgroep.
113
114
7.
7.1.
Geloof en waardeoriëntaties
Inleiding
Polen is een zeer katholiek land. Cijfers over religieuze toewijzing van de European
Social Survey tonen aan dat maar liefst 98,2% van de bevolking in Polen zijn/haar
geloofsovertuiging omschrijft als ‘katholiek’ (ESS 2008). Polen hechten ook veel belang
aan hun (katholieke) geloof. Meer dan 52% van de inwoners van Polen gaat volgens de
ESS-survey minstens één keer per week naar een religieuze viering. Ter vergelijking: in
België woont slechts 9% van de inwoners minstens één keer per week een
geloofsviering bij (ESS 2008).
In tegenstelling tot andere Europese landen zoals Frankrijk en Engeland, of zelfs Italië
en Spanje heeft Polen amper een proces van secularisatie doorgemaakt. Borowik
(2010) geeft verschillende (hypothetische) verklaringen voor het feit dat religiositeit na
1989 stabiel is gebleven in Polen: de historisch gegroeide verbondenheid van religie
met de Poolse nationale identiteit, de belangrijke rol die het katholicisme vervult in het
‘middenveld’, een minder sterk uitgebouwde sociale zekerheid in Polen en de
socialisatie van religieuze rituelen en gebruiken die voor veel Polen op zich waardevol
zijn, los van de geloofsbetekenis. Daarnaast is het volgens Borowik (2010) niet
ondenkbaar dat, hoewel de mate van religiositeit in Polen aan de oppervlakte stabiel
blijft, het geloof steeds meer een eigen, private invulling krijgt.
De grote verbondenheid met het katholieke geloof komt ook sterk tot uiting bij mensen
van Poolse afkomst in het buitenland. In hun nieuwe leefomgeving gaan Poolse
migranten al gauw op zoek naar katholieke misvieringen in de eigen taal. Een groeiend
aantal Poolse kerkgangers zorgde er in het Verenigd Koninkrijk zelfs voor dat katholieke
bisschoppen er Poolse priesters – ook wel ‘EasyJet priesters’ genoemd – gingen
rekruteren (Trzebiatowska 2010). De Poolse Kerk vervult niet alleen een religieuze rol,
maar levert voor mensen van Poolse afkomst in het buitenland ook sociale en
psychologische bijstand en helpt mee de nationale en culturele identiteit te versterken
(Kuzma 2004; Grzymała-Kazłowska 2005; Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011).
Religie is nauw verweven met de positie die mensen innemen op vlak van normen en
waarden. De mate van religiositeit heeft onder meer een invloed op hoe personen
denken over ethische of sociaaleconomische kwesties, man-vrouwrollen of de mate van
verdraagzaamheid (zie bvb.: Billiet 1995; Hubers 1997; Swyngedouw, De Rycke &
Phalet 1999; Karpov 2002; Duriez 2003; Phalet & Ter Wal 2004). In dit hoofdstuk staan
we stil bij het geloof van personen van Poolse afkomst in Antwerpen, onderzoeken we
hun positie op een aantal waardeschalen en gaan we na welke impact religie heeft op
de verschillende opiniedimensies.
7.2.
Geloof
Geloof kan op verschillende manieren worden gemeten. In de face-to-face survey werd
eerst gevraagd naar de religieuze zelftoewijzing van personen van Poolse afkomst.
Vervolgens kregen de respondenten twee vragen voorgeschoteld over de religieuze
praktijk: een eerste vraag peilde naar het kerkbezoek, een tweede naar de
115
bidfrequentie. Ten slotte legden we aan de respondenten drie stellingen voor die iets
zeggen over de religieuze identiteit.
Wat de religieuze zelftoewijzing betreft, rekent 92,1% van de respondenten zichzelf tot
het katholieke geloof, 3,8% beschouwt zichzelf als ongelovig en telkens drie
bevraagden (0,7%) zijn protestant, getuige van Jehova of vrijzinnig. Andere
geloofsgroepen (orthodox, jood, boeddhist …) vertegenwoordigen samen ongeveer 2%
van de respondenten. De antwoordverdeling op de vraag over kerkbezoek (tabel 47),
toont aan dat bijna 14% van de respondenten wekelijks naar de kerk gaat. 25 Ongeveer
36% van de bevraagden gaat enkel bij speciale gelegenheden (bvb. huwelijk of
begrafenis) en 7,2% gaat nooit naar de kerk. De overige respondenten zijn ongeveer
gelijk verdeeld over de andere categorieën (meerdere keren per maand, één keer per
maand, op religieuze feestdagen).
Het percentage voor wekelijks kerkbezoek is veel lager dan wat cijfers van de European
Social Survey over het kerkbezoek in het land van herkomst aangeven (cf. supra). Toch
is het verschil niet verrassend. Eerder wees Grzymała-Kazłowska (2005) er al op dat
volgens priesters slechts 10 tot 15% van de Poolse migranten regelmatig misvieringen
bijwoont. In een context van migratie, zo suggereert Grzymała-Kazłowska (2005),
neemt het belang van geloof af. Veel belangrijker, in het geval van arbeidsmigratie, is
zo snel mogelijk zo veel mogelijk geld verdienen. Ook een studie in Nederland laat zien
dat recent gemigreerde Polen weinig naar de kerk gaan: slechts 17% geeft aan
wekelijks te gaan (Gijsberts 2011).
Tabel 47: Kerkbezoek (in procenten) – volledige dataset
Frequentie
%
Elke week
57
13,7
Meerdere keren per maand
59
14,2
Eén keer per maand
62
14,9
Op religieuze feestdagen
58
13,9
150
36,1
Nooit
30
7,2
Totaal
416
100,0
Bij speciale gelegenheden (bvb. huwelijk)
Kerkbezoek mag dan niet zo frequent voorkomen bij mensen van Poolse afkomst in
Antwerpen, een andere, meer private religieuze praktijk, met name bidden, gebeurt
frequenter. Op de vraag hoe vaak men, los van godsdienstige vieringen, bidt tot God
geeft maar liefst 37,5% van de bevraagden aan dit dagelijks te doen (zie tabel 48).
Voor ongeveer één op vijf respondenten gebeurt dit minstens één keer per week.
Slechts ongeveer 7% van de geïnterviewden zegt nooit te bidden.
25
Voor moslims, joden: moskee, synagoge i.p.v. kerk.
116
Tabel 48: Bidfrequentie (in procenten) – volledige dataset
Frequentie
%
155
37,5
Minstens één keer per week
84
20,3
Meermaals per jaar tot maandelijks
72
17,4
Minder vaak
72
17,4
Nooit
30
7,3
Totaal
413
100,0
Dagelijks
De religieuze identiteitsbeleving hebben we gemeten door aan de respondenten drie
stellingen voor te leggen. 26 Respondenten konden antwoorden op een schaal van
‘helemaal eens’ tot ‘helemaal oneens’. In tabel 49 geven we voor iedere stelling de
antwoordverdeling.
Tabel 49: Religieuze identiteitsbeleving (3 items, in procenten) – volledige dataset
Gelovig zijn is een belangrijk deel van mezelf.
Frequentie
%
Helemaal eens
145
34,8
Eerder eens
121
29,0
Noch eens, noch oneens
73
17,5
Eerder oneens
60
14,4
Helemaal oneens
18
4,3
417
100,0
Frequentie
%
94
22,5
103
24,6
95
22,7
101
24,2
25
6,0
418
100,0
Totaal
Dat ik gelovig ben is iets waar ik vaak aan denk.
Helemaal eens
Eerder eens
Noch eens, noch oneens
Eerder oneens
Helemaal oneens
Totaal
26
De stellingen werden overgenomen van de Ercomer-survey 1999 (zie: Phalet & ter Wal 2004).
117
Als iemand iets slecht zegt over mijn geloof, voel ik me persoonlijk gekwetst.
Frequentie
%
Helemaal eens
95
22,9
Eerder eens
75
18,1
Noch eens, noch oneens
87
21,0
108
26,1
49
11,8
414
100,0
Eerder oneens
Helemaal oneens
Totaal
Ongeveer 64% van de geïnterviewden vindt gelovig zijn een belangrijk deel van
zichzelf. Bijna de helft van de respondenten (47%) denkt er vaak aan dat hij of zij
gelovig is en een minderheid (41%) van de mensen van Poolse afkomst voelt zich
persoonlijk gekwetst als iemand iets slecht zegt over zijn/haar geloof.
Op basis van de drie stellingen kunnen we een intern consistente schaal construeren
voor religieuze identiteit (Cronbach’s alpha=0,763). Een hoge score wijst op een sterke
religieuze identiteit, een lage score op een zwakke religieuze identiteit. We gebruiken
deze schaal om na te gaan of er bivariate verschillen zijn naargelang het geslacht, de
leeftijd, het opleidingsniveau en het aantal jaren dat men in België verblijft (zie tabel
50).
Tabel 50: Religieuze identiteit (gemiddelden op een schaal van 1 tot 5) – volledige dataset
Beleving religieuze identiteit
Totaal
3,41
Geslacht**
Mannen
3,17
Vrouwen
3,56
Leeftijd**
18-30 jaar
3,13
31-50 jaar
3,48
51-70 jaar
3,63
Opleidingsniveau*
Max. lager onderwijs
3,92
Lager middelbaar onderwijs
3,41
Hoger middelbaar onderwijs
3,41
Hoger onderwijs
3,24
Verblijfsduur in België
0-4 jaar
3,59
5-9 jaar
3,30
10-14 jaar
3,51
15 jaar of meer
3,23
ANOVA ** p < .01; * p < .05
Met een gemiddelde schaalscore van 3,41 op een schaal van 1 tot 5 hebben personen
van Poolse afkomst in Antwerpen een eerder sterke religieuze identiteit. Een
variantieanalyse toont aan dat de gemiddelden significant verschillen naar geslacht,
118
leeftijd en opleidingsniveau. Vrouwen en ouderen hechten veel meer persoonlijk belang
aan religie dan mannen en jongeren. Mensen van Poolse afkomst die hoogstens over
een diploma lager onderwijs beschikken, hebben een sterkere religieuze identiteit dan
respondenten met een diploma hoger onderwijs.
7.3.
Waardeoriëntaties
7.3.1.
Ethische en sociaaleconomische opiniedimensie
Om de ethische en sociaaleconomische waardeoriëntaties te meten, maken we gebruik
van het begrippenkader van Middendorp (1979) en Felling & Peters (1984). Zij stellen
dat in de postindustriële samenleving de klassieke links-rechts tegenstelling zich heeft
ontdubbeld in een culturele en een onafhankelijke sociaaleconomische dimensie, beide
variërend van ‘progressief’ tot ‘conservatief’. Culturele progressiviteit stelt de vrijheid
van het individu centraal, zoals persoonlijke keuzevrijheid op vlak van ethische kwesties
(bijvoorbeeld abortus of euthanasie). Cultureel conservatieven leggen de klemtoon op
gelijkheid: de traditionele maatschappelijke waarden gaan boven individuele meningen
of het persoonlijke geweten. Op sociaaleconomisch vlak is de verhouding tussen de
basiswaarden vrijheid en gelijkheid omgekeerd. Sociaaleconomische progressiviteit
houdt het streven naar ‘gelijkheid’ in door onder meer te pleiten voor
overheidsingrepen
in
de economie,
sterke
vakbonden
en minder
grote
inkomensverschillen. Sociaaleconomisch conservatisme stelt daarentegen ‘vrijheid’
centraal, beklemtoont het privé-initiatief, de concurrentiestrijd en een inperking van de
macht van vakbonden.
Wat de culturele opiniedimensie betreft, peilden twee stellingen naar de houding inzake
ethische kwesties:
-
Een dokter mag op vraag van iemand die ongeneeslijk ziek is het leven van de
patiënt beëindigen.
-
Een dokter mag op vraag van een zwangere vrouw de zwangerschap in de
beginfase afbreken.
De respondenten dienden per stelling aan te geven of ze het er ‘helemaal eens’, ‘eerder
eens’, ‘noch eens, noch oneens’, ‘eerder oneens’, of ‘helemaal oneens’ mee zijn. 27 Op
basis van deze twee items kunnen we een schaal maken van 1 tot 5 waarbij een hoge
score wijst op een ethisch conservatief standpunt en een lage score op een ethisch
tolerante opinie. 28
Om de sociaaleconomische waardeoriëntatie te meten, legden we aan de respondenten
drie stellingen voor:
-
De verschillen tussen de hoge en de lage lonen zouden kleiner moeten zijn.
-
Er zou meer gelijkheid moeten zijn tussen arbeiders en bazen.
27
28
De frequentieverdelingen voor de stellingen afzonderlijk zijn opgenomen in bijlage 1.
Cronbach’s alpha =0,568
119
De overheid moet maatregelen nemen om de inkomensverschillen te verkleinen. 29
-
We maken van deze drie items een schaal van 1 tot 5 waarbij een hoge score wijst op
een conservatieve en een lage score op een progressieve sociaaleconomische houding. 30
Tabel 51 presenteert voor de twee waardeschalen de antwoordverdeling en gemiddelde
schaalscores.
Tabel 51: Culturele en sociaaleconomische opiniedimensie (in procenten en gemiddelde
schaalscore) – volledige dataset
Culturele opiniedimensie
Frequentie
%
86
22,1
2
105
27,0
3
101
26,0
4
62
15,9
5 Conservatief
35
9,0
389
100,0
1 Progressief
Totaal
Gemiddelde schaalscore (1 – 5)
Sociaaleconomische opiniedimensie
2,47
Frequentie
%
52
13,6
2
168
44,1
3
119
31,2
4
35
9,2
7
1,8
381
100,0
1 Progressief
5 Conservatief
Totaal
Gemiddelde schaalscore (1 – 5)
2,41
Met een gemiddelde schaalscore van 2,47 op een schaal van 1 tot 5 nemen inwoners
van Poolse afkomst uit Antwerpen op vlak van ethische kwesties een eerder progressief
dan conservatief standpunt in. Ook op sociaaleconomisch vlak situeren inwoners van
Poolse afkomst zich met een gemiddelde score van 2,41 eerder aan de progressieve
zijde dan aan de conservatieve zijde.
7.3.2.
Houding t.a.v. man-vrouwrollen
In westerse samenlevingen zijn individuen de laatste decennia steeds meer losgekomen
van vastliggende patronen van waarden, normen en houdingen. Hoewel er verschillende
termen bestaan om dit proces te benoemen, zoals ‘modernisering’ of
29
30
De frequentieverdelingen voor de stellingen afzonderlijk zijn opgenomen in bijlage 2.
Cronbach’s alpha =0,644
120
‘detraditionalisering’ omschrijven ze meestal hetzelfde, namelijk een overgang van een
samenlevingsvorm
waarin
waardeoriëntaties
voortkomen
uit
zingevende
maatschappelijke verbanden, naar een postmoderne samenleving, waarin deze
verbanden hun vanzelfsprekend karakter en legitimiteit verliezen (de Koster & van der
Waal 2007). Het proces van modernisering gaat gepaard met de ontwikkeling van een
specifiek patroon van waarden en normen. Sleutelelementen zijn individualisering,
secularisatie, democratisering en emancipatie (van der Loo & van Reijen 1997). In deze
paragraaf focussen we op één sleutelelement van het moderniseringsproces, namelijk
emancipatie of een veranderende houding ten aanzien van man-vrouwrollen. We
beschouwen de houding ten aanzien van man-vrouwrollen naast de houding ten aanzien
van ethische kwesties als een bijkomende subdimensie van de culturele opiniedimensie.
Over Polen leeft het cliché dat ze erg traditioneel zijn en dat ze traditionele opvattingen
hebben over man-vrouwrollen. Dat dit beeld enigszins genuanceerd moet worden, blijkt
uit diepte-interviews met Poolse migranten actief in de sector van het huishoudelijk
werk en hun Belgische werkgevers (Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009). Hoewel
Poolse huishoudsters geconfronteerd werden met geëmancipeerde Belgische vrouwen
en hun echtgenoten die een actieve rol opnamen in het huishouden, waren Belgische
vrouwen van hun kant erg verrast door de moderne opvattingen van veel Poolse
mannen. Zo zorgden Poolse mannen voor de kinderen terwijl hun vrouwen aan het
werk waren en hielpen jongens hun moeder met het huishouden of het bereiden van
eten. In het Verenigd Koninkrijk stellen Ryan et al. (2009) vast dat steeds meer Poolse
mannen hun vrouw en kinderen laten overkomen. Hoewel deze vrouwen vaak
huisvrouw waren en geen werk hadden, vervielen ze na hun migratie niet in het
traditionele clichébeeld van de ‘Matka Polka’, de Poolse moeder die zich volledig opoffert
voor haar echtgenoot en kinderen. De beslissing om voltijds voor de kinderen te zorgen
was eerder een kortetermijnstrategie: heel veel vrouwen volgden nog een opleiding of
zochten naar werk zodra de kinderen naar school gingen.
Een bevraging van ruim 600 personen van Poolse afkomst die zich na 2004 in
Nederland vestigden laat zien dat recent gemigreerde Polen niet veel anders denken
over emancipatie dan autochtone Nederlanders (Gijsberts 2011b). Zo is slechts een
kleine minderheid van de respondenten van mening dat de vrouw het beste
verantwoordelijk kan zijn voor het huishouden, dat een vrouw moet stoppen met
werken als ze een kind krijgt en dat een inkomen voor jongens belangrijker is dan voor
meisjes. Personen van Poolse afkomst nemen wel vaker een middenpositie in (noch
eens, noch oneens), terwijl autochtonen meer uitgesproken tegen zijn. Gijsberts (p.
113) stelt dat het relatief modern denken over de rol van de vrouw vermoedelijk in
relatie staat tot het migratiemotief: ‘het merendeel van hen (ook de vrouwen) is
immers naar Nederland gekomen voor werk’. Voorts stelt de auteur dat ook in het
voormalige Oostblok de emancipatie van vrouwen stilaan ver is gevorderd: ‘ook in het
katholieke Polen is werk een vanzelfsprekendheid voor vrouwen’.
Om na te gaan in hoeverre inwoners van Poolse afkomst in Antwerpen traditionele of
moderne opvattingen hebben over de positie van de vrouw, legden we de respondenten
vier uitspraken voor waarmee ze het helemaal eens, eerder eens, noch eens noch
oneens, eerder oneens, helemaal oneens konden zijn:
-
De man moet voor het inkomen zorgen en de vrouw voor het huishouden en de
kinderen.
Vrouwen moeten ook kunnen gaan werken.
121
Meisjes moeten strenger opgevoed worden dan jongens.
Mannen moeten evenveel in het huishouden doen als vrouwen. 31
-
We construeren met deze vier items een schaal die iets zegt over de houding ten
aanzien van man-vrouwrollen. 32 Een lage schaalscore wijst op traditionele
rolopvattingen, een hoge score op moderne rolopvattingen. In tabel 52 geven we de
antwoordverdeling voor de volledige dataset. Met een gemiddelde schaalscore van 3,95
op een schaal van 1 tot 5 kunnen we stellen dat personen van Poolse afkomst in
Antwerpen relatief moderne opvattingen hebben over man-vrouwrollen.
Tabel 52: Houding t.a.v. man-vrouwrollen (in procenten en gemiddelde schaalscore) – volledige
dataset
Houding t.a.v. man-vrouwrollen
Frequentie
%
0
0,0
2
15
3,7
3
77
19,1
4
183
45,3
5 Modern
129
32,0
Totaal
404
100,0
1 Traditioneel
Gemiddelde schaalscore (1 – 5)
7.3.3.
3,95
Houding t.a.v. de multiculturele samenleving
Polen die naar West-Europa migreren, komen terecht in diverse samenlevingen met tal
van etnisch-culturele en religieuze groepen. Het contrast met de Poolse samenleving,
die voor 98% bestaat uit blanke etnische Polen, is dan ook groot (Sales et al. 2008).
Overige etnisch-culturele groepen, zoals de Roma, worden in Polen bovendien sterk
geconfronteerd met discriminatie en racisme (European Roma Rights Center 2002). Een
gebrek aan ervaring met het omgaan met andere etnisch-culturele of religieuze groepen
kan leiden tot misverstanden en racisme. Zo merken leerkrachten in het Verenigd
Koninkrijk op dat Poolse schoolkinderen die niet het voordeel hadden van wat zij een
‘multiculturele vorming’ noemen, soms racistische opmerkingen maakten over zwarten
(Sales et al. 2008).
Poolse migranten komen niet alleen in contact met blanke Belgen, maar ook met Belgen
met een andere huidskleur of met blanke niet-Belgen. Zoals Galent, Goddeeris &
Niedźwiedzki (2009) stellen, is het migratieproces voor Polen een les in
verdraagzaamheid. Poolse migranten beschouwen Belgen als tolerante, ‘normale’
mensen. Ze maken wel een onderscheid tussen Belgen die hen werk verschaffen en de
rest, tussen Vlamingen en Walen en tussen Belgen en anderen in de samenleving. Wat
dit laatste betreft merken Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki (2009) op dat Poolse
migranten mensen van Marokkaanse of Turkse afkomst omwille van hun culturele en
31
32
De frequentieverdelingen voor de stellingen afzonderlijk zijn opgenomen in bijlage 3.
Cronbach’s alpha=0,578
122
religieuze achtergrond tot deze ‘anderen’ rekenen en hen niet als Belgen maar als
‘buitenlanders’ beschouwen. Vaak hebben ze ook een negatief beeld over deze groepen
(cf. hoofdstuk 8).
Levrau, Piqueray & Vancluysen (2011) stellen op basis van een reeks interviews met
sleutelpersonen in de Poolse gemeenschap vast dat bij Polen in België een ‘integratiewil’
aanwezig is. Veel Polen zijn van mening dat zij zich moeten aanpassen aan de wetten
en de regels van het land waarin ze verblijven. Anderzijds verwachten ze wel dat de
meerderheidsgroep hen gelijk behandelt en respecteert. Dat men zich integreert
verwacht men overigens niet alleen van de eigen gemeenschap, maar ook van andere
groepen in de samenleving. Veel Polen vinden bijvoorbeeld dat moslims zich moeten
aanpassen aan de culturele en religieuze regels van de meerderheidsgroep (Levrau,
Piqueray & Vancluysen 2011).
Om de tolerantie ten aanzien van de multiculturele samenleving te meten, vroegen we
de respondenten tijdens het interview in welke mate ze het eens/oneens zijn met de
volgende uitspraak:
Het is goed voor een samenleving dat ze uit verschillende culturen bestaat.
De antwoordverdeling in tabel 53 laat zien dat in de Poolse gemeenschap in Antwerpen
de meningen over de multiculturele samenleving ongeveer gelijk verdeeld zijn: het
percentage respondenten dat het eens is met de gegeven stelling (34%) is ongeveer
even groot als het percentage respondenten dat een neutraal antwoord geeft (32%) en
het percentage dat het met de uitspraak oneens is (34%).
Tabel 53: ‘Het is goed voor een samenleving dat ze uit verschillende culturen bestaat’ (in
procenten) – volledige dataset
Frequentie
%
34
8,4
Eerder eens
102
25,2
Noch eens, noch oneens
130
32,1
Eerder oneens
116
28,6
23
5,7
405
100,0
Helemaal eens
Helemaal oneens
Totaal
Aansluitend peilden we bij de respondenten ook naar hun mening over integratie. We
vroegen in hoeverre ze het eens/oneens zijn met de volgende stelling:
Vreemdelingen moeten zich aanpassen aan de cultuur en de gebruiken van het land
waar zij zich vestigen.
Het antwoordpatroon (tabel 54) laat zien dat maar liefst 82% van de respondenten het
met de stelling eens is. Ruim één op tien bevraagden heeft geen uitgesproken mening
(noch eens, noch oneens) en slechts 6,5% vindt niet dat vreemdelingen zich moeten
aanpassen.
123
Tabel 54: 'Vreemdelingen moeten zich aanpassen aan de cultuur en de gebruiken van het land
waar zij zich vestigen’ (in procenten) – volledige dataset
Frequentie
%
Helemaal eens
211
50,9
Eerder eens
130
31,3
Noch eens, noch oneens
47
11,3
Eerder oneens
18
4,3
9
2,2
415
100,0
Helemaal oneens
Totaal
7.4.
7.4.1.
Impact van geloof op waardeoriëntaties
Hypothesen
Religie verschaft aan individuen een referentiekader dat betekenis geeft aan de realiteit
en de wereld. Religies zijn verbonden met een specifiek patroon van waarden en
opvattingen en religieuze instituties functioneren als morele gezagsdragers die
waardesystemen aan gelovigen overdragen. In deze paragraaf onderzoeken we in
hoeverre geloof bij mensen van Poolse afkomst uit Antwerpen een invloed heeft op hun
mening over ethische kwesties, sociaaleconomische gelijkheid, man-vrouwrollen en de
multiculturele samenleving.
Volgens Eisinga & Scheepers (1989, geciteerd in Hubers 1997) bestaat er een sterke
samenhang tussen een christelijke levensbeschouwing en cultureel conservatisme. Een
sterke oriëntatie op het christelijk geloof leidt er toe dat men de maatschappij ervaart
als iets waarover men geen invloed kan uitoefenen. Op basis hiervan passen individuen
zich aan aan de traditionele normen en waarden die, zo ervaart men, ‘van boven’
opgelegd worden. Normen en waarden die hier tegen ingaan, worden verworpen. De
overtuiging dat de sociale werkelijkheid door een opperwezen is geschapen, is niet
bevorderlijk voor de gedachte dat individuen zelf veranderingen kunnen aanbrengen in
deze werkelijkheid (Hubers 1997). Ideeën met betrekking tot individuele
keuzevrijheden (bijvoorbeeld inzake abortus of euthanasie) of traditionele rolpatronen
(bijvoorbeeld man-vrouwrollen) worden om die reden door religieuze mensen wellicht
conservatiever opgevat dan door niet-religieuze mensen. In België hebben verschillende
studies de relatie tussen religiositeit en cultureel conservatisme bevestigd, zowel bij
autochtonen (Duriez 2003; de Koster & van der Waal 2007) als bij personen van
Marokkaanse en Turkse herkomst (Swyngedouw, De Rycke & Phalet 1999; Vancluysen,
Van Craen & Ackaert 2009).
Het verband tussen religiositeit en de sociaaleconomische opiniedimensie is veel minder
duidelijk (Hubers 1997). Opvattingen over verschillen in inkomen, over de maatregelen
die de overheid neemt om deze verschillen te verkleinen en over de rol van vakbonden
staan minder sterk onder druk van religie en religieuze instituties dan opvattingen over
ethische kwesties of man-vrouwrollen. Hubers verwijst naar studies van Meeus (1986)
en Felling, Peters & Schreuder (1991) die aantoonden dat mensen die een cultureel
conservatief standpunt innemen, sterker religieus zijn dan degenen die op
124
sociaaleconomisch gebied conservatief zijn. Mogelijk bestaat er volgens Hubers een
samenhang tussen het onderschrijven van een christelijke geloofsvisie en economisch
conservatisme: ‘de overtuiging dat menselijk ingrijpen in de sociale werkelijkheid geen
goede gevolgen zal hebben weerhoudt religieuze mensen er waarschijnlijk van om
economische hervormingen na te streven en om op te komen voor de rechten van
economisch zwakkeren’ (p. 83). Volgens een marxistische visie leidt religie individuen af
van het vermogen om de sociaaleconomische ongelijkheid aan te pakken en zijn
religieuze mensen daarom conservatief op sociaaleconomisch vlak (Broughton 1978,
aangehaald in Hubers 1997). De hypothese dat de mate van religiositeit samenhangt
met economisch conservatisme vond geen steun in opinieonderzoek bij een Vlaamse
studentenpopulatie (Duriez 2003), maar werd wel bevestigd bij Turken in Nederland
(Phalet & ter Wal 2004). Bij Marokkanen vonden de onderzoekers in Nederland een
omgekeerd verband.
Wat de relatie tussen religie en de houding ten aanzien van de multiculturele
samenleving
betreft,
bouwen
we
voort
op
de
onderzoekstraditie
rond
levensbeschouwelijke betrokkenheid en etnocentrisme of de neiging om de eigen groep
positief te evalueren en andere groepen systematisch negatief te beoordelen (cf.
Sumner 1906). Onderzoek van Billiet & Carton (1991) heeft aangetoond dat er een
curvilineair verband bestaat tussen levensbeschouwing en etnocentrisme: bij personen
die zich katholiek noemen, neemt de kans op etnocentrische houdingen af naarmate
men regelmatiger naar de kerk gaat. Voor de interpretatie van dit verband geven
Eisinga, Felling & Peters een aantal verklaringen (aangehaald in: Billiet, Carton &
Eisinga 1995). Een eerste verklaring benadrukt de invloed van het preken tijdens
vieringen waarbij er wordt opgeroepen tot tolerantie op basis van christelijke principes
(bvb. naastenliefde). Een andere verklaring heeft betrekking op de verschillende
betekenissen die geloof kan hebben voor verschillende groepen katholieken. Nietpraktiserende katholieken zouden volgens deze verklaring etnocentrischer zijn omdat zij
meer de neiging hebben zich toe te vertrouwen aan een autoritaire religie. De religieuze
thema’s zoals rechtvaardigheid of gelijkheid zijn wellicht van ondergeschikt belang in
hun leven en gedragingen. Regelmatig of sterk praktiserende katholieken zouden
daarentegen minder geneigd zijn zich over te geven aan een externe autoriteit en meer
belang hechten aan de sociale en menselijke aspecten van hun geloof.
De invloed van religie op de waardeoriëntaties van personen van Poolse afkomst in
België is nog niet onderzocht. Op basis van verklaringen en bevindingen in de
onderzoeksliteratuur testen we volgende hypothesen:
-
-
Naarmate personen van Poolse afkomst sterker gelovig zijn, nemen ze een
conservatiever standpunt in op vlak van ethische kwesties (hypothese 1).
Naarmate personen van Poolse afkomst religieuzer zijn, hebben ze een
conservatievere mening op sociaaleconomisch vlak (hypothese 2).
De samenhang tussen geloof en de ethische opiniedimensie is sterker dan de
samenhang tussen geloof en de sociaaleconomische opiniedimensie (hypothese
3).
Naarmate personen van Poolse afkomst sterker gelovig zijn, houden ze er
traditionelere meningen op na over man-vrouwrollen (hypothese 4).
Naarmate personen van Poolse afkomst religieuzer zijn, hebben ze een tolerantere
houding ten aanzien van de multiculturele samenleving (hypothese 5).
125
Om de hypothesen te testen, voeren we op de vier opiniedimensies (culturele
opiniedimensie, sociaaleconomische opiniedimensie, de houding t.a.v. man-vrouwrollen
en de houding t.a.v. de multiculturele samenleving) een regressieanalyse uit. In een
eerste stap van de analyse nemen we enkel de achtergrondvariabelen leeftijd, geslacht,
opleidingsniveau en verblijfsduur in België op. In stap 2 en stap 3 voegen we
achtereenvolgens twee indicatoren van religiositeit toe: de religieuze praktijk
(frequentie van kerkbezoek) en religieuze identiteit.
Het is belangrijk een onderscheid te maken tussen religieuze praktijk en religieuze
identiteit. De invloed van religiositeit op waardeoriëntaties komt immers niet alleen tot
stand door de invloed van specifieke geloofsopvattingen, maar ook door het in stand
houden en versterken van opvattingen door sociale interactie. Zo komt volgens
Himmelstein (1986, geciteerd in Hubers 1997) de conservatieve invloed van religiositeit
voort uit de participatie van kerkgangers in ‘religieuze’ netwerken. Naarmate men meer
naar de kerk gaat, is de participatie in zo’n netwerk groter en wordt men meer
‘ondergedompeld’ in het ideeëngoed van zo’n netwerk. Himmelstein spreekt over een
‘cultuur-effect’. Sociale interacties blijven bovendien niet beperkt tot het kerkgebouw.
Ook in andere netwerken blijft men regelmatig dezelfde kerkgangers ontmoeten en
komt men steeds opnieuw in contact met hun opvattingen. Bijgevolg is men meer
vatbaar voor de overdracht van opvattingen. Himmelstein spreekt in dit verband over
‘mobilisatie’. Zij die niet of minder frequent naar de kerk gaan, zijn ook minder
betrokken bij deze netwerken en komen dus minder in aanraking met de ideeën die in
deze netwerken leven.
7.4.2.
Resultaten
Tabellen 55 tot 58 presenteren de resultaten van de regressieanalyses op de
verschillende opiniedimensies. Uit de analyses blijkt dat – onder controle van leeftijd,
geslacht, opleidingsniveau en verblijfsduur – religieuze praktijk enkel een invloed heeft
op ethisch vlak. Personen van Poolse afkomst hebben conservatievere opvattingen over
abortus en euthanasie naarmate ze vaker naar de kerk gaan. Dit verband, dat
significant blijft na toevoeging van religieuze identiteit, bevestigt hypothese 1.
De religieuze identiteit hangt significant samen met de opinie over ethische kwesties en
man-vrouwrollen: naarmate de religieuze identiteit sterker is, nemen personen van
Poolse afkomst een conservatiever standpunt in op ethisch vlak en hebben ze
traditionelere sekserolopvattingen. Deze bevindingen bevestigen hypothese 1 en
hypothese 4. Er is geen verband tussen religieuze identiteit en de sociaaleconomische
opinie. Hypothese 2 dient bijgevolg verworpen te worden, terwijl hypothese 3 wordt
ondersteund.
Met betrekking tot de houding ten aanzien van de multiculturele samenleving vinden we
het omgekeerde dan wat we op basis van hypothese 5 verwachtten: een sterkere
religieuze identiteit gaat gepaard met een minder tolerante houding ten aanzien van de
multiculturele samenleving. Een eerste mogelijke verklaring voor dit verband vinden we
in de sociale psychologie. Volgens de sociale identiteitstheorie bezitten individuen naast
een persoonlijke ook een sociale identiteit (Tajfel 1981). Die construeren ze door zich
met bepaalde groepen te identificeren en zich van andere te onderscheiden. Aan de
eigen groep kennen ze positieve kenmerken toe en aan andere groepen negatieve
kenmerken. Op basis van deze redenering zou men aan andersgelovigen in de
126
multiculturele samenleving voornamelijk negatieve eigenschappen toekennen. Enkel
mensen die het eigen geloof aanhangen, worden als volwaardig lid van de samenleving
beschouwd. Hierbij aansluitend spreekt Coffé (2002) over het fenomeen van
‘levensbeschouwelijk etnocentrisme’, verwijzend naar de overtuiging dat voor
christelijke gelovigen enkel het christendom bestaansrecht heeft.
Wat de achtergrondvariabelen betreft (stap 1), tonen de analyses aan dat vrouwen van
Poolse afkomst progressiever zijn op sociaaleconomisch vlak en een moderner
standpunt innemen met betrekking tot man-vrouwrollen dan mannen van Poolse
afkomst. Hoog opgeleide respondenten zijn grotere voorstanders van vrijheid op
sociaaleconomisch vlak, zijn moderner inzake man-vrouwrollen en stellen zich
toleranter op ten aanzien van de multiculturele samenleving dan laag opgeleiden.
Naarmate men langer in België woont, nemen inwoners van Poolse afkomst een
progressiever standpunt in op ethisch vlak en stellen zij zich toleranter op ten aanzien
van de multiculturele samenleving.
Tabel 55: Lineaire regressie van religie en achtergrondkenmerken op de ethische opiniedimensie
– volledige dataset
* p < .05
** p < .01
Stap 1
Stap 2
Stap 3
R²=0,013
R²=0,063
R²=0,099
Standardized
Std.
Standardized
Std.
Standardized
Std.
Coefficients
Error
Coefficients
Error
Coefficients
Error
(Constante)
Leeftijd
Geslacht man
(ref.: vrouw)
Opleidingsniveau
Verblijfsduur in
België
0,295
0,307
0,420
-0,007
0,006
-0,052
0,006
-0,087
0,006
0,005
0,133
0,009
0,130
0,047
0,131
0,014
0,026
0,017
0,025
0,047
0,025
-0,108*
0,009
-0,054
0,009
-0,020
0,009
Religieuze
praktijk
0,233**
0,039
0,126*
0,044
0,229**
0,069
(kerkbezoek)
Religieuze
identiteit
127
Tabel 56: Lineaire regressie van religie en achtergrondkenmerken op de sociaaleconomische
opiniedimensie – volledige dataset
* p < .05
** p < .01
Stap 1
Stap 2
Stap 3
R²=0,055
R²=0,055
R²=0,055
Standardized
Std.
Standardized
Std.
Standardized
Std.
Coefficients
Error
Coefficients
Error
Coefficients
Error
(Constante)
0,209
Leeftijd
Geslacht
man
(ref.: vrouw)
Opleidingsniveau
Verblijfsduur
in
België
0,223
-0,091
0,004
0,303
-0,098
0,004
-0,082
0,004
0,189**
0,093
0,187**
0,093
0,187**
0,094
0,128*
0,018
0,126*
0,018
0,113*
0,018
-0,009
0,006
-0,017
0,007
-0,022
0,007
-0,024
0,028
0,008
0,032
-0,043
0,050
Religieuze
praktijk
(kerkbezoek)
Religieuze
identiteit
Tabel 57: Lineaire regressie van religie en achtergrondkenmerken op de houding t.a.v. manvrouwrollen – volledige dataset
* p < .05
** p < .01
Stap 1
Stap 2
Stap 3
R²=0,102
R²=0,111
R²=0,142
Standardized
Std.
Standardized
Std.
Standardized
Std.
Coefficients
Error
Coefficients
Error
Coefficients
Error
(Constante)
0,175
Leeftijd
Geslacht
man
(ref.: vrouw)
Opleidingsniveau
Verblijfsduur
in
België
Religieuze praktijk
(kerkbezoek)
Religieuze
identiteit
128
0,186
0,250
-0,047
0,003
-0,042
0,004
-0,018
0,004
-0,144**
0,077
-0,147**
0,078
-0,182**
0,078
0,250**
0,015
0,251**
0,015
0,224**
0,015
0,094
0,005
0,092
0,006
0,057
0,006
0,002
0,024
0,098
0,026
-0,211**
0,041
Tabel 58: Lineaire regressie van religie en achtergrondkenmerken op de houding t.a.v. de
multiculturele samenleving 33 - volledige dataset
* p < .05
** p < .01
Stap 1
Stap 2
Stap 3
R²=0,037
R²=0,038
R²=0,059
Standardized
Std.
Standardized
Std.
Standardized
Std.
Coefficients
Error
Coefficients
Error
Coefficients
Error
(Constante)
0,254
Leeftijd
Geslacht
man
(ref.: vrouw)
Opleidingsniveau
Verblijfsduur
in
België
0,269
0,368
0,013
0,005
0,019
0,005
-0,004
0,005
-0,002
0,112
-0,004
0,113
0,025
0,114
-0,141**
0,022
-0,143**
0,022
-0,115*
0,022
-0,134*
0,008
-0,139*
0,008
-0,104
0,008
-0,003
0,034
-0,089
0,039
Religieuze
praktijk
(kerkbezoek)
Religieuze
identiteit
7.5.
0,189**
0,061
Besluit
In dit hoofdstuk hielden we het geloof en de waardeoriëntaties van inwoners van Poolse
afkomst uit Antwerpen tegen het licht. Concreet focusten we op de religieuze
zelftoewijzing, de religieuze praktijk en de religieuze identiteit, onderzochten we de
opinie van personen van Poolse afkomst over ethische kwesties, sociaaleconomische
gelijkheid, man-vrouwrollen en de multiculturele samenleving en gingen we na of
religiositeit een verklarende factor is van die opinies.
Wat het geloof betreft, rekent het overgrote deel van de inwoners van Poolse afkomst
in Antwerpen zichzelf tot de katholieke godsdienst (92%). De geïnterviewden
praktiseren hun geloof in sterke mate via het bidden: maar liefst 37,5% van de
bevraagden geeft aan dagelijks te bidden. Slechts ongeveer 7% bidt nooit. Het
percentage voor wekelijks kerkbezoek is met 14% veel lager dan wat cijfers over
kerkbezoek in Polen aangeven. Wellicht neemt het belang van deze vorm van religieuze
praktijk af in een context van migratie. Wat de religieuze identiteitsbeleving betreft,
tonen de analyses een eerder sterke religieuze identiteit bij mensen van Poolse afkomst
in Antwerpen. Deze identiteit is het sterkst bij vrouwen, ouderen en lager opgeleiden.
Met betrekking tot de waardeoriëntaties tonen de resultaten dat inwoners van Poolse
afkomst inzake ethische kwesties (i.c. abortus en euthanasie) een eerder progressief
dan conservatief standpunt innemen. Ook op de sociaaleconomische opiniedimensie
situeert de Poolse gemeenschap in Antwerpen zich eerder aan de progressieve zijde en
33
Item: ‘Het is goed voor een samenleving dat ze uit verschillende culturen bestaat’ (cf. tabel 53).
129
ten aanzien van man-vrouwrollen hebben de respondenten relatief moderne
opvattingen. Over de multiculturele samenleving zijn de meningen verdeeld: de groep
die vindt dat het goed is voor een samenleving dat ze uit verschillende culturen bestaat,
is ongeveer even groot als de groep die hierover geen uitgesproken mening heeft en de
groep die er een intolerante opvatting op nahoudt. Maar liefst 82% van de
respondenten vindt dat vreemdelingen zich moeten aanpassen aan de cultuur en de
gebruiken van het land waar zij zich vestigen.
Religiositeit heeft een invloed op de positie die mensen van Poolse afkomst innemen op
de verschillende opiniedimensies. Regressieanalyses toonden aan dat leden van de
Poolse gemeenschap een conservatiever standpunt innemen op ethisch vlak naarmate
ze vaker naar de kerk gaan en naarmate hun religieuze identiteit sterker is. Een
sterkere religieuze identiteit gaat daarnaast gepaard met een traditionelere opvatting
over man-vrouwrollen. In tegenstelling tot wat we veronderstelden, hebben personen
van Poolse afkomst een minder tolerante houding ten aanzien van de multiculturele
samenleving naarmate hun religieuze identiteit sterker is.
Andere factoren die samenhangen met de waardeoriëntaties van leden van de Poolse
gemeenschap, zijn: geslacht (vrouwen zijn progressiever op sociaaleconomisch vlak en
moderner inzake sekserolopvattingen dan mannen), opleidingsniveau (hoog opgeleiden
zijn sociaaleconomisch conservatiever, hebben modernere sekserolopvattingen en
stellen zich toleranter op t.a.v. de multiculturele samenleving dan laag opgeleiden) en
verblijfsduur (naarmate men langer in België woont, is men ethisch progressiever en
toleranter t.a.v. de multiculturele samenleving).
130
8.
8.1.
Beeldvorming
Inleiding
Het beeld dat de Belgische media ophangen van Polen is niet zo positief. Recent
onderzoek toont aan dat Vlaamse dagbladen Polen in belangrijke mate associëren met
criminaliteit, zwartwerk en illegaliteit. Sterker nog: als journalisten over Polen schrijven,
gebruiken ze de term ‘illegaal’ vijf keer vaker dan het woord ‘legaal’ (Wolny et al.
2007). Ook op televisie wordt vaak een clichématig beeld opgehangen van Polen. Op
basis van onderzoek naar het imago van de Pool op de Vlaamse televisie concludeert
Van Heuckelom (2008, p. 18): ‘men creëre een onbegrijpelijk taaltje (liefst met zo
weinig mogelijk klinkers), een bijbehorend vreemd lettertype (een allegaartje van
cyrillisch, Grieks en nog wat diakritische tekens) en men laat vervolgens wodka
aanrukken en kippen slachten, dat alles op de tonen van een Slavische melodie, of nog
beter: zigeunermuziek met koperblazers’.
Deze stereotiepe mediaberichtgeving heeft mogelijk niet alleen een impact op het beeld
van de Vlaming over personen van Poolse afkomst, maar kan ook binnen de Poolse
gemeenschap tot wantrouwen en terughoudendheid leiden ten aanzien van autochtonen
en zo contacten tussen beide groepen bemoeilijken. De eerste vraag die we ons in het
volgende hoofdstuk stellen is dan ook: welke houding nemen mensen van Poolse
afkomst aan ten opzichte van autochtonen? Het belang van deze vraag kan moeilijk
onderschat worden: terwijl negatieve percepties tot maatschappelijke spanningen of
gevoelens van discriminatie kunnen leiden, stimuleert een positieve beeldvorming
solidariteit, toenadering en samenwerking.
Daarnaast onderzoeken we welke gevoelens leden van de Poolse gemeenschap
koesteren ten opzichte van andere minderheidsgroepen in de samenleving. Poolse
migranten die naar Antwerpen migreren, komen vaak voor het eerst in een
multiculturele omgeving terecht. Het contrast met de relatief homogene Poolse
samenleving is groot. Volgens Galent, Goddeeris en Niedźwiedzki (2009, p. 163) is het
migratieproces voor mensen van Poolse afkomst een belangrijke les in
verdraagzaamheid: ‘They have to tolerate other lifestyles, norms and patterns of
attitudes and behaviour which are even really strange for them. If not, the migration
process may be unsuccessful and may force migrants to return to Poland’.
In dit hoofdstuk gaan we dieper in op de houding van de Poolse gemeenschap in
Antwerpen ten aanzien van andere etnisch-culturele bevolkingsgroepen. In de eerste
plaats belichten we verschillende theoretische verklaringsmodellen voor etnocentrisme.
Vervolgens bespreken we de resultaten van enkele voorgaande studies naar de
beeldvorming van mensen van Poolse afkomst. In een laatste paragraaf lichten we de
resultaten van de survey toe: we geven een algemeen overzicht van het beeld dat de
Poolse gemeenschap in Antwerpen heeft over andere minderheidsgroepen en
bestuderen hun houding ten aanzien van autochtonen. Tot slot gaan we op zoek naar
factoren die samenhangen met de beeldvorming van mensen van Poolse afkomst over
mensen van Belgische afkomst.
131
8.2.
8.2.1.
Literatuur
Etnocentrisme
Om de beeldvorming van en over etnisch-culturele groepen te verklaren, wordt in de
literatuur vaak verwezen naar het concept ‘etnocentrisme’ of de neiging van individuen
om de eigen sociale groep positief en andere bevolkingsgroepen negatief te evalueren
(Sumner 1906). De afgelopen decennia hebben heel wat auteurs psychologische en
sociologische verklaringsmodellen voor etnocentrisme ontwikkeld.
Vanuit de sociale psychologie levert de sociale identiteitstheorie van Tajfel (1981) een
belangrijke bijdrage aan de theorievorming rond etnocentrisme. Volgens deze theorie
hebben individuen naast een persoonlijke identiteit ook behoefte aan een sociale
identiteit. Die construeren ze door zich met bepaalde groepen te identificeren en zich
van andere te onderscheiden. In dit proces kennen ze aan de eigen groep (ingroup)
positieve kenmerken toe en aan andere groepen (outgroups) negatieve eigenschappen.
Eisinga & Scheepers (1989) spreken van ‘sociale identificatie’ en ‘sociale contraidentificatie’. Terwijl sociale identificatie verwijst naar een selectieve perceptie van
vooral positieve eigenschappen van de ingroup, refereert sociale contra-identificatie
naar een selectieve perceptie van vooral negatieve kenmerken van outgroups.
Andere psychologische theorieën linken etnocentrisme aan gevoelens van frustratie.
Volgens de frustratie-agressie-verplaatsingstheorie ontstaat frustratie wanneer
instanties verhinderen dat mensen bepaalde doelen bereiken. Hoewel individuen
proberen om de agressie die daaruit voortvloeit, te uiten tegenover de belemmerende
instellingen, is dat niet vanzelfsprekend noch aangewezen. Daarom verplaatst de focus
van hun frustratie zich naar weerloze outgroups van wie men niets hoeft te vrezen. Na
verloop van tijd worden deze outgroups als de eigenlijke zondebok en de oorzaak van
de frustratie beschouwd (Dollard et al. 1939).
De relatieve deprivatietheorie benadrukt dat frustratiegevoelens niet het gevolg zijn van
de objectieve situatie waarin iemand zich bevindt, maar wel van de relatieve positie ten
opzichte van de mensen met wie men zich vergelijkt. Frustratie ontstaat bijgevolg
wanneer men als lid van een groep niet de doelen bereikt die andere leden van de
groep wel bereiken (Merton 1957). Ook in de theorie van de autoritaire persoonlijkheid
speelt frustratie een belangrijke rol: volgens deze theorie ontstaat frustratie wanneer
bepaalde impulsen tijdens de kindertijd worden onderdrukt. Door deze onderdrukking
wordt de natuurlijke agressie van het kind ten opzichte van de ouders verplaatst naar
andere, zwakkere doelwitten wat mogelijk leidt tot een etnocentrische houding (Adorno
et al. 1950).
Een derde groep (sociaal-)psychologische theorieën verklaart stereotiepe opvattingen
en etnocentrisme vanuit individuele cognitieve processen. Volgens deze theorieën is het
cognitieve vermogen van individuen beperkt waardoor ze de informatie die ze
waarnemen over sociale groepen, categoriseren. Deze categoriseringsprocessen leiden,
aldus Allport (1954), tot ingroup favoritism: individuen bevoordelen systematisch leden
uit hun eigen groep en kennen hen positievere eigenschappen toe. Tot slot stellen
Rokeach, Smith & Evans (1960) in hun belief congruence theory dat individuen
spontaan vooral categorieën vormen op basis van het al dan niet overeenkomen van
opvattingen. Het verlangen naar een belief congruence leidt ertoe dat leden van de
132
ingroup negatiever staan tegenover outgroups met afwijkende meningen dan tegenover
outgroups met gelijklopende opvattingen.
De zogenaamde socialisatietheorieën vormen een eerste groep van sociologische
verklaringsmodellen. Deze theorieën stellen de verschillende socialisatie-instanties
verantwoordelijk voor de ontwikkeling van etnocentrische houdingen. Verschillende
auteurs tonen aan dat de dominante ideologie van onze samenleving een kern van
etnocentrisme bevat. Zo wijst van Dijk (1993) op de alomtegenwoordigheid van
positieve zelfpresentaties en negatieve voorstellingen van de ‘ander’ in het discours van
de politieke wereld, de academische wereld, het bedrijfsleven, het onderwijs en de
media (van Dijk 1993; Jacobs et al. 2001; Meuleman & Billiet 2003).
Een tweede sociologische traditie legt de oorzaken van etnocentrisme bij de competitie
tussen
groepen.
Etnisch-culturele
groepen
treden,
aldus
de
etnische
competitietheorieën, met elkaar in competitie om schaarse goederen zoals woningen,
werk of sociale zekerheid. Als gevolg van deze tegengestelde belangen en de daaruit
voortvloeiende concurrentie zijn individuen geneigd een sterke solidariteit te vertonen
met de eigen groep en een vijandige houding aan te nemen tegenover andere groepen
(Castles 1987; Olzak 1993).
Een andere factor die in de theorievorming rond etnocentrisme een belangrijke plaats
inneemt is contact. De contacthypothese stelt dat veelvuldige contacten tussen
individuen van verschillende etnisch-culturele groepen leiden tot een verbetering van de
interetnische relaties en – onder de juiste omstandigheden - tot een afname van
vooroordelen (Allport 1954). Meer diverse sociale contacten verminderen met andere
woorden etnocentrische attitudes en stimuleren vertrouwen in en solidariteit met de
zogenaamde outgroup (Putnam 2007).
8.2.2.
Beeldvorming in de Poolse gemeenschap
De afgelopen jaren hebben verschillende onderzoekers aandacht besteed aan de Poolse
gemeenschap in België. Deze hoofdzakelijk kwalitatieve studies onderzochten niet
alleen welk beeld mensen van Poolse afkomst hebben van autochtonen, maar ook welke
houding ze aannemen tegenover leden van andere minderheidsgroepen en tegenover
andere mensen van Poolse afkomst.
Het onderzoek van Grzymała-Kazłowska (2005) bij Poolse migranten zonder papieren in
Brussel vormt een eerste aanknopingspunt. De onderzoekster wijst op een
tegenstrijdigheid in het beeld dat Poolse migranten van zichzelf hebben: ‘On the one
hand, they complain about a lack of ethnic solidarity and social trust, and about the
strong rivalry and frequent violation of social norms (…). But on the other hand Polish
migrants perceive themselves as model employees: hard-working, professional, honest
and loyal towards employers’ (Grzymała-Kazłowska 2005, p. 680). Ook ten aanzien van
autochtone werkgevers lijken personen van Poolse afkomst een eerder positieve
houding aan te nemen: ze prijzen hen voor hun aandacht, hulp, geschenken en
bonussen. Werkgevers van Marokkaanse afkomst worden daarentegen beschuldigd van
agressie en bedrog. Dit negatieve imago is mogelijk een gevolg van de situatie op de
arbeidsmarkt. Enerzijds is er sprake van een zekere concurrentie tussen de
gemeenschappen. Anderzijds stelt Grzymała-Kazłowska dat mensen van Marokkaanse
afkomst die, gezien hun grotere aantal en langere wettelijke aanwezigheid in België,
133
een stapje voor hebben op de arbeidsmarkt, soms mensen van Poolse afkomst uitbuiten
of agressief benaderen.
Tot slot stelt de onderzoekster vast dat mensen van Poolse afkomst niet erg positief
staan tegenover personen van andere Oost-Europese landen zoals Roemenië en de
voormalige Sovjet-Unie. Inwoners uit deze landen kwamen vanaf het einde van de
jaren negentig naar België om in sectoren te werken die tot dan door mensen van
Poolse afkomst gedomineerd werden: ‘In the opinion of Polish workers, the newcomers
are dangerous rivals due to their higher motivation to work and acceptance of lower
wage rates’ (Grzymała-Kazłowska 2005, p. 692).
Studies die uitgevoerd werden na de toetreding van Polen tot de Europese Unie, komen
tot gelijkaardige resultaten. In hun onderzoek bij Poolse pendelmigranten in Leuven
bevestigen Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki (2009) het positieve imago van mensen
van Belgische afkomst. Mensen van Poolse afkomst zouden hen als tolerant en geduldig
beschouwen en graag de gelijkenissen tussen beide bevolkingsgroepen benadrukken:
‘Our respondents often emphasize that Poles are the same type of Europeans as the
Belgians, if they differ it is only in certain specifics, different traditions or the level of
economic development’ (Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009, p. 101). Verder blijkt
uit het onderzoek dat de Poolse gemeenschap een onderscheid maakt tussen Vlamingen
en Walen: ‘One can also observe the general reflection that the Flemish are more
distant in comparison with others (…) Walloons are found to be more open towards
other people, which often means that they are more similar to Poles in the migrants’
opinion’ (Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009, p. 159).
Over personen van Marokkaanse en Turkse afkomst stelt het onderzoek van Galent,
Goddeeris en Niedźwiedzki (2009, p. 100): ‘These two groups are decidedly inferior to
others because of their attitudes and behaviour. A portion of those interviewed, and
especially Polish women with experience of living in Brussels, emphasize the
unacceptable behaviour, pushiness bordering on aggressiveness, of Turkish and
Moroccan men. Our respondents often accused the members of these two groups of
laziness, slovenliness, filth and lack of conscientiousness’. Ook personen van Russische
afkomst kunnen op weinig sympathie rekenen van de Leuvense respondenten. Zij
zouden hen omschrijven als ‘the worst category of workers within Slavic ethnic groups’
(Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009, p. 160).
Semigestructureerde interviews met sleutelpersonen van de Poolse gemeenschap in
Antwerpen tonen aan dat mensen van Poolse afkomst geen fundamentele verschillen
ervaren tussen hen en de autochtonen, maar daarentegen graag de nadruk leggen op
de gemeenschappelijke Europese geschiedenis, de katholieke godsdienst, de blanke
huidskleur en de werkmentaliteit van beide etnisch-culturele groepen. Bovendien
suggereert het onderzoek dat België voor mensen van Poolse afkomst een open en
tolerant land is waar ze van een betere levensstandaard en meer sociale zekerheid
kunnen genieten (Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011).
Uit de studie blijkt verder dat personen van Marokkaanse en Turkse origine een minder
gunstig imago hebben binnen de Poolse gemeenschap. Mensen van Poolse afkomst
durven Turken en Marokkanen als luidruchtig, patriarchaal, minder gedisciplineerd en
lui omschrijven. Bovendien suggereert het onderzoek dat mensen van Poolse afkomst
van mening zijn dat ze zich, in vergelijking met de Turkse en Marokkaanse groep, beter
aanpassen aan de Belgische samenleving en dat hun cultuur beter te verzoenen is met
134
de westerse waarden en opvattingen. Bovendien zouden heel wat mensen van Poolse
origine van oordeel zijn dat de aanwezigheid van deze gemeenschappen op school het
algemeen niveau en de discipline naar omlaag haalt. Deze negatieve perceptie is
mogelijk een gevolg van de sterke verschillen in godsdienst en cultuur. Bovendien kent
Polen geen immigratie van moslims zodat heel wat mensen van Poolse afkomst pas in
België voor de eerste keer met hen in contact komen (Levrau, Piqueray & Vancluysen
2011).
Tot slot bevestigt het onderzoek dat personen met een andere Oost-Europese
achtergrond weinig geliefd zijn bij mensen van Poolse afkomst. Zo zouden er
spanningen zijn tussen mensen van Poolse en mensen van Russische afkomst. Deze
moeilijke relatie zou historische wortels hebben en mogelijk een gevolg zijn van de
lange bezetting van Polen door Rusland (Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011).
8.3.
8.3.1.
Resultaten
Houding ten aanzien van etnisch-culturele groepen
Om te achterhalen welk beeld personen van Poolse origine hebben van verschillende
etnisch-culturele groepen, werd de respondenten een zogeheten gevoelsthermometer
voorgelegd (zie o.m. Abelson et al. 1982; Dijker 1987; Verkuyten 2006). Op een
denkbeeldige thermometer dienden zij een temperatuur aan te geven die het best hun
gevoel tegenover de genoemde groep weerspiegelt. Een temperatuur van nul graden
staat hierbij voor zeer koude of zeer negatieve gevoelens ten aanzien van de
bevolkingsgroep in kwestie, een temperatuur van 100 graden stelt zeer warme of zeer
positieve gevoelens voor. Concreet werd in de enquête gepeild naar de houding van de
respondenten ten aanzien van mensen van Belgische, Marokkaanse, Turkse,
Roemeense, Russische en Poolse afkomst. Daarnaast werd de respondenten gevraagd
hoe positief of negatief hun gevoelens zijn voor moslims en mensen van Roma-afkomst.
Figuur 22 toont een overzicht van de gemiddelde temperaturen die personen van Poolse
origine toekennen aan andere etnisch-culturele bevolkingsgroepen. Met een gemiddelde
waardering van 68 op een schaal van 0 tot 100, hebben personen van Poolse origine
een relatief positief beeld van leden van de eigen gemeenschap. Ook mensen van
Belgische afkomst lijken een eerder gunstig imago te hebben bij mensen van Poolse
afkomst: de respondenten kennen hen een gemiddelde score van 65 toe op een schaal
van 0 tot 100. Daarmee verschilt de algemene houding ten aanzien van mensen van
Belgische afkomst nauwelijks van de houding die men heeft over de eigen groep. In lijn
met voorgaand onderzoek (cf. supra) stellen we vast dat mensen van Russische
afkomst met een score van 44 op de gevoelsthermometer op minder sympathie kunnen
rekenen. Personen van Turkse en Marokkaanse origine en moslims lijken, met
respectievelijke scores van 29, 24 en 27, geen al te positief imago te hebben bij
mensen van Poolse afkomst.
135
Figuur 22: Beeldvorming van mensen van Poolse afkomst over verschillende etnisch-culturele
bevolkingsgroepen op een schaal van 0 tot 100 (gemiddelde schaalscores thermometervraag) –
volledige dataset
100
90
Gemiddelde temperatuur
80
70
65,17
68,41
60
50
44,26
40
29,05
30
26,58
27,50
24,27
20
22,82
10
Ook mensen van Roemeense afkomst kunnen op relatief weinig sympathie van de
respondenten rekenen. Gemiddeld geven de ondervraagden hen een score van 28 op
een schaal van 0 tot 100. Het minst positieve beeld hebben personen van Poolse origine
echter van mensen van Roma-afkomst. De lage score van iets minder dan 23 op een
schaal van 0 tot 100 vindt mogelijk haar oorsprong in de moeilijke verhoudingen met
de Romagemeenschap in Polen: onderzoek suggereert dat mensen van Roma-afkomst
er gediscrimineerd worden en geïsoleerd leven van de rest van de bevolking (European
Roma Rights Center 2002).
8.3.2.
Houding ten aanzien van de meerderheidsgroep
Tot nog toe is een algemeen beeld geschetst van de opvattingen van mensen van
Poolse afkomst over verschillende etnisch-culturele bevolkingsgroepen. In de volgende
paragraaf wordt meer in detail onderzocht welk beeld de respondenten hebben van de
autochtone bevolking. De analyses zijn gebaseerd op tien stellingen met betrekking tot
mensen van Belgische afkomst. Respondenten konden zich helemaal eens, eerder eens,
noch eens noch oneens, eerder oneens of helemaal oneens verklaren met de volgende
uitspraken:
-
136
De
De
De
De
De
De
De
De
De
meeste
meeste
meeste
meeste
meeste
meeste
meeste
meeste
meeste
mensen
mensen
mensen
mensen
mensen
mensen
mensen
mensen
mensen
van
van
van
van
van
van
van
van
van
Belgische
Belgische
Belgische
Belgische
Belgische
Belgische
Belgische
Belgische
Belgische
afkomst
afkomst
afkomst
afkomst
afkomst
afkomst
afkomst
afkomst
afkomst
zijn
zijn
zijn
zijn
zijn
zijn
zijn
zijn
zijn
vriendelijk
netjes
criminelen
hulpvaardig
racisten
eerlijk
sociaal
verdraagzaam
harde werkers
-
De meeste mensen van Belgische afkomst veroorzaken overlast
Tabel 59 geeft weer hoe de respondenten mensen van Belgische afkomst percipiëren.
Wat de positieve eigenschappen betreft, zijn vriendelijk en sociaal de kenmerken
waarover in de Poolse gemeenschap de grootste eensgezindheid bestaat.
Respectievelijk 75% en 66% van de respondenten is het (helemaal of eerder) eens met
de stellingen dat de meeste mensen van Belgische afkomst vriendelijk, dan wel sociaal
zijn. Verder is telkens ongeveer 60% van de respondenten van mening dat mensen van
Belgische afkomst verdraagzaam en hulpvaardig zijn. Telkens iets meer dan de helft
van de bevraagden vindt dat mensen van Belgische afkomst netjes en eerlijk zijn. Bijna
vier op tien respondenten nemen over dit laatste kenmerk een neutraal standpunt in.
Ook over de uitspraak dat de meeste mensen van Belgische afkomst harde werkers
zijn, lopen de meningen uiteen: terwijl bijna 40% van de bevraagden met de stelling
akkoord gaat, is een vijfde van de respondenten het (eerder of helemaal) oneens met
deze uitspraak.
Met stellingen die negatieve eigenschappen naar voor schuiven, zijn weinig
respondenten het (helemaal of eerder) eens. Zo verklaart amper 1% van de mensen
van Poolse afkomst zich akkoord met de uitspraak dat de meeste mensen van Belgische
afkomst criminelen zijn. Maar liefst 92% van de respondenten is het (eerder of
helemaal) oneens met deze stelling. Ook de uitspraak dat de meeste autochtonen
overlastbezorgers zijn, wordt voornamelijk negatief beantwoord: 78% van de
respondenten is het hier (helemaal of eerder) mee oneens. Tot slot is een vijfde van de
ondervraagden van mening dat mensen van Belgische afkomst racisten zijn. Iets meer
dan 40% van de respondenten verklaart zich (helemaal of eerder) oneens met deze
stelling.
137
Tabel 59: ‘De meeste mensen van Belgische afkomst zijn …’ (in procenten) – volledige dataset
Vriendelijk
Netjes
Hulpvaardig
n
%
n
%
n
%
92
22,1
57
13,7
40
9,7
219
52,6
159
38,3
202
49,1
95
22,8
130
31,3
149
36,3
Eerder oneens
9
2,2
63
15,2
18
4,4
Helemaal oneens
1
0,2
6
1,4
2
0,5
416
100,0
415
100,0
411
100,0
Helemaal eens
Eerder eens
Noch eens, noch oneens
Totaal
Criminelen
Eerlijk
Sociaal
n
%
n
%
n
%
Helemaal eens
0
0,0
34
8,3
70
17,2
Eerder eens
4
1,0
187
45,7
200
49,0
26
6,7
160
39,1
106
26,0
Eerder oneens
225
57,8
25
6,1
30
7,4
Helemaal oneens
134
34,4
3
0,7
2
0,5
Totaal
389
100,0
409
100,0
408
100,0
Noch eens, noch oneens
Racisten
Verdraagzaam
Harde werkers
n
%
n
%
n
%
Helemaal eens
16
4,0
48
11,7
37
9,1
Eerder eens
65
16,1
202
49,3
121
29,7
Noch eens, noch oneens
152
37,6
133
32,4
170
41,7
Eerder oneens
148
36,6
24
5,9
67
16,4
23
5,7
3
0,7
13
3,2
404
100,0
410
100,0
408
100,0
Helemaal oneens
Totaal
Overlastbezorgers
n
%
1
0,2
Eerder eens
17
4,2
Noch eens, noch oneens
72
17,8
269
66,4
46
11,4
405
100,0
Helemaal eens
Eerder oneens
Helemaal oneens
Totaal
138
8.3.3.
Determinanten van beeldvorming over de meerderheidsgroep
Welke factoren kunnen verschillen in beeldvorming over de meerderheidsgroep bij
personen van Poolse afkomst verklaren? Dat is de vraag die we trachten te
beantwoorden in de volgende paragraaf. Hiertoe voeren we een multiple
regressieanalyse uit. Als afhankelijke variabele kiezen we voor de variabele die aangeeft
hoe positief of negatief personen van Poolse afkomst staan ten aanzien van
autochtonen (thermometervraag). Een hogere score op deze variabele betekent
positievere gevoelens jegens mensen van Belgische afkomst. Aan de hand van enkele
theoretische kaders gaan we op zoek naar factoren die het imago van mensen van
Belgische afkomst in de hand werken dan wel bemoeilijken.
Achtergrondkenmerken. In een eerste stap van de analyse nemen we de
achtergrondkenmerken geslacht (1=man, 0=vrouw), leeftijd, opleidingsniveau,
verblijfsduur in België en etnisch-culturele samenstelling van de buurt (van 1=bijna
alleen mensen van een andere afkomst tot 5=bijna alleen mensen van Belgische
afkomst) op. Voorgaand onderzoek toont aan dat deze kenmerken kunnen
samenhangen met het beeld dat leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen
hebben van de meerderheid (Gijsberts en Dagevos 2005; Vancluysen, Van Craen &
Ackaert 2009; Korte 2011).
Etnische competitietheorie. De etnische competitietheorie suggereert dat een negatieve
beeldvorming het gevolg is van competitie tussen groepen om schaarse goederen zoals
woningen, werk of sociale zekerheid. Om na te gaan of deze theorie van toepassing is
op de Poolse gemeenschap wordt de variabele beroepssituatie opgenomen in de
analyse. De respondenten worden onderverdeeld in vier categorieën: mensen met een
vaste job, mensen die een job zoeken (werklozen en werkzoekenden), niet-actieven
(studenten, leerlingen, huisvrouwen, huismannen, gepensioneerden en mensen die
invalide of arbeidsongeschikt zijn) en een restcategorie waarin mensen worden
opgenomen die hun beroepssituatie niet kunnen onderbrengen in de aangeboden
categorieën. We verwachten dat personen van Poolse afkomst met een vaste job en
personen die op zoek zijn naar een vaste job, een negatiever beeld hebben van
autochtonen dan de niet-actieve respondenten. Dit scepticisme zou te wijten zijn aan
een mogelijk ongelijke behandeling op het werk of in de zoektocht naar werk.
Contacthypothese. Een factor die in verschillende theoretische modellen rond
etnocentrisme terugkeert, is het contact tussen leden van etnisch-culturele groepen.
Persoonlijke ontmoetingen zouden leiden tot een verbetering van de interetnische
relaties en wederzijds begrip (Allport 1954). Om deze hypothese te testen, voegen we
in een derde stap een variabele toe die de frequentie weergeeft waarmee mensen van
Poolse afkomst een praatje slaan met autochtone buren (van 1=nooit tot en met
6=elke dag). Op basis van de contacthypothese verwachten we dat mensen van Poolse
afkomst een positiever beeld hebben van autochtonen naarmate ze vaker een praatje
slaan met hen.
Media. Verschillende recente studies tonen aan dat de Vlaamse media een weinig
genuanceerd en negatief beeld ophangen van personen van Poolse afkomst (Wolny et
al. 2007; Van Heuckelom 2008). Mogelijk ontwikkelen mensen van Poolse afkomst die
regelmatiger Nederlandstalige media consumeren, als reactie hierop negatievere
gevoelens tegenover autochtonen. Om deze hypothese te testen nemen we een
139
variabele op die ons een beeld geeft van de frequentie waarmee men naar
Nederlandstalige televisiezenders kijkt (van 1=nooit tot en met 5=elke dag).
Discriminatie-ervaringen. Twee theoretische modellen zien discriminatie als een cruciale
factor in de ontwikkeling van een negatieve beeldvorming: terwijl de etnische
competitietheorie focust op discriminatie door medeburgers, benadrukt het
empowermentmodel discriminatie door beleidsmakers. Volgens dit laatste model zijn
cynisme en wantrouwen een rechtstreeks gevolg van een minder gunstige behandeling
door politieke leiders en een beperktere toegang tot de politieke macht (Abramson
1972; 1983; Gilliam 1996). Om het verband tussen discriminatie-ervaringen en het
beeldvormingsproces te onderzoeken, voegen we in een volgende stap de variabele toe
die aangeeft hoe vaak de respondent zich de afgelopen 12 maanden gediscrimineerd
heeft gevoeld (zespuntenschaal van 1=nooit tot 6=zeer dikwijls). We verwachten dat
personen van Poolse afkomst een negatiever beeld hebben van autochtonen naarmate
ze zich het voorbije jaar vaker gediscrimineerd hebben gevoeld.
Sociale identiteitstheorie. Volgens de sociale identiteitstheorie wordt de sociale identiteit
van mensen in sterke mate bepaald door de sociale groep(en) waartoe zij behoren
(Tajfel 1981). Op basis van deze theorie stelt Brown (2000) dat individuen een
positieve sociale identiteit willen bewerkstelligen en daardoor geneigd zijn om zich aan
te sluiten bij groepen die ze als positief beschouwen. Om na te gaan of dit van
toepassing is op de Poolse gemeenschap in Antwerpen wordt een schaal met drie items
rond identificatie (Cronbach’s alpha=0,757) opgenomen. 34 Een hogere score op deze
schaal wijst op een sterkere identificatie met België en mensen van Belgische afkomst.
We verwachten dat respondenten die zich sterker met België identificeren, een
positiever beeld hebben van de autochtone bevolking.
34
Een eerste item peilt naar de mate waarin men zich met Belgen identificeert, het tweede item meet hoe
sterk men zichzelf Belg voelt en een derde item geeft tot slot weer hoe sterk de respondent zich verbonden
voelt met België. De antwoordcategorieën liepen van ‘helemaal oneens’ tot ‘helemaal eens’
140
141
Tabel 60: Lineaire regressie van de beeldvorming over mensen van Belgische afkomst – volledige dataset
Tabel 60 geeft een overzicht van de verschillende stappen van de regressie. Voor de
achtergrondkenmerken stellen we vast dat hoogopgeleiden over het algemeen een
positiever beeld hebben van autochtonen dan laagopgeleide mensen van Poolse
afkomst. Deze bevinding gaat in tegen resultaten van onderzoek bij andere etnischculturele minderheden (Gijsberts & Dagevos 2005; Vancluysen, Van Craen & Ackaert
2009). Sterker nog, meestal wordt dit verzachtende effect van opleidingsniveau
vastgesteld in studies die de houding van autochtone groepen ten aanzien van
minderheden onderzoeken (Coenders & Scheepers 1998; Jacobs et al. 2001; Meuleman
& Billiet 2003; Gijsberts & Lubbers 2009).
Met betrekking tot de verblijfsduur in België stellen we vast dat mensen van Poolse
afkomst positievere gevoelens koesteren tegenover personen van Belgische afkomst
naarmate ze langer in België verblijven. Deze vaststelling gaat in tegen aanwijzingen uit
een studie van Michelson (2001). Volgens de onderzoekster brokkelen de ideaalbeelden
van migranten af naarmate ze langer in het migratieland verblijven omdat beperkte
kansen en discriminatie ertoe leiden dat de hoge verwachtingen die ze koesterden op
het moment van migratie, niet uitkomen. Wat de Poolse gemeenschap in Antwerpen
betreft, suggereren onze cijfers dat een groot deel van de respondenten hun
migratiedoelstellingen, die in de eerste plaats economisch van aard waren, heeft
kunnen waarmaken. Amper 8% van de respondenten is (heel) ontevreden over zijn of
haar job en slechts een kleine minderheid van 10% is van mening dat ze (heel) moeilijk
kan rondkomen met het totale inkomen van het huishouden (zie paragraaf 1.3.2).
Mogelijk denken mensen van Poolse afkomst om die reden positiever over autochtonen
naarmate ze langer in België verblijven. Tot slot merken we op dat de variabelen
geslacht, leeftijd en perceptie van de etnisch-culturele samenstelling van de buurt niet
significant samenhangen met het imago van autochtonen binnen de Poolse
gemeenschap.
Stap 2 bevestigt de etnische competitietheorie niet: onder controle van de andere
variabelen vinden we geen significante verschillen tussen de beeldvorming van
werkende of werkzoekende mensen van Poolse afkomst en niet-actieve mensen van
Poolse afkomst. Bovendien is de verklaringskracht van het tweede model (R2=0,028)
nauwelijks toegenomen ten opzichte van de eerste stap van de analyse (R2=0,022).
Mogelijk is deze vaststelling een gevolg van de situatie op de Belgische arbeidsmarkt:
heel wat mensen van Poolse afkomst werken in zogenaamde knelpuntberoepen
(Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011) waardoor de kans dat ze competitie ervaren met
autochtonen minder groot is. Onder controle van de beroepssituatie is de relatie met
verblijfsduur net niet significant op het 0,05-niveau.
Contacten met mensen van Belgische afkomst stimuleren een positievere beeldvorming
over autochtonen, zo blijkt uit stap 3. Voor de Poolse gemeenschap in Antwerpen
kunnen we de contacthypothese dan ook bevestigen: naarmate mensen van Poolse
afkomst frequenter een praatje slaan met autochtonen uit de buurt, hebben ze een
positievere perceptie van de meerderheidsgroep. Verder blijkt dat het verband met
opleidingsniveau slechts onrechtstreeks geldt via de contactvariabele. Deze bevinding
suggereert dat hoogopgeleide mensen van Poolse afkomst warmere gevoelens hebben
tegenover autochtonen omdat ze vaker met hen in contact komen.
Uit stap 4 blijkt dat de consumptie van Nederlandstalige televisiezenders samenhangt
met een positief beeld van de autochtonen. De vijfde stap bevestigt de discriminatiehypothese: mensen van Poolse afkomst uit Antwerpen hebben een negatievere
142
perceptie van autochtonen naarmate ze vaker het gevoel hebben gediscrimineerd te
worden. Zoals verwacht stellen we in de laatste stap vast dat een sterkere identificatie
met België gepaard gaat met een positievere beeldvorming over autochtonen.
8.4.
Besluit
In dit hoofdstuk stonden we stil bij twee onderzoeksvragen: (1) welk beeld hebben
mensen van Poolse afkomst van andere etnisch-culturele groepen in het algemeen en
van mensen van Belgische afkomst in het bijzonder? en (2) welke factoren verklaren
verschillen in de beeldvorming over autochtonen binnen de Poolse gemeenschap in
Antwerpen?
Met betrekking tot de eerste vraag tonen onze analyses dat de Poolse gemeenschap in
Antwerpen relatief warme gevoelens koestert ten aanzien van de autochtone bevolking:
op een schaal van 0 tot 100 kennen ze hen een gemiddelde score van 65 toe. Daarmee
verschilt de algemene houding ten aanzien van mensen van Belgische afkomst
nauwelijks van de houding tegenover de eigen gemeenschap. Bovendien schrijven de
respondenten leden van de meerderheidsgroep voornamelijk positieve eigenschappen
toe: respectievelijk 75% en 66% van de respondenten is het (helemaal of eerder) eens
met de stellingen dat de meeste mensen van Belgische afkomst vriendelijk, dan wel
sociaal zijn. Verder is telkens ongeveer 60% van de respondenten van mening dat
mensen van Belgische afkomst verdraagzaam en hulpvaardig zijn. Ter vergelijking:
amper 1% van de ondervraagden is het (helemaal of eerder) eens met de uitspraak dat
de meeste mensen van Belgische afkomst criminelen zijn en minder dan 5% verklaart
zich akkoord met de stelling dat de meeste mensen van Belgische afkomst
overlastbezorgers zijn.
Andere etnisch-culturele groepen lijken een minder positief imago te hebben bij de
Poolse gemeenschap in Antwerpen. Vooral mensen van Roma-afkomst kunnen op
weinig sympathie rekenen: op een schaal van 0 tot 100 kennen de respondenten hen
een gemiddelde score van 23 toe. Verder suggereren onze bevindingen dat binnen de
Poolse gemeenschap in Antwerpen een minder positieve perceptie bestaat over mensen
van Turkse en Marokkaanse afkomst en over moslims. Zij scoren op een schaal van 0
tot 100 respectievelijk 29, 24 en 27. Mensen van Roemeense afkomst scoren gemiddeld
28 op de gevoelsthermometer. Personen van Russische afkomst doen het, met een
score van 44 op een schaal van 0 tot 100, iets beter.
Om een antwoord te formuleren op de tweede onderzoeksvraag, voerden we een
multiple regressieanalyse uit. We stellen vast dat verschillende factoren samenhangen
met het positieve imago dat mensen van Poolse afkomst hebben over de
meerderheidsgroep. In de eerste plaats bevestigen onze resultaten de contacthypothese: naarmate mensen van Poolse afkomst vaker een babbeltje slaan met
autochtone buren, hebben ze een positiever beeld van de meerderheidsgroep. Ook
mensen van Poolse afkomst die zich sterker identificeren met autochtonen, dragen hen
een warmer hart toe. Tot slot hebben mensen van Poolse afkomst een minder positieve
perceptie van mensen van Belgische afkomst naarmate ze zich vaker gediscrimineerd
voelen.
143
144
9.
9.1.
Discriminatiegevoelens
Inleiding
In dit hoofdstuk staan we stil bij gevoelens van discriminatie in de Poolse gemeenschap.
Discriminatie kan omschreven worden als ‘een proces waarbij een lid van een
maatschappelijk gedefinieerde groep verschillend (in het bijzonder ongelijk) wordt
behandeld omwille van haar/zijn lidmaatschap van die groep’ (Brüss 2008, p. 877). Een
gevoel van discriminatie verwijst naar de subjectieve perceptie van discriminatie, niet
naar feitelijke, juridisch bepaalde discriminatie. Dit impliceert dat in bepaalde gevallen
discriminatie onterecht naar voren wordt geschoven als het motief voor één of andere
afwijzing. Omgekeerd kunnen personen in andere situaties ongemerkt het slachtoffer
zijn van (feitelijke) discriminatie. Toch mogen we subjectieve discriminatie-ervaringen
niet minimaliseren, want zoals de Amerikaanse socioloog Thomas (1928) stelt,
stemmen mensen hun handelen af op de situatie zoals zij die ervaren: ‘if men define
their situations as real, then they are real in their consequences’.
In het verleden hebben tal van studies de impact van discriminatie-ervaringen
onderzocht. Internationale studies wezen op de individuele gevolgen en brachten
discriminatie-ervaringen onder meer in verband met de mentale en fysieke gezondheid.
Personen die discriminatie ervaren, hebben meer last van stress, angst, depressie,
verlies van vertrouwen en gevoelens van machteloosheid (zie o.m. Williams, Neighbors
& Jackson 2003; Paradies 2006; Schulz et al. 2006; Kelaher et al. 2008). In Vlaanderen
toonde een studie bij personen van Turkse en Marokkaanse origine uit HouthalenHelchteren en Genk een positieve samenhang tussen discriminatie-ervaringen en
gevoelens van eenzaamheid (Vancluysen & Van Craen 2010). Ook de maatschappelijke
kost van discriminatie valt niet te onderschatten: analyses op data van de Survey
Integratie 2008 – een bevraging van personen van Marokkaanse, Turkse en Vlaamse
afkomst in Antwerpen, Genk en Gent – toonden aan dat naarmate leden van de
etnisch-culturele minderheidsgroepen meer discriminatie ervaren, ze een negatiever
beeld ontwikkelen van de Vlaamse meerderheidsgroep en minder vertrouwen stellen in
de lokale overheid en de politie (Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2009; Van Craen
2010).
Een vaak terugkerend onderscheid in onderzoek naar subjectieve discriminatie bij
etnisch-culturele minderheidsgroepen is dat tussen persoonlijke discriminatieervaringen en collectieve discriminatie of de perceptie van de manier waarop de hele
etnisch-culturele groep wordt behandeld, (zie bvb. Dion 2001; Estrada, Tsai & Chandler
2008). Persoonlijke discriminatie-ervaringen hebben te maken met wat mensen zelf
hebben meegemaakt. De perceptie van collectieve discriminatie wordt gevormd op
basis van de ervaringen en meningen van anderen, los van de eigen, persoonlijke
ervaringen. Het is relevant om dit onderscheid te maken. Onderzoek heeft immers
aangetoond dat personen meer vinden dat hun groep als geheel wordt gediscrimineerd
dan dat ze als individu ongelijk worden behandeld. Dit verschil staat beter bekend als
de ‘personal/group discrimination discrepancy’ (zie o.m.: Taylor et al. 1990; Dion
2001).
Dit hoofdstuk start met een korte bespreking van studies over discriminatie(ervaringen) in de Poolse gemeenschap. Vervolgens brengen we de persoonlijke en
145
collectieve discriminatie-ervaringen van mensen van Poolse afkomst uit Antwerpen in
kaart en zoeken we voor beide vormen van subjectieve discriminatie naar verklarende
factoren.
9.2.
Literatuur
De meeste studies naar discriminatie-ervaringen van etnisch-culturele minderheden in
België focusten de voorbije jaren op de zogenaamde gevestigde migrantengroepen
en/of hun nakomelingen, namelijk personen van Marokkaanse en Turkse afkomst (zie
o.m. De Rycke, Swyngedouw & Phalet 1999; Lesthaeghe, Surkyn & Van Craenem 2000;
Van Craen, Vancluysen & Ackaert 2007; Vandezande et al. 2009). Ook de Survey
Integratie 2008 nam de Marokkaanse en Turkse gemeenschap onder de loep
(Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2009). De bevraging in Antwerpen, Genk en Gent
toonde aan dat ongeveer 48% van de respondenten van Marokkaanse afkomst en 44%
van de respondenten van Turkse afkomst persoonlijk discriminatie heeft ervaren. De
verschillen tussen de twee groepen waren niet significant, maar de antwoordverdeling
verschilde wel significant van die van de autochtone meerderheidsgroep. Ter
vergelijking: ongeveer 33% van de autochtonen gaf aan zich wel eens ongelijk
behandeld gevoeld te hebben. Situaties die personen van Turkse afkomst het vaakst
vermeldden, hadden te maken met werkrelaties en (het optreden van) de politie.
Omstandigheden die personen van Marokkaanse afkomst het meest opnoemden,
situeerden zich op het domein van het openbaar vervoer en het zoeken van werk.
Verder vonden leden van de Marokkaanse en Turkse gemeenschap dat de eigen groep
in sterke mate ongelijk behandeld werd door de media, dancinguitbaters en
huiseigenaars.
Over (de perceptie van) discriminatie in de Poolse gemeenschap zijn in Vlaanderen
geen cijfers beschikbaar. Wel leveren een beperkt aantal kwalitatieve studies indicaties
waaruit blijkt dat discriminatie ten aanzien van Polen relatief beperkt voorkomt.
Onderzoek bij ongedocumenteerde Poolse arbeidsmigranten die in de periode vóór de
EU-toetreding in België verbleven, toonde het belang aan van sociale netwerken binnen
de Poolse gemeenschap. Poolse vrienden of familieleden die het migratieproces al
vroeger doorlopen hadden, hielpen nieuwe migranten met het zoeken van werk en
huisvesting (Grzymała-Kazłowska 2005; Paspalanova 2006). De Poolse gemeenschap
was sterk zelfvoorzienend. In Brussel, bijvoorbeeld, vond men onder meer financiële
ondernemingen (verzekeraars, boekhouders, financieel adviseurs, kredietverleners),
transportbedrijven die reizen van en naar Polen organiseerden, voedingswinkels, cafés
en restaurants, boekhandels, autohandelaars, kapsalons en tal van andere
gespecialiseerde kleinhandelszaken speciaal gericht op de Poolse gemeenschap
(Paspalanova 2006). De specifieke, vaak clandestiene context waarin de Poolse
arbeidsmigranten in die periode leefden, suggereert dat van (gepercipieerde)
discriminatie vanwege de meerderheid relatief weinig sprake was. Naarmate de illegale
arbeidsmarkt verzadigd raakte, groeiden echter gevoelens van wantrouwen en
bedreiging, vooral ten aanzien van leden van de eigen gemeenschap en andere OostEuropese migrantengroepen (Grzymała-Kazłowska 2005). Ook spreken een aantal
bronnen van uitbuiting bij gedetacheerde Poolse werknemers of arbeidsmigranten die
afhankelijk waren van malafide arbeidsbemiddelaars (Matthysen 2009; Van Overmeiren
2009).
146
Een aantal studies wijzen op de tevredenheid van Vlaamse werkgevers over
werknemers van Poolse afkomst. Op basis van een reeks diepte-interviews met Poolse
migranten uit Leuven die actief zijn in de sector van het huishoudelijk werk en een
aantal van hun Belgische werkgevers stellen Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki (2009)
dat Poolse poetsvrouwen door hun werkgevers als vriendelijk, betrouwbaar,
gemotiveerd en beleefd worden beschouwd. Werkgevers zien het bovendien als een
groot voordeel dat Poolse poetsvrouwen meestal zelf instaan voor hun eigen
vervanging. Vele Poolse thuishelpers keren regelmatig terug naar Polen. Tijdens die
periode van afwezigheid worden ze vervangen door een familielid die het werk
overneemt. Ondanks de taalbarrière en de beperkte tijd die ze samen doorbrengen,
groeit er tussen Poolse werknemers en hun Belgische werkgever in vele gevallen na
verloop van tijd een bijzondere relatie van respect en vertrouwen. In sommige gevallen
ontstaat er zelfs een hechte vriendschapsband. Ook in andere sectoren bestaat er een
grote tevredenheid over (het arbeidsethos van) Poolse werknemers. Zo blijkt uit een
kwalitatieve studie van Loose & Lamberts (2010) dat werkgevers in de tuinbouwsector
de hoge mate van gedrevenheid en flexibiliteit die Poolse werknemers aan de dag
leggen appreciëren. Met andere, in België gevestigde allochtonen zeggen heel wat
werkgevers in de tuinbouw minder positieve ervaringen te hebben. De algemene
tevredenheid van werkgevers over Poolse werknemers suggereert dat in bepaalde
arbeidsmarktsectoren nauwelijks sprake is van discriminatie van Polen.
Recente informatie over discriminatie(-ervaringen) in de Poolse gemeenschap vinden
we terug in een kwalitatieve studie van Levrau, Piqueray & Vancluysen (2011). Op basis
van semigestructureerde interviews met een aantal sleutelfiguren binnen de Poolse
gemeenschap suggereert dit onderzoek dat mensen van Poolse afkomst in België over
het algemeen weinig het slachtoffer zijn van discriminatie of racisme. Dit zou te wijten
zijn aan het feit dat Polen zich relatief gemakkelijk aanpassen en aanvaard voelen in
België. Eén sleutelfiguur uit de interviews van Levrau en collega’s (2011) merkt wel op
dat bedienden in openbare instellingen vaak het gevoel geven dat men niet welkom is
en zich onvriendelijk uiten ten aanzien van personen van Poolse afkomst die het
Nederlands niet goed beheersen. Sinds de vrijmaking van de arbeidsmarkt in 2009
laten steeds meer Poolse migranten zich officieel registreren in Vlaanderen. Het is onder
meer op deze manier dat Polen (vaak voor het eerst) in contact komen met openbare
diensten.
9.3.
9.3.1.
Beschrijvende analyses
Persoonlijke discriminatie-ervaringen
Om een zicht te krijgen op de mate en de situatie waarin personen van Poolse afkomst
uit Antwerpen persoonlijke discriminatie ervaren, vroegen we hen hoeveel keer ze de
voorbije twaalf maanden het gevoel hebben gehad dat ze werden gediscrimineerd en
welke ervaring of ervaringen (maximum twee) hen het sterkst hebben aangegrepen. Op
de eerste vraag konden de respondenten antwoorden met nooit, één keer, enkele
keren, meerdere keren, dikwijls of zeer dikwijls. De tweede vraag gaat dieper in op de
situatie die aanleiding gaf tot (gevoelens van) discriminatie. Deze vraag werd alleen
gesteld aan de respondenten die minstens één keer discriminatie ervaren hebben het
jaar voorafgaand aan het interview.
147
Ongeveer 45% van de respondenten heeft tijdens de twaalf maanden die aan het
interview voorafgingen minstens één keer het gevoel gehad dat hij of zij werd
gediscrimineerd (zie figuur 23). Ongeveer één op tien respondenten geeft aan het
voorbije jaar één keer discriminatie ervaren te hebben, een kwart enkele keren en bijna
10% meerdere keren tot zeer dikwijls.
Figuur 23: Aantal keren dat men zich de voorbije twaalf maanden gediscrimineerd heeft gevoeld
(in procenten) – volledige dataset
60,0%
55,2%
50,0%
40,0%
30,0%
24,9%
20,0%
10,3%
10,0%
6,0%
1,9%
1,7%
0,0%
Nooit
Eén keer
Enkele keren
Meerdere
keren
Dikwijls
Zeer dikwijls
We vergelijken vervolgens het percentage respondenten dat minstens één keer
discriminatie heeft ervaren naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur
(tabel 61). Een chikwadraatanalyse toont enkel verschillen naargelang de leeftijd en de
verblijfsduur in België. Het aandeel respondenten dat persoonlijke discriminatie heeft
ervaren is het grootst in de jongste leeftijdscategorie (18-30 jaar) en het kleinst in de
oudste leeftijdscategorie (51-70 jaar). Personen van Poolse afkomst die vijftien jaar of
langer in België wonen, zeggen minder vaak discriminatie te hebben ervaren dan zij die
minder dan vijftien jaar in België verblijven.
148
Tabel 61: Minstens één keer discriminatie ervaren naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en
verblijfsduur in België (in procenten) – volledige dataset
Heeft persoonlijk discriminatie ervaren
n
%
187
44,8
Mannen
76
47,5
Vrouwen
111
43,2
18-30 jaar
63
54,3
31-50 jaar
103
44,6
51-70 jaar
21
30,0
Totaal
Geslacht
Leeftijd**
Opleidingsniveau
Max. lager onderwijs
7
31,8
Lager middelbaar onderwijs
110
44,9
Hoger middelbaar onderwijs
38
42,2
Hoger onderwijs
31
52,5
0-4 jaar
48
48,0
5-9 jaar
58
48,7
10-14 jaar
58
52,3
15 jaar of meer
21
25,9
Verblijfsduur in België**
Chi²: ** p < .01; * p < .05
We zoomen vervolgens in op de omstandigheden waarin personen van Poolse afkomst
discriminatie hebben ervaren. De spontane antwoorden op de open vraag groepeerden
we in een aantal categorieën. We maakten daarvoor gebruik van de multiple response
techniek. Deze manier van werken laat toe dat het aantal vermeldingen van elke
categorie bij de eerste deelvraag (eerste voorval) en het aantal vermeldingen bij de
tweede deelvraag (tweede voorval) kunnen worden samengeteld. Om het aantal
categorieën te beperken, hanteerden we als regel dat een situatie door ongeveer 1%
van de respondenten vermeld moest zijn om als aparte categorie weerhouden te
worden. De situaties die maar één of enkele keren werden vermeld, belandden in de
restcategorie ‘andere’. Het resultaat van deze analyse presenteren we in tabel 62. 35
Vooraleer we de inhoud van de tabel bespreken, geven we enkele algemene cijfers
mee: ongeveer 45% van de respondenten geeft bij de gesloten vraag aan het voorbije
jaar slachtoffer geweest te zijn van discriminatie (zie tabel 61) en 40,7% vermeldt één
of twee omstandigheden waarin ze persoonlijk discriminatie hebben ervaren. 36
Het vaakst genoemd zijn ervaringen van discriminatie die zich voordeden bij een
overheidsdienst. Ongeveer 13% van de respondenten van Poolse afkomst vermeldt
feiten die zich voordeden in het stad- of districthuis, het OCMW of de VDAB (bvb.
onbeleefdheid personeel, negatieve reacties over gesproken taal). Op de tweede plaats
35
Indien een respondent twee gelijkaardige omstandigheden vermeldde, werden deze slechts één keer
meegeteld.
36
Beide percentages werden berekend op N=417 (dus zonder de respondent die geen antwoord gaf op de
gesloten vraag mee in rekening te brengen).
149
komen gebeurtenissen die plaatsvonden op het werk: bijna 11% van de geïnterviewden
zegt de voorbije twaalf maanden ongelijk behandeld te zijn door collega’s of
leidinggevenden (bvb. harder werken, zwaarder werk). Andere, relatief vaak
voorkomende situaties waarin mensen van Poolse afkomst zich het voorbije jaar
ongelijk behandeld voelden, hebben te maken met winkels of banken (7,2% verwijst
hiernaar), de politie (3,1% verwijst hiernaar) en het zoeken naar werk (2,4% verwijst
hiernaar).
Uit de open vragen blijkt dat, los van de context of plaats, heel wat ervaringen van
discriminatie te maken hebben met taal. Ongeveer 7% van de bevraagden sprak over
negatieve reacties naar aanleiding van hun taalgebruik of -beheersing. Zo voelden heel
wat respondenten zich gediscrimineerd omdat ambtenaren hen “niet wilden verder
helpen in het Frans of het Engels”, wanneer ze zelf het Nederlands onvoldoende
beheersten. Ook voorvallen in winkels hadden vaak te maken met taal.
Tabel 62: Voorvallen van discriminatie die de respondenten hebben aangegrepen – volledige
dataset
Omstandigheid
n antwoorden
% respondenten
Overheidsdienst
54
12,9
Werkrelaties
45
10,8
Wantrouwen in winkel/bank/postkantoor
30
7,2
Politie(optreden)
13
3,1
Bij het zoeken van werk
10
2,4
School/onderwijs
9
2,2
Ziekenhuis/arts
9
2,2
Openbaar vervoer
8
1,9
Op openbare plaatsen (straat)
7
1,7
Huren van een woning
6
1,4
Houding van buren
6
1,4
“omwille van taal” algemeen 37
6
1,4
“dagelijks leven” algemeen 38
5
1,2
23
5,5
Andere
N=417
9.3.2.
Collectieve discriminatie-ervaringen
Om de invloed van discriminatie-ervaringen volledig te kunnen inschatten, is het nodig
om verder te kijken dan wat de respondenten zelf meemaken en ook gevoelens van
37
38
In de antwoorden wordt niet gespecificeerd in welke omstandigheden.
In de antwoorden worden geen specifieke situaties omschreven.
150
collectieve discriminatie in rekening te brengen. Naast persoonlijke discriminatieervaringen kunnen mensen zich immers ook op basis van ervaringen en meningen van
opinieleiders (familie, vrienden, sleutelfiguren uit de omgeving, de media …) een
mening vormen over de manier waarop de eigen etnisch-culturele groep in de
samenleving wordt behandeld. Ook die mening kan hun gedrag beïnvloeden. We
hebben gepercipieerde groepsdiscriminatie gemeten door de respondenten te vragen
hoe vaak mensen van Poolse afkomst in België het slachtoffer zijn van discriminatie.
Respondenten konden antwoorden met nooit, bijna nooit, soms, dikwijls of zeer
dikwijls.
Figuur 24: Mensen van Poolse afkomst zijn in België ... het slachtoffer van discriminatie (in
procenten) – volledige dataset
60,0%
51,0%
50,0%
40,0%
30,0%
19,4%
20,0%
10,0%
0,0%
15,0%
9,1%
Nooit
5,6%
Bijna nooit
Soms
Dikwijls
Zeer dikwijls
Hoewel 45% van de respondenten persoonlijk discriminatie heeft ervaren, geloven ruim
negen van de tien respondenten dat mensen van Poolse afkomst in België wel eens het
slachtoffer zijn van discriminatie (zie figuur 24). Ruim de helft van de ondervraagden is
van mening dat mensen van Poolse afkomst soms worden gediscrimineerd en precies
een kwart gelooft dat leden van de Poolse gemeenschap (zeer) dikwijls het slachtoffer
zijn van ongelijke behandeling.
Er is een duidelijk verschil merkbaar tussen persoonlijke en collectieve discriminatieervaringen: personen van Poolse afkomst vinden meer dat hun etnisch-culturele groep
wordt gediscrimineerd dan dat zij zelf (persoonlijk) discriminatie hebben ervaren. Deze
discrepantie
tussen
persoonlijke
discriminatie-ervaringen
en
gepercipieerde
groepsdiscriminatie sluit aan bij bevindingen van andere studies (cf. supra).
Wanneer we de respondenten die van mening zijn dat mensen van Poolse afkomst wel
eens (‘bijna nooit’ tot ‘zeer dikwijls’) het slachtoffer zijn van discriminatie, uitsplitsen
naar geslacht, leeftijd, studieniveau en verblijfsduur, dan stellen we – net als bij
persoonlijke discriminatie-ervaringen – een significante samenhang vast met leeftijd en
verblijfsduur (zie tabel 63). Het gevoel collectief gediscrimineerd te worden, komt
151
minder voor in de oudste leeftijdscategorie (51-70 jaar) en in de groep die al vijftien
jaar of langer in België woont.
Tabel 63: Mensen van Poolse afkomst zijn in België (‘bijna nooit’ tot ‘zeer dikwijls’) het slachtoffer
van discriminatie (in procenten) – volledige dataset
Mensen van Poolse afkomst zijn in België
slachtoffer van discriminatie
n
%
371
90,9
Mannen
143
91,1
Vrouwen
228
90,8
18-30 jaar
110
94,8
31-50 jaar
204
91,5
51-70 jaar
57
82,6
Totaal
Geslacht
Leeftijd*
Opleidingsniveau
Max. lager onderwijs
19
86,4
Lager middelbaar onderwijs
217
90,4
Hoger middelbaar onderwijs
80
92,0
Hoger onderwijs
54
93,1
0-4 jaar
91
92,9
5-9 jaar
108
93,1
10-14 jaar
102
94,4
65
81,3
Verblijfsduur in België**
15 jaar of meer
Chi²: ** p < .01; * p < .05
Naast een algemene vraag, hebben we via een aantal gesloten vragen gemeten in
welke mate bepaalde actoren volgens de respondenten discriminerend handelen. Het
ging om de politie, de overheid, bedrijven, collega’s op het werk, scholen, dancings,
media en huiseigenaars. Concreet vroegen we aan de respondenten of mensen van
Poolse afkomst worden benadeeld/bevoordeeld ten opzichte van mensen van Belgische
afkomst. De antwoordverdelingen van de acht gesloten vragen geven we weer in tabel
64.
Uit de resultaten blijkt dat van de acht genoemde actoren er drie zijn van wie meer dan
de helft van de respondenten vindt dat ze mensen van Poolse afkomst ongelijk
behandelen ten opzichte van mensen van Belgische afkomst. De media wekken het
sterkst gevoelens van collectieve discriminatie op. Maar liefst 67% van de respondenten
(met een mening) vindt dat mensen uit hun gemeenschap op televisie en in kranten
negatiever worden voorgesteld dan mensen van Belgische afkomst. 39 Ongeveer 61%
van de bevraagden (met een mening) vindt dat huiseigenaars mensen van de eigen
etnisch-culturele gemeenschap vaker afwijzen wanneer ze een woning willen huren dan
39
We wijzen erop dat 9,8% van de respondenten deze vraag niet kan of wil beantwoorden (‘weet niet’ of
‘geen antwoord’).
152
mensen van Belgische afkomst. 40 Net een meerderheid van de respondenten ervaart
collectieve discriminatie op het werk: 50,1% van de geïnterviewden (die zich
uitspreken) is van mening dat mensen van Poolse afkomst op het werk slechter worden
behandeld door collega’s dan mensen van Belgische afkomst. 41
Een aanzienlijke groep personen van Poolse afkomst voelt zich collectief
gediscrimineerd door de politie, bedrijven en de overheid. Ongeveer 42% van de
bevraagden (met een mening) is ervan overtuigd dat de politie strenger is voor mensen
van Poolse afkomst dan voor mensen van Belgische afkomst. 42 Een ongeveer even grote
groep respondenten (40,7%) geeft aan dat bedrijven negatiever staan tegenover
arbeiders van Poolse afkomst dan tegenover arbeiders van Belgische afkomst. 43
Opmerkelijk is wel dat ongeveer 13% het tegenovergestelde denkt: bedrijven staan
positiever tegenover arbeiders van Poolse herkomst dan tegenover arbeiders van
Belgische herkomst. Een goede 37% van de geïnterviewden (met een mening) vindt dat
mensen van de eigen gemeenschap langer moeten wachten wanneer zij iets nodig
hebben van de overheid dan mensen van Belgische afkomst. 44
Van de genoemde actoren zijn er twee die slechts bij een kleine minderheid van de
respondenten gevoelens van collectieve discriminatie oproepen. Ongeveer 17% van de
geïnterviewden (met een mening) vindt dat mensen van Poolse afkomst minder kansen
hebben om hun kinderen in te schrijven in de school van hun keuze dan mensen van
Belgische afkomst. 45 Ruim 80% spreekt over ‘evenveel’ kansen. Ongeveer 12% van de
respondenten (die zich uitspreken) is van mening dat jongeren met een Poolse
achtergrond vaker geweigerd worden aan de ingang van dancings en danscafés dan
jongeren van Belgische afkomst. 46 Voor ongeveer 86% gebeurt dit noch vaker, noch
minder vaak.
Tabel 64: Gevoelens van collectieve discriminatie (in procenten) – volledige dataset
De politie is … voor mensen van Poolse afkomst dan voor mensen van Belgische
afkomst.
n
%
47
12,3
Een beetje strenger
114
29,8
Even streng
213
55,6
Een beetje minder streng
5
1,3
Veel minder streng
4
1,0
383
100,0
Veel strenger
Totaal
40
41
42
43
44
45
46
Exact 3,6% van de respondenten spreekt zich niet uit over deze vraag.
Precies 3,1% van de respondenten spreekt zich niet uit over deze vraag.
We wijzen erop dat 8,4% van de respondenten zich niet uitspreekt over deze vraag.
Exact 7,2% van de respondenten spreekt zich niet uit over deze vraag.
Precies 2,9% van de respondenten spreekt zich niet uit over deze vraag.
We wijzen erop dat 10% van de respondenten zich niet uitspreekt over deze vraag.
Exact 24,9% van de respondenten spreekt zich niet uit over deze vraag.
153
Mensen van Poolse afkomst moeten … wachten dan mensen van Belgische afkomst
wanneer zij iets nodig hebben van de overheid.
n
%
Veel langer
55
13,5
Een beetje langer
94
23,2
252
62,1
Een beetje minder lang
5
1,2
Veel minder lang
0
0,0
406
100,0
Even lang
Totaal
Bedrijven staan … tegenover arbeiders van Poolse afkomst dan tegenover arbeiders
van Belgische afkomst.
n
%
Veel positiever
12
3,1
Een beetje positiever
38
9,8
Even positief
180
46,4
Een beetje negatiever
142
36,6
16
4,1
388
100,0
Veel negatiever
Totaal
Mensen van Poolse afkomst worden op het werk … behandeld door collega’s dan
mensen van Belgische afkomst.
n
%
2
0,5
19
4,7
Op dezelfde manier
181
44,7
Een beetje slechter
181
44,7
22
5,4
405
100,0
Veel beter
Een beetje beter
Veel slechter
Totaal
Mensen van Poolse afkomst hebben … kansen om hun kinderen in te schrijven in de
school van hun keuze dan mensen van Belgische afkomst.
n
%
Veel meer
1
0,3
Een beetje meer
3
0,8
308
81,9
Een beetje minder
48
12,8
Veel minder
16
4,3
376
100,0
Evenveel
Totaal
154
Jongeren met een Poolse achtergrond worden … geweigerd aan de ingang van
dancings en danscafés dan jongeren van Belgische afkomst.
n
%
Veel vaker
8
2,5
Iets vaker
31
9,9
269
85,7
Iets minder vaak
4
1,3
Veel minder vaak
2
0,8
314
100,0
Noch vaker, noch minder vaak
Totaal
Mensen met een Poolse achtergrond worden op televisie en in kranten …
voorgesteld dan mensen van Belgische afkomst.
n
%
0
0,0
12
3,2
Op dezelfde manier
112
29,7
Een beetje negatiever
209
55,4
44
11,7
377
100,0
Veel positiever
Een beetje positiever
Veel negatiever
Totaal
Mensen met een Poolse achtergrond worden … afgewezen door huiseigenaars
wanneer ze een woning willen huren dan mensen van Belgische afkomst.
n
%
Veel vaker
92
22,8
Iets vaker
155
38,5
Noch vaker, noch minder vaak
134
33,3
Iets minder vaak
21
5,2
Veel minder vaak
1
0,2
403
100,0
Totaal
9.4.
Determinanten van discriminatiegevoelens
Welke factoren hangen samen met gevoelens van persoonlijke en collectieve
discriminatie bij mensen van Poolse afkomst? Aan de hand van multivariate analyses
trachten we deze vraag te beantwoorden.
Om inzicht te verwerven in de persoonlijke discriminatie-ervaringen, voeren we een
binaire logistische regressieanalyse uit waarin we het al of niet persoonlijk ervaren
hebben van ongelijke behandeling (dummyvariabele) als afhankelijke variabele
opnemen. We voeren de analyse in verschillende stappen uit om eventuele verbanden
tussen de onafhankelijke variabelen onderling te kunnen blootleggen.
155
Om de determinanten van gevoelens van collectieve discriminatie te bepalen, herhalen
we de analysestappen met een lineaire regressieanalyse (OLS) en nemen we als
afhankelijke variabele de algemene vraag over gepercipieerde groepsdiscriminatie op
(zie figuur 23).
Op basis van theorieën en empirische bevindingen formuleren we een reeks hypothesen
die we zullen testen op de data van de bevraging in Antwerpen.
Achtergrondkenmerken. We starten met een analyse waarin we alleen de
achtergrondvariabelen geslacht, leeftijd, verblijfsduur in België en opleidingsniveau
opnemen. De beschrijvende analyses in paragraaf 9.3.2 wezen al op een samenhang
van persoonlijke en collectieve discriminatie-ervaringen met leeftijd en het aantal jaren
dat men in België verblijft. Door middel van een multivariate analyse kunnen we
nagaan of deze verbanden blijven bestaan onder controle van andere variabelen en of
er dus sprake is van een nettosamenhang.
Etnische competitie op de arbeidsmarkt. Volgens de etnische competitietheorie wordt de
relatie tussen etnisch-culturele minderheden en de meerderheidsgroep onder druk
gezet omwille van competitie tussen beide groepen (cf. Olzak 1992). Deze situatie kan
zich voordoen wanneer etnisch-culturele minderheden met leden van de meerderheidsgroep in concurrentie treden voor het verwerven van schaarse goederen, zoals een job
of een woning. De concurrentie tussen etnisch-culturele groepen kan ervoor zorgen dat
zij zich door elkaar bedreigd gaan voelen en elkaars handelingen als discriminerend
gaan beschouwen. Bepaalde categorieën zullen meer dreiging ervaren dan andere.
Werkzoekenden zullen, omwille van hun kwetsbare positie, wellicht een sterker gevoel
van concurrentie hebben en dus meer discriminatie ervaren dan personen die geen
werk zoeken.
Om deze hypothese te testen, voegen we de variabele ‘werkloos/werkzoekend’
(dummyvariabele,
referentiecategorie
=
werken,
huisvrouw/-man,
student,
gepensioneerd, arbeidsongeschikt, anders) toe aan de analyse. We verwachten dat de
kans op het persoonlijk ervaren van discriminatie groter is en gevoelens van collectieve
discriminatie sterker aanwezig zijn bij werkloze personen van Poolse afkomst dan bij
mensen van Poolse afkomst die niet werkloos zijn.
Klassieke assimilatietheorieën. Klassieke assimilatietheorieën, die voortkomen uit
onderzoek naar migranten die zich begin vorige eeuw in de Verenigde Staten vestigden
(cf. Park 1928; Gordon 1964), veronderstellen een eenzijdige en graduele aanpassing
van migranten of leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen aan de
meerderheidsgroep. Volgens deze theorieën verdwijnen (sociaaleconomische en sociaalculturele verschillen) tussen groepen na verloop van tijd en worden migranten of
etnisch-culturele minderheden kopieën van de meerderheidsgroep. Samen met het
verdwijnen van deze verschillen zou ook (de perceptie van) discriminatie afnemen.
Om de hypothese van de klassieke assimilatietheorieën te toetsen bij mensen van
Poolse afkomst, gebruiken we beheersing ven het Nederlands als indicator voor
assimilatie. In de analyse voegen we een schaal toe die is samengesteld uit twee items:
een item dat meet in welke mate men Nederlandstalige brieven of folders begrijpt en
een item dat nagaat in welke mate men begrijpt wat mensen zeggen als die hen
aanspreken in het Nederlands (Cronbach’s alpha=0,896). We verwachten dat naarmate
156
de kennis van het Nederlands beter is, de kans op persoonlijke discriminatie-ervaringen
afneemt en gevoelens van collectieve ongelijke behandeling minder sterk aanwezig zijn.
Contacthypothese. Een verklarende factor die in de sociale psychologie veel aandacht
krijgt, is contact tussen etnisch-culturele groepen. Persoonlijke ontmoetingen en
contacten tussen leden van verschillende groepen zouden een impact hebben op de
wederzijdse beeldvorming (cf. paragraaf 8.3.3) en (het ervaren van) discriminatie.
Volgens de contacthypothese dragen interetnische contacten bij tot wederzijds begrip
en appreciatie (Allport 1954).
Om de contacthypothese te onderzoeken, voegen we de variabele ‘aantal vrienden van
Belgische afkomst’ (continue variabele) toe aan de analyse. We verwachten dat
naarmate personen van Poolse afkomst meer vrienden hebben van Belgische afkomst,
de kans op persoonlijke discriminatie-ervaringen afneemt en dat respondenten met veel
vrienden uit de meerderheidsgroep minder het gevoel hebben als groep te worden
gediscrimineerd dan respondenten met weinig vrienden van Belgische afkomst.
Veralgemeend vertrouwen. De perceptie van persoonlijke en collectieve discriminatie
hangt mogelijk ook samen met veralgemeend vertrouwen (generalized trust).
Veralgemeend vertrouwen verwijst naar de overtuiging dat mensen over het algemeen
te vertrouwen zijn (Dinesen & Hooghe 2010). Volgens Dinesen & Hooghe (2010) mogen
we ervan uitgaan dat in een context van migratie intermenselijk vertrouwen gunstige
gevolgen heeft voor de sociale integratie van migranten. Migranten of etnisch-culturele
minderheden die mensen vertrouwen, zijn sneller geneigd om contacten te leggen met
de meerderheidsgroep dan personen die wantrouwig zijn. Mogelijk is er ook een
samenhang met gepercipieerde discriminatie. Personen met veel veralgemeend
vertrouwen ervaren wellicht minder (snel) discriminatie dan personen die weinig
vertrouwen hebben in de medemens.
Om de samenhang met veralgemeend vertrouwen na te gaan, gebruiken we een
internationaal gevalideerde schaal (zie: Reeskens & Hooghe 2008). De schaal werd
geconstrueerd op basis van drie vragen: ‘Denkt u, in het algemeen, dat je niet
voorzichtig genoeg kan zijn in de omgang met mensen, of dat de meeste mensen te
vertrouwen zijn?’, ‘Denkt u dat de meeste mensen zouden proberen misbruik van u te
maken als zij daartoe de kans krijgen, of zouden zij proberen eerlijk te zijn?’, ‘Denkt u
dat mensen meestal aan zichzelf denken of dat zij meestal behulpzaam proberen te
zijn?’ (cf. paragraaf 10.3.2). Respondenten konden antwoorden op een schaal van 0 tot
10. De drie items vormen een betrouwbare, intern consistente schaal (Cronbach’s
alpha=0,759). We verwachten dat naarmate de score voor veralgemeend vertrouwen
hoger is, de kans op persoonlijke discriminatie-ervaringen bij mensen van Poolse
afkomst afneemt en gevoelens van collectieve discriminatie minder aanwezig zijn.
Houding ten aanzien van de meerderheidsgroep. De houding die leden van etnischculturele minderheidsgroepen hebben ten aanzien van de meerderheid, is mogelijk een
verklarende factor van gepercipieerde discriminatie. Een positief beeld over de
meerderheid gaat wellicht gepaard met minder gevoelens van discriminatie. We leiden
dit af uit een onderzoek van Estrada, Tsai & Chandler (2008) in de Verenigde Staten.
Bij Hispanics stelden deze onderzoekers vast dat een positieve houding ten aanzien van
de Amerikaanse samenleving gepaard gaat met minder gevoelens van persoonlijke en
collectieve discriminatie.
157
Om na te gaan hoe positief of negatief de gevoelens van mensen van Poolse afkomst
zijn over mensen van Belgische afkomst vroegen we aan de respondenten om een
temperatuur tussen 0 en 100 graden te noemen, waarbij 100 graden staat voor zeer
warme of zeer positieve gevoelens en 0 graden voor zeer koude of zeer negatieve
gevoelens. We verwachten dat naarmate de score hoger is, de kans op persoonlijke
discriminatie-ervaringen afneemt en dat positieve gevoelens ten aanzien van de
meerderheid gepaard gaan met minder gevoelens van collectieve ongelijke
behandeling.
Persoonlijke
discriminatie-ervaringen.
Voor
gepercipieerde
groepsdiscriminatie
onderzoeken we, in een bijkomende stap, het verband met persoonlijke discriminatieervaringen. Net als bij personen van Marokkaanse en personen van Turkse afkomst uit
Antwerpen, Genk en Gent (Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2009), verwachten we dat
naarmate personen van Poolse afkomst meer persoonlijke discriminatie-ervaringen
meemaken, ze ook meer het gevoel hebben dat de hele Poolse gemeenschap ongelijk
wordt behandeld.
158
159
Tabel 65: Binaire logistische regressieanalyse van het ervaren van persoonlijke discriminatie – volledige dataset
160
Stap 1
0,257
0,144
0,163
0,009
0,053
0,024
Coefficients
0,173
-0,047
0,025
0,163
0,144
0,257
0,029
0,057
0,007
0,103
0,007
Coefficients
-0,021
-0,022
0,103
0,051
-0,059
0,027
0,174
0,164
0,148
0,263
0,008
-0,043
0,021
0,040
-0,006
-0,077
Coefficients
0,037
-0,098
0,036
0,053
0,174
0,164
0,147
0,264
0,008
0,104
0,005
-0,031
-0,038
0,032
0,046
0,004
-0,076
-0,034
-0,070
Standardized
0,005
0,025
0,003
-0,133**
-0,212**
0,105
0,036
0,052
0,168
0,160
0,146
0,257
0,008
0,102
0,005
0,457
-0,067
0,010
-0,025
0,018
0,010
-0,015
-0,069
-0,047
-0,070
Coefficients
-0,107*
Standardized
-0,073
Standardized
0,005
Stap 5
-0,020
0,094
0,036
0,413**
0,245
0,003
0,024
0,033
0,048
0,155
0,149
0,135
0,239
0,008
-0,116**
-0,017
-0,060
0,023
-0,001
0,038
0,050
0,040
-0,079
0,004
0,464
Stap 6
-0,033
Coefficients
0,022
0,007
Verblijfsduur in België
Lager ond. (ref.:
hoger ond.)
Lager middelb. (ref.:
hoger ond.)
Hoger middelb. (ref.:
hoger ond.)
Werkloos/-zoekend
(ref.: ander)
Beheersing van het
Nederlands
Aantal vrienden van
Belgische afk.
Veralgemeend
vertrouwen
Houding t.a.v.
meerderheidsgroep
Persoonlijke
discriminatie-ervaring
Standardized
-0,057
0,438
Stap 4
Standardized
R²
0,102
-0,030
-0,110*
Man (ref.: vrouw)
Coefficients
0,005
Standardized
-0,055
Std. Error
Leeftijd
Std. Error
0,440
Stap 3
Std. Error
0,398
Stap 2
Std. Error
0,261
** p <
Std. Error
(Constante)
.01
* p < .05
Tabel 66: Lineaire regressieanalyse van gepercipieerde groepsdiscriminatie – volledige dataset
Std. Error
Wat persoonlijke discriminatie-ervaringen betreft (tabel 65), vinden we in de eerste
stap van de analyse een significante samenhang met leeftijd en verblijfsduur. De kans
op persoonlijke discriminatie-ervaringen van mensen van Poolse afkomst neemt af
naarmate ze ouder zijn en naarmate ze langer in België wonen. Er zijn geen significante
verschillen naargelang het geslacht en het opleidingsniveau.
De twee volgende stappen van de analyse tonen geen significante samenhang tussen
respectievelijk het persoonlijk ervaren van discriminatie en de beroepssituatie en tussen
persoonlijke discriminatie-ervaringen en beheersing van het Nederlands. We kunnen de
hypothesen op basis van de etnische competitietheorie en de klassieke assimilatietheorie bijgevolg niet bevestigen voor personen van Poolse afkomst. Wel verdwijnt het
verband met verblijfsduur na toevoegen van taalbeheersing.
In de vierde analysestap vinden we een significante samenhang tussen het ervaren van
persoonlijke discriminatie en het aantal vrienden van Belgische afkomst. De kans op het
ervaren van persoonlijke discriminatie neemt af naarmate personen van Poolse afkomst
meer vrienden van Belgische afkomst hebben. Deze bevinding is in overeenstemming
met de contacthypothese.
De vijfde stap levert een bevestiging voor de hypothesen dat persoonlijke discriminatieervaringen samenhangen met de mate van veralgemeend vertrouwen en met de
houding die leden van de Poolse gemeenschap hebben ten aanzien van de
meerderheidsgroep. De kans op het persoonlijk ervaren van ongelijke behandeling
wordt kleiner naarmate de overtuiging dat mensen over het algemeen te vertrouwen
zijn sterker is en naarmate men een positievere houding heeft ten aanzien van mensen
van Belgische afkomst. Het vertrouwen in mensen en de houding ten aanzien van de
meerderheidsgroep is bovendien bepalend voor het al dan niet aangaan van contacten
met de meerderheid aangezien de significante samenhang met het aantal vrienden van
Belgische afkomst verdwijnt.
Met betrekking tot gepercipieerde groepsdiscriminatie (tabel 66), stellen we in de eerste
stap enkel een verband vast met verblijfsduur in België: naarmate personen van Poolse
afkomst langer in België wonen, vinden ze minder dat mensen van Poolse afkomst in
België het slachtoffer zijn van discriminatie.
Ook voor gevoelens van collectieve discriminatie kunnen we de hypothesen op basis
van de etnische competitietheorie en de klassieke assimilatietheorie niet ondersteunen.
Noch de beroepssituatie, noch Nederlandse taalbeheersing hangt significant samen met
gepercipieerde groepsdiscriminatie. Daarnaast kunnen we, in tegenstelling tot wat we
vaststelden bij persoonlijke gevoelens van discriminatie, ook de contacthypothese bij
gepercipieerde groepsdiscriminatie niet bevestigen. Er bestaat bij personen van Poolse
afkomst geen significante relatie tussen gepercipieerde groepsdiscriminatie en het
aantal vrienden van Belgische afkomst.
Gevoelens van collectieve discriminatie hangen, net als persoonlijke ervaringen van
ongelijke behandeling, bij personen van Poolse afkomst significant samen met
veralgemeend vertrouwen en de houding ten aanzien van de meerderheid. Personen die
over het algemeen veel vertrouwen hebben in mensen en personen die een positieve
houding hebben ten aanzien van mensen van Belgische afkomst in het bijzonder vinden
minder dat mensen van Poolse afkomst in België het slachtoffer zijn van discriminatie
161
dan respectievelijk personen met weinig intermenselijk vertrouwen en personen met
een negatieve houding ten aanzien van de meerderheid.
Zoals verwacht hangen persoonlijke discriminatie-ervaringen sterk samen met
gevoelens van collectieve discriminatie. Naarmate personen van Poolse afkomst vaker
zelf discriminatie hebben ervaren, hebben ze sterker het gevoel dat leden van de Poolse
gemeenschap het slachtoffer zijn van ongelijke behandeling. De relatie tussen
veralgemeend vertrouwen en gepercipieerde groepsdiscriminatie verdwijnt na
toevoeging van persoonlijke discriminatie-ervaringen. Personen met weinig
intermenselijk vertrouwen lijken dus meer het gevoel te hebben dat mensen van Poolse
afkomst het slachtoffer zijn van discriminatie omdat ze meer persoonlijk discriminatie
hebben ervaren.
9.5.
Besluit
Gevoelens van discriminatie hebben een behoorlijke individuele en maatschappelijke
kostprijs. In dit hoofdstuk namen we de discriminatie-ervaringen van personen van
Poolse afkomst uit Antwerpen onder de loep. We onderzochten persoonlijke
discriminatie-ervaringen en de perceptie van de manier waarop de Poolse gemeenschap
zich behandeld voelt (gevoelens van collectieve discriminatie).
De analyses toonden dat ongeveer 45% van de respondenten het jaar voorafgaand aan
de bevraging minstens één keer persoonlijk discriminatie heeft ervaren.
Omstandigheden die inwoners van Poolse afkomst uit Antwerpen het meest vermelden,
hebben te maken met een overheidsdienst: 13% van de respondenten spreekt over een
discriminatie-ervaring naar aanleiding van een bezoek aan een stedelijke dienst,
districthuis of OCMW. Op de tweede plaats komen situaties die te maken hebben met
(relaties op) het werk. Ruim één op tien bevraagden noemt zo een voorval. Los van de
context waarin discriminatie wordt ervaren, hebben heel wat voorvallen te maken met
het taalgebruik of de taalbeheersing van de respondenten (negatieve reacties vanwege
overheidspersoneel of winkelbedienden).
In overeenstemming met wat in de onderzoeksliteratuur bekend staat onder de noemer
‘personal/group discrimination discrepancy’ (cf. Taylor et al., 1990) vinden personen
van Poolse afkomst meer dat de eigen groep ongelijk wordt behandeld dan dat ze
persoonlijk discriminatie hebben ervaren. Ruim negen van de tien respondenten van
Poolse afkomst zijn van mening dat mensen van Poolse afkomst in België wel eens het
slachtoffer zijn van discriminatie. Precies een kwart vindt zelfs dat mensen van Poolse
afkomst in België dikwijls het slachtoffer zijn van ongelijke behandeling.
Maatschappelijke actoren die in de Poolse gemeenschap het sterkst gevoelens van
collectieve discriminatie ten opzichte van de meerderheidsgroep opwekken, zijn de
media (67% van de respondenten voelt zich als groep ongelijk behandeld),
huiseigenaars (61%) en collega’s (50%).
Een belangrijke determinant van discriminatie-ervaringen is de verblijfsduur. Naarmate
personen van Poolse afkomst langer in België wonen, neemt de kans op het ervaren
hebben van persoonlijke discriminatie af en zijn gevoelens van collectieve discriminatie
minder sterk. Leeftijd hangt enkel samen met persoonlijke ervaringen: hoe ouder de
respondent, hoe kleiner de kans dat hij of zij persoonlijk discriminatie heeft ervaren.
Ook de contacthypothese kon enkel worden bevestigd voor persoonlijke discriminatie-
162
ervaringen: naarmate personen van Poolse afkomst meer vrienden hebben van
Belgische afkomst wordt de kans dat men persoonlijk ongelijke behandeling heeft
ervaren, kleiner. We onthouden ook dat leden van de Poolse gemeenschap minder
persoonlijke en collectieve discriminatie hebben ervaren naarmate ze meer vertrouwen
hebben in mensen in het algemeen en een positievere houding hebben ten aanzien van
leden van de meerderheidsgroep in het bijzonder. Tussen persoonlijke en collectieve
gevoelens van discriminatie bestaat er een positief verband.
163
164
10. Vertrouwen
10.1. Inleiding
Het is niet goed gesteld met het vertrouwen in de politiek: in juli 2010 zei amper 6%
van de Belgen nog vertrouwen te hebben in de dames en heren politici (Ipsos, Think
BBDO & VVL BBDO 2011). Ook in andere democratieën daalt het politiek vertrouwen
sinds enkele decennia (Pharr, Putnam & Dalton 2000; Dalton 2005; Dalton 2006; Keele
2007). Nochtans is het vertrouwen van de burger essentieel voor de werking van de
democratie. In zijn boek On nationality schreef de Britse politieke denker David Miller
(1995, pp. 90-91) hierover: ‘Much state activity involves the furthering of goals which
cannot be achieved without the voluntary cooperation of citizens. For this activity to be
successful, the citizens must trust the state and they must trust one another to comply
with what the state demands of them’.
Recent onderzoek toont dan ook aan dat een laag vertrouwensniveau belangrijke
maatschappelijke gevolgen kan hebben. Mensen met weinig vertrouwen in politieke
instellingen zouden de democratie sneller verwerpen voor autoritaire alternatieven,
minder respect tonen voor democratische basiswaarden en –idealen en sneller geneigd
zijn om wetten te overtreden (Rose, Mishler & Haerpfer 1998; Norris 1999; Dalton
2004; Lindström 2008b; Marien & Hooghe 2011). Bovendien zou een gebrek aan
vertrouwen een negatieve impact hebben op de politieke betrokkenheid van burgers, de
implementatie van het beleid bemoeilijken en een voedingsbodem vormen voor
radicalisering en voor populistisch en extremistisch gedachtegoed (Neustadt 1997;
Orren 1997; Norris 1999; Putnam 2000; Slootman & Tillie 2006; Pauwels 2010;
Hooghe, Marien & Pauwels 2011).
Ook de werking van overheidsdiensten berust in belangrijke mate op het vertrouwen
van burgers. De kans is klein dat mensen die politie en gerecht wantrouwen, bij hen
zullen aankloppen voor hulp. En waarom zou men aangifte doen van een misdaad of
reageren op een opsporingsbericht als men ervan overtuigd is dat deze instellingen niet
naar behoren functioneren? Het is duidelijk dat een gebrek aan vertrouwen het beeld
van de overheidsinstellingen sterk kan beschadigen en hun legitimiteit kan
ondermijnen. Het mag dan ook niet verbazen dat de afgelopen jaren heel wat
onderzoek verricht werd naar factoren die samenhangen met het vertrouwen van
burgers in de overheid (Reisig & Parks 2000; Cao 2001; Chanley, Rudolph & Rahn
2001; Jang, Joo & Zhao 2010).
Niet alleen vertrouwen in instellingen, maar ook sociaal vertrouwen of het geloof dat de
meeste mensen te vertrouwen zijn, speelt een belangrijke rol in het functioneren van
een democratie. Burgers die vertrouwen hebben in hun medeburgers zijn niet alleen
toleranter, maar ook meer tevreden over de werking van de democratie. Bovendien
hebben ze meer waardering voor de democratische waarden, zijn ze meer geneigd om
de rechten van anderen te respecteren en sneller bereid om belastingen te betalen
(Scholz & Lubell 1998; Putnam 2000; Uslaner 2002; Meikle-Yaw 2008; Zmerli & Newton
2008). Verder heeft onderzoek een positief verband aangetoond tussen sociaal
vertrouwen en individueel welzijn (Helliwell 2003; Lindström & Mohseni 2009).
In dit hoofdstuk gaan we dieper in op het institutioneel en sociaal vertrouwen van de
Poolse gemeenschap in Antwerpen. Vooraleer we de resultaten toelichten, zoomen we
165
in op enkele theoretische modellen rond het vertrouwen van etnisch-culturele
minderheidsgroepen. Vervolgens belichten we voorgaande studies over het vertrouwen
van mensen van Poolse afkomst.
10.2. Literatuur
10.2.1.
Vertrouwen bij etnisch-culturele minderheden
Literatuur rond het vertrouwen van etnisch-culturele minderheidsgroepen in de
overheid verwijst regelmatig naar het zogenaamde empowermentmodel. Volgens dit
model, dat Amerikaans van oorsprong is, hebben etnisch-culturele minderheden meer
vertrouwen in overheidsinstellingen naarmate ze zich sterker integreren in en
identificeren met de ontvangende samenleving. Door te integreren en bijvoorbeeld de
taal van de meerderheid te leren, zouden zij het politieke schouwspel beter kunnen
volgen en hun participatiemogelijkheden vergroten. Dit zorgt er voor dat politieke
leiders hen gunstiger behandelen, dat zij een betere toegang krijgen tot de politieke
macht en dat hun politieke vertrouwen toeneemt (Howell & Fagan 1988; Ulbig 2005).
In tegenstelling tot het empowermentmodel gaat de etnische competitietheorie er van
uit dat integratie of assimilatie het vertrouwen in de politiek doet afbrokkelen. Door in
competitie te treden met de autochtone meerderheid worden leden van etnischculturele minderheidsgroepen zich bewust van de maatschappelijke mechanismen die
leiden tot discriminatie en ongelijkheid, zo luidt de theorie, en nemen zij een kritischere
houding aan ten aanzien van de overheid (Portes, Parker & Cobas 1980). Hierbij
aansluitend wijst Michelson (2003) op de afbrokkeling van de ideaalbeelden van de
migrant: personen die (nog) niet (volledig) participeren in de ontvangende
samenleving, hebben volgens de onderzoekster meer politiek vertrouwen omdat ze
hoge verwachtingen en ideaalbeelden koesteren en er quasi automatisch van uit gaan
dat het in de ontvangende samenleving beter is. Geassimileerde migranten nemen
daarentegen niet de situatie in hun land van herkomst, maar de situatie van de
autochtonen als referentiepunt. Bijgevolg wordt het, aldus Michelson, mogelijk dat zij
zich benadeeld voelen ten opzichte van de meerderheid wat kan leiden tot frustraties,
teleurstelling en een aantasting van het politieke vertrouwen.
Onderzoek naar het institutioneel vertrouwen van etnisch-culturele minderheden
focuste zich tot voor kort voornamelijk op de Verenigde Staten. Sinds een aantal jaar
besteden Europese en Belgische onderzoekers echter steeds meer aandacht aan deze
problematiek. In hun onderzoek bij personen van Marokkaanse en Turkse afkomst in
Vlaanderen noteren Vancluysen, Van Craen en Ackaert (2009) dat mensen van
Marokkaanse afkomst minder vertrouwen hebben in de politiediensten dan autochtone
respondenten, maar dat ze meer vertrouwen stellen in de Vlaamse en federale regering.
Bij personen van Turkse afkomst blijkt het vertrouwen in de federale regering, de
Vlaamse regering en het gerecht groter te zijn dan bij de mensen van Belgische
afkomst. Hun vertrouwen in de stedelijke diensten is daarentegen lager. Verder stellen
de onderzoekers een positief verband vast tussen sociaal-culturele integratie en
vertrouwen in het stadsbestuur. Wonen in een buurt met overwegend autochtonen,
babbelen met autochtone buren en identificatie met de meerderheidsgroep: het zijn
allemaal factoren die deze vorm van politiek vertrouwen versterken.
166
Met betrekking tot sociaal vertrouwen wordt in de literatuur frequent gebruik gemaakt
van de term ‘veralgemeend vertrouwen’. Volgens Uslaner (2002, ch.3) gaat het om
vertrouwen in ‘people you don’t know who are likely to be different from yourself’.
Specifiek voor etnisch-culturele minderheden wordt een belangrijke rol toegedicht aan
deze vorm van vertrouwen: migranten met meer veralgemeend vertrouwen zouden
sneller contacten leggen met autochtonen dan wantrouwige personen en zo sneller en
makkelijker integreren in de ontvangende samenleving (Dinesen & Hooghe 2010).
10.2.2.
Vertrouwen bij mensen van Poolse afkomst
Verschillende studies suggereren dat het institutioneel en sociaal vertrouwen van
mensen van Poolse afkomst relatief laag is. Onderzoek bij mensen van Poolse origine
zonder papieren in Londen in de periode vóór de EU-toetreding toont zelfs een
algemeen gebrek aan sociaal vertrouwen aan (Jordan 2002). Ook na de toetreding van
Polen tot de Europese Unie stellen onderzoekers in het Verenigd Koninkrijk een sterk
wantrouwen vast binnen de Poolse gemeenschap: ‘Despite the high levels of practical,
information and emotional support that many respondents received from their Polish
friends and relatives, there was also a sense of distrust towards the wider Polish
community. The idea that Poles ‘do not help each other’ emerged frequently in our
study’ (Ryan et al. 2008, p. 679). Volgens de onderzoekers is deze wantrouwige
houding een gevolg van de sterke onderlinge competitie tussen Poolse migranten in
Londen.
Wanneer we ons toespitsen op de Poolse gemeenschap in België, lopen de bevindingen
in dezelfde richting. In haar onderzoek bij documentloze Polen in Brussel stelt
Grzymała-Kazłowska (2005) vast dat op het einde van de jaren negentig een sterk
wantrouwen heerste ten aanzien van andere Poolse migranten ten gevolge van een
sterke competitie op de arbeidsmarkt: ‘In general, there prevails a feeling of menace
and distrust towards other Polish migrants (…) After a few unsuccessful exchanges,
undocumented workers selected a small number of trusted persons belonging to close
family and friends for cooperation and companionship, avoiding others’ (GrzymałaKazłowska 2005, p. 692).
Galent, Goddeeris en Niedźwiedzki (2009) concluderen op basis van interviews met
Poolse pendelmigranten in Leuven dat het vertrouwen binnen de Belgische samenleving
relatief nieuw is voor een meerderheid van de ondervraagden: ‘Respondents often
expressed their surprise that houses are not necessarily surrounded with fences, that
they are not protected with advanced technology or security companies. Most domestic
workers were usually shocked that their employers left them keys to their houses
without undertaking special security measures like copying passports or writing down
personal details’ (Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009, p. 167). Verder wijzen de
onderzoekers erop dat personen van Poolse afkomst over het algemeen meer
vertrouwen stellen in autochtone werkgevers dan in werkgevers van Poolse afkomst:
‘Even those migrants who were sceptical about other dimensions of Belgian society
acknowledged that the honesty and fairness of their Belgian employers was never in
doubt’ (Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009, p. 169). Werkgevers van Poolse
afkomst in Leuven worden daarentegen beschuldigd van brutale competitie en
uitbuiting.
167
Met betrekking tot het institutioneel vertrouwen stelden de onderzoekers in Leuven vast
dat publieke instellingen en het staatsapparaat op relatief weinig vertrouwen kunnen
rekenen van mensen van Poolse afkomst. Zo was de meerderheid van de respondenten
verrast over de goede relatie tussen burgers en politie en gaven ze aan pas in Leuven
geleerd te hebben om waarden als zorg voor het gemeenschappelijk goed en respect
voor de wet en voor gezagsdragers te appreciëren.
Om het wantrouwen bij mensen van Poolse afkomst te verklaren, wordt vaak verwezen
naar het gebrek aan legitieme politieke structuren in Polen doorheen de geschiedenis.
Zo stond de koning ten tijde van het Pools-Litouwse Gemenebest in de 17de en 18de
eeuw in een uitermate zwakke positie en leidde het uiteenvallen van het land in 1795
tot een verdere afbrokkeling van de macht. Ook tijdens de 20e eeuw was van een
legitiem gezag geen sprake: de oorlog met Rusland en de enorme inflatie bemoeilijkten
de uitbouw van een sterke, democratische Poolse staat tijdens het interbellum. Het
totalitaire karakter van het communistische staatsbestel en het gebrek aan
transparantie vormden een volgende hinderpaal voor de opbouw van institutioneel
vertrouwen. Ook de wijdverbreide corruptie bij bureaucraten en partijvertegenwoordigers voedde het wantrouwen ten aanzien van officiële instanties. De veelvuldige
staatstussenkomsten en het arbitraire machtsgebruik maakten burgers bovendien
wantrouwig tegenover onbekenden (Chloupkova, Svendsen & Svendsen 2003;
Kochanowicz 2004).
Omwille van de tekortkomingen van de overheid en de markt deden heel wat personen
een beroep op familie en vrienden om te voorzien in hun materiële en emotionele noden
en om zich te beschermen tegen een repressieve staat (Kochanowicz 2004). Deze vorm
van sociaal vertrouwen was, in vergelijking met het veralgemeend vertrouwen in het
Westen, echter beperkt en particularistisch (Delhey & Newton 2002). Rose (1994, p.
29) verwoordt het als volgt: ‘East Europeans know those whom they trust, and trust
those whom they know’.
Recente bevragingen van Eurobarometer (Europese Commissie 2010) tonen aan dat het
institutioneel vertrouwen van Polen nog steeds relatief laag is. Respectievelijk 66% en
69% van de Polen gaf in juni 2010 aan geneigd te zijn de regering en het parlement
niet te vertrouwen. Met betrekking tot sociaal vertrouwen blijkt uit het European Social
Survey (ESS 2008) van 2008 dat 40% van de ondervraagde Polen van oordeel is dat de
meeste mensen niet te vertrouwen zijn (score lager of gelijk aan 3 op een schaal van 0
tot en met 10).
10.3.
Resultaten
Hoe staan mensen van Poolse afkomst tegenover verschillende publieke instellingen? En
in welke mate hebben ze vertrouwen in hun medemens? Dat zijn de vragen die we in de
volgende paragraaf beantwoorden. Allereerst schetsen we een beeld van het
institutioneel vertrouwen van personen van Poolse afkomst. Daarna nemen we het
vertrouwen in de medemens onder de loep om tot slot op zoek te gaan naar factoren
die samenhangen met het vertrouwensniveau van mensen van Poolse afkomst.
168
10.3.1.
Institutioneel vertrouwen
Om inzicht te krijgen in het vertrouwen dat personen van Poolse afkomst stellen in
publieke instellingen, werden aan de respondenten tien stellingen voorgelegd. Er werd
hen gevraagd of zij heel veel, veel, noch veel noch weinig, weinig of heel weinig
vertrouwen hebben in het stadsbestuur, de stedelijke diensten, de politie, justitie/het
gerecht, werkgevers, interimkantoren, de Vlaamse regering, de Belgische regering, de
Poolse regering en de Kerk. Tabel 67 geeft de antwoordverdelingen van de tien
stellingen weer.
In de tabel zijn alleen die respondenten opgenomen die zich konden of wilden
uitspreken over de betrokken instelling of dienst. Personen die ‘weet niet’ antwoordden
of geen antwoord gaven, worden in de analyse buiten beschouwing gelaten.
Desondanks valt op dat een groot aandeel van de respondenten zich in de
middencategorie ‘noch veel noch weinig vertrouwen’ bevindt: 57% van de
respondenten zegt noch veel noch weinig vertrouwen te hebben in het stadsbestuur.
Voor de Vlaamse regering en het gerecht bedraagt dit percentage respectievelijk 52%
en 44%. Heel wat respondenten lijken met andere woorden geen uitgesproken mening
te hebben over de bevraagde instellingen.
Tabel 67: Vertrouwen in instellingen en diensten (in procenten) – volledige dataset
Stadsbestuur
Stedelijke diensten
Politie
n
%
n
%
n
%
Heel veel
12
3,6
24
6,1
56
13,9
Veel
80
24,1
170
43,5
188
46,7
189
56,9
165
42,2
95
23,6
Weinig
36
10,8
23
5,9
34
8,4
Heel weinig
15
4,5
9
2,3
30
7,4
332
100,0
391
100,0
403
100,0
Noch veel noch weinig
Totaal
Justitie/gerecht
Werkgevers
Interimkantoren
n
%
n
%
n
%
Heel veel
18
5,9
54
13,3
15
4,5
Veel
97
31,8
118
29,1
47
13,9
133
43,6
169
41,7
137
40,7
Weinig
41
13,4
43
10,6
65
19,3
Heel weinig
16
5,2
21
5,2
73
21,7
305
100,0
405
100,0
337
100,0
Noch veel noch weinig
Totaal
169
Vlaamse regering
Belgische regering
Poolse regering
n
%
n
%
n
%
Heel veel
10
3,4
10
3,3
12
3,2
Veel
50
17,1
56
18,2
29
7,7
151
51,7
138
45,0
103
27,3
Weinig
59
20,2
71
23,1
104
27,6
Heel weinig
22
7,5
32
10,4
129
34,2
292
100,0
307
100,0
377
100,0
Noch veel noch weinig
Totaal
Kerk
n
%
Heel veel
32
8,1
Veel
77
19,4
160
40,3
Weinig
68
17,1
Heel weinig
60
15,1
397
100,0
Noch veel noch weinig
Totaal
Uit tabel 67 blijkt dat van de tien genoemde instellingen de Poolse gemeenschap het
meest vertrouwen stelt in de politie. Terwijl ongeveer 61% van de respondenten zegt
(heel) veel vertrouwen te hebben in hen, heeft amper 16% (heel) weinig vertrouwen in
de politie. Op de tweede plaats komen werkgevers: ongeveer 42% van de
ondervraagden heeft (heel) veel vertrouwen in hen. Nagenoeg hetzelfde aandeel
respondenten zegt noch veel noch weinig vertrouwen te hebben in werkgevers. De
bevraagde instellingen die op het minste vertrouwen kunnen rekenen, zijn de Poolse
regering en interimkantoren. Respectievelijk 62% en 41% van de respondenten heeft
(heel) weinig vertrouwen in de Poolse regering en in uitzendkantoren. Bijna 41% van de
ondervraagden zegt noch veel noch weinig vertrouwen te hebben in uitzendkantoren.
We merken wel op dat ongeveer 20% van de respondenten geen mening heeft over
interimkantoren. Mogelijk hebben deze personen nog geen beroep gedaan op hun
diensten en/of zijn ze niet vertrouwd met de werking ervan.
Wanneer we inzoomen op het vertrouwen in lokale instellingen, stellen we vast dat
leden van de Poolse gemeenschap in Antwerpen de stadsdiensten meer vertrouwen dan
het stadsbestuur. Terwijl bijna de helft van de respondenten (heel) veel vertrouwen
heeft in de stedelijke diensten, loopt dit percentage voor het stadsbestuur terug tot
28%. Bovendien heeft amper 8% van de ondervraagden (heel) weinig vertrouwen in de
diensten van de stad Antwerpen. Voor de burgemeester en zijn schepenen bedraagt dit
percentage 15%. Deze resultaten liggen in de lijn met voorgaand onderzoek waarin
Bouckaert et al. (2004) aantoonden dat de ambtelijke component van de lokale
overheid (stadsdiensten) op meer vertrouwen kan rekenen van Vlamingen dan de
politieke component (stadsbestuur).
170
Mensen van Poolse afkomst lijken weinig vertrouwd te zijn met de Vlaamse en de
Belgische regering. Respectievelijk 30% en 27% van de ondervraagden heeft geen
mening over deze instellingen. Van de respondenten met een mening heeft 28% (heel)
weinig vertrouwen in de Vlaamse regering. Voor de Belgische regering ligt dit cijfer met
33% iets hoger. Het aandeel respondenten dat (heel) veel vertrouwen heeft, bedraagt
21% voor de Vlaamse regering en 22% voor de Belgische regering. Onze resultaten
suggereren dat het vertrouwen in de regionale en federale instellingen lager is dan dat
in de lokale instellingen. Deze bevindingen sluiten aan bij voorgaand onderzoek van
Bouckaert et al. (2004). De positievere houding ten aanzien van het lokale bestuur
wordt doorgaans in verband gebracht met de nabijheid van dit bestuursniveau en de
grotere zichtbaarheid ervan door de meer concrete vormen van dienstverlening.
Bovendien zouden de taken van de lokale overheid makkelijker uit te voeren en te
evalueren zijn (Jennings 1998; Van Craen, Vancluysen & Ackaert 2007).
Met betrekking tot het gerecht geeft 38% van de respondenten aan (heel) veel
vertrouwen te hebben. Opvallend is ook de sterke concentratie in de middencategorie.
De vaststelling dat 27% van de respondenten geen mening heeft over het gerecht, wijst
er mogelijk op dat een grote groep respondenten zich geen beeld kan vormen van de
werking van justitie in België. Tot slot merken we op dat ongeveer een derde van de
ondervraagden (heel) weinig vertrouwen heeft in de Kerk. Gezien de sterke
verbondenheid van Polen met de katholieke Kerk (cf. hoofdstuk 7) kan dit resultaat
eerder verrassend genoemd worden.
10.3.2.
Sociaal vertrouwen
Sociaal vertrouwen of vertrouwen in de medemens heeft niet alleen op
maatschappelijk, maar ook op individueel vlak belangrijke gevolgen. Zo zijn mensen die
meer vertrouwen koesteren ten aanzien van hun medeburgers, niet alleen meer
tevreden over de werking van de democratie, maar hebben ze ook minder
gezondheidsproblemen (cf. supra). Om een beeld te krijgen van het sociaal vertrouwen
bij mensen van Poolse afkomst uit Antwerpen schotelden we de respondenten tijdens
de interviews drie vragen voor: 47
-
Denkt u in het algemeen dat je niet voorzichtig genoeg kan zijn in de omgang met
mensen of dat de meeste mensen te vertrouwen zijn?
-
Denkt u dat de meeste mensen zouden proberen misbruik van u te maken als zij
daartoe de kans krijgen of zouden zij proberen eerlijk te zijn?
-
Denkt u dat mensen meestal aan zichzelf denken of dat zij meestal behulpzaam
proberen te zijn?
De respondenten dienden hun mening kenbaar te maken aan de hand van een 11puntenschaal die liep van 0 (‘Je kunt niet voorzichtig genoeg zijn in de omgang met
mensen’ / ‘De meeste mensen zouden proberen misbruik van u te maken als zij daartoe
de kans krijgen’ / ‘Mensen denken meestal aan zichzelf’) tot en met 10 (‘De meeste
mensen zijn te vertrouwen’/ ‘De meeste mensen zouden proberen eerlijk te zijn’/
‘Mensen proberen meestal behulpzaam te zijn’). Een factoranalyse leert ons dat de drie
47
De vragen werden overgenomen uit de European Social Survey.
171
variabelen eenzelfde concept meten. 48 We construeren een schaal (Cronbach’s
alpha=0,759) die ons een beeld geeft van het veralgemeend vertrouwen van de Poolse
gemeenschap in Antwerpen. De geconstrueerde schaal loopt van 0 tot en met 10,
waarbij een hogere score wijst op een hogere mate van veralgemeend vertrouwen.
Figuur 25 geeft een algemeen overzicht van het sociaal vertrouwen van de Poolse
gemeenschap in Antwerpen. In tabel 68 worden de resultaten opgesplitst naar geslacht,
leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België.
Figuur 25: Sociaal vertrouwen (in procenten) – volledige dataset
25
20,6%
20
16,3%
18,4%
15,3%
15
9,2%
10
5
4,1%
8,7%
4,1%
0
Weinig sociaal
vertrouwen
2,4%
2
4
6
8
0,7%
0,0%
Veel sociaal
vertrouwen
Wanneer we de antwoordverdelingen van figuur 25 onder de loep nemen, stellen we
vast dat het sociaal vertrouwen van een relatief grote groep mensen van Poolse
afkomst eerder laag is: 33% van de respondenten heeft een schaalscore die lager ligt of
gelijk is aan drie. Ter vergelijking: 12% van de mensen van Poolse afkomst heeft een
score die gelijk is aan of hoger ligt dan zeven. Verder stellen we vast dat de
antwoordverdelingen sterk geconcentreerd zijn rond de middelste antwoordcategorie:
ruim een vijfde van de ondervraagden heeft een score van vijf.
Tabel 68 leert ons dat er wat betreft opleidingsniveau verschillen waarneembaar zijn in
het sociaal vertrouwen van mensen van Poolse afkomst: personen die maximaal
basisonderwijs gevolgd hebben, hebben minder vertrouwen in hun medemens dan
mensen met een hoger diploma. Hoger opgeleiden scoren het hoogst op vlak van
sociaal vertrouwen. Voor leeftijd, geslacht en verblijfsduur stellen we geen significante
verschillen vast tussen de categorieën.
48
De ladingen zijn: voorzichtig/vertrouwen (0,831), misbruik/eerlijk (0,849) en egoïstisch/behulpzaam
(0,782).
172
Tabel 68: Sociaal vertrouwen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België
(gemiddelden op een schaal van 0 tot 10) – volledige dataset
Sociaal vertrouwen
Totaal
4,28
Geslacht
Man
4,28
Vrouw
4,28
Leeftijd
18-30
4,33
31-50
4,31
51-70
4,10
Opleidingsniveau*
Maximaal basisonderwijs
3,80
Lager secundair onderwijs
4,10
Hoger secundair onderwijs
4,50
Hoger onderwijs
4,85
Verblijfsduur in België
0-4 jaar
4,42
5-9 jaar
4,18
10-14 jaar
4,05
≥ 15 jaar
4,52
ANOVA: ** p <.01; * p <.05
10.3.3.
Determinanten institutioneel vertrouwen
Een lage mate van vertrouwen in overheidsdiensten en politieke instellingen kan
maatschappelijke gevolgen hebben en de legitimiteit van instituties ondermijnen (cf.
supra). In deze paragraaf gaan we dan ook op zoek naar factoren die in verband staan
met het institutioneel vertrouwen van mensen van Poolse afkomst. We voeren een
multivariate regressieanalyse uit met als afhankelijke variabele een schaal op basis van
zes items (Cronbach’s alpha=0,837) die ons een beeld geven van het vertrouwen van
de Poolse gemeenschap in het stadsbestuur, de stedelijke diensten, de politie, het
gerecht, de Vlaamse regering en de Belgische regering. We stellen deze variabele
afhankelijk van verschillende kenmerken waarvan onderzoek heeft aangetoond dat ze
een impact hebben op het institutioneel vertrouwen van mensen.
Achtergrondkenmerken. We beginnen met een analyse waarin we de achtergrondkenmerken geslacht (1=man, 0=vrouw), leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in
België opnemen. Voorgaand onderzoek heeft aangetoond dat deze kenmerken kunnen
samenhangen met het vertrouwen van leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen
in openbare instellingen (Michelson 2001; Wenzel 2006; Vancluysen, Van Craen &
Ackaert 2009; Maxwell 2010; Marien & Hooghe 2011). Met betrekking tot verblijfsduur
concludeert Michelson (2001) dat het politieke vertrouwen van etnisch-culturele
minderheden na verloop van tijd afneemt omdat de werkelijkheid minder fraai blijkt dan
ze verwachtten op het moment van migratie. We gaan na of we deze negatieve relatie
tussen verblijfsduur en institutioneel vertrouwen terugvinden binnen de Poolse
gemeenschap in Antwerpen.
173
Beroepssituatie. De literatuur rond institutioneel vertrouwen leert ons dat mensen met
een vaste baan meer vertrouwen hebben in de publieke instellingen dan werklozen. Dit
zou mogelijk een gevolg zijn van de ontevredenheid over het economisch beleid bij
mensen zonder job (Silver 1987; Mishler & Rose 2001; Jamal & Nooruddin 2010). Om
deze relatie te testen bij de Poolse gemeenschap in Antwerpen, controleren we in een
tweede stap voor de variabele beroepssituatie, die wordt gehercodeerd in drie
categorieën: respondenten met een vaste job, respondenten zonder vaste job
(werklozen en werkzoekenden) en een restcategorie waarin huismannen, huisvrouwen,
gepensioneerden, invaliden en studenten worden opgenomen. De groep werkenden
wordt als referentiecategorie gebruikt. Op basis van de indicaties uit de literatuur
verwachten we dat werklozen en werkzoekenden minder institutioneel vertrouwen
hebben dan andere mensen van Poolse afkomst.
Empowermentmodel / Etnische competitietheorie. Leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen hebben meer vertrouwen in overheidsinstellingen naarmate ze zich
sterker integreren in en identificeren met de ontvangende samenleving. Dat is de
centrale stelling van het empowermentmodel. De etnische competitietheorie gaat
daarentegen uit van een negatieve relatie tussen institutioneel vertrouwen en
integratie. Volgens deze theorie leidt integratie niet alleen tot een sterkere competitie
tussen etnisch-culturele minderheden en de autochtone meerderheid, maar ook tot een
sterkere bewustwording van de maatschappelijke mechanismen van discriminatie en
ongelijkheid. Dit alles zou uitmonden in een kritische houding ten aanzien van politiek
en overheidsinstellingen en een lager institutioneel vertrouwen.
Om na te gaan welke theorie kan bevestigd worden voor de Poolse gemeenschap in
Antwerpen, nemen we in de derde stap een schaal op die weergeeft hoe vaak
respondenten het Nederlands gebruiken (Cronbach’s alpha=0,712). De schaal bestaat
uit twee items: een item dat weergeeft in welke mate mensen van Poolse afkomst
Nederlands spreken in het dagelijks leven en een item dat meet in welke mate ze het
Nederlands gebruiken om iets op te schrijven. In beide gevallen gaat het om een eigen
inschatting van de respondent. Daarnaast voegen we een variabele toe die meet hoe
vaak mensen van Poolse afkomst een praatje slaan met autochtonen uit de buurt. Tot
slot nemen we een schaal op die aangeeft in welke mate mensen van Poolse afkomst
zich identificeren met België. Deze schaal (Cronbach’s alpha=0,757) bestaat uit drie
items (‘ik identificeer me met Belgen’, ik voel mezelf Belg’ en ‘ik voel me verbonden
met België’) waarmee de respondent zich helemaal eens, eerder eens, noch eens noch
oneens, eerder oneens of helemaal oneens kan verklaren. Een hogere score op de
schaal wijst op een sterkere identificatie met België. Tot slot kunnen we ook aan de
hand van de variabele ‘verblijfsduur in België’, die reeds in de eerste stap aan de
analyse werd toegevoegd, nagaan of het empowermentmodel dan wel de etnische
competitietheorie van toepassing is op de Poolse gemeenschap in Antwerpen.
Op basis van het empowermentmodel verwachten we dat het institutioneel vertrouwen
hoger is bij mensen van Poolse afkomst die langer in België verblijven, het Nederlands
regelmatiger gebruiken, vaker een praatje slaan met autochtonen uit de buurt en zich
sterker identificeren met België. Indien de etnische competitietheorie van toepassing
zou zijn op de Poolse gemeenschap in Antwerpen, zou deze groep mensen minder
vertrouwen hebben in publieke instellingen.
Discriminatie-ervaringen. Studies hebben aangetoond dat leden van etnisch-culturele
minderheidsgroepen die discriminatie hebben ervaren, minder vertrouwen hebben in de
174
regering en in instellingen dan personen die zich niet gediscrimineerd gevoeld hebben
(Michelson 2003; Salentin & Wilkening 2003; Döring 2007; Abrajano & Alvarez 2010;
Maxwell 2010). Om na te gaan of we deze samenhang kunnen terugvinden bij mensen
van Poolse afkomst in Antwerpen, nemen we de variabele op die aangeeft hoe vaak
men de voorbije twaalf maanden het gevoel heeft gehad dat men persoonlijk
gediscrimineerd werd. De antwoordcategorieën lopen van 1=nooit tot 6=zeer dikwijls.
We verwachten dat mensen van Poolse afkomst die vaker het gevoel hebben gehad dat
ze gediscrimineerd werden, minder institutioneel vertrouwen hebben.
Sociaal kapitaal theorie. Het concept vertrouwen neemt een belangrijke plaats in in de
sociaal kapitaal theorie. Door sociaal kapitaal te omschrijven als ‘social networks and
the norms of reciprocity and trustworthiness that arise from them’ (Putnam 2000, p.
19), beschouwt Putnam vertrouwen als een ‘onderdeel’ van sociaal kapitaal. De theorie
benadrukt verder de nauwe samenhang en de wederzijdse beïnvloeding tussen sociaal
en politiek vertrouwen. Enerzijds zou sociaal vertrouwen een belangrijke rol spelen in
de totstandkoming van een stabiele democratie doordat het onder meer collectief
gedrag vergemakkelijkt, aandacht voor het algemeen belang stimuleert en zo helpt bij
de opbouw van een civil society. Anderzijds zouden democratie en goed bestuur zorgen
voor een klimaat waarin sociaal en politiek vertrouwen kunnen worden opgebouwd
(Putnam 2000; Uslaner 2002; Zmerli & Newton 2008).
We gaan na of ook binnen de Poolse gemeenschap in Antwerpen een positief verband
bestaat tussen sociaal en institutioneel vertrouwen. Dit doen we door een schaal op te
nemen die het sociaal vertrouwen van deze etnisch-culturele groep meet aan de hand
van drie items (cf. supra). De geconstrueerde schaal loopt van 0 tot en met 10, waarbij
een hogere score wijst op een hogere mate van veralgemeend vertrouwen. Op basis
van de sociaal kapitaal theorie verwachten we een positieve samenhang tussen het
sociaal en institutioneel vertrouwen van mensen van Poolse afkomst in Antwerpen.
175
176
Stap 1
R = 0,045
2
0,018
0,008
-0,026
-0,106
-0,175*
Leeftijd
Opleidingsniveau
Verblijfsduur in België
Standardized
coefficients
-0,026
Andere beroepssituatie (ref.:
werken)
Sociaal vertrouwen
Pers. discriminatie-ervaringen
Belgische identiteit
Frequentie babbel met
autochtone buren
Gebruik van het Nederlands
-0,074
Werkloos (ref.: werken)
-0,168*
-0,108
0,165
0,183
0,008
0,018
0,004
0,027
0,055
0,283**
0,047
-0,239**
0,037
0,159
0,174
0,008
0,018
0,004
0,094
-0,004
-0,076
-0,168*
-0,094
-0,087
0,033
Standardized
coefficients
0,098
0,054
0,031
-0,255**
0,026
0,046
0,153
0,168
0,008
0,018
0,004
0,090
0,225
0,239**
0,053
-0,222**
-0,013
-0,073
-0,177*
-0,078
-0,094
0,045
Standardized
coefficients
-0,022
0,036
0,221
R = 0,189
Stap 4
2
R = 0,211
Stap 5
2
0,032
0,023
0,167*
0,053
0,026
0,045
0,156
0,166
0,008
0,018
0,004
0,090
0,243
-0,212**
0,228**
0,054
-0,204**
-0,008
-0,061
-0,191**
-0,128
-0,092
0,030
Standardized
coefficients
0,004
0,096
Standardized
coefficients
0,036
Std. Error
Geslacht man (ref.: vrouw)
Std. Error
0,198
R = 0,126
Stap 3
2
Std. Error
0,196
R = 0,050
Stap 2
2
Std. Error
(Constant)
* p< .05 ** p< .01
Tabel 69: Lineaire regressieanalyse van institutioneel vertrouwen – volledige dataset
Std. Error
De resultaten van de eerste stap tonen alleen een samenhang aan tussen institutioneel
vertrouwen en verblijfsduur in België. Naarmate mensen van Poolse afkomst langer in
België verblijven, hebben ze minder vertrouwen in publieke instellingen. Voor de
variabelen geslacht, leeftijd en opleidingsniveau stellen we geen verband vast met
politiek vertrouwen. Ook de beroepssituatie van mensen van Poolse afkomst hangt niet
samen met het institutioneel vertrouwen, zo blijkt uit de tweede stap van de analyse.
Wanneer we inzoomen op de derde stap, stellen we een negatieve relatie vast tussen
het gebruik van het Nederlands en institutioneel vertrouwen: mensen die het
Nederlands frequenter gebruiken, hebben minder vertrouwen in instellingen. Deze
bevinding lijkt de etnische competitietheorie te bevestigen. Met betrekking tot de
identificatie met België merken we echter een positieve samenhang op: mensen van
Poolse afkomst die zich sterker met België identificeren, hebben een groter vertrouwen
in de publieke instellingen in ons land. Deze vaststelling lijkt eerder aan te sluiten bij
het empowermentmodel. Met de variabele ‘frequentie contact met autochtone buren’ is
er geen samenhang.
Stap 4 leert ons dat er een negatief verband bestaat tussen het aantal subjectieve
discriminatie-ervaringen en het institutioneel vertrouwen. Mensen van Poolse origine die
meer discriminatie hebben ervaren in het afgelopen jaar, hebben minder vertrouwen in
de verschillende publieke instellingen in België en Antwerpen. Tot slot blijkt uit de
laatste stap dat personen van Poolse afkomst die veel sociaal vertrouwen hebben, ook
veel institutioneel vertrouwen hebben. Deze bevinding lijkt in overeenstemming te zijn
met de sociaal kapitaal theorie.
10.3.4.
Determinanten sociaal vertrouwen
Welke factoren hangen samen met het vertrouwen van mensen van Poolse afkomst in
hun medeburgers? Om die vraag te beantwoorden, voeren we een multiple
regressieanalyse uit: we stellen de schaal met betrekking tot sociaal vertrouwen (cf.
supra) afhankelijk van verschillende verklarende variabelen. Op basis van bevindingen
uit eerdere studies formuleren we eerst een aantal hypotheses. Vervolgens gaan we na
in welke mate onze resultaten deze hypotheses bevestigen.
Achtergrondkenmerken. In een eerste stap van de analyse testen we de samenhang
tussen sociaal vertrouwen en enkele achtergrondkenmerken. We nemen de variabelen
geslacht (1=man, 0=vrouw), leeftijd, opleidingsniveau en etnisch-culturele
samenstelling van de buurt op in ons model. Onderzoek suggereert dat vrouwen lager
scoren op het gebied van sociaal vertrouwen dan mannen. Als mogelijke verklaring voor
dit verschil wordt verwezen naar de geslachtsdiscriminatie die vrouwen ervaren.
Hierdoor zouden ze minder succesvol zijn op sociaal vlak, minder tevreden zijn met hun
leven en bijgevolg minder sociaal vertrouwen hebben (Patterson 1999; Whiteley 1999;
Delhey & Newton 2002; Alesina & La Ferrara 2002).
In navolging van Brehm & Rahn (1997), Putnam (2000), Alesina & La Ferrara (2002),
Uslaner (2002), Paxton (2007) en Schyns & Koop (2010) verwachten we voor de
variabelen leeftijd en opleidingsniveau een positief verband met sociaal vertrouwen.
Volgens Putnam (2000) is de positieve samenhang tussen leeftijd en sociaal vertrouwen
een generatie-effect: jongere cohortes zouden steeds minder sociaal vertrouwen
hebben dan de oudere generaties die ze opvolgen. Dit intergenerationeel verschil zou
een gevolg zijn van hun ervaringen: ‘the social distrust among America’s youth should
177
be seen not as a character flow, but rather as a mirror held up to social mores of recent
decades. Our youth are, in effect, telling us that in their experience most people really
aren’t trustworthy’ (Putnam 2000, pp. 141-142).
Verder blijkt uit onderzoek dat mensen minder sociaal vertrouwen hebben naarmate ze
in meer heterogene wijken wonen (Delhey & Newton 2005; Paxton 2007; Putnam
2007; Stolle, Soroka & Johnston 2008; Dinesen & Hooghe 2010). Als verklaring voor
deze negatieve relatie grijpen verschillende onderzoekers terug naar psychologische
modellen die aantonen dat mensen liever geassocieerd worden met en vertrouwen
stellen in personen met wie ze vertrouwd zijn en die op hen lijken (Rokeach, Smith &
Evans 1960; Miller 1995; Alesina & La Ferrara 2002; Stolle, Soroka & Johnston 2008).
Om na te gaan of deze samenhang bestaat in de Poolse gemeenschap in Antwerpen,
nemen we de variabele ‘perceptie van de etnisch-culturele samenstelling van de buurt’
op. Aan de respondenten werd gevraagd om hiervan een inschatting te maken aan de
hand van een vijfpuntenschaal (1=bijna alleen mensen van een andere afkomst tot
5=bijna alleen mensen van Belgische afkomst) waarbij een hogere score staat voor een
minder heterogene buurt. We verwachten dat respondenten meer sociaal vertrouwen
hebben naarmate ze in een minder heterogene buurt wonen.
Beroepssituatie. Onderzoek toont aan dat werklozen minder vertrouwen hebben in
andere burgers dan mensen met een vaste job omwille van de minder gunstige positie
waarin ze zich bevinden (Paxton 2007). Om te onderzoeken of dit verband
teruggevonden kan worden binnen de Poolse gemeenschap in Antwerpen, worden de
respondenten op basis van hun beroepssituatie ingedeeld in drie categorieën: personen
met een vaste job, personen zonder vaste job (werklozen en werkzoekenden) en een
restcategorie waarin onder meer huismannen, huisvrouwen, gepensioneerden, invaliden
en studenten worden opgenomen. De groep werkenden wordt als referentiecategorie
gebruikt. We verwachten dat werkloze personen van Poolse afkomst lager zullen scoren
op vlak van intermenselijk vertrouwen dan respondenten met een vaste baan.
Contacthypothese. Volgens de contacthypothese leiden veelvuldige contacten tussen
personen van verschillende etnisch-culturele groepen tot een afname van
etnocentrische gevoelens, een verbetering van de interetnische relaties en een toename
van het vertrouwen in en de solidariteit met de andere groep (Allport 1954; Putnam
2007). Om na te gaan of deze theorie van toepassing is op de Poolse gemeenschap in
Antwerpen, nemen we een variabele op die meet hoe vaak mensen van Poolse afkomst
een babbeltje slaan met autochtone buren (zespuntenschaal van 1=nooit tot 6=elke
dag). We verwachten op basis van de contacthypothese dat mensen die meer contact
hebben met autochtonen uit de buurt, meer vertrouwen hebben in de medemens.
Belangrijke levenservaringen. Belangrijke en invloedrijke levenservaringen kunnen
samenhangen met het veralgemeend vertrouwen van mensen. In de vierde stap van de
analyse gaan we de relatie na tussen sociaal vertrouwen en twee mogelijk invloedrijke
levenservaringen: slachtofferschap van misdrijven en discriminatie-ervaringen.
Verschillende studies tonen aan dat mensen die slachtoffer geweest zijn van een
misdrijf, minder vertrouwen hebben in hun medemens (Ferraro 1995; Brehm & Rahn
1997; Putnam 2000; Alesina & La Ferrara 2002). Om slachtofferschap te onderzoeken
bij de Poolse gemeenschap in Antwerpen, vroegen we de respondenten of ze de
afgelopen twaalf maanden slachtoffer geweest zijn van één of meerdere misdrijven
(0=geen slachtoffer geweest, 1=minstens één keer slachtoffer geweest van een
misdrijf). De misdrijven die bevraagd werden in de survey zijn: diefstal van een wagen
178
van het gezin, diefstal uit een wagen van het gezin, diefstal van een fiets, diefstal van
een portefeuille of handtas en beschadiging of vernieling van bezittingen. We
verwachten dat personen die minstens één keer het slachtoffer geweest zijn van een
misdrijf, minder sociaal vertrouwen hebben dan personen die het afgelopen jaar geen
slachtoffer geweest zijn.
Onderzoek van Lindström (2008a) toont een negatieve samenhang aan tussen
discriminatie-ervaringen en sociaal vertrouwen. We onderzoeken deze relatie door een
variabele toe te voegen die aangeeft hoe vaak men het voorbije jaar het gevoel heeft
gehad dat men persoonlijk gediscrimineerd werd. De respondent kon dit aangeven op
een zespuntenschaal die liep van 1=nooit tot 6=zeer dikwijls. We schuiven de
hypothese naar voor dat mensen van Poolse afkomst die meer discriminatie ervaren
hebben, minder vertrouwen hebben in de medemens.
Religie. Verschillende onderzoekers hebben een verband aangetoond tussen religieuze
betrokkenheid en sociaal vertrouwen (La Porta et al. 1997; Whiteley 1999; Delhey &
Newton 2002; van Oorschot, Arts & Gelissen 2006). Zo stellen van Oorschot, Arts &
Gelissen (2006) vast dat mensen die vaker een kerkbezoek brengen meer sociaal
vertrouwen hebben en besluit Whiteley (1999) dat gelovigen meer vertrouwen hebben
in hun medeburgers dan atheisten. Volgens Paxton is deze positieve relatie tussen
religie en sociaal vertrouwen een gevolg van de zekerheid en voorspelbaarheid die
religie aan gelovigen biedt: ‘A perceived “general order of existence” should produce
feelings of predictability in individuals and increase their sense of the reliabilty of
generalized others, thereby increasing levels of trust’ (Paxton 2007, p. 49). Om de
relatie tussen religie en sociaal vertrouwen te testen, nemen we een variabele op die
meet hoe vaak mensen van Poolse afkomst in Antwerpen naar de kerk gaan. De
antwoordverdelingen lopen van 1=nooit tot 6=elke week. We veronderstellen dat een
hogere frequentie van het kerkbezoek gepaard gaat met meer sociaal vertrouwen.
179
In overeenstemming met de bivariate analyses stellen we in tabel 70 een positief
verband vast tussen opleidingsniveau en sociaal vertrouwen: personen van Poolse
afkomst hebben meer vertrouwen in andere mensen naarmate ze hoger opgeleid zijn.
Verder suggereren onze bevindingen dat mensen van Poolse afkomst die in etnisch
meer diverse buurten wonen, minder vertrouwen hebben in de medemens dan zij die in
autochtone buurten wonen. Voor geslacht, leeftijd en beroepssituatie kan geen
significant verband worden vastgesteld.
Ook sociale contacten van mensen van Poolse afkomst met leden van de
meerderheidsgroep hangen niet samen met hun veralgemeend vertrouwen. We stellen
wel vast dat de samenhang tussen de etnisch-culturele samenstelling van de buurt en
sociaal vertrouwen niet langer significant is na toevoeging van deze variabele.
Het vierde model van onze analyse maakt duidelijk dat slachtoffers van misdrijven
beduidend minder vertrouwen hebben in hun medeburgers. Ook met betrekking tot
discriminatie-ervaringen wordt onze hypothese bevestigd: naarmate mensen van Poolse
afkomst meer discriminatie ervaren, neemt hun sociaal vertrouwen af. Tussen de
frequentie van het kerkbezoek en intermenselijk vertrouwen bestaat tot slot geen
significante samenhang bij mensen van Poolse afkomst.
10.4. Besluit
Het belang van vertrouwen voor een stabiele en goedwerkende democratie kan moeilijk
worden onderschat: burgers moeten er niet alleen op vertrouwen dat politici en
publieke instellingen het algemeen belang voor ogen houden, maar moeten ook
vertrouwen koesteren in hun medeburgers. Waarom zouden ze zich immers aan de
regels van het democratisch bestel houden als ze ervan uitgaan dat anderen dat niet
doen? In dit hoofdstuk zoomden we daarom in op het institutioneel en sociaal
vertrouwen bij de Poolse gemeenschap in Antwerpen.
Met betrekking tot institutioneel vertrouwen stellen we vast dat mensen van Poolse
afkomst op het lokale niveau meer vertrouwen koesteren ten aanzien van de ambtelijke
component (stedelijke diensten en politie) dan ten aanzien van de politieke component
(stadsbestuur). De helft van de respondenten die zich hier over uitspreken, zegt (heel)
veel vertrouwen te hebben in de stedelijke diensten. De politie kan op nog meer
vertrouwen rekenen: 61% van de respondenten met een mening geeft aan (heel) veel
vertrouwen te hebben in de politie. Ter vergelijking: 28% van de respondenten die de
vraag beantwoord hebben, hebben (heel) veel vertrouwen in het stadsbestuur.
Daarmee scoort het stadsbestuur echter beter dan de Vlaamse en de Belgische
regering: telkens ongeveer een vijfde van de ondervraagden die zich hierover
uitspreekt, zegt (heel) veel vertrouwen te hebben in deze instellingen. Onze resultaten
suggereren dat mensen van Poolse afkomst meer vertrouwen hebben in lokale dan in
regionale of federale instellingen.
De instelling die op het minste vertrouwen kan rekenen van de Poolse gemeenschap in
Antwerpen is de Poolse regering. Terwijl ‘slechts’ 11% van de respondenten (heel) veel
vertrouwen heeft in deze regering, geeft ongeveer 62% aan (heel) weinig vertrouwen
te hebben in deze instelling. Daarmee scoort de Poolse regering heel wat minder goed
dan de Belgische en de Vlaamse regering. Andere instellingen die op relatief weinig
vertrouwen kunnen rekenen zijn uitzendkantoren en de Kerk: respectievelijk 18% en
181
180
Stap 1
R2 = 0,043
0,008
0,040
-0,009
0,170**
0,102*
Leeftijd
Opleidingsniveau
Perceptie etnisch-culturele samenstelling
buurt
Standardized
coefficients
0,035
Andere beroepssituatie (ref.: werken)
Frequentie kerkbezoek
0,068
0,054
0,351
0,318
0,082
0,038
-0,285**
0,045
0,027
-0,033
0,088
0,186**
0,008
Pers. discriminatie-ervaringen
0,057
0,373
0,334
0,086
0,040
-0,049
0,194
0,184
0,045
0,035
-0,052
0,097
0,167**
0,009
0,098
-0,115*
0,373
0,333
0,085
0,040
-0,011
0,206
0,511
Slachtoffer van misdrijven (ref.: geen
slachtoffer van misdrijven)
Babbel autochtone buren
-0,055
Werkloos (ref.: werken)
0,104*
0,172**
0,009
0,076
Standardized
coefficients
0,206
Standardized
coefficients
-0,010
0,079
0,509
Stap 4
R2 = 0,153
Stap 5
R2 = 0,164
0,069
-0,301**
-0,129**
0,046
0,021
-0,027
0,088
0,188**
-0,050
0,092
Standardized
coefficients
0,085
0,201
Standardized
coefficients
0,064
Std. Error
Geslacht man (ref.: vrouw)
Std. Error
0,477
Stap 3
R2 = 0,050
Std. Error
0,476
Stap 2
R2 = 0,048
Std. Error
(Constant)
* p< .05 ** p< .01
Tabel 70: Lineaire regressieanalyse van sociaal vertrouwen – volledige dataset
0,057
0,068
0,183
0,054
0,348
0,316
0,081
0,038
0,008
0,193
0,528
Std. Error
28% van de respondenten heeft er (heel) veel vertrouwen in. Het aandeel
respondenten dat werkgevers en justitie vertrouwt is hoger, maar is nog steeds een
minderheid (respectievelijk 42% en 37% heeft er veel of heel veel vertrouwen in).
Onze resultaten met betrekking tot institutioneel vertrouwen bevestigen het
empowermentmodel noch de etnische competitietheorie volledig: terwijl een sterkere
identificatie met België het institutioneel vertrouwen bevordert, hebben mensen die
vaker Nederlands gebruiken minder vertrouwen in de verschillende instellingen. Verder
stellen we vast dat mensen van Poolse afkomst die langer in België verblijven, minder
institutioneel vertrouwen hebben en dat er een negatieve samenhang bestaat tussen
persoonlijke discriminatie-ervaringen en veralgemeend vertrouwen.
Wat sociaal of intermenselijk vertrouwen betreft, tonen de analyses dat in de Poolse
gemeenschap het aandeel respondenten met weinig vertrouwen groter is dan het
aandeel respondenten met veel vertrouwen in medeburgers. Een factor die samenhangt
met het niveau van sociaal vertrouwen is het opleidingsniveau: naarmate mensen van
Poolse afkomst hoger opgeleid zijn, hebben ze meer vertrouwen in hun medemens. Ook
negatieve ervaringen met andere burgers staan in relatie met sociaal vertrouwen:
personen van Poolse origine hebben minder sociaal vertrouwen als ze het voorbije jaar
slachtoffer zijn geweest van een misdrijf. Een ander punt waar aandacht aan
geschonken moet worden zijn de discriminatie-ervaringen. Net als het institutioneel
vertrouwen wordt ook het sociaal vertrouwen van mensen van Poolse afkomst
ondermijnd door deze gevoelens van discriminatie.
182
Algemeen besluit
Het voorbije decennium is het aantal Polen dat in Vlaanderen en België is komen wonen
sterk toegenomen. Vooral sinds de toetreding van Polen tot de Europese Unie (2004),
de daaropvolgende versoepeling van de arbeidsvoorwaarden (2006) en vrijmaking van
de arbeidsmarkt (2009) tekenden de bevolkingsstatistieken een sterke stijging op van
het aantal Polen. In Vlaanderen is de Poolse gemeenschap intussen de derde grootste
geregistreerde bevolkingsgroep van buiten de EU15. 49 In dit rapport schetsten we een
uitgebreid profiel van de (geregistreerde) bevolking van Poolse afkomst in de stad
Antwerpen, de belangrijkste aantrekkingspool van Poolse migranten in Vlaanderen. Aan
de hand van data van een representatieve face-to-face bevraging van ruim 400
personen van Poolse afkomst tussen 18 en 70 jaar oud (Survey Poolse Gemeenschap
2010) focuste deze bijdrage op verschillende thema’s (migratie, taalbeheersing en
taalgebruik, sociale contacten, transnationale activiteiten, identiteitsbeleving, geloof en
waardeoriëntaties, beeldvorming, discriminatie-ervaringen en vertrouwen). Dit besluit
overloopt de belangrijkste bevindingen en wijst op enkele aandachtspunten voor het
beleid.
Wat de socio-demografische kenmerken van de Poolse gemeenschap betreft, maakte
deze studie duidelijk dat in Antwerpen vrouwen, 30 tot 50-jarigen en lager opgeleiden
het sterkst vertegenwoordigd zijn. Het merendeel van de mannen is actief in de bouwen renovatiesector, vrouwen zijn vooral als huishoudster aan de slag. Vooral
vrouwelijke respondenten geven aan onder hun studieniveau te werken. De meeste
mensen van Poolse origine zijn afkomstig uit het landelijke en economisch zwakkere
oosten van Polen. Bijna twee op drie Poolse migranten halen dan ook economische
motieven aan als voornaamste migratiereden. Opmerkelijk is dat de Poolse migratie
geen heel recent fenomeen is: een meerderheid van de Poolse migranten gaf aan al in
België te wonen vóór de toetreding van Polen tot de EU. Wellicht hebben veel Polen pas
later hun verblijf officieel kenbaar gemaakt. Bovendien lijkt pendelmigratie af te nemen.
In tegenstelling tot wat onderzoekers enkele jaren geleden suggereerden, is een verblijf
in België voor veel Poolse migranten niet langer een project van korte duur. Meer dan
een kwart van de ondervraagden (geboren in Polen) overweegt langer dan tien jaar in
België te blijven en ruim één op vijf is van plan zich hier definitief te vestigen. De kans
op een permanente terugkeer naar Polen is kleiner bij Poolse migranten met een
partner van Belgische afkomst, personen die werkloos/werkzoekend zijn en mensen die
een sterke Belgische identiteit hebben ontwikkeld. Ouderen en personen die
discriminatie hebben ervaren, zijn sneller geneigd voorgoed naar Polen terug te keren.
Discriminatie-ervaringen komen voor bij een groot aandeel inwoners van Poolse
afkomst. Ongeveer 45% van de respondenten heeft minstens één keer persoonlijk
discriminatie ervaren in het jaar voorafgaand aan het interview. Hoewel we uiterst
voorzichtig moeten zijn met het vergelijken van data die (deels) op een andere plaats
en ander tijdstip zijn verzameld, lijken er nauwelijks verschillen zijn tussen personen
van Poolse afkomst uit deze bevraging en leden van de Turkse en Marokkaanse
gemeenschappen die enkele jaren geleden werden geïnterviewd (Vancluysen, Van
49
Op basis van nationaliteit.
183
Craen & Ackaert 2009). 50 De omstandigheden waarin personen van Poolse afkomst
discriminatie ervaren zijn wel verschillend. Contacten met een overheidsdienst
(stadsdienst, districthuis of OCMW) staan bovenaan in de rangschikking van
omstandigheden, gevolgd door situaties op het werk. Daarnaast is een groot aandeel
respondenten van oordeel dat de media, huiseigenaars en collega’s op het werk leden
van de Poolse gemeenschap benadelen ten opzichte van de autochtone meerderheid.
Een opvallende bevinding was dat, los van de situatie waarin discriminatie wordt
ervaren, heel wat voorvallen te maken hebben met de taalbeheersing of het taalgebruik
van de respondenten (bvb. negatieve reacties vanwege overheidspersoneel of
winkelbedienden). De analyses in verband met taal toonden aan dat 43% van de
respondenten (heel) veel begrijpt van Nederlandstalige brieven of folders. Iets meer
dan de helft begrijpt (heel) veel als mensen hen in het Nederlands aanspreken.
Bovendien wijzen de resultaten op een grote bereidheid om Nederlands te leren. Bijna
zeven op tien respondenten hebben ooit een niet-verplichte cursus Nederlands gevolgd.
In hun dagelijkse communicatie gebruiken mensen van Poolse afkomst het Nederlands
echter relatief weinig: bijna de helft van de respondenten geeft aan nooit of soms
Nederlands te gebruiken in gesprekken. Voor schriftelijke communicatie bedraagt dit
aandeel ruim 80%. Mensen die in autochtone buurten wonen en/of personen die
regelmatig contact hebben met mensen van Belgische afkomst, beheersen het
Nederlands beter en gebruiken het vaker.
Interetnische contacten zijn niet alleen belangrijk voor de taalsituatie van personen van
Poolse afkomst, een toename van contacten met de meerderheidsgroep gaat ook
gepaard met een sterkere identificatie met België, minder discriminatie-ervaringen en
een positiever beeld over de meerderheidsgroep. Toch bestaat de vriendenkring van
mensen van Poolse afkomst voornamelijk uit andere leden van de Poolse gemeenschap:
bijna twee op drie respondenten geven aan dat hun drie beste vrienden of vriendinnen
allemaal van Poolse afkomst zijn. Wat contact met buren betreft, slaan mensen van
Poolse afkomst ongeveer even vaak een praatje met autochtone buren als met buren
van Poolse afkomst. In het verenigingsleven zijn personen van Poolse afkomst dan weer
beperkt aanwezig: slechts 14% van de bevraagden is in België lid van een vereniging of
club. Net zoals Vancluysen, Van Craen & Ackaert (2009) enkele jaren geleden
vaststelden bij personen van Marokkaanse en Turkse afkomst, geldt ook voor de Poolse
gemeenschap dat bonding en bridging sociaal kapitaal elkaar niet uitsluiten: meer
contact in de eigen gemeenschap gaat gepaard met meer contact met de
meerderheidsgroep.
Contacten van inwoners van Poolse afkomst met leden van de eigen gemeenschap
blijven niet beperkt tot België alleen. Uit deze studie bleek dat zij ook nauwe relaties
onderhouden met familieleden en vrienden in hun land van herkomst. Maar liefst twee
op drie respondenten telefoneren minstens één keer per week met familie of vrienden
in Polen en meer dan zes op tien ondervraagden keren meerdere keren per jaar terug
naar hun land van oorsprong. Andere grensoverschrijdende activiteiten waarin mensen
van Poolse afkomst zich engageren zijn: het opsturen van goederen of geld naar het
Het percentage respondenten dat persoonlijk discriminatie heeft ervaren is in de Poolse gemeenschap
ongeveer gelijk aan dat van de Turkse (44%) en niet veel kleiner dan dat van de Marokkaanse (48%)
respondentengroep uit de Survey Integratie 2008. Deze survey bevroeg niet alleen inwoners van
Marokkaanse, Turkse en Vlaamse afkomst in Antwerpen, maar ook in Genk en Gent. De hier vermelde
percentages hebben betrekking op de volledige dataset.
50
184
land van herkomst, het kijken naar Poolse televisiezenders en de deelname aan Poolse
verkiezingen. Ook maken heel wat respondenten, vooral jongeren, gebruik van de
mogelijkheden van internet om contact te houden met hun land van herkomst.
Een ander thema waar dit rapport uitgebreid bij stil stond is vertrouwen. Historische
gebeurtenissen zouden aan de basis liggen van een laag vertrouwensniveau bij Polen,
zo stellen verschillende onderzoekers. Ook onze analyses toonden dat het aandeel
respondenten met weinig vertrouwen in mensen groter is dan het aandeel
respondenten met veel vertrouwen. Verder viel het wantrouwen in de Poolse regering
op: slechts 11% heeft er (heel) veel vertrouwen in. Mensen van Poolse afkomst hebben
minder vertrouwen in de Poolse regering dan in de Vlaamse en Belgische regering. De
regionale en federale instellingen moeten op hun beurt onderdoen voor instellingen op
het lokale niveau waar de ambtelijke component bovendien hoger scoort dan de
politieke.
Een relatief laag vertrouwensniveau vonden we ook terug voor de katholieke kerk: 28%
heeft er (heel) veel vertrouwen in. Nochtans speelt geloof een belangrijke rol in het
leven van veel mensen van Poolse afkomst uit Antwerpen. De overgrote meerderheid
(92%) noemt zichzelf katholiek. Deze gelovigen praktiseren hun geloof in sterke mate
via het gebed en minder via kerkbezoek: terwijl ruim één op drie respondenten
dagelijks bidt, gaat ‘slechts’ 14% wekelijks naar de kerk. Daarmee ligt het kerkbezoek
bij mensen van Poolse afkomst in Antwerpen veel lager dan wat cijfers over kerkbezoek
in Polen suggereren. Het geloof hangt in sterke mate samen met de positie die de
respondenten innemen op een aantal waardeoriëntaties: naarmate leden van de Poolse
gemeenschap vaker naar de kerk gaan en zich sterker identificeren met hun geloof,
nemen ze een conservatiever standpunt in rond ethische thema’s. Een sterkere
religieuze identiteit gaat daarnaast gepaard met een traditionelere opvatting over manvrouwrollen. Maar over het algemeen hebben de respondenten ten aanzien van manvrouwrollen relatief moderne opvattingen. Met betrekking tot ethische en
sociaaleconomische thema’s nemen inwoners van Poolse afkomst een relatief
progressief standpunt in.
Migratie naar West-Europa betekent voor heel wat Polen het eerste contact met een
diverse, pluralistische samenleving. Het contrast met de eerder homogene Poolse
samenleving is groot. Deze studie schonk aandacht aan de houding van mensen van
Poolse afkomst ten aanzien van de multiculturele samenleving en de beeldvorming over
andere etnisch-culturele en religieuze groepen. Over de multiculturele samenleving zijn
de meningen verdeeld: terwijl een derde van de respondenten van oordeel is dat het
goed is voor een samenleving dat ze uit verschillende culturen bestaat, is een nagenoeg
even grote groep het oneens met deze stelling. Maar liefst 82% van de respondenten
vindt dat vreemdelingen zich moeten aanpassen aan de cultuur en de gebruiken van
het land waar zij zich vestigen. Resultaten suggereren dat er binnen de Poolse
gemeenschap in Antwerpen een weinig positieve perceptie leeft over mensen van
Turkse en Marokkaanse afkomst en over moslims. Ook mensen van Roemeense
afkomst kunnen op relatief weinig sympathie rekenen. Dat is mogelijk een gevolg van
de competitie op de arbeidsmarkt: personen van Roemeense afkomst werken vaak in
dezelfde sectoren en soms tegen een lager loon. De houding ten aanzien van mensen
van Belgische afkomst is veel positiever en verschilt nauwelijks van het beeld dat men
heeft van de eigen gemeenschap. Bovendien vindt een meerderheid van de Poolse
gemeenschap mensen van Belgische afkomst sociaal, vriendelijk en hulpvaardig.
185
Ondanks deze positieve beeldvorming voelt slechts een kleine minderheid van de
respondenten zich (heel) sterk Belg (6%) of Vlaming (5%). De identificatie met de stad
Antwerpen en haar inwoners is sterker (39% sterk of heel sterk). Toch blijven de
respondenten zich in de eerste plaats Pool voelen (84% sterk of heel sterk). Daarna
voelen mensen van Poolse afkomst zich Europeaan (81% sterk of heel sterk).
Dit onderzoek maakte ook duidelijk dat, net als bij andere etnisch-culturele groepen,
ook de Poolse gemeenschap een heterogene groep is. Er zijn verschillen tussen de
geslachten, leeftijdsgroepen en met betrekking tot het opleidingsniveau. Mannen
hebben meer vrienden van Belgische afkomst, voelen zich sterker Belg, hebben minder
moderne opvattingen over man-vrouwrollen en zijn minder progressief op
sociaaleconomisch vlak dan vrouwen. Ouderen ervaren minder persoonlijke
discriminatie dan jongeren, voelen zich sterker Belg en vertonen een grotere
transnationale betrokkenheid. Jongeren hebben op hun beurt een beter begrip van het
Nederlands en gebruiken de taal frequenter. Wat opleidingsniveau betreft, toont de
studie dat hoger opgeleide mensen van Poolse afkomst meer vertrouwen hebben in hun
medemens, het Nederlands beter beheersen en vaker gebruiken, een positiever beeld
hebben van autochtonen en meer contact hebben met buren uit de autochtone
meerderheidsgroep. Ook hun opvattingen verschillen met die van lager opgeleiden: niet
alleen hebben ze modernere sekserolopvattingen en stellen ze zich toleranter op ten
aanzien van de multiculturele samenleving, op sociaaleconomisch vlak zijn ze ook
conservatiever.
Ten slotte onthouden we uit deze studie dat er zich na verloop van tijd binnen de Poolse
gemeenschap een reeks veranderingen voordoen. Naarmate personen van Poolse
afkomst langer in België wonen, hebben ze het Nederlands beter onder de knie, neemt
hun transnationale betrokkenheid af en daalt het aantal discriminatie-ervaringen.
Mensen van Poolse afkomst die hier langer verblijven, blijken ook progressievere ideeën
te hebben over ethische thema’s en zich toleranter op te stellen ten aanzien van de
multiculturele samenleving dan zij die recent migreerden. Uit de analyses bleek wel dat
mensen van Poolse afkomst minder institutioneel vertrouwen hebben naarmate ze
langer in België verblijven. Dit is mogelijk een gevolg van negatieve ervaringen met
bepaalde instellingen en de discriminatie door medeburgers, die het ideaalbeeld dat
leefde op het moment van migratie, hebben doorprikt.
Voor beleidsmakers is deze studie relevant omdat ze een aantal knelpunten signaleert
waarop zij een antwoord kunnen bieden. Een belangrijk knelpunt is het relatief groot
aandeel personen van Poolse afkomst dat discriminatie ervaart. Een doeltreffend
gelijkekansenbeleid kan bijgevolg niet heen om deze ‘nieuwe’ minderheidsgroep
waarvan het verblijf niet langer een tijdelijk fenomeen lijkt te zijn. Heel wat
discriminatie-ervaringen hadden te maken met een openbare dienst, in vele gevallen te
wijten aan een taalprobleem. Beleidsmakers kunnen hier op anticiperen door
ambtenaren die veelvuldig in contact komen met nieuwe migranten, ervan bewust te
maken dat een taal gebruiken die beide partijen begrijpen, in vele gevallen de meest
pragmatische en klantvriendelijkste oplossing is. Wrevel en discriminatiegevoelens
zullen afnemen en het vertrouwen in mensen en in overheidsinstellingen zal toenemen.
Daarnaast is het zeker ook zinvol om nieuwkomers uit de nieuwe EU-lidstaten te
(blijven) stimuleren om hun Nederlands te verbeteren. Hoewel heel wat personen van
Poolse afkomst al ooit een cursus Nederlands hebben gevolgd en de beheersing van de
meerderheidstaal na verloop van tijd duidelijk lijkt te verbeteren, hebben inwoners van
186
Poolse afkomst vaak nog moeite met de Nederlandse taal. Een gebrek aan Nederlandse
taalkennis is mogelijk ook de oorzaak van het feit dat heel wat personen van Poolse
afkomst onder hun studieniveau tewerkgesteld zijn of dat werknemers onvoldoende op
de hoogte zijn van hun rechten en arbeidsvoorwaarden. Wat dat laatste betreft, namen
vakverenigingen de voorbije jaren het voortouw om Poolse werknemers, vaak in de
eigen taal, in te lichten over hun arbeidsstatuut en de hieraan verbonden rechten en
plichten. Dergelijke initiatieven, die (gevoelens van) discriminatie en misbruik op de
werkvloer mogelijk temperen, kunnen alleen maar toegejuicht worden.
Bovendien is kennis van de meerderheidstaal een belangrijke voorwaarde voor contact
van mensen van Poolse afkomst met de meerderheidsgroep, en dat contact lijkt de
verbondenheid met die groep te stimuleren. Beleidsmakers dienen bijgevolg te (blijven)
focussen op initiatieven die een brug slaan tussen etnisch-culturele minderheidsgroepen
en de meerderheid. Projecten zoals Stadsklap in de stad Antwerpen, een formule
waarbij inburgeraars en Vlamingen op regelmatige basis over hun dagelijks leven en
gewoontes praten, zijn dan ook bijzonder zinvol. Maar niet alleen contacten met de
meerderheid zijn belangrijk. Initiatieven die enkel leden van de minderheidsgroep
verenigen, dienen geen halt te worden toegeroepen aangezien meer contact in de eigen
gemeenschap niet gepaard gaat met minder contact met de meerderheidsgroep. Ook
contacten met andere etnisch-culturele groepen zijn van belang. Poolse migranten zijn
weinig vertrouwd met een multiculturele en multireligieuze samenleving. Initiatieven die
mensen van Poolse afkomst in contact brengen met bijvoorbeeld mensen van
Marokkaanse of Turkse afkomst kunnen de vaak negatieve beeldvorming die in de
Poolse gemeenschap over deze groepen leeft, mogelijk bijstellen.
Ten slotte is ook voor de media een niet onbelangrijke taak weggelegd. Dit onderzoek
wees op sterke gevoelens van onjuiste behandeling vanwege de media. Eerder
onderzoek toonde al aan dat Polen in Vlaamse dagbladen bijna altijd negatief in beeld
komen en in sterke mate geassocieerd worden met criminaliteit, slecht betaald
(zwart)werk en illegaliteit (Wolny et al., 2008). Een genuanceerde en evenwichtige
representatie van etnisch-culturele minderheidsgroepen blijft dan ook een belangrijk
aandachtspunt.
187
188
English summary
In the past decade, the number of Poles living in Flanders, and in Belgium, has
increased rapidly. Population statistics have shown a particularly strong growth in the
number of Poles since Poland’s accession to the European Union (2004), the subsequent
easing of employment restrictions (2006) and the liberalization of the employment
market (2009). In Flanders the Polish community is now the third largest registered
population group from outside the EU15. 51 This report sketched a detailed profile of the
(registered) population of Polish descent in the city of Antwerp, the main centre
drawing Polish immigration to Flanders. This study used data from a representative
face-to-face survey of over 400 people of Polish descent aged between 18 and 70
(Survey Poolse Gemeenschap 2010) to focus on various themes (migration, language
proficiency and use, social contacts, transnational activities, sense of identity, faith and
values, the attitude towards different ethnic-cultural groups, experiences of
discrimination, and trust). This conclusion will summarize the most important findings.
With regard to the socio-demographic composition of the Polish community, this study
made clear that in Antwerp women, those aged between 30 and 50, and those with
little formal education are most strongly represented. Most of the men work in the
construction and renovation sector, women are primarily active as housekeepers.
Women in particular report that they are working in jobs for which they are
overqualified. Most people of Polish origin come from the rural and economically weaker
East of Poland. Almost two thirds of Polish immigrants report economic motives as the
main reason for migration. What is remarkable is that Polish immigration is not a very
recent phenomenon: most Polish immigrants stated that they were already living in
Belgium prior to Poland’s accession to the EU. It is likely that many Poles only officially
registered as resident after spending some time in the country. Furthermore, there
appears to be a decrease in commuter migration. Contrary to what researchers were
suggesting a few years ago, a stay in Belgium is not a short-term project for most
Polish migrants. More than a quarter of those surveyed (born in Poland) was
considering staying in Belgium for more than ten years and a full fifth intend to settle
here permanently. The likelihood of permanent return to Poland is smaller among Polish
immigrants with a partner of Belgian descent, those unemployed or seeking
employment, and those who have developed a strong sense of Belgian identity. The
elderly and those who have experienced discrimination are more inclined to return to
Poland forever.
A large proportion of those of Polish origin experience discrimination. About 45% of
those surveyed reported at least one experience of discrimination in the year prior to
the interview. Although extreme caution is necessary in comparing data collected in
(partially) different places at different times, it is remarkable that there is barely any
difference between those of Polish descent surveyed on this occasion, and those of
Turkish and Moroccan descent interviewed a few years previously (Vancluysen, Van
Craen & Ackaert 2009). 52 The circumstances in which those of Polish descent experience
51
On the basis of nationality.
The percentage of those in the Polish community surveyed who had personally experienced discrimination
is about level with the findings for those of Turkish descent (44%) and not much below those of Moroccan
descent (48%) surveyed in the Survey Integratie 2008. This survey covered members of the Moroccan,
Turkish and Flemish communities not only in Antwerp, but also in Genk and Ghent. The percentages given
here relate to the full dataset.
52
189
discrimination do differ. Contacts with the authorities (town hall, local civic services, or
welfare office) head the list of circumstances, followed by situations at work. A large
number of those surveyed also take the view that media, home owners and colleagues
favour members of the majority population over members of the Polish community.
Irrespective of the circumstances in which discrimination was experienced, many cases
relate to the linguistic situation of those surveyed (e.g. negative reactions from civil
servants or shop assistants). Analyses regarding language show that 43% of those
surveyed understand letters and leaflets in Dutch (very) well. A little over half
understand (very) well when spoken to in Dutch. Although results indicate a readiness
to learn Dutch, with almost seven out of ten of those surveyed have at one time taken
a non-compulsory Dutch course, in their daily interactions those of Polish descent use
Dutch relatively little. Close to half of all the interviewees never or rarely uses Dutch in
spoken conversation. This rises to 80% for written communication. Those living in
majority population neighbourhoods and/or in regular contact with people of Belgian
descent, are more fluent in Dutch and use it more often.
Inter-ethnic contacts are not only important for the linguistic situation of those of Polish
descent. Increased contacts with the majority population also correlate with stronger
identification with Belgium, fewer experiences of discrimination, and a more positive
image of the majority group. Even so, those of Polish descent have a circle of friends
primarily consisting of other members of the Polish community: almost two out of three
respondents indicate that their three best friends are all of Polish descent. With regard
to contact with neighbours, those of Polish descent are about as likely to chat with
majority population neighbours as with neighbours of Polish descent. In associational
life, people of Polish descent are relatively underrepresented: only 14% of those
surveyed are members of an association or club in Belgium. Just as Vancluysen, Van
Craen & Ackaert (2009) found a few years ago with regard to people of Moroccan and
Turkish descent, there is no reason for bonding and bridging social capital to be
mutually exclusive in the Polish community: more contacts within one’s own community
often go together with more contacts with the majority group.
The contacts of those of Polish descent with members of their own community are not
limited to Belgium. This study showed that they also maintain close relationships with
relatives and friends in their country of origin. No fewer than two out of three of those
surveyed phone friends or relatives in Poland at least once a week, and over six out of
ten return to their land of origin at least once a year. Other cross-border activities
engaged in by people of Polish origin include: sending goods or money to the country of
origin, watching Polish television and voting in Polish elections. A considerable number
of those surveyed, especially the young, make use of the internet to maintain contact
with their country of origin.
Another topic that this report dealt with at length is trust. A number of researchers
have attributed a low level of trust among Poles due to historical reasons. Our own
analysis shows that among those surveyed, those who have little trust in others
outnumber those who have considerable trust. Levels of mistrust of the Polish
government were particularly striking: only 11% reported (very) high trust.
Furthermore, people of Polish descent have less trust in the Polish government than in
the Flemish and Belgian governments. The regional and federal institutions are in turn
less trusted than local institutions, in which administrative personnel were more trusted
than elected politicians.
190
We also found a relatively low degree of trust in the Catholic Church, with 28%
reporting (very) high trust. Nevertheless, religion is important in the lives of those of
Polish descent in Antwerp. The vast majority (92%) identify themselves as Catholic.
This faith is expressed more in prayer than in church-going: while over one in three
interviewees prays every day, only 14% attend church on a weekly basis. This puts
church-going among those of Polish descent in Antwerp much lower than one might
expect from the figures for church attendance in Poland. Religious faith correlates
closely with the attitudes towards a number of values: the more often members of the
Polish community attend church services and the more strongly they identify with their
faith, the more conservative their position on a number of ethical issues. Stronger
religious identity is also linked to a more traditional understanding of gender roles. But
in general the respondents have relatively modern views of gender roles. On ethical and
social-economic issues, inhabitants of Polish descent tend to hold more progressive
views.
For a lot of Poles, moving to Western Europe is their first experience of a diverse,
multicultural society. There is a large contrast with Poland’s more homogeneous
society. This study examined people of Polish descent’s attitude towards multicultural
society and their perception of other ethnic-cultural and religious groups. With regard to
multiculturalism, opinions are divided: while a third of the respondents considers it a
good thing for a society to comprise various cultures, an almost equally large group
disagrees with this. No fewer than 82% of the interviewees think that foreigners should
adapt to the culture and habits of a country they move to live in. The results suggest
that within the Polish community in Antwerp, perceptions of people of Turkish and
Moroccan descent, and of Muslims, are little positive. Those of Romanian descent also
elicit little sympathy. This may be due to competition for jobs: people of Romanian
descent often work in the same sectors, and sometimes for less pay. The attitude
towards people of Belgian descent is much more positive and barely differs from the
perception of the Polish community itself. A majority of members of the Polish
community finds those of Belgian descent to be sociable, friendly and helpful. Despite
this positive perception, only a small minority of those surveyed has a (very) strong
sense of Belgian (6%) or Flemish (5%) identity. Identification with the city of Antwerp
and its inhabitants is stronger (39% strong or very strong). Nevertheless, the
respondents largely maintain their sense of themselves as Poles in the first place (84%
strong or very strong) and Europeans in the second place (81% strong or very strong).
This study also made clear that the Polish community, just as other ethnic-cultural
groups, is a heterogeneous group. There are measurable differences according to sex,
age, and educational attainment. Men have more friends of Belgian descent, a stronger
sense of Belgian identity, less modern views of gender roles, and are less sociallyeconomically progressive than women. The older have less personal experience of
discrimination than the younger, have a stronger Belgian identity, and show greater
transnational involvement. The younger, in turn, understand more Dutch and use the
language more often. With regard to level of education, our study shows that more
highly educated people of Polish descent have greater trust in other people, are more
fluent in Dutch and use it more often, have a more positive perception of the majority
population, and have more contact with majority community neighbours. Their views
are also different from the less educated: not only do they have more modern views of
gender roles, and are they more tolerant towards a multicultural society, they are also
more conservative on social-economic issues.
191
Finally, we should remember that this study has revealed a series of changes over time
within the Polish community. The longer Polish descendants live in Belgium, the greater
their fluency in Dutch, the less their transnational involvement, and the less frequently
they experience discrimination. The longer that people of Polish descent have lived
here, the more progressive their views on ethical issues and the more tolerant they are
of a multicultural society. Our analysis did reveal that people of Polish background had
less trust in institutions the longer they had lived in Belgium. This is perhaps a
consequence of negative experiences with particular institutions and perceived
discrimination, shattering the hopeful illusions of the recent immigrant.
192
Dankwoord
De eenzame onderzoeker op een donker zolderkamertje: het is een wijdverbreid cliché
dat ontkracht moet worden. Onderzoeken is immers samenwerken. Van het opstellen
van het onderzoeksplan tot het invoeren van de gegevens: altijd hebben
wetenschappers hulp en ondersteuning nodig van verschillende partners. Graag zetten
we hier dan ook enkele mensen in de kijker die de survey bij de Poolse gemeenschap in
Antwerpen mee mogelijk hebben gemaakt.
Een eerste woord van dank gaat uit naar Vlaams minister van Inburgering Geert
Bourgeois die ons, in het kader van het Steunpunt Gelijkekansenbeleid, de kans heeft
geboden om dit onderzoek uit te voeren. Ook zonder hulp vanuit de stad Antwerpen
waren we nooit in ons onderzoeksopzet geslaagd. We danken Joost Schouppe van de
Studiedienst Stadsobservatie voor zijn raadgevingen en voor het aanleveren van de
steekproef.
Voor de verbetering van de Poolstalige brieven en vragenlijsten konden we in de loop
van het onderzoek rekenen op Marzena Jusza, Julita Jarmuz en Lilianna Gruca. Hun
feedback en bijsturingen hebben de kwaliteit van de Poolse vertalingen aanzienlijk
verbeterd. Dank u wel! Verder waarderen we de inbreng van leden van de
projectstuurgroep. Annemie Degroote, Ann Trappers, Sadia Choukri, François Levrau,
Idesbald Goddeeris, Edith Piqueray, Nico Steegmans, Anissa Akhandaf en Maarten Van
Craen: bedankt voor de constructieve commentaren en interessante suggesties.
Onmisbaar waren ook de talrijke enquêteurs die weer en wind trotseerden om
voldoende mensen te interviewen. Dankzij hun inzet, enthousiasme en
overtuigingskracht zijn we erin geslaagd 418 enquêtes af te nemen.
Ook Nico Steegmans verdient een welgemeende dank u wel. Als coördinator van het
Steunpunt Gelijkekansenbeleid was zij gedurende het hele onderzoek nauw betrokken
bij onze werkzaamheden. Door het overzicht te bewaren over de projecten van de
Vlaamse Integratiekaart hielp zij bovendien om de verschillende onderzoeken op
mekaar af te stemmen.
Daarnaast zetten we graag Sabine Heulsen in de kijker. Door meer dan 400 enquêtes in
te voeren en tal van ondersteunende taken op zich te nemen, speelde zij een
belangrijke rol in het slagen van dit onderzoek. Ook André Jacobs, Rita Moonen en
Mona Nonneman verdienen een woord van dank voor de administratieve hulp en
ondersteuning. Ann Verlinden bedanken we voor de lay-out van dit rapport. Allemaal
van harte bedankt! Dziękuję bardzo!
193
194
Bijlagen
Bijlage 1
Tabel 71: Stellingen ethische opiniedimensie (in procenten) – volledige dataset
Een dokter mag op vraag van iemand die ongeneeslijk ziek is het leven van de
patiënt beëindigen.
n
%
Helemaal eens
147
36,7
Eerder eens
102
25,4
Noch eens, noch oneens
53
13,2
Eerder oneens
44
11,0
Helemaal oneens
55
13,7
401
100,0
Totaal
Een dokter mag op vraag van een zwangere vrouw de zwangerschap in de beginfase
afbreken.
n
%
Helemaal eens
124
31,2
Eerder eens
103
25,9
Noch eens, noch oneens
64
16,1
Eerder oneens
47
11,8
Helemaal oneens
60
15,1
398
100,0
Totaal
195
Bijlage 2
Tabel 72: Stellingen sociaaleconomische opiniedimensie (in procenten) – volledige dataset
De verschillen tussen de hoge en de lage lonen zouden kleiner moeten zijn.
n
%
Helemaal eens
115
29,2
Eerder eens
132
33,5
Noch eens, noch oneens
72
18,3
Eerder oneens
61
15,5
Helemaal oneens
14
3,6
394
100,0
Totaal
Er zou meer gelijkheid moeten zijn tussen arbeiders en bazen.
n
%
63
15,4
Eerder eens
112
27,5
Noch eens, noch oneens
110
27,0
Eerder oneens
106
26,0
17
4,2
408
100,0
Helemaal eens
Helemaal oneens
Totaal
De overheid moet maatregelen nemen om de inkomensverschillen te verkleinen.
n
%
Helemaal eens
111
27,6
Eerder eens
161
40,0
Noch eens, noch oneens
72
17,9
Eerder oneens
43
10,7
Helemaal oneens
15
3,7
402
100,0
Totaal
196
Bijlage 3
Tabel 73: Stellingen houding t.a.v. man-vrouwrollen (in procenten) – volledige dataset
De man moet voor het inkomen zorgen en de vrouw voor het huishouden en de
kinderen.
n
%
Helemaal eens
80
19,2
Eerder eens
43
10,3
Noch eens, noch oneens
98
23,6
109
26,2
86
20,7
416
100,0
n
%
Helemaal eens
283
67,9
Eerder eens
102
24,5
27
6,5
Eerder oneens
2
0,5
Helemaal oneens
3
0,7
417
100,0
n
%
Helemaal eens
16
3,9
Eerder eens
29
7,1
Noch eens, noch oneens
43
10,5
Eerder oneens
106
25,9
Helemaal oneens
216
52,7
Totaal
410
100,0
Eerder oneens
Helemaal oneens
Totaal
Vrouwen moeten ook kunnen gaan werken.
Noch eens, noch oneens
Totaal
Meisjes moeten strenger opgevoed worden dan jongens.
197
Mannen moeten evenveel in het huishouden doen als vrouwen.
n
%
168
40,5
Eerder eens
85
20,5
Noch eens, noch oneens
89
21,4
Eerder oneens
58
14,0
Helemaal oneens
15
3,6
415
100,0
Helemaal eens
Totaal
198
Bibliografie
Abelson, R.P., Kinder, D.R., Peters, M.D. & Fiske, S.T. (1982), 'Affective and semantic
components in political person perception', Journal of Personality and Social Psychology,
vol 42, no. 4, pp. 619-630.
Abrajano, M.A. & Alvarez, R.M. (2010), 'Assessing the causes and effects of political
trust among U.S. Latinos', American Politics Research, vol 38, no. 1, pp. 110-141.
Abramson, P.R. (1972), 'Political efficacy and political trust among black schoolchildren:
two explanations', Journal of Politics, vol 34, no. 4, pp. 1243-1269.
Abramson, P.R. (1983), Political attitudes in America, Freeman and Co, San Francisco.
Ackaert, L. & Deschouwer, K. (1999), 'De relatie tussen taal en identiteit bij de
Brusselse migranten', in M Swyngedouw, K Phalet, K Deschouwer (eds.), Minderheden
in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen, VUBPress, Brussel.
Adams, R.G., Blieszner, R. & de Vries, B. (2000), 'Definitions of friendship in the third
age: age, gender, and study location effects', Journal of Aging Studies, vol 14, no. 1,
pp. 117-133.
Adler, P.S. & Kwon, S.-W. (2000), 'Social capital: the good, the bad and the ugly', in EL
Lesser (ed.), Knowledge and social capital: foundations and applications, ButterworthHeinemann, Boston.
Adorno, T.W., Frenkel-Brunswik, E., Levinson, D.J. & Sanford, R.N. (1950), The
authoritarian personality, Harper, New York.
Agirdag, O., Van Houtte, M. & Van Avermaet, P. (2011), 'Ethnic school context and the
national and sub-national identifications of pupils', Ethnic and Racial Studies, vol 34, no.
2, pp. 357-378.
Aguilera, M.B. (2002), 'The impact of social capital on labor force participation:
evidence from the 2000 social capital benchmark survey', Social Science Quarterly, vol
83, no. 3, pp. 853-874.
Aguilera, M.B. (2003), 'The impact of the worker. How social capital and human capital
influence the job tenure of formerly undocumented Mexican immigrants', Sociological
Inquiry, vol 73, no. 1, pp. 52-83.
Aguilera, M.B. (2005), 'The impact of social capital on the earnings of Puerto Rican
migrants', The Sociological Quarterly, vol 46, no. 4, pp. 569-592.
Aguilera, M.B. & Massey, D.S. (2003), 'Social capital and the wages of Mexican
migrants: new hypotheses and tests', Social Forces, vol 82, no. 2, pp. 671-701.
Al-Ali, N., Black, R. & Koser, K. (2001), 'Refugees and transnationalism: the experience
of Bosnians and Eritreans in Europe', Journal of Ethnic and Migration Studies, vol 27,
no. 4, pp. 615-634.
199
Aldashev, A., Gernandt, J. & Thomsen, S.L. (2009), 'Language usage, participation,
employment and earnings. Evidence for foreigners in West-Germany with multiple
sources of selection', Labour Economics, vol 16, no. 3, pp. 330-341.
Alesina, A. & La Ferrara, E. (2002), 'Who trusts others?', Journal of Public Economics,
vol 85, no. 2, pp. 207-234.
Algemene Directie Werkgelegenheid en Arbeidsmarkt (2009), 'De immigratie in België.
Aantallen, stromen en arbeidsmarkt', Bietlot, Brussel.
Allport, G.W. (1954), The nature of prejudice, Addison-Wesley, Cambridge.
Amuedo-Dorantes, C. & Mundra, K. (2007), 'Social networks and their impact on the
earnings of Mexican migrants', Demography, vol 44, no. 4, pp. 849-863.
Bach, R.L. & Carroll-Seguin, R. (1986), 'Labor force participation, household
composition and sponsorship among Southeast Asian refugees', International Migration
Review, vol 20, no. 2, pp. 381-404.
Beenstock, M., Chiswick, B.R. & Repetto, G.L. (2001), 'The effect of linguistic distance
and country of origin on immigrant language skills. Application to Israel', International
Migration, vol 39, no. 3, pp. 33-60.
Berkman, L.F. & Glass, T (2000), 'Social integration, social networks, social support and
health', in LF Berkman, I Kawachi (eds.), Social epidemiology, Oxford University Press,
New York.
Billiet, J. (1995), 'Church involvement, individualism, and ethnic prejudice among
Flemish Roman Catholics. New evidence of a moderating effect', Journal for the
Scientific Study of Religion, vol 34, no. 2, pp. 224-233.
Billiet, J. & Carton, A. (1991), 'Etnocentrisme en Kerkelijke betrokkenheid bij Vlamingen
en franstaligen in België', SOI/Departement Sociologie, Katholieke Universiteit Leuven.
Billiet, J., Carton, A. & Eisinga, R. (1995), 'Contrasting effects of church involvement on
the dimensions of ethnocentrism: an empirical study among Flemish Catholics', Social
Compass, vol 42, no. 1, pp. 97-107.
Billiet, J., Carton, A. & Huys, R. (1990), Onbekend of onbemind? Een sociologisch
onderzoek naar de houding van de Belgen tegenover migranten, K.U.Leuven,
Sociologisch Onderzoeksinstituut, Leuven.
Bircan, T. & Hooghe, M. (2010), 'Diversity, perception and ethnocentrism. A multilevel
analysis of ethnocentrism in Belgian communities', ISA XVII World Congress of
Sociology, Göteborg (Sweden), 11-17 July.
Borowik, I. (2010), 'Why has religiosity in Poland not changed since 1989? Five
hypotheses', Politics and Religion, vol 3, no. 2, pp. 262-275.
Bouckaert, G., Maddens, B., Kampen, J. & Van de Walle, S. (2004), 'Vertrouwen in de
overheid! Living apart together?', in Reynaert, H., Steyvers, K., Verlet, D. (eds.),
Vertrouwen en betrokkenheid op lokaal en provinciaal vlak, Vanden Broele, Brugge.
200
Bourdieu, P. (1985), 'The forms of capital', in J Richardson (ed.), Handbook of theory
and research for the sociology of education, Greenwood, New York.
Bourdieu, P. (1991), Language and symbolic power, Polity Press, Cambridge.
Bourgeois, G. (2009), 'Beleidsnota inburgering en integratie 2009-2014', Vlaamse
overheid, Brussel.
Bowles, S. & Gintis, H. (2002), 'Social capital and community governance', The
Economic Journal, vol 112, no. 483, pp. 419-436.
Boyd, M. (1989), 'Family and personal networks in international migration: recent
developments and new agendas', International Migration Review, vol 23, no. 3, pp.
638-670.
Bral, L. (2008). Culturele verschuivingen. Een survey-instrument voor de Vlaamse
overheid, viewed 15 December 2008,
<http://aps.vlaanderen.be/statistiek/publicaties/pdf/survey/gepeild98/culturele.pdf>.
Brehm, J. & Rahn, W. (1997), 'Individual-level evidence for the causes and
consequences of social capital', American Journal of Political Science, vol 41, no. 3, pp.
999-1023.
Broughton, W. (1978), 'Religiosity and opposition to church social action: a test of a
Weberian hypothesis', Review of Religious Research, vol 19, pp. 154-166.
Brown, R. (2000), 'Social identity theory: past achievements, current problems and
future challenges', European Journal of Social Psychology, vol 30, no. 6, pp. 745-778.
Brüss, J. (2008), 'Experiences of discrimination reported by Turkish, Moroccan and
Bangladeshi Muslims in three European cities', Journal of Ethnic and Migration Studies,
vol 34, no. 6, pp. 875-894.
Burrell, K. (2003), 'Small-scale transnationalism: homeland connections and the Polish
'community' in Leicester', International Journal of Population Geography, vol 9, no. 4,
pp. 323-335.
Burt, R.S. (2004), 'Structural holes and good ideas', American Journal of Sociology, vol
110, no. 2, pp. 349-399.
Cao, L. (2001), 'A problem in no-problem policing in Germany: confidence in the police
in Germany and U.S.A', European Journal of Crime, Criminal Law and Criminal Justice,
vol 9, no. 3, pp. 167-179.
Castles, S. (1987), Migration und rassismus in Westeuropa, Express Edition, Berlijn.
Castles, S. (2002), 'Migration and community formation under conditions
globalization', International Migration Review, vol 36, no. 4, pp. 1143-1168.
of
CGKR (2006), 'Analyserapport. Migratiestromen uit de nieuwe lidstaten van de
Europese Unie naar België. Trends en vooruitzichten.', CGKR, Brussel.
201
Chanley, V., Rudolph, T. & Rahn, W. (2001), 'The origins and consequences of public
trust in government: a time series analysis', Public Opinion Quarterly, vol 64, no. 3, pp.
239-256.
Chiswick, B.R. & Miller, P.W. (1998), 'English language fluency among immigrants in the
United States', Research in Labor Economics, vol 17, no. 9, pp. 151-200.
Chiswick, B.R. & Miller, P.W. (2001), 'A model of destination language acquisition:
application to male immigrants in Canada', Demography, vol 38, no. 3, pp. 391-409.
Chiswick, B.R. & Miller, P.W. (2003), 'The complementarity of language and other
human capital: immigrant earnings in Canada', Economic of Education Review, vol 22,
no. 5, pp. 469-480.
Chloupkova, J., Svendsen, G.L. & Svendsen, G.T. (2003), 'Building and destroying
social capital: the case of cooperative movements in Denmark and Poland', Agriculture
and Human Values, vol 20, no. 3, pp. 241-252.
Ciŝkowicz, P., Holda, M. & Sowal, U. (2007), The new wave of Polish migration after EU
enlargement. Current state, determinants and outlook, viewed 07 July 2011,
<http://mpra.ub.uni-muenchen.de/18596/1/Cizkowicz_Holda_Sowa_ conf.pdf>.
Coenders, M. & Scheepers, P. (1998), 'Support for ethnic discrimination in the
Netherlands 1979-1993: effects of period, cohort, and individual characteristics',
European Sociological Review, vol 14, no. 4, pp. 405-422.
Coffé, H. (2002), 'De invloed van levensbeschouwelijke en maatschappelijke
betrokkenheid op een positieve beoordeling van het Vlaams Blok', Tijdschrift voor
Sociologie, vol 23, no. 2, pp. 161-169.
CRONEM (2006), Polish migrants survey results, viewed 19 July 2011,
<http://www.surrey.ac.uk/cronem/files/CRONEM_BBC_Polish_survey%20_results.pdf>.
Dagevos, J. (2008), 'Dubbele
Planbureau, Den Haag.
nationaliteit
en
integratie',
Sociaal en
Cultureel
Dagevos, J. & Odé, A. (2011), 'Inburgering en taal', in E Dourleijn, J Dagevos (eds.),
Vluchtelingengroepen in Nederland. Over de integratie van Afghaanse, Iraakse, Iraanse
en Somalische migranten, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag.
Dagevos, J. & Schellingerhout, R. (2003), 'Sociaal-culturele integratie: contacten,
cultuur en oriëntatie op de eigen groep', in J Dagevos, M Gijsberts, C van Praag (eds.),
Rapportage Minderheden 2003. Onderwijs, arbeid en sociaal-culturele integratie,
Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag.
Dagevos, J., Schellingerhout, R. & Vervoort, M. (2007), 'Sociaal-culturele integratie en
religie', in J Dagevos, M Gijsberts (eds.), Jaarboek integratie 2007, Sociaal en Cultureel
Planbureau, Den Haag.
Dalton, R. (2004), Democratic challenges, democratic choices: the erosion of political
support in advanced industrial democracies, Oxford University Press, Oxford.
Dalton, R. (2005), 'The social transformation of trust in government', International
Review of Sociology / Revue Internationale de Sociologie, vol 15, no. 1, pp. 133-154.
202
Dalton, R.L. (2006), Citizen politics: public opinion and political parties in advanced
industrial democracies, Congressional Quarterly Press, Washington D.C.
De Graaf, N.D. & Flap, H.D. (1988), 'With a little help from my friends: social resources
as an explanation of occupational status and income in West Germany, the Netherlands
and the United States', Social Forces, vol 67, no. 2, pp. 452-472.
de Koster, W. & van der Waal, J. (2007), 'Moreel conservatisme en autoritarisme
theoretisch en methodisch ontward', Mens & Maatschappij, vol 81, no. 2, pp. 121-141.
De Rycke, L., Swyngedouw, M. & Phalet, K. (1999), 'De subjectieve ervaring van
discriminatie: een comparatieve studie bij Turken, Marokkanen en laagopgeleide Belgen
in Brussel', in Swyngedouw, M., Phalet, K., Deschouwer, K. (eds.), Minderheden in
Brussel, VUBPress, Brussels.
de Vroome, T. & van Tubergen, F. (2010), 'The employment experience of refugees in
the Netherlands', International Migration Review, vol 44, no. 2, pp. 376-403.
Delhey, J. & Newton, K. (2002), 'Who trusts? The origins of social trust in seven
nations', Social Structure and Social Reporting, Social Science Research Center Berlin,
Berlijn.
Delhey, J. & Newton, K. (2005), 'Predicting cross-national levels of social trust. Global
pattern or Nordic exceptionalism?', European Sociological Review, vol 21, no. 4, pp.
311-327.
Deschamps, L. (2005), 'De internationalisering van de 'Vlaamse' huwelijksmarkt, een
oriënterende schets', in Caestecker, F. (ed.), Huwelijksmigratie, een zaak voor de
overheid?, Acco, Leuven.
Dhoest, A. (2004), De verbeelde gemeenschap. 50 jaar Vlaamse tv-fictie en de
constructie van een nationale identiteit., Universitaire Pers , Leuven.
Dijker, A.J.M. (1987), 'Emotional reactions to ethnic minorities', European Journal of
Social Psychology, vol 17, no. 3, pp. 305-325.
Dinesen, P.T. & Hooghe, M. (2010), 'When in Rome, do as the Romans do: the
acculturation of generalized trust among immigrants in Western Europe', International
Migration Review, vol 44, no. 3, pp. 697-727.
Dion, K.L. (2001), 'Immigrants' perceptions of housing discrimination in Toronto: the
housing new Canadians project', Journal of Social Issues, vol 57, no. 3, pp. 523-539.
Dollard, J., Doob, L.W., Miller, N.E., Mowrer, O.H. & Sears, R.R. (1939), Frustration and
agression, Yale University Press, New Haven.
Döring, J. (2007), 'Influences of discriminatory incidents on immigrant's attitudes
toward German society', International Journal of Conflict and Violence, vol 1, no. 1, pp.
19-31.
Drever, A.I. & Hoffmeister, O. (2008), 'Immigrants and social networks in a job-scarce
environment: the case of Germany', International Migration Review, vol 42, no. 2, pp.
425-448.
203
Dunn, K. (2010), 'Embodied transnationalism: bodies in transnational spaces',
Population, Space and Place, vol 16, no. 1, pp. 1-9.
Duriez, B. (2003), 'Religiosity and conservatism revisited. Relating a new religiosity
measure to the two main conservative political ideologies', Psychological Reports, vol
92, no. 2, pp. 533-539.
Dustmann, C. & Fabbri, F. (2003), 'Language proficiency and labour market
performance of immigrants in the UK', The Economic Journal, vol 113, no. 489, pp.
695-717.
Eisinga, R., Felling, A. & Peters, J. (1990), 'Religious Belief, Church Involvement and
Ethnocentrism in The Netherlands', Journal for the Scientific Study of Religion, vol 29,
no. 1, pp. 54-75.
Eisinga, R. & Scheepers, P. (1989), Etnocentrisme in Nederland, theoretische en
empirische modellen, I.T.S. , Nijmegen.
Elliott, J.R. & Sims, M. (2001), 'Ghettos and barrios: the impact of neighborhood
poverty and race on job matching', Social Problems, vol 48, no. 3, pp. 341-361.
Emerson, M.O., Kimbro, R.T. & Yancey, G. (2002), 'Contact theory extended. The
effects of prior racial contact on current social ties', Social Science Quarterly, vol 83, no.
3, pp. 745-760.
Entzinger, H. & Dourleijn, E. (2006), De lat steeds hoger. De leefwereld van jongeren in
een multi-etnische stad, Van Gorcum, Assen.
ERR Center (2002), 'The limits of solidarity: Roma in Poland after 1989', Country Report
Series, European Roma Rights Center, 11, Boedapest.
ESS (2008), ESS Data Dataset: ESS4-2008 ed. 4.0, viewed 30 August 2011,
<http://ess.nsd.uib.no>.
Esser, H. (2006), 'Migration, language and integration', Programme on Intercultural
Conflicts and Societal Integration, Social Science Research Center (AKI), Berlin.
Estrada, E.P., Tsai, Y.-M. & Chandler, C.R. (2008), 'Assimilation and discriminatory
perceptions and experiences: The case of Hispanics in the United States', The Social
Science Journal, vol 45, no. 4, pp. 673-681.
Europese Commissie 2010, Eurobarometer interactive search system, viewed 31 August
2011, <http://ec.europa.eu/public_opinion>.
Faist, T. (2000), The volume and dynamics of international migration and transnational
social spaces, Oxford University Press, Oxford.
Federale Overheidsdienst Economie, Algemene Directie Statistiek en Economische
Informatie 2008, Nationaliteit van de bevolking per gemeente, viewed January 2011, <
http://statbel.fgov.be/nl/modules/publications/statistiques/bevolking/nationalite_actuell
e_de_la_population_par_commune.jsp>.
Felling, A. & Peters, J. (1984), 'Conservatisme in Nederland nader bekeken', Mens en
Maatschappij, vol 59, no. 4, pp. 339-662.
204
Felling, A.J., Peters, J. & Schreuder, O. (1991), Dutch religion: the religious
consciousness of the Netherlands after the cultural revolution, Instituut voor
Toegepaste Sociale Wetenschappen, Nijmegen.
Fennelly, K. & Palasz, N. (2003), 'English language proficiency of immigrants and
refugees in the twin cities metropolitan area', International Migration, vol 41, no. 5, pp.
93-125.
Fernandez, R.M. & Castilla, E.J. (2001), 'How much is that social network worth?', in
Lin, N., Cook, K., Hawthorne, R.S.B. (eds.), Social Capital in Employee Referral
Networks., Aldine de Gruyter, New York.
Ferraro, K.F. (1995), Fear of crime, State University Press of New York, New York.
Fischer, C.S. (1977), 'Network analysis and urban studies', in CS Fischer (ed.), Network
and places: social relations in the urban setting, Free Press, New York.
Fishman, J.A. (2001), Handbook of language and ethnic identity, Oxford University
Press, New York.
Foner, N. (1997), 'What's new about transnationalism? New York immigrants today and
at the turn of the century', Diaspora: A Journal of Transnational Studies, vol 6, no. 3,
pp. 355-375.
Fong, E., Cao, X. & Chan, E. (2010), 'Out of sight, out of mind? Patterns of
transnational contact among Chinese and Indian immigrants in Toronto', Sociological
Forum, vol 25, no. 3, pp. 428-449.
Fong, E. & Isajiw, W.W. (2000), 'Determinants of friendship choices in multiethnic
society', Sociological Forum, vol 15, no. 2, pp. 249-271.
Gaertner, S.L., Dovidio, J.F. & Bachman, B.A. (1996), 'Revisiting the contact
hypothesis: the induction of a common ingroup identity', International Journal of
Intercultural Relations, vol 20, no. 3/4, pp. 271-290.
Galent, M., Goddeeris, I. & Niedźwiedzki, D. (2009), Migration and Europeanisation.
Changing identities and values among Polish pendulum migrants and their Belgian
employers, Nomos, Krakau.
Garcia, C. (2005), 'Buscando Trabajo: social networking among immigrants from Mexico
to the United States', Hispanic Journal of Behavioral Sciences, vol 27, no. 1, pp. 3-22.
Geets, J. (2009), 'Vragenlijst arbeidsmarktpositie (hoog)geschoolde immigranten',
Steunpunt Gelijkekansenbeleid, Antwerpen/Diepenbeek.
Ghorashi, H. & Boersma, K. (2009), 'The 'Iranian diaspora' and the new media: from
political action to humanitarian help', Development and Change, vol 40, no. 4, pp. 667691.
Gijsberts, M. (2011a), 'Opleidingsniveau en taalbeheersing', in J Dagevos (ed.), Poolse
migranten. De positie van Polen die vanaf 2004 in Nederland zijn komen wonen, Sociaal
en Cultureel Planbureau, Den Haag.
205
Gijsberts, M. (2011b), 'Sociale contacten, het geloof en culturele opvattingen', in J
Dagevos (ed.), Poolse migranten. De positie van Polen die vanaf 2004 in Nederland zijn
komen wonen, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag.
Gijsberts, M. & Dagevos, J. (2005), Uit elkaars buurt. De invloed van etnische
concentratie op integratie en beeldvorming , Sociaal en Cultureel Planbureau, Den
Haag.
Gijsberts, M. & Lubbers, M. (2009), 'Wederzijdse beeldvorming', in Gijsberts, M.,
Dagevos, J. (eds.), Jaarrapport integratie 2009, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den
Haag.
Gilliam, F. (1996), 'Exploring minority empowerment: symbolic politics, governing
coalitions and traces of political style in Los Angeles', American Journal of Political
Science, vol 40, no. 1, pp. 56-81.
Glazer, N. (1954), 'Ethnic groups in America', in M Berger, T Abel, C Page (eds.),
Freedom and control in modern society, Van Nostrand, New York.
Glick Schiller, N., Basch, L. & Blanc-Szanton, C. (1992), 'Transnationalism: a new
analytic framework for understanding migration', in N Glick Schiller, L Basch, C BlancSzanton (eds.), Towards a transnational perspective on migration: race, class, ethnicity,
and nationalism reconsidered, New York Academy of Sciences, New York.
Goddeeris, I. (2005), De Poolse migratie in België 1945-1950. Politieke mobilisatie en
sociale differentiatie, Aksant, Amsterdam.
Golash-Boza, T. & Darity, W. (2008), 'Latino racial choices: The effects of skin colour
and discrimination on Latinos' and Latinas' racial self-identifications', Ethnic and Racial
Studies, vol 31, no. 5, pp. 899-934.
Gordon, M. (1964), Assimilation in American life. The role of race, religion, and national
origins, Oxford University Press, New York.
Granovetter, M.S. (1974), Getting a job: a study of contacts and careers, Harvard
University Press, Cambridge.
Granovetter, M. (1995), Getting a job: a study of contacts and careers, 2nd ed.,
Harvard University Press, Cambridge.
Groenman, S. (1960), 'Het discontinue wereldbeeld', Mens en Maatschappij, vol 35, no.
6, pp. 401-411.
Grzymała-Kazłowska, A. (2005), 'From ethnic cooperation to in-group competition:
undocumented Polish workers in Brussels', Journal of Ethnic and Migration Studies, vol
31, no. 4, pp. 675-697.
Guarnizo, L.E. (2003), 'The economics of transnational living', International Migration
Review, vol 37, no. 3, pp. 666-699.
Guarnizo, L.E., Portes, A. & Haller, W. (2003), 'Assimilation and transnationalism:
determinants of transnational political action among contemporary migrants', American
Journal of Sociology, vol 108, no. 6, pp. 1211-1248.
206
Gudykunst, W.B. & Schmidt, K.L. (1987), 'Language and ethnic identity: an overview
and prologue', Journal of Language and Social Psychology, vol 6, no. 3-4, pp. 157-170.
Hall, S. (1997), Representation: cultural representations and signifying practices, Sage,
London.
Haug, S. (2007), 'Soziales kapital als ressource im kontext von migration und
integration', in Ludicke, J., Diewald, M. (eds.), Soziale netzwerke und soziale
ungleichheit. Zyr rolle von sozialkapital in modernen gesellschaften, VS Verlag für
Sozial-wissenschaften, Wiesbaden.
Heath, A.F. & Yu, S. (2005), 'Explaining ethnic minority disadvantage', in Heath, A.F.,
Ermisch, J., Gallie, D. (eds.), Understanding social change, Oxford University Press,
Oxford.
Heckmann, F. (2006), 'Integration and integration policies. IMISCOE network feasability
study', University of Bamberg, European Forum for Migration Studies, Bamberg.
Helliwell, J. (2003), 'How's life? Combining individual and national variables to explain
subjective well-being', Economic Modelling, vol 20, no. 2, pp. 331-360.
Hernández, B., Hidalgo, M.C., Salazar-Laplace, M.E. & Hess, S. (2007), 'Place
attachment and place identity in natives and non-natives', Journal of Environmental
Psychology, vol 27, no. 4, pp. 310-319.
Himmelstein, J.L. (1986), 'The social basis of antifeminism: religious networks and
culture', Journal for the Scientific Study of Religion, vol 25, no. 1, pp. 1-15.
Holzer, H.J. (1988), 'Search method use by unemployed youth', Journal of Labor
Economics, vol 6, no. 1, pp. 1-20.
Hooghe, M., Marien, S. & Pauwels, T. (2011), 'Where do distrusting voters turn if there
is no viable exit or voice option? The impact of political trust on electoral behaviour in
the Belgian regional elections of June 2009', Government and Opposition, vol 46, no. 2,
pp. 245-273.
House, J.S., Landis, K.R. & Umberson, D. (1988), 'Social relationships and health',
Science, vol 241, no. 4865, pp. 540-545.
Howell, S.E. & Fagan, D. (1988), 'Race and trust in government: testing the political
reality model', Public Opinion Quarterly, vol 52, no. 3, pp. 343-350.
Hubers, G. (1997), Religie, conservatisme en de invloed van lokalisme, Katholieke
Universiteit Nijmegen, Nijmegen.
Hutnik, N. (1991), Ethnic minority identity: a social psychological perspective, Oxford
University Press, Oxford.
Ipsos, Think BBDO & VVL BBDO (2011), The consumer of 2011. What do consumers
believe and what do they expect from 2011? A collaborative study from IPSOS, Think
BBDO and VVL BBDO, viewed 22 June 2011, <http://think.bbdo.be/>.
Itzigsohn, J. & Giorguli Saucedo, S. (2002), 'Immigrant incorporation and sociocultural
transnationalism', International Migration Review, vol 36, no. 3, pp. 766-798.
207
Jacobs, D., Abts, K., Phalet, K. & Swyngedouw, M. (2001), 'Verklaringen voor
etnocentrisme. De rol van sociaal kapitaal, sociaal-economische onzekerheid, sociale
integratie en gevoelens van discriminatie. Een verkenning.', in APS (ed.), Vlaanderen
gepeild!, Ministerie van de Vlaamse gemeenschap, Brussel.
Jamal, A. & Nooruddin, I. (2010), 'The democratic utility of trust: a cross-national
analysis', The Journal of Politics, vol 72, no. 1, pp. 45-59.
Jang, H., Joo, H.-J. & Zhao, J. (2010), 'Determinants of public confidence in police: an
international perspective', Journal of Criminal Justice, vol 38, no. 1, pp. 57-68.
Jayaweera, H. & Choudhury, T. (2008), 'Immigration, faith and cohesion. Evidence from
local areas with significant Muslim populations', University of Oxford, Joseph Rowntree
Foundation, Oxford.
Jennings, M.K. (1998), 'Political trust and the roots of devolution', in V Braithwaite, M
Levi (eds.), Trust and Governance, Russell Sage Foundation, New York.
Jordan, B. (2002), 'Migrant Polish workers in London. Mobility, labour markets and the
prospects for democratic development', Paper presented at conference Beyond
Transition: Development Perspectives and Dilemmas, Warschau, 12-13 april.
Kanas, A. & van Tubergen, F. (2009), 'The impact of origin- and host-country schooling
on the economic performance of immigrants', Social Forces, vol 88, no. 2, pp. 893-915.
Kanas, A., van Tubergen, F. & Van der Lippe, T. (2011), 'The role of social contacts in
the employment status of immigrants in Germany', International Sociology, vol 26, no.
1, pp. 95-122.
Karpov, V. (2002), 'Religiosity and tolerance in the United States and Poland', Journal of
the Scientific Study of Religion, vol 41, no. 2, pp. 267-288.
Keele, L. (2007), 'Social capital and the dynamics of trust in government', American
Journal of Political Science, vol 51, no. 2, pp. 241-254.
Kelaher, M., Paul, S., Lambert, H., Ahmad, W., Paradies, Y. & Smith, G. (2008),
'Discrimination and health in an English study', Social Science & Medecine, vol 66, no.
7, pp. 1627-1636.
Kiang, L., Yip, T., Gonzales-Backen, M., Witkow, M. & Fuligni, A.J. (2006), 'Ethnic
identity and the daily psychological well-being of adolescents from Mexican and Chinese
backgrounds', Child Development, vol 77, no. 5, pp. 1338-1350.
Kochanowicz, J. (2004), 'Trust, confidence and social capital in Poland: a historical
perspective', in I Markova (ed.), Trust and democratic transition in post-communist
Europe, Oxford University Press, Oxford.
Korf, D.J. (2008), Polen in Nederland, Uitgeverij Ger Guijs, Rotterdam.
Korte, K. (2011), 'Binding met Polen en met Nederland: blijven of terugkeren?', in J
Dagevos (ed.), Poolse migranten. De positie van Polen die vanaf 2004 in Nederland zijn
komen wonen, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag.
208
Kosic, A. (2006), 'Migrant identities', in A Triandafyllidou (ed.), Contemporary Polish
migration in Europe: complex patterns of movement and settlement, The Edwin Mellen
Press, New York.
Kuzma, E. (2004), 'Polish immigrants in Brussels: the emergence of a new social
phenomenon', Paper presented at the 2nd Conference of the EAPS Working Group ond
International Migration, Rome (Italy), 25-27 november.
La Porta, R., Lopez-de-Silanes, F., Shleifer, A. & Vishny, R.W. (1997), 'Trust in large
organizations', American Economic Review, vol 87, no. 2, pp. 333-338.
Lancee, B. (2010), 'The economic returns of immigrants' bonding and bridging social
capital', International Migration Review, vol 44, no. 1, pp. 202-226.
Leman, J. (1997), 'Undocumented migrants in Brussels: Diversity and the anthropology
of illegality', Journal of Ethnic and Migration Studies, vol 23, no. 1, pp. 25-41.
Leonard, R. & Onyx, J. (2003), 'Networking through loose and strong ties: an Australian
qualitative study', Voluntas, vol 14, no. 2, pp. 191-205.
Lesthaeghe, R. (1997), Diversiteit in sociale verandering: Turkse en Marokkaanse
vrouwen in België, VUBPress, Brussel.
Lesthaeghe, R. (2000), Communities and
populations in Belgium, VUBPress, Brussels.
generations.
Turkish
and
Moroccan
Lesthaeghe, R., Surkyn, J. & Van Craenem, I.J. (2000), 'Dimensions and determinants
of integration-related attitudes among Turkish and Moroccan men in Belgium', in R
Lesthaeghe (ed.), Communities and generations. Turkish and Moroccan populations in
Belgium, VIBPress, Brussels.
Levitt, P. (2003), 'Keeping feet in both worlds: transnational practices and immigrant
incorporation in the United States', in Joppke, J., Morawska E. (eds.), Toward
assimilation and citizenship: immigrants in liberal nation-states, Palgrave Macmillan,
Basingstoke/ New York.
Levitt, P. & Glick Schiller, N. (2004), 'Conceptualizing simultaneity: a transnational
social field perspective on society', International Migration Review, vol 38, no. 3, pp.
1002-1039.
Levitt, P. & Jaworsky, B.N. (2007), 'Transnational migration studies: past developments
and future trends', Annual Review of Sociology, vol 33, no. 1, pp. 129-156.
Levrau, F., Loobuyck, P. & Timmerman, C. (2011), 'Pluriforme integratie. Een
verkenning van de migratie, integratie en participatie van de Poolse, Senegalese en
Turkse minderheidsgroep in Antwerpen', Steunpunt Gelijkekansenbeleid, Antwerpen /
Diepenbeek.
Levrau, F., Piqueray, E. & Vancluysen, K. (2011), 'Een verkenning van de migratie,
integratie en participatie van de Poolse minderheidsgroep in Antwerpen', in F Levrau, P
Loobuyck, C Timmerman (eds.), Pluriforme integratie. Een verkenning van de migratie,
integratie en participatie van de Poolse, Senegalese en Turkse minderheidsgroep in
Antwerpen, Steunpunt Gelijkekansenbeleid, Antwerpen/Diepenbeek.
209
Lindström, M. (2008a), 'Social capital, anticipated ethnic discrimination and selfreported psychological health: a population-based study', Social Science & Medicine, vol
66, no. 1, pp. 1-13.
Lindström, M. (2008b), 'Social capital, political trust and purchase of illegal liquor: a
population-based study in Southern Sweden', Health Policy, vol 86, no. 2-3, pp. 266275.
Lindström, M. & Mohseni, M. (2009), 'Social capital, political trust and self-reported
psychological health: a population-based study', Social Science & Medicine, vol 68, no.
3, pp. 436-443.
Loose, M. & Lamberts, M. (2010), 'De tewerkstelling van allochtonen in de land- en
tuinbouw. Een kwantitatieve en kwalitatieve omschrijving van de huidige situatie',
Departement Landbouw en Visserij, Afdeling Monitoring en Studie/HIVA-KULeuven,
Brussel/Leuven.
Marcelli, E.A. & Lowell, B.L. (2005), 'Transnational twist: pecuniary remittances and the
socioeconomic integration of authorised Mexican immigrants in Los Angeles county',
International Migration Review, vol 39, no. 1, pp. 69-102.
Marien, S. & Hooghe, M. (2011), 'Does political trust matter? An empirical investigation
into the relation between political trust and support for law compliance', European
Journal of Political Research, vol 50, no. 2, pp. 267-291.
Martinovic, B., van Tubergen, F. & Maas, I. (2009), 'Changes in immigrants’ social
integration during the stay in the host country. The case of non-western immigrants in
the Netherlands', Social Science Research, vol 38, no. 4, pp. 870-882.
Massey, D.S., Arango, J., Hugo, G., Kouaouci, A., Pellegrino, A. & Edward, T. (1993),
'Theories of international migration: a review and appraisal', Population and
Development Review, vol 19, no. 3, pp. 431-466.
Matthysen, R. (2009), 'Poolshoogte: arbeidsmigranten uit Polen in de Belgische
bouwsector', De gids op maatschappelijk gebied, vol 100, no. 8, pp. 21-26.
Maxwell, R. (2010), 'Evaluating migrant integration: political attitudes across
generations in Europe', International Migration Review, vol 44, no. 1, pp. 25-52.
McManus-Czubińska, C., Miller, W.L., Markowski, R. & Wasilewski, J. (2003),
'Understanding dual identities in Poland', Political Studies, vol 51, no. 1, pp. 121-143.
Meersseman, E, Billiet, J, Depickere, A & Swyngedouw, M 1999, 'General election study
(Flanders, Belgium). Codebook: questions and frequency tables', ISPO, Leuven.
Meeus, W. (1986), 'De twee gezichten van jeugdig conservatisme', in Matthijssen, M.,
Meeus, W. (eds.), Beelden van jeugd. Leefwereld, beleid, onderzoek, WoltersNoordhoff, Groningen.
Meier, P. (2011), 'Steunpunt Gelijkekansenbeleid. Jaarplan 2011', Universiteit Hasselt /
Universiteit Antwerpen, Diepenbeek/Antwerpen.
Meikle-Yaw, P. (2008), 'Democracy satisfaction: the role of interpersonal trust', Journal
of the Community Development Society, vol 39, no. 2, pp. 36-51.
210
Merton, R.K. (1957), Social theory and social structure, Free Press, New York.
Metykova, M. (2010), 'Only a mouse click away from home: transnational practices of
Eastern European migrants in the United Kingdom', Social Identities, vol 16, no. 3, pp.
325-338.
Meuleman, B. & Billiet, J. (2003), 'De houding van Vlamingen tegenover 'oude' en
'nieuwe' migranten: diffuus of specifiek?', in APS (ed.), Vlaanderen gepeild!, Ministerie
van de Vlaamse gemeenschap, Brussel.
Michelson, M.R. (2001), 'Political trust among Chicago Latinos', Journal of Urban Affairs,
vol 23, no. 3-4, pp. 323-334.
Michelson, M.R. (2003), 'The corrosive effect of acculturation: how Mexican Americans
lose political trust', Social Science Quarterly, vol 84, no. 4, pp. 918-933.
Middendorp, C. (1979), Ontzuiling, politisering en restauratie. Progressiviteit en
conservatisme in de jaren '60 en '70, Boom, Meppel/Amsterdam.
Miller, D. (1995), On nationality, Oxford University Press, New York.
Mishler, W. & Rose, R. (2001), 'What are the origins of political trust? Testing
institutional and cultural theories in post-communist societies', Comparative Political
Studies, vol 34, no. 1, pp. 30-62.
Mossakowski, K.N. (2003), 'Coping with perceived discrimination: does ethnic identity
protect mental health?', Journal of Health and Social Behavior, vol 44, no. 3, pp. 318331.
Mostowska, M. (2009), 'Polish homeless in Brussels', European Network for Housing
Research Conference, Prague (Czech Republic), 28.06-01-07.
Muller, P. (2011), 'Band met het land van herkomst', in E Dourleijn, J Dagevos (eds.),
Vluchtelingengroepen in Nederland. Over de integratie van Afghaanse, Iraakse, Iraanse
en Somalische migranten, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag.
Munshi, K. (2003), 'Networks in the modern economy: Mexican migrants in the U.S.
labor market', The Quarterly Journal of Economics, vol 118, no. 2, pp. 549-599.
Nannestad, P., Svendsen, G.L.H. & Svendsen, G.T. (2008), 'Bridge over troubled water?
Migration and social capital', Journal of Ethnic and Migration Studies, vol 34, no. 4, pp.
607-631.
Nesdale, D. (2002), 'Acculturation attitudes and the ethnic and host-country
identification of immigrants', Journal of Applied Social Psychology, vol 32, no. 7, pp.
1488-1507.
Nesdale, D. & Mak, A.S. (2000), 'Immigrant acculturation attitudes and host country
identification', Journal of Community & Applied Social Psychology, vol 10, no. 6, pp.
483-495.
Nesdale, A.R., Rooney, R. & Smith, L. (1997), 'Migrant ethnic identity and psychological
distress', Journal of Cross-Cultural Psychology, vol 28, no. 5, pp. 569-588.
211
Neustadt, R.E. (1997), 'The politics of mistrust', in Zelikow, P.D., King, D.C., Nye, J.S.
(eds.), Why people don't trust government, Harvard University Press, Massachusetts.
Nicolaas, H. (2011), Ruim helft Poolse immigranten vertrekt weer, viewed 25 August
2011, <http://www.cbs.nl/NR/rdonlyres/73622BD4-DFD7-447A-BC2B-82B8F1210050/
0/2011k1b15p32art.pdf>.
Norris, P. (1999), 'Introduction: the growth of critical citizens', in Norris, P. (ed.),
Critical citizens: global support for democratic government, Oxford University Press,
New York.
Olzak, S. (1992), The dynamics of ethnic competition and conflict, Stanford University
Press, Stanford.
Ooka, E. & Wellman, B. (2003), Does social capital pay off more within of between
ethnic groups? Analyzing job searches in five Toronto ethnic groups, University of
Toronto Press, Toronto, viewed 26 September 2011, <http://citeseerx.ist.psu.edu>.
Orren, G. (1997), 'Fall from grace: the public's loss of faith in government', in Zelikow,
P.D., King, D.C., Nye, J.S. (eds.), Why people don't trust government, Harvard
University Press, Massachusetts.
Østergaard-Nielsen, E. (2003), 'The politics of migrants' transnational
practices', International Migration Review, vol 37, no. 3, pp. 760-786.
political
Pankowski, K. (2006), '"Emigrować i wracać" Analiza treści dyskusji internetowych na
temat najnowszej fali emigracji z Polski', Instytut Spraw Publicznych, Warszawa.
Paradies, Y. (2006), 'A systematic review of empirical research on self-reported racism
and health', International Journal of Epidimiology, vol 35, no. 4, pp. 888-901.
Park, R. (1928), 'Human migration and the marginal man', American Journal of
Sociology, vol 33, no. 6, pp. 881-893.
Park, J.H. (1999), 'The earnings of immigrants in the United States: the effect of
English-speaking ability', American Journal of Economics and Sociology, vol 58, no. 1,
pp. 43-56.
Parker, S. & de Vries, B. (1993), 'Patterns of friendship for women and men in same
and cross-sex relationships', Journal of Social and Personal Relationships, vol 10, pp.
617-626.
Paspalanova, M. (2006), Undocumented and legal Eastern European Immigrants in
Brussels, Katholieke Universiteit Leuven, Leuven.
Patterson, O 1999, 'Liberty against the democratic state: on the historical and
contemporary sources of American distrust', in M Warren (ed.), Democracy and Trust,
Cambridge University Press, Cambridge.
Pauwels, T. (2010), 'Explaining the success of neoliberal populist parties: the case of
Lijst Dedecker in Belgium', Political Studies, vol 58, no. 5, pp. 1009-1029.
Paxton, P. (2007), 'Association memberships and generalized trust: a multilevel model
across 31 countries', Social Forces, vol 86, no. 1, pp. 47-76.
212
Pettigrew, T.F. & Tropp, L.R. (2006), 'A meta-analytic test of intergroup contact theory',
Journal of Personality and Social Psychology, vol 90, no. 5, pp. 751-783.
Pettigrew, T.F. & Tropp, L.R. (2008), 'How does intergroup contact reduce prejudice?
Meta-analytic tests of three mediators', European Journal of Social Psychology, vol 38,
no. 6, pp. 922-934.
Phalet, K. & ter Wal, J. (2004), 'Moslim in Nederland. Religieuze dimensies, etnische
relaties en burgerschap: Turken en Marokkanen in Rotterdam', Sociaal en Cultureel
Planbureau, Den Haag.
Pharr, S.J., Putnam, R.D. & Dalton, R.J. (2000), 'Trouble in the advanced democracies?
A quarter-century of declining confidence', Journal of Democracy, vol 11, no. 2, pp. 525.
Phinney, J.S., Cantu, C. & Kurtz, D. (1997), 'Ethnic and American identity as predictors
of self-esteem among African American, Latino, and White adolescents', Journal of
Youth and Adolescence, vol 26, no. 2, pp. 165-185.
Phinney, J.S., Romero, I., Nava, M. & Huang, D. (2001), 'The role of language, parents
and peers in ethnic identity among adolescents in immigrant families', Journal of Youth
and Adolescence, vol 30, no. 2, pp. 135-153.
Portes, A. (1998), 'Social capital. Its origins and applications in modern sociology',
Annual Review of Sociology, vol 24, pp. 1-24.
Portes, A. (2001), 'Introduction: the debates and significance
transnationalism', Global Networks, vol 1, no. 3, pp. 181-193.
of
immigrant
Portes, A. (2003), 'Conclusion: Theoretical convergencies and empirical evidence in the
study of immigrant transnationalism', International Migration Review, vol 37, no. 3, pp.
874-892.
Portes, A. (2007), 'Migration, development and segmented assimilation: a conceptual
review of the evidence', Annals of The American Academy of Political and Social
Science, vol 610, no. 1, pp. 73-97.
Portes, A., Escobar, C. & Arana, R. (2009), 'Divided or convergent loyalties? The
political incorporation process of Latin American immigrants in the United States',
International Journal of Comparative Sociology, vol 50, no. 2, pp. 103-136.
Portes, A., Guarnizo, L.E. & Landolt, P. (1999), 'The study of transnationalism: pitfalls
and promise of an emergent research field', Ethnic and Racial Studies, vol 22, no. 2, pp.
217-237.
Portes, A., Parker, R.N. & Cobas, J.A. (1980), 'Assimilation or consciousness:
perceptions of the U.S. society among recent Latin American immigrants to the United
States', Social Forces, vol 59, no. 1, pp. 200-224.
Portes, A. & Rumbaut, R.G. (2001), Legacies: the story of the second generation,
University of California Press, Berkeley.
213
Portes, A. & Sensenbrenner, J. (1993), 'Embeddedness and immigration: notes on the
social determinants of economic action', American Journal of Sociology, vol 98, no. 6,
pp. 1320-1350.
Preston, V., Kobayashi, A. & Man, G. (2006), 'Transnationalism, gender, and civic
participation: Canadian case studies of Hong Kong immigrants', Environment and
Planning, vol 38, no. 9, pp. 1633-1651.
Putnam, R. (2000), Bowling alone. The collapse and revival of American community,
Simon & Schuster, New York.
Putnam, R. (2007), 'E pluribus unum: diversity and community in the twenty-first
century. The 2006 Johan Skytte Prize lecture', Scandinavian Political Studies, vol 30,
no. 2, pp. 137-174.
Read, J. (2004), 'Cultural influences on immigrant women's labor force participation:
the Arab-American case', International Migration Review, vol 38, no. 1, pp. 52-77.
Reeskens, T. & Hooghe, M. (2008), 'Cross-cultural measurement equivalence of
generalized trust. Evidence from the European Social Survey (2002 and 2004)', Social
Indicators Research, vol 85, no. 3, pp. 515-532.
Reisig, M.D. & Parks, R.B. (2000), 'Experience, quality of life, and neighborhood
context: a hierarchical analysis of satisfaction with police', Justice Quarterly, vol 17, no.
3, pp. 607-629.
Rokeach, M., Smith, P.W. & Evans, R.I. (1960), 'Two kinds of prejudice or one?', in M
Rokeach (ed.), The open and closed mind: investigations into the nature of belief
systems and personality systems, Basic Books, New York.
Rose, R. (1994), 'Postcommunism and the problem of trust', Journal of Democracy, vol
5, no. 3, pp. 18-30.
Rose, R., Mishler, W. & Haerpfer, C. (1998), Democracy and its alternatives:
understanding post-communist societies, John Hopkins University Press, Baltimore.
Ryan, L. (2011), 'Transnational relations: family migration among recent Polish
migrants in London', International Migration, vol 49, no. 2, pp. 80-103.
Ryan, L. & Sales, R. (2011), 'Family migration: the role of children and education in
family decision-making strategies of Polish migrants in London', International Migration,
Early View January 2011.
Ryan, L, Sales, R., Tilki, M. & Siara, B. (2007), 'Recent Polish migrants in London: social
networks, transience and settlement', Social Policy Research Centre, Economic & Social
Research Council, London.
Ryan, L., Sales, R., Tilki, M. & Siara, B. (2008), 'Social networks, social support and
social capital: the experiences of recent Polish migrants in London', Sociology, vol 42,
no. 4, pp. 672-690.
Ryan, L., Sales, R., Tilki, M. & Siara, B. (2009), 'Family strategies and transnational
migration: recent Polish migrants in London', Journal of Ethnic and Migration Studies,
vol 35, no. 1, pp. 61-77.
214
Sabatier, C. (2008), 'Ethnic and national identity among second-generation immigrant
adolescents in France: the role of social contact and family', Journal of Adolescence, vol
31, pp. 185-205.
Salentin, K. & Wilkening, F. (2003), 'Viktimisierung durch fremdenfeindlichkeit und das
systemvertrauen von migranten: ergebnisse einer standardisierten befragung', Journal
für Konflikt- und Gewaltforschung, vol 5, no. 1, pp. 88-96.
Sales, R., Ryan, L., Lopez Rodriguez, M. & D'Angelo, A. (2008), 'Polish pupils in London
schools: opportunities and challenges', Social Policy Research Centre, Middlesex
University.
Sana, M. (2005), 'Buying membership in the transnational community: migrant
remittances, social status and assimilation', Population Research and Policy Review, vol
24, no. 3, pp. 231-261.
Sanders, J., Nee, V. & Sernau, S. (2002), 'Asian Immigrants' Reliance on Social Ties in
a Multiethnic Labor Market', Social Forces, vol 81, no. 8, pp. 281-314.
Sannen, L., Lamberts, M., Morissens, A. & Pauwels, F. (2009), 'De Vlaamse
Integratiekaart Deel III: Naar een Vlaamse Integratiemonitor', Steunpunt
Gelijkekansenbeleid, Antwerpen/Hasselt/Leuven.
Scholz, J. & Lubell, M. (1998), 'Trust and taxpaying: testing the heuristic approach of
collective action', American Journal of Political Science, vol 42, no. 2, pp. 398-417.
Schulz, A., Gravlee, C., Williams, D., Israel, B., Mentz, G. & Rowe, Z. (2006),
'Discrimination, symptoms of depression, and self-rated health among African American
Women in Detroit: Results from a Longitudinal Analysis', American Journal of Public
Health, vol 96, no. 7, pp. 1265-1270.
Schyns, P. & Koop, C. (2010), 'Political distrust and social capital in Europe and the
USA', Social Indicators Research, vol 96, no. 1, pp. 145-167.
Seeman, T.E. (1996), 'Social ties and health: the benefits of social integration', Annals
of Epidemiology, vol 6, no. 5, pp. 442-451.
Shields, M. & Price, S.W. (2002), 'The English language fluency and occupational
success of ethnic minority immigrant men living in English metropolitan areas', Journal
of Population Economics, vol 15, no. 1, pp. 137-160.
Siewiera, B. (1995), 'Immigrés 'sans documents' polonais à Bruxelles', in Immigrés
'sans documents' polonais et latino-américains à Bruxelles, KULeuven Press, Leuven.
Silver, B. (1987), 'Political beliefs of Soviet citizens: sources of support for regime
norms', in Millar, J.R. (ed.), Politics, work and daily life in the USSR: a survey of former
citizens, Cambridge University Press, Cambridge.
Simon, C.J. & Warner, J.T. (1992), 'Matchmaker, matchmaker: the effect of old boy
networks on job match quality, earnings and tenure', Journal of Labor Economics, vol
10, no. 3, pp. 306-330.
215
Skrobanek, J. (2009), 'Perceived discrimination, ethnic identity and the (re-)
ethnicisation of youth with a Turkish ethnic background in Germany', Journal of Ethnic
and Migration Studies, vol 35, no. 4, pp. 535-554.
Slootman, M. & Tillie, J. (2006), Processen van radicalisering. Waarom sommige
Amsterdamse moslims radicaal worden, Instituut voor Migratie- en Etnische Studies,
Amsterdam.
Smith, R. (2003), 'Diasporic membership in historical perspective: comparative insights
from the Mexican, Italian and Polish cases', International Migration Review, vol 37, no.
3, pp. 724-759.
Snel, E., Engbersen, G. & Leerkes, A. (2004), 'Voorbij landsgrenzen. Transnationale
betrokkenheid als belemmering voor integratie?', Sociologische Gids, vol 51, no. 2, pp.
75-100.
Snel, E., Engbersen, G. & Leerkes, A. (2006), 'Transnational involvement and social
integration', Global Networks, vol 6, no. 3, pp. 285-308.
Staiger, D. (1990), 'The effect of connections on the wages and mobility of young
workers'.
Stolle, D., Soroka, S. & Johnston, R. (2008), 'When does diversity erode trust?
Neighborhood diversity, interpersonal trust and the mediating effect of social
interaction', Political Studies, vol 56, no. 1, pp. 57-75.
Stoop, I. (2005), The hunt for the last respondent. Nonresponse in sample surveys,
Social and Cultural Planning Office, Den Haag.
Sumner, W.G. (1906), Folkways: a study of the sociological importance of usages,
manners, customs, mores, and morals, Ginn & Co, Boston.
Swyngedouw, M., De Rycke, L. & Phalet, K. (1999), 'Sociaal-politieke oriëntaties van
Turken, Marokkanen en laaggeschoolde autochtonen in Brussel: economisch en
cultureel conservatisme versus progressiviteit', in Minderheden in Brussel.
Sociopolitieke houdingen en gedragingen, VUBPress, Brussel.
Swyngedouw, M., Phalet, K. & Deschouwer, K. (1999), Minderheden in Brussel,
VUBPress, Brussel.
Tajfel, H. (1981), Human groups and social categories, Cambridge University Press,
Cambridge.
Taylor, D.M., Wright, S.C., Moghaddam, F.M. & Lalonde, R.N. (1990), 'The
personal/group discrimination discrepancy: Perceiving my group, but not myself, to be
a target for discrimination', Personality and Social Psychology Bulletin, vol 16, no. 2, pp.
254-262.
Temple, B. (1999), 'Diaspora, diaspora space and Polish women', Women's Studies
International Forum , vol 22, no. 1, pp. 17-24.
Thomas, W. (1928), The child in America, Knopf, New York.
216
Thomas, W.I. & Znaniecki, F. (1918), The Polish peasant in Europe and America:
monograph of an immigrant group, The Gorham Press, Boston.
Trzebiatowska, M. (2010), 'The advent of the 'EasyJet Priest': Dilemma's of Polish
Catholic integration in the UK', Sociology, vol 44, no. 6, pp. 1055-1072.
Ulbig, S.G. (2005), 'Political realities and political trust: descriptive representation in
municipal government', Paper presented at the annual meeting of the Southwestern
Political Science Association, New Orleans, 23 maart.
Uslaner, E. (2002), The moral foundations of trust, Cambridge University Press,
Cambridge.
Van Craen, M. (2010), Meer kleur op straat. Diversiteit en veiligheid in België en
Nederland, Vanden Broele, Brugge.
Van Craen, M. in druk, 'Determinants of ethnic minority confidence in the police',
Journal of Ethnic and Migration Studies.
Van Craen, M. & Ackaert, J. (2006), De Veiligheidsscan. Instrument voor een lokaal
veiligheids- en leefbaarheidsbeleid, Maklu, Antwerpen.
Van Craen, M. & Vancluysen, K. (2009), 'Beyond national identities: the discontinuous
sense of identity in immigrant communities', XXVI IUSSP International Population
Conference, Marrakech (Morocco), 27.09 - 02.10.
Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007), Voorbij wij en zij? De sociaalculturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat, Vanden Broele,
Brugge.
Van den Bulck, H. (2001), 'Public service television and national identity as a project of
Modernity: The example of Flemish television', Media, Culture and Society, vol 23, no.
1, pp. 53-69.
Van der Gaag, M.P.J. & Snijders, T.A.B. (2004), 'Proposals for the measurement of
individual social capital', in Flap, H.D., Volker, B. (eds.), Creation and returns of social
capital, Routledge, London.
Van der Laan Bouma Doff, W. (2004), 'Begrensd contact. De relatie tussen ruimtelijke
segregatie van allochtonen en de mate van contact met autochtonen', Mens &
Maatschappij, vol 79, no. 4, pp. 348-366.
Van der Loo, H. & van Reijen, W. (1997), Paradoxen van modernisering, Coutinho,
Bussum.
van Dijk, T.A. (1993), Elite discourse and racism, Sage, Newbury Park.
van Doorn, M. (2011), 'Sociaal-culturele positie en religie', in Dourleijn, E., Dagevos, J.
(eds.), Vluchtelingengroepen in Nederland. Over de integratie van Afghaanse, Iraakse,
Iraanse en Somalische migranten, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag.
Van Heuckelom, K. (2008), 'Meiden from Polen, van 'Flikken' tot 'Katarakt'', De Morgen
, 14 March 2008, p. 18.
217
van Oorschot, W., Arts, W. & Gelissen, J. (2006), 'Social capital in Europe:
measurement and social and regional distribution of a multifaceted phenomenon', Acta
Sociologica, vol 49, no. 2, pp. 149-167.
Van Overmeiren, F. (2009), Buitenlandse
arbeidsmarkt, Uitgeverij Larcier, Gent.
arbeidskrachten
op
de
Belgische
van Tubergen, F. (2010), 'Determinants of second language proficiency among refugees
in the Netherlands', Social Forces, vol 89, no. 2, pp. 515-534.
van Tubergen, F. & Kalmijn, M. (2009), 'Language proficiency and usage among
immigrants in the Netherlands: incentives or opportunities?', European Sociological
Review, vol 25, no. 2, pp. 169-182.
Vanbeselaere, N., Lagrou, L., Van de Sande, C., Snauwaert, B. & Soenens, B. (2003),
'Sociale identiteit en belang gehecht aan nationaliteit: een onderzoek bij Marokkaanse
jongeren in België', in Cornelis, E., Foblets, M.-C. (eds.), Migratie, zijn wij uw kinderen?
Identiteitsbeleving bij allochtone jongeren, Acco, Leuven.
Vancluysen, K. & Van Craen, M. (2010), 'Predictors of loneliness among Moroccan and
Turkish minorities living in Belgium', 2nd Equal is not enough Conference, Antwerp
(Belgium), 1-3 December.
Vancluysen, K., Van Craen, M. & Ackaert, J. (2009), Gekleurde steden. Autochtonen en
allochtonen over samenleven, Vanden Broele, Brugge.
Vancluysen, K., Van Craen, M. & Ackaert, J. (2010), 'Taalbeheersing en -gebruik van
Marokkaanse en Turkse allochtonen. Resultaten van de Survey Integratie 2008',
Steunpunt Gelijkekansenbeleid, Antwerpen/Diepenbeek.
Vancluysen, K., Van Craen, M. & Ackaert, J. (2011), 'The perception of neighborhood
disorder in Flemish Belgium: differences between ethnic majority and minority group
members and bearing on fear of crime', Journal of Community Psychology, vol 39, no.
1, pp. 31-50.
Vandezande, V., Fleischmann, F., Baysu, G., Swyngedouw, M. & Phalet, K. (2008), 'De
Turkse en Marokkaanse tweede generatie op de arbeidsmarkt in Antwerpen en Brussel',
Centrum voor Sociologisch Onderzoek (CeSO), KULeuven, Leuven.
Vandezande, V., Fleischmann, F., Baysu, G., Swyngedouw, M. & Phalet, K. (2009),
'Ongelijke kansen en ervaren discriminatie in de Turkse en Marokkaanse tweede
generatie. Resultaten van het TIES-onderzoek in Antwerpen en Brussel.', Centrum voor
Sociologisch Onderzoek (CeSO), KULeuven, Leuven.
Verkuyten, M. (2003), 'Positive and negative self-esteem among ethnic minority early
adolescents: social and cultural sources and threats', Journal of Youth and Adolescence,
vol 32, no. 4, pp. 267-277.
Verkuyten, M. (2006), 'Groepsidentificaties en intergroepsrelaties
Nederlanders', Mens & Maatschappij, vol 81, no. 1, pp. 64-84.
onder
Turkse
Völker, B., Flap, H. & Mollenhorst, G. (2007), 'The Survey of the Social Networks of the
Dutch. Second Wave (SSND2). Data and Codebook', Utrecht University, Utrecht.
218
Vollebergh, W. & Huiberts, A. (1997), 'Stress and ethnic identity in ethnic minority
youth in the Netherlands', Social Behavior and Personality, vol 25, no. 3, pp. 249-258.
Waldinger, R. (1994), 'The making of an immigrant niche', International Migration
Review, vol 28, no. 1, pp. 3-30.
Walters, D., Phythian, K. & Anisef, P. (2007), 'The acculturation of Canadian
immigrants: determinants of ethnic identification with the host society', Canadian
Review of Sociology, vol 44, no. 1, pp. 37-61.
Weijters, G. & Scheepers, P. (2003), 'Verschillen in sociale integratie tussen etnische
groepen: beschrijving en verklaring', Mens & Maatschappij, vol 78, no. 2, pp. 144-157.
Wenzel, J.P. (2006), 'Acculturation effects on trust in national and local government
among Mexican Americans', Social Science Quarterly, vol 87, no. 5, pp. 1073-1087.
Wester-Herber, M. (2004), 'Underlying concerns in land-use conflicts - the role of place
identity in risk perception', Environmental Science & Policy, vol 7, no. 2, pp. 109-116.
White, A. (2010), 'Young people and migration from contemporary Poland', Journal of
Youth Studies, vol 13, no. 5, pp. 565-580.
Whiteley, P.F. (1999), 'The origins of social capital', in J van Deth, M Maraffi, K Newton,
P Whiteley (eds.), Social capital and European democracy, Routledge, London.
Willems, P. (2008), 'Migratiebewegingen in het Vlaamse Gewest in de periode 19972006. SVR-Rapport (2008/2)', Studiedienst van de Vlaamse Regering, Brussel.
Williams, D., Neighbors, H. & Jackson, J. (2003), 'Racial/ethnic discrimination and
health: findings from community studies', American Journal of Public Health, vol 93, no.
2, pp. 200-208.
Wolny, M., Vanhove, T., Peirs, M. & De Roo, P. (2007), 'Gluren bij de nieuwe buren. Een
onderzoek naar Poolse immigratie en haar beeld in de Vlaamse dagbladpers. Beknopt
onderzoeksverslag', Arteveldehogeschool, Gent.
Yip, T., Gee, G.C. & Takeuchi, D.T. (2008), 'Racial discrimination and psychological
distress: the impact of ethnic identity and age among immigrant and United Statesborn Asian adults.', Developmental Psychology, vol 44, no. 3, pp. 787-800.
Zmerli, S. & Newton, K. (2008), 'Social trust and attitudes towards democracy', Public
Opinion Quarterly, vol 72, no. 4, pp. 706-724.
219