klimaat op de kaart

KLIMAAT OP DE KAART
30 voorbeelden van gemeentelijk klimaatbeleid om zo toe te passen
“Het moet! Het kan!”
De meeste wetenschappers zijn het er inmiddels
over eens: de mens beïnvloedt het klimaat.
Volgens berekeningen zal de gemiddelde
temperatuur op de aarde deze eeuw
stijgen met 1,5 tot 6 ° C. De zeespiegel
kan tot tientallen centimeters stijgen.
Reden genoeg voor Nederland om zich
sterk te maken en (de gevolgen van)
klimaatverandering tegen te gaan.
Gemeenten kunnen een belangrijke bijdrage
leveren, samen met inwoners, bedrijven,
provincies en rijk. Als aanbod aan het rijk hebben
gemeentebestuurders concrete acties geformuleerd
om bij te dragen aan de ambities van het kabinet voor
CO2-reductie, duurzame energie, energiebesparing
en het inspelen op klimaatverandering. In hun
‘Verklaring van Texel’ spraken zij onder meer af dat
gemeenten hoge prioriteit geven aan klimaat, een
voorbeeldfunctie vervullen voor burgers en bedrijven,
actief deelnemen aan voorbeeldprojecten van het
Platform Energietransitie Gebouwde Omgeving en
gebruikmaken van stedenbanden om internationaal
aandacht te vragen voor klimaatverandering.
Gemeenten kunnen veel, denk aan:
• goede voorlichting en het aanbieden van op maat
gesneden financieringsmogelijkheden aan burgers
voor energiezuinig wonen;
• realisatie van energiezuinige woningen
en bedrijfsgebouwen via afspraken met
woningcorporaties en projectontwikkelaars;
• stimuleren van duurzame energie en restwarmte,
o.a. via het aandeelhouderschap bij energie- en
afvalbedrijven;
• vervangen van de huidige openbare verlichting door
energiezuinige alternatieven.
Dit boek biedt u tal van voorbeelden van beproefde,
lokale klimaatmaatregelen. Laat u inspireren en werk
mee aan een energie–efficiënt en klimaatbestendig
Nederland!
drs. W.J. Deetman
VOORWOORD
i-BBUVJOTQJSFSFO
FOXFSLNFFBBOFFO
FOFSHJFoFGmDJ¾OU
/FEFSMBOEw
&
drs.W.J Deetman
Voorzitter Vereniging
van Nederlandse Gemeenten
INHOUD(
UITGELICHT(
“Het moet. Het kan!”
2
7PPSXPPSE
“Het moet. Het kan!” door drs. W.J. Deetman 2
,MJNBBUPQEFLBBSU
1 > 5 Woningbouw nieuwbouw 5
6 > 9 Woningbouw bestaande bouw 15
10 > 12 Gemeentelijke gebouwen 23
13 > 15 Openbare verlichting 29
CO2-reductie en
gemeenten
34
*OUFSNF[[P
CO 2-reductie en gemeenten 34
Natte voeten ...of? 35
Natte voeten ...of?
,MJNBBUPQEFLBBSU
16 > 18 Verkeer en vervoer
19 > 22 Bedrijven en agrarische sector
23 > 26 Duurzame energie en restwarmte
27 > 30 Aanpassing aan klimaatverandering
37
43
51
59
"BOEFTMBH
Praktische informatie 66
Slim, slimmer, slimst! dubbelinterview 67
35
Slim, slimmer, slimst!
67
Thema: Woningbouw nieuwbouw
Voorbeeld 1: gemeente Breda
Warmtepomp-project
Projectdoel:3FBMJTFSFOXBSNUFQPNQQSPKFDUWBOFFOVOJFL
HSPPUTDIBBMOJWFBVXPOJOHFO
Aanpak
Herhaalbaarheid
De gemeente Breda hanteert voor locaties boven
tot 10. Meer comfort door minder tochtgevoel en
Het proces kost veel gemeentelijke inspanningen
de 250 woningen een energieprestatie op locatie
stofopdwarreling door laagtemperatuurverwarming
en externe advisering. Houd rekening met publieke
(EPL) van 7, verwoord in de gemeentelijke Nota
en koeling. Bewoners zijn goedkoper uit omdat
huivering en onbegrip voor dit soort nieuwe
Kwaliteit Wonen. Uit een energiestudie voor het
de prijsstijging van het maandelijks vastrecht
technieken. Termijngebonden subsidies (in plaats
project Nieuw Wolfslaar (350 nieuwe woningen)
van de warmtepomp gekoppeld is aan de CBS-
van projectgebonden subsidies) zijn lastig bij
bleek een warmtepompsysteem het meest kansrijk.
index (materialen en arbeid) en niet aan de
herontwikkeling van delen van het project.
De meerkosten voor realisatie wegen hierbij op tegen
energieprijsontwikkeling. Dit project was uniek qua
de meerwaarde van de woningen (koeling, comfort,
schaalniveau en vormt daarmee een overtuigend
Contact
energiebesparing). Gekozen is voor individuele
voorbeeldproject.
• Gemeente Breda, Paul Paree, warmtepompen met collectieve bron op basis
T: 076 5294936, E: [email protected]
van outsourcing (ontzorgen, zekerheid over goed
Betrokken partijen
onderhoud), eigen inkoop elektra (keuzevrijheid), met
• Gemeente Breda: regie, randvoorwaardestellend.
een contract voor 30 jaar.
• Ontwikkelaars en woningcorporaties: realisatie.
• Energiebedrijf: uitvoering, voorlichting.
Resultaat
• Klimaatadviseur SenterNovem, Matthijs van Gent, E: [email protected]
Meer details
www.vng.nl/klimaat
25% CO2-reductie t.o.v. energieprestatiecoëfficiënt
Investeringen
(EPC) 1,0 (de standaardnorm voor
De extra investering per woning bedroeg ` 2.270,
nieuwbouwwoningen in het Bouwbesluit tot 2005,
die globaal gedekt werd door een BSE-subsidie (het
daarna aangescherpt tot 0,8). Bij deze EPC was
voormalige Besluit Subsidies Energieprogramma’s) en
uitgegaan van EPL 7, een goede score op een schaal
het programma Warmtepompen, een demoproject.
www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden
5
Thema: Woningbouw nieuwbouw
Voorbeeld 2: gemeente Culemborg
Wonen, werken
én recreëren
Projectdoel:&FOJOUFHSBBMPOUXPSQFOXJKLJOFFOFDPMPHJTDI
TUBETMBOETDIBQTUFEFOCPVXMBOETDIBQNPCJMJUFJU
QBSUJDJQBUJFDPNNVOJDBUJFLFOOJTPWFSESBDIUFOFSHJFFO
XBUFSCFIFFSFOLFUFOCFIFFS
Aanpak
Resultaat
Herhaalbaarheid
Integrale planvorming en samenwerking van
De CO2-reductie over het gehele project is niet aan
Dit voorbeeldproject bevat verschillende elementen
alle disciplines is een hoofdkenmerk van deze
te geven. Het project heeft, na goede afstelling van
die andere gemeenten kunnen benutten. Om een
wijk. Dit hield mede verband met het zeer hoge
de installaties en rekening houdend met verschillend
paar te noemen: stedenbouwkundig ontwerp,
ambitieniveau, de grensverleggende techniek en de
stookgedrag van bewoners, goede energiezuinige
bewonersparticipatie, energiemaatregelen,
bewonersinvloed.
woningen opgeleverd.
materiaalgebruik, kringloop, bewonersbeheer.
Energetische maatregelen:
Betrokken partijen
Contact
• actieve en passieve zonne-energie (zonlicht bewust
Gemeente Culemborg, Stichting E.V.A., Provincie
• Gemeente Culemborg, M. Bonouvrie, bouwen);
Gelderland, Woningcorporatie BetuwsWonen,
• isolatiezone dmv (verdiepingshoge) serres;
Bewonersvereniging EVA-Lanxmeer (BEL),
• windenergie en biogas (in ontwikkeling);
Waterbedrijf Vitens, Waterschap Rivierenland, NUON/
• zonnecellen (PV) tussen 5 – 15 m2 (dakdekkend);
GGR-Gas.
isolatie;
T: 0345 568506, E: [email protected]
• Klimaatadviseur SenterNovem, Marelo Bernardina,
E: [email protected]
• vermindering van de energievraag door uitstekende
• laagtemperatuursysteem met wandverwarming,
T: 0345 477882, E: [email protected]
• Stichting EVA, Mevr. M. Kaptein, Investeringen
De kosten om de bouwplannen te kunnen
Meer details
ontwikkelen zijn onderdeel van de koopprijs.
www.vng.nl/klimaat
• mechanische ventilatie met warmteterugwinning;
Verder zijn er diverse subsidies verstrekt van VROM,
www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden
• warmwatervoorziening, door zonneboiler met gas-
SEV (Stuurgroep Experimentele Volkshuisvesting),
aangevuld met vloerverwarming;
naverwarming.
SenterNovem en het Waterschap Rivierenland.
De SEV subsidie bedroeg bijvoorbeeld `200.000.
De meerkosten zitten vooral in de planontwikkeling
(overleg, inhuur externen.)
7
foto’s: J.A.M.Y. Spijkerman
Thema: Woningbouw nieuwbouw
Voorbeeld 3: gemeente Smallingerland
Particulier
nieuwbouwadvies
Projectdoel:8JFJO4NBMMJOHFSMBOEFFOOJFVXFXPOJOH
CPVXULSJKHUFFOA"EWJFTPQNBBUBBOHFCPEFO/BFFOFFSTUF
LFOOJTNBLJOHWPMHUEFTHFXFOTUFFOUXFFEFNFFS
HFEFUBJMMFFSEBEWJFT
Aanpak
Resultaat
Herhaalbaarheid
Het advies is onderdeel van de subsidieregeling
‘Advies op maat’ is een succesvolle aanvulling op
Hoewel EPC-verlagende maatregelen doorgaans
Duurzaam Bouwen. Een adviesbureau:
de subsidieregeling voor EPC-verlaging. Particuliere
rendabel zijn, is de subsidieregeling een belangrijke
1. bespreekt het bouwplan met de particuliere
nieuwbouwers in dorpen maken duidelijk meer
aanvullende stimulans. Smallingerland zint op
bouwer. Aan de hand van de door de bouwer
gebruik van het advies dan nieuwbouwers in de
aanvullende stimuleringsmaatregelen voor de
aangeleverde tekeningen en berekening van
hoofdplaats Drachten. In Drachten kiezen veel
hoofdplaats Drachten.
de energieprestatiecoëfficiënt (EPC) worden
particulieren voor een cataloguswoning, waarbij de
mogelijkheden voor energie-optimalisatie
verkoper voor elke wijziging een flinke meerprijs
Contact
onderzocht;
vraagt.
• Coördinator Duurzaam Bouwen gemeente
Smallingerland, Frank van den Haak, 2. ondersteunt de particuliere bouwer in gesprek met
aannemer, installateur of architect;
3. ondersteunt de particuliere bouwer met controle
van uitgebrachte offertes.
Betrokken partijen
Gemeente, adviseur bouwkunde + communicatie van
bureau Invent.
T: 0512 581367, E: [email protected]
• Klimaatadviseur SenterNovem, Elwin Baris,
E: [email protected]
Het adviesgesprek moet plaatsvinden voordat de
Investeringen
nieuwbouwplannen definitief zijn. Daarom geeft
Smallingerland heeft een medewerker Duurzaam
Meer details
de gemeente het adviesbureau de NAW-gegevens
Bouwen voor een halve dag per week. Het aantal
www.vng.nl/klimaat
van kopers van gemeentekavels. Zij zijn vooraf
uren voor ‘Advies op maat’ is niet bijgehouden.
www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden
ingelicht. Bouwers op niet-gemeentekavels worden
De adviseur van Invent rekende voor de eerste
doorgegeven zodra zij via het aanvragen van een
gesprekken ` 500 per woning. Eventuele
vergunning bekend zijn bij de gemeente.
vervolggesprekken kostten ` 185.
9
Thema: Woningbouw nieuwbouw
Voorbeeld 4: gemeente Overbetuwe
Energiezuinige
nieuwbouwwoningen
Projectdoel:%FHFNFFOUFSFBMJTFFSUFFOEVVS[BNFXPPOXJKL
AU3JFTIPVUNFUPOEFSNFFSXPOJOHFOWPPS[JFOWBOFFO
JOEJWJEVFFMFOFSHJFFOXBUFSCFIFFSTZTUFFN.FUTQFDJBMF
BBOEBDIUWPPSLFOOJTPWFSESBDIUUFOBBO[JFOWBOEF
UPFQBTTJOHWBOFFOEVVS[BBNFOFSHJFDPODFQU
Aanpak
Betrokken partijen
Herhaalbaarheid
• Samenwerking met alle betrokken bouwpartijen en
Gemeente, Waterschap Rivierenland, ontwikkelaar/
• Verdeel verantwoordelijkheden over alle betrokken
de gemeente Overbetuwe door het gehele proces.
• Doelstellingen in overleg bepaald (multidisciplinair
team).
uitvoerder Pepping Bouw BV, leverancier
energiesysteem Itho BV, installateur Tibo-Veen,
• Stel de bewoner centraal.
communicatieadviseur De Kok & Partners.
• Benoem projecttrekkers en doorzetters (ambtelijk &
politiek).
• Bouwen in bouwteamverband, gezamenlijke
Investeringen
doelstelling in uitvoering.
• Individueel systeem benadrukken individuele
verantwoordelijkheid koper.
• Een leverancier voor het gehele systeem,
Meerkosten energiesysteem:
• Neem gezamenlijk verantwoordelijkheid voor het
totaal.
• ` 2.793.471 totale energieconcept;
• Zorg voor open communicatie.
• ` 50.000 zonneboilers;
• Licht bewoners voor over het gebruik van hun
• ` 195.103 kennisoverdracht.
korte communicatielijnen voorkomen
partijen.
klimaatsysteem.
vertragingsproblemen.
• Kennisoverdrachttraject in projectteam.
Een deel van de kosten is gedekt met subsidies van
Contact
SenterNovem.
• Pepping Bouw bv, Emile van Niekerk,
Resultaat
• Energieprestatiecoëfficiënt (EPC)
T: 0416 548548, E: [email protected]
0.7 (t.o.v. EPC 1
3
• jaarlijkse energiebesparing 180.000 m gas, CO2
reductie ± 324 ton/jaar;
• 20-tal workshops voor ambtelijke, bestuurlijke en
uitvoerende partijen.
Onderstaande uren zijn de extra uren naast de
normale FTE’s in een standaard bouwproces
standaard tot 2005);
• Klimaatadviseur SenterNovem, Ruud van Gisteren,
E: [email protected]
(zonder duurzaam energiesysteem) door de
verschillende bouwpartners en partners bij het
Meer details
kennisoverdrachtproject:
www.vng.nl/klimaat
• 250 uur voorbereiding;
www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden
• 500 uur realisatie;
• 1500 uren nazorg/kennisoverdracht (workshops,
voorlichting/instructie bewoners, brochure, website).
11
Thema: Woningbouw nieuwbouw
Voorbeeld 5: gemeente Apeldoorn
Zonnewoningen
Projectdoel:)FUSFBMJTFSFOWBO[POOFXPOJOHFOJO
XPPOXJKL&JLFOIBHFWPMHFOTIFUJOTQFDUJFDFSUJmDBBU
;POOFXPOJOHCFPPSEFMJOHTSJDIUMJKO#3-
Aanpak
Betrokken partijen
Herhaalbaarheid
Behalve een zongerichte verkaveling werd de
Zonnewoning-projecten zijn een initiatief van
Voor gemeenten is het keurmerk Zonnewoning
architect verzocht om de eisen van het keurmerk in
negentien projectontwikkelaars en adviesbureau
een adequaat instrument om invulling te geven
het ontwerp te verwerken.
Ecofys. Zij volgen de ontwikkeling van het keurmerk
aan klimaatbeleid. Na overeenstemming met de
Zonnewoning door het Wereld Natuur Fonds,
ontwikkelaar is handhaving van het klimaatbeleid
Resultaat
SenterNovem en SKW Certificatie. BAM Vastgoed
een kwestie van het opvragen van een kopie
De gerealiseerde energieprestatiecoëfficiënt (EPC
nam de bevindingen en aanbevelingen uit project
van het inspectiecertificaat, uitgegeven door een
0,73) is inclusief toepassing van passieve zonne-
Eikenhage mee in haar reguliere ontwerp- en
onafhankelijk bureau.
energie en zonneboilers. Dit resulteert automatisch in
bouwproces.
Contact
lagere energielasten. De woningen zijn comfortabel
door voldoende daglicht en beperking van
Investeringen
temperatuuroverschrijding in de zomer. Zij voldoen
Geschatte meerkosten per woning t.o.v. EPC
aan de Maatlat Duurzaam Bouwen en komen
1.0 bedragen ` 6.850 (prijspeil 2004, inclusief
daardoor in aanmerking voor groenfinanciering (lees:
opslagen, inclusief BTW, exclusief subsidies). De
lagere hypotheeklasten). Het keurmerk Zonnewoning
woning verbruikt circa 25% minder energie dan een
eist dat de bewoners een handleiding krijgen die
standaardwoning (conform Bouwbesluit) en komt in
hen wijst op de werking en het gebruik van de
aanmerking voor groenfinanciering. De jaarlijkse CO2-
(bijzondere) installaties en de duurzame maatregelen.
reductie is circa 1185 kg per woning.
Al het hout in de woning heeft het FSC-keurmerk.
• Adviesbureau Ecofys, dhr. A. van de Bree,
T: 030 2808420, E: [email protected]
• Gemeente Apeldoorn, Theo van Es,
T: 055 5802322. E: [email protected]
• Klimaatadviseur SenterNovem, Frank Mathissen,
E: [email protected]
Meer details
www.vng.nl/klimaat
www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden
13
foto’s: Theo van Es
Thema: Woningbouw bestaande bouw
Voorbeeld 6: provincie Groningen
Wonen ++
Projectdoel:(F[POEFOFOFSHJF[VJOJHXPOFO[POEFS
MBTUFOWFS[XBSJOH
Aanpak
Betrokken partijen
Wonen++ richt zich op een moeilijk te bereiken
Provincie Groningen, Groninger gemeenten,
kostenneutraal aan te bieden steeds gemakkelijker te
doelgroep: particuliere woningbezitters. Wonen++
Energieconvenant Groningen, EPA-adviseurs en
realiseren. Veel mensen ervaren het zelf financieren
focust daarbij op bestaande woningen van voor circa
adviesbureau Ecofys.
van het energieprestatie-onderzoek als een drempel.
De provincie neemt nu een deel van de kosten op
1985. Veel van deze woningen kampen met isolatie-,
vocht-, tocht- en ventilatieproblemen. Gevolg is
Investeringen
een hoog energieverbruik. Er wordt een passend
• Geld: budget circa ` 25.000 per deelnemende
zich. Dit heeft gevolgen voor de budgettering.
financieringsconcept aangeboden: de opbrengst
gemeente, grotendeels voor energieonderzoek en
Contact
van de beoogde energiebesparing dekt de hogere
communicatie (voorlichtingsavonden, mailings,
• Provincie Groningen, Emiel Adema, (hypothecaire) investeringslasten.
etc.).
• Tijd: coördinatie provincie Groningen 600 uur op
Resultaat
jaarbasis, organisatie per deelnemende gemeente
Van de 500 onderzochte woningen (voorjaar 2007)
100 uur.
T: 050 3164997, E: [email protected]
• Ecofys BV, Arjin van As, T: 030 280z8326,
E: [email protected]
• Klimaatadviseur SenterNovem, Elwin Baris,
E: [email protected]
zijn ruim 200 huishoudens overgegaan tot het nemen
van maatregelen. Dit bespaart ongeveer 200 ton
Herhaalbaarheid
CO2 op jaarbasis (ca. 10-30% energiebesparing per
Wonen++ krijgt al navolging in Drenthe en in de
Meer details
woning). Daarnaast blijkt een groot aantal mensen
Randstad; de provincie Groningen breidde Wonen++
www.vng.nl/klimaat
na het gepresenteerde onderzoeksrapport zelf
uit met behulp van een EU-subsidie (Intelligent Energy
www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden
maatregelen te nemen. Zodoende worden problemen
for Europe, IEE) om nog eens 32.000 huishoudens
met vocht, tocht etc. opgelost en energiebesparing
aan te schrijven voor deelname. Door de stijgende
bereikt.
energielasten is de doelstelling om de maatregelen
15
“Een lagere energierekening voor
huishoudens met een laag inkomen” (
Thema: Woningbouw bestaande bouw
Voorbeeld 7: gemeente Utrecht
Energiebesparing
huishoudens
Projectdoel:)FMQEFSUJFOEVJ[FOEIVJTIPVEFOTNFUFFOMBBH
JOLPNFOIVOFOFSHJFSFLFOJOHUFWFSMBHFO)FUQSPKFDUCJFEU
XFSLHFMFHFOIFJEWPPSPOHFWFFSCJKTUBOETHFSFDIUJHEFO
Aanpak
• Persoonlijk energieadvies met een gratis
energiebespaarbox aan huis.
• Coachingstraject voornamelijk gericht op allochtone
SME (energiebesparing, communicatie). De uitvoering
partijen met ervaring en expertise die gemeenten
van het huis- aan- huisproject is in handen van het
gericht kunnen ondersteunen. Belangrijke tip voor de
plaatselijke reïntegratiebedrijf.
gemeente zelf is om eerst op zoek te gaan naar
win-/winsituaties binnen de eigen organisatie:
vrouwen.
• Milieucursus als keuzeonderdeel van de
inburgeringcursussen.
Investeringen
bestaan er armoede-, -reïntegratie- of
VROM (Tender Energiebesparing Lage Inkomens
inburgeringprogramma’s waarop kan worden
(TELI)) stelde voor het project een subsidie
aangesloten? Gebruik ze dan!
Beoogd Resultaat
beschikbaar van ` 450.000. De gemeente zette
Het project startte in 2006 en loopt door tot
` 250.000 extra in. Met de extra middelen kon het
Contact
oktober 2007. Beoogde jaarlijkse CO2-besparing
project van 5700 huishoudens (TELI doelstelling)
• Gemeente Utrecht, Inge van de Klundert,
is circa 12.000 ton. Huishoudens met een laag
worden opgeschaald naar 13.000 huishoudens. De
inkomen besparen ongeveer ` 100 op hun jaarlijkse
gemeente steekt ongeveer 400 uur in dit project.
energierekening als ze de tips toepassen. Beoogd
De laatste tender van de TELI regeling is in 2006
doel is verder de projectmedewerkers te laten
opengesteld.
T: 030 2864115, E: [email protected]
• Klimaatadviseur SenterNovem, Marelo Bernardina,
E: [email protected]
Meer details
doorstromen naar een reguliere baan.
Herhaalbaarheid
www.vng.nl/klimaat
Betrokken partijen
Het project is eenvoudig in alle soorten en maten
www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden
De gemeente Utrecht werd op verschillende
te kopiëren voor gemeenten die een financieel
onderdelen ondersteund door adviseurs Ecofys en
budget kunnen vrijmaken. Nederland kent meerdere
17
“Naar ‘n 70% lagere CO2-uitstoot
dan in de oude situatie ” (
Thema: Woningbouw bestaande bouw
Voorbeeld 8: gemeente Haarlem,
(Schalkwijk)
Warmtevoorziening
flatwoningen
j
*OIFUQSPKFDUA.FHB8BUUIFCCFO
Q K
H
nBUXPOJOHFOFFOEVVS[BNFXBSNUFWPPS[JFOJOHHFLSFHFO
n
H
[POEFSEFIVVSMBTUFOUFWFSIPHFO
Aanpak
• Er werden drie werkgroepen ingesteld: financiën,
communicatie en techniek.
• De drie betrokken corporaties voerden individuele
gesprekken met de bewoners.
• De werkzaamheden binnen een woning vergde
twee dagen.
totale energiebesparing bedraagt circa 50%. Door
bijdrage van de gemeente bedroeg ` 226,890 en 250
de besparende maatregelen en het toepassen van
uren.
zonnewarmte is de CO2-uitstoot van het totale
project zo’n 70% lager dan in de oude situatie. Het
Herhaalbaarheid
project had voor de bewoners geen huurverhoging
De voorbereidende werkzaamheden leverden
tot gevolg.
veel overlast op voor de bewoners. Dit trok een
Betrokken partijen
aannemers. Bij de uitvoering werkte iedere corporatie
Drie woningcorporaties (Elan, de Woonmaatschappij
met een eigen aannemer. Dit is niet aan te raden.
zware wissel op hun vertrouwen in corporaties en
• Tijdens de werkzaamheden konden bewoners naar
een ‘vluchtwoning’.
• De energiekosten zijn bepaald op basis van
de kosten voor een individuele centrale
verwarmingsinstallatie met hoog rendement.
Resultaat
en Pré Wonen), energiebedrijf ENECO/ECO Energy en
gemeente Haarlem. Bewoners werden gekend in hun
Contact
wensen. Rijk en provincie waren met name financieel
• Gemeente Haarlem: Theo Elfrink, T: 023 5114597
betrokken.
• Pré Wonen: Albert Laterveer, T: 088 7700023
De vermeden CO2 uitstoot van het project is 284,5
• Klimaatadviseur SenterNovem, Myrthe Stevens,
ton/jaar. Uit een energieprestatieadvies (EPA) volgde
Investeringen
E: [email protected]
een energie-index (EI) in de uitgangssituatie van
De totale kosten van het project bedroegen circa
gemiddeld 1,33. In de nieuwe situatie daalde die tot
` 47.500 per woning, inclusief BTW en advies.
Meer details
0,76. In de nieuwe situatie gebruiken de woningen
Het aantal woningen is 382. Om de beoogde
www.vng.nl/klimaat
slechts 1.050 kubieke meter gas per woning per
nulexploitatie te kunnen halen, moeten de woningen
www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden
jaar, waarvan 80% duurzaam wordt opgewekt. De
minimaal vijftien jaar worden doorgeëxploiteerd. De
19
“Afspraken in organisatie en beleid
effectief en concreet bestendigd” (
Thema: Woningbouw bestaande bouw
Voorbeeld 9: gemeente Tilburg
Energieconvenanten
met corporaties
Projectdoel:&OFSHJFCFTQBSJOHJOEFTPDJBMFXPOJOHCPVXJO
DPNCJOBUJFNFUDPNGPSUWFSIPHJOHFOXPPOMBTUFOWFSMBHJOH
Aanpak
In 2000 sloten de gemeente Tilburg, woningstichting
Oud-wethouder Visschers:
Herhaalbaarheid
Breburg en energiebedrijf Essent een eerste
‘De energieconvenanten tonen de kracht van de
In een aantal andere plaatsen zijn inmiddels ook
energieconvenant. Het werd een succes en leidde
samenwerking.’
al vergelijkbare convenanten gesloten. Kritische
tot het tweede akkoord, waaraan nog eens drie
succesfactoren van de Tilburgse aanpak zijn:
corporaties deelnamen. Zo ontstond gedeelde
Betrokken partijen
• initiatief vanuit de gemeente;
informatie en een gezamenlijke ‘taal’. Er volgden
Gemeente Tilburg, woningstichtingen
• concrete en haalbare ambities;
concrete maatregelen en een derde convenant op rij,
WonenBreburg, TIWOS, TBV Wonen en St.Lambertus,
• kleinschalig; praktische doelen en campagnes;
voor bestendiging van de afspraken in organisatie en
energiebedrijf Essent en bewoners.
• kleinschalig;
beleid.
• van concreet en praktisch naar concreetheid in
Investeringen
beleid;
Resultaat
Het derde convenant kent een projectstructuur. De
Het eerste convenant bevestigde een aantal
tijdsbesteding van stuurgroepleden (24 uur/jaar) is
afspraken om energie te besparen. Het tweede
onderdeel van hun reguliere werkuren. Dat geldt ook
Contact
convenant leverde 16.000 energieprestatieadviezen
voor de projectgroepleden (60 uur). Projectleider:
• Gemeente Tilburg, Pieter Biemans, T: 013 5429213,
(EPA) op, corporaties zetten energiemaatregelen in
één dag/week. Voorzitter: 100 uur. De kosten voor
hun onderhouds-, renovatie- en nieuwbouwplannen,
projectcoördinatie komen goeddels uit een Europees
en op diverse flatgebouwen werden zonne-
fonds (IEE), de rest (communicatie, kennisoverdracht)
energiesystemen geplaatst. En een speciaal E-team
wordt gelijkelijk verdeeld over alle deelnemers.
informeerde huurders over energiebesparing. Het
Kosten gemeente: ` 8.690, corporaties: ` 16.310.
• commitment bij de convenantspartners.
E: [email protected]
• Klimaatadviseur SenterNovem, Ruud van Gisteren,
E: [email protected]
Meer details
huidige (derde) akkoord gaat over inpassen en
www.vng.nl/klimaat
verankeren van de afspraken in het dagelijks werk.
www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden
21
“Visitekaartje met voorbeeldfunctie” (
Thema: Gemeentelijke gebouwen
Voorbeeld 10: gemeente Den Haag
Duurzaam en
energiezuinig stadsdeelkantoor
Projectdoel:.FUIFUOJFVXFTUBETEFFMLBOUPPS
-FJETDIFOWFFO:QFOCVSHJMMVTUSFFSUHFNFFOUF%FO)BBHIBBS
EPFMTUFMMJOHAIFUPQEVVS[BNFXJK[FWPSNHFWFOWBOEFTUBE
#JOOFOEJUHFCPVXSJDIUNFO[JDINFUOBNFPQ
FOFSHJF[VJOJHIFJEHF[POECJOOFOLMJNBBUFOWFSBOUXPPSE
NBUFSJBBMHFCSVJL
Aanpak
Uitgenodigde partijen konden plannen indienen die
Wethouder Peter Smit:
kosteneffectieve realisatie van het stadsdeelkantoor is
leidden tot een energiegebruik dat 20% lager moest
‘Dit soort initiatieven past binnen de Haagse
het van belang dat de partij die extra investeert ook
zijn dan de landelijke norm. Kern van een duurzaam,
ambities om CO2-neutraal te worden. Ik hoop dat
direct profiteert.
energiezuinig gebouw is een goede afstemming van
milieuvriendelijke bouwtechnieken navolging krijgen
bouwkundige maatregelen (zoals milieuvriendelijke
in andere steden.’
isolatie en de benutting van natuurlijk zonlicht) en
• Gemeente Den Haag, Klantenservice Facilitaire
klimaatinstallaties (zoals systemen voor ventilatie,
Betrokken partijen
verwarming en koeling).
Het ontwerp van Kanters Projectontwikkeling en EGM
Architecten kwam op zowel het aspect esthetiek als
Het gekozen klimaatsysteem werkt op basis van
Contact
Dienst, T: 070 353 2455
• Klimaatadviseur SenterNovem, Marion Bakker,
E: [email protected]
duurzaam bouwen & milieu als beste uit de bus.
Meer details
natuurlijke ventilatie. Voor verwarming en koeling van
het gebouw wordt betonkernactivering toegepast
Investeringen
www.vng.nl/klimaat
in combinatie met warmte- en koudeopslag in de
Totale kosten voor Den Haag: ` 8.200.000.
www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden
bodem.
Herhaalbaarheid
Resultaat
De extra bouwkundige maatregelen en duurzame
Het stadsdeelkantoor kan 85% van het jaar zonder
energie-installaties leveren tijdens de exploitatie
fossiele brandstoffen. Dat betekent een CO2-reductie
financiële besparingen op, maar vergen tijdens de
van 165 ton.
realisatie extra investeringen. Voor een succesvolle,
23
“Een beter binnenmilieu en een oplossing
voor het doorgaans hoge energiegebruik” (
Thema: Gemeentelijke gebouwen
Voorbeeld 11: Gravenburg,
gemeente Groningen
Duurzame school
Projectdoel:3FBMJTFSFOWBOFFONPEFMTDIPPMNFUFFO
FOFSHJFQSFTUBUJFDP¾GmDJ¾OU&1$
NFUBBOWVMMFOE
NPOJUPSJOHWBOFOFSHJFWFSCSVJLCJOOFOLMJNBBUDPNGPSUFO
LPTUFOSFEVDUJFJOEFHFCSVJLTFOFYQMPJUBUJFGBTF
Aanpak
Binnen de sector onderwijs wordt de school - ook
stadsgrenzen hebben, omdat we het probleem van
De meerkosten voor technische realisatie vormen
voor de gebruikers - een voorbeeld van nieuwe
het binnenmilieu in scholen en het doorgaans hoge
circa 5% van de totale bouwkosten (voor een
bouw- en installatietechnieken. Het energieconcept
energiegebruik kunnen oplossen.’
voorbeeldproject zeer redelijk).
met warmte-/koudeopslag, balansventilatie
Betrokken partijen
Herhaalbaarheid
met warmteterugwinning en ypsilonbeglazing.
• Opdrachtgever: Gemeente Groningen
De herhaalbaarheid is technisch gezien groot. De
Deze combinatie zorgt voor energiebesparing
• Architect en bouwdirectie: Team 4 architecten
financiële haalbaarheid moet zich nog bewijzen,
bestaat uit betonkernactivering in combinatie
en een gezond, aangenaam binnenmilieu. De
kennisoverdracht van het project richt zich zowel
intern op de gemeente, als extern naar betrokkenen
bij utiliteitsbouw en scholen.
Groningen
• Adviseur Installatie: Adviesbureau Van der Weele
Groningen
opbrengst vertaald in gezondheid, CO2-reductie en
comfort ook mogelijk moet zijn.
• Hoofdaannemer: BAM Utiliteitsbouw regio noord
Groningen
Resultaat
• E-installateur: Leijdsman elektro Groningen
De school is een zichtbare aanjager voor overige
• W-installateur: Hamer installatietechniek Apeldoorn
gemeentelijke klimaatdoelstellingen. De beoogde
• Aannemer Schoolwierden en omgevingsplan:
CO2-besparing is 64,8 ton per jaar. Met de
maar de verwachting is dat dit gezien de duurzame
Grontmij
Contact
• Gemeente Groningen, Lotus van Nes, T: 050 3671297, E: [email protected]
• Klimaatadviseur SenterNovem, Elwin Baris,
E: [email protected]
realisatie van het project vergaart de gemeentelijke
organisatie kennis van de nieuwe technieken,
Investeringen
Meer details
voorfinancieringsconstructies en energiebeheer.
• Totaal geraamde bouwkosten: ` 4.863.530
www.vng.nl/klimaat
• Meerkosten: ` 311.000
www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden
Wethouder Jannie Visscher (Groningen):
‘Ik ben erg blij dat we dit project binnen de
25
“De noodzaak van goed
onderbouwd cijfermateriaal” (
Thema: Gemeentelijke gebouwen
en voorzieningen
Voorbeeld 12: Regio Eindhoven
Energiemanagementsysteem
Projectdoel:$PODSFUFCFTQBSJOHL8I$0FNJTTJFTFO SFBMJTFSFOWPPSUXJOUJHHFNFFOUFOPQWFSCSVJLWBOFMFLUSB
HBTFOXBUFS%FWFSCSVJLTHFHFWFOTXPSEFONFUFFOTQFDJBBM
NPOJUPSJOHTZTUFFNWFSXFSLUJOFFOIBOEJHBDUVFFMPWFS[JDIU
%FFMOFNFSTLVOOFOCFMBOHSJKLFCFIFFSTJOGPSNBUJFSBBEQMFHFO
WJBJOUFSOFUFOIFCCFOEFCFTDIJLLJOHPWFSFFOEFTLVOEJHF
&OFSHJF$PBDI
Aanpak
Herhaalbaarheid
Door een gebrek aan inhoudelijke kennis en
Trix Houthooft – Stockx (Wethouder gemeente
Servicepunt Energie kan Zuid Nederland bedienen.
capaciteit slaan energieregistraties in individuele
Helmond en bestuurlijk voorzitter van SRE
Andere regio’s kunnen zelf een dergelijk
gemeenten niet aan. Regionale samenwerking biedt
Milieudienst – Servicepunt energie):
systeem opzetten. Hierbij kan de regio of een
een oplossing. Het Servicepunt Energie zette daarom
‘Meten = Weten: met goed onderbouwd
centrumgemeente als trekker optreden. Servicepunt
een regionaal energiebeheerssysteem op, met gebruik
cijfermateriaal is het veel makkelijker om binnen
Energie kan hierbij ondersteunen. De jaarlijkse kosten
van het softwarepakket Erbis.
gemeenten energiebesparingsprojecten van de grond
van de gevolgde werkwijze blijven onder de 5%
te krijgen.’
grens van potentiële opbrengsten.
Verschillende ingewikkelde en tijdrovende
Betrokken partijen
Contact
procedures blijven gemeenten bespaard, want SRE-
SRE, deelnemende gemeenten, nutsbedrijven.
• www.mijngemeentebespaartenergie.nl
Resultaat
energiemanagement levert:
• verbruiken per kwartaal, maand, dag, uur of
kwartier, uitgesplitst naar piek en dal;
• Energie Coach: Y. Marijnissen, T: 040 2594449,
Investeringen
Deelname behelst een instapbedrag en jaarlijkse
E: [email protected]
• Klimaatadviseur SenterNovem, René Schellekens, E: [email protected]
• verbruiken uitgesplitst naar energiesoort;
abonnementskosten. De jaarlijkse gezamenlijke
• contractvermogen en daadwerkelijk vermogen;
abonnementskosten bedragen ` 200.000. Dit wordt
• uitgesplitste kosten leveranties en netwerkbeheer;
verdeeld over de gemeenten, op basis van inwonertal.
Meer details
• totale kosten (factuurcontrole!);
De terugverdientijd is kort, de gemiddelde besparing
SRE Milieudienst – Servicepunt Energie
• informatie over energiemanagement en
is al gauw vijf procent.
www.vng.nl/klimaat
bespaartips;
www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden
• benchmark;
• helpdesk functie.
27
“Een energiereductie van 50% bij
een extra lichtopbrengst van 20%” (
Thema: Openbare verlichting
Voorbeeld 13: gemeente Tilburg
Slimme
straatverlichting
Projectdoel:;PFLNBOJFSFOPNTUSBUFOATOBDIUT[PEBOJHUF
WFSMJDIUFOEBUCJKIFU[FMGEFWFSMJDIUJOHTOJWFBVFFOIPFWFFMIFJE
FOFSHJFXPSEUCFTQBBSEEJFHFMJKLJTBBOIFUFOFSHJFWFSCSVJL
WBODPOUJOVCSBOEFOEFWFSMJDIUJOH
Aanpak
de uitgespaarde elektriciteit bedraagt de jaarlijkse
Onderzoek bij het overwegen van dimmers of het
‘s nachts volledig inschakelen van alle verlichting
CO2-reductie ca. 85 ton. De resultaten geven aan
verlichtingsnet geschikt is. Overleg daarvoor met de
(X kWh/jaar).
dat opschalen mogelijk is. Waar de verlichting aan
netbeheerder.
1. Onderzoek het energetisch effect van het
2. Onderzoek een hoofdweg in het centrumgebied
met een hoog gewenst verlichtingsniveau.
3. Zoek de sterkst verouderde type armaturen en/of
vervanging toe is, worden tegenwoordig moderne
lampen en armaturen geplaatst, die bovendien
Contact
’s nachts te dimmen zijn.
• Gemeente Tilburg, Ingenieursbureau, Jos van
Groenewoud, T: 013 5495599, lichtbronnen.
4. Stel het energieverbruik in de bestaande en nieuwe
situatie vast.
5. Stel de energiewinst in dit project vast (Y kWh/
Gemeentelijke afdelingen Openbare Werken Tilburg
(tegenwoordig het ingenieursbureau) en Dienst
E: [email protected]
• Klimaatadviseur SenterNovem, Ruud van Gisteren,
E: [email protected]
Beleids Ontwikkeling (afdeling Milieu).
jaar).
6. Als Y
Betrokken partijen
Meer details
X , opdracht uitvoeren. Zo niet: zoek
volgende (hoofd)weg in centrum.
Herhaalbaarheid
www.vng.nl/klimaat
Naast de energetische aspecten worden de totale
www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden
Resultaat
exploitatiekosten in positieve zin beïnvloed door
In dit project werden 70 lichtpunten vervangen.
zowel preventief als correctief onderhoud. In dit
De besparing bedraagt circa 150.000 kWh/jaar.
voorbeeldproject was het mogelijk om uitsluitend
Dit betekent een energiereductie van 50%, bij
armaturen uit te wisselen en de lichtmasten te
een extra lichtopbrengst van 20%. Op basis van
handhaven. Dit heeft de projectkosten uiteraard
beperkt.
29
“Zelfcontrolerende systemen bieden
méér voordelen” (
Thema: Openbare verlichting
Voorbeeld 14: gemeente Leiden
Dimbare
openbare verlichting
Projectdoel:#F[VJOJHFOWBOFOFSHJFCFTQBSJOH
POEFSIPVETLPTUFOFONJOEFSBGWBM
Aanpak
Herhaalbaarheid
Verlichting op doorgaande wegen binnen een
signaleert wanneer een storing plaatsvindt en ook of
De extra uitgaven zijn binnen vijf jaar terugverdiend.
gemeente is over het algemeen gedimensioneerd op
een lamp het binnen afzienbare tijd zal begeven. Voor
Kosten kunnen verder worden gedrukt als
het gebruik van de weg tijdens de spits (de grootste
een anonieme weg waar iedereen gebruik van maakt,
aanleg van het systeem samenvalt met andere
verkeersdrukte). Wanneer de drukte gedurende de
maar waar niemand zich verantwoordelijk voor
reconstructiewerkzaamheden. De synergievoordelen
avond en de nacht afneemt, kan ook de verlichting
voelt is een zelfcontrolerend systeem een prettige
zitten in projectinvesteringen, maar ook in het
worden gedimd naar sociaal aanvaardbare niveaus.
bijkomstigheid.
plaatsen van verkeersafzettingen.
Hierdoor zijn grote energiebesparingen haalbaar.
.
Betrokken partijen
Contact
Resultaat
Gemeente Leiden, in samenwerking met adviseur/
• Gemeente Leiden, G.J. van Tol, T: 071 5165933, De energiebesparing bedraagt circa 55.000 kWh op
beheerder openbare verlichting Dynamicom BV.
jaarbasis (0,03 kton CO2). Daarnaast gaan lampen
E: [email protected]
• Klimaatadviseur SenterNovem, Myrthe Stevens,
veel langer mee als zij niet volledig worden belast.
Investeringen
Waarschijnlijk is een verdubbeling van de levensduur
` 51.000, inclusief het plaatsen van 140 armaturen
haalbaar. Naast besparing in onderhoudskosten
met speciale elektronische voorschakelapparatuur,
Meer details
wordt ook het milieu minder belast, door minder
‘Licht op Maat’-ontvangers, drie clustercontrollers in
www.vng.nl/klimaat
afval. Als bijzondere bijkomstigheid helpt het systeem
de voedingspunten en de benodigde software.
www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden
E: [email protected]
bij een betere bedrijfsvoering van de installatie. Het
31
“Technisch dubbel geaccepteerd:
qua energiebesparing én verlichting” (
“Steeds meer
gemeenten
lopen
voorop met
ambities
om als
gemeente de
CO2-uitstoot te
verminderen”
CO
O2-reductie
en gemeenten
Een te hoge uitstoot van broeikasgassen - voornamelijk
CO2 - leidt wereldwijd tot een stijging van
temperaturen. De gevolgen daarvan zijn dramatisch,
zoals smeltende poolkappen, een stijgende zeespiegel,
overstromingen en erosie, aspecten die milieu en
volksgezondheid ernstig bedreigen. Voor Nederland
heeft het broeikaseffect ook ingrijpende gevolgen
(zie pagina hiernaast). Actief optreden tegen de CO2uitstoot door zorgvuldig(er) energiegebruik is een
belangrijke remedie.
30% daling
Een memorabele aanzet tot klimaatbeleid werd
gegeven in Kyoto, in 1997, waar verschillende
industrielanden afspraken om hun uitstoot van
broeikasgassen terug te dringen. Nederland beloofde
de uitstoot in 2010, ten opzichte van 1990, met zes
procent te verminderen. Het huidige kabinet heeft met
betrekking tot het klimaatbeleid met het programma
‘Schoner en Zuiniger’ gekozen voor een daling van de
CO2-uitstoot in 2020 met maar liefst 30 procent.
De Europese Commissie kiest voor 20 procent CO2reductie in 2020.
Natte
voeten ...of?
Klimaatneutraal
In 2002 gaven Nederlandse gemeenten aan een
serieuze bijdrage te willen leveren aan het realiseren
van de Kyoto-doelen. Daartoe ondertekende de VNG
het BANS-Klimaatconvenant, dat in 2007 afloopt.
Sinds 2002 stelden circa 250 gemeenten een eigen
klimaatbeleid op en werken zij nu aan uitvoering en
verankering daarvan. De vrijwillige maatregelen werden
vooral genomen bij energiebesparing in de bouw en
bij duurzame energie. Vrijwel alle gemeenten doen
wel iets aan CO2-reductie en willen daar in 2008 mee
doorgaan (BANS-vervolg). Steeds meer gemeenten
lopen voorop met ambities om als gemeente de CO2uitstoot te verminderen.
Goede voorbeeld
Gemeenten spelen een belangrijke rol bij het realiseren
van de klimaatdoelen. Zij staan in direct contact met
bewoners en bedrijven. Met behulp van wetten en
regels - maar ook door gebruik van hun positie aan
de onderhandelingstafel met projectontwikkelaars,
woningcorporaties en energiebedrijven - hebben zij
de mogelijkheid om CO2-reductie onder de aandacht
te brengen. Daarnaast gebruiken zij zelf ook energie
voor gemeentelijke gebouwen, voorzieningen zoals
lantaarnpalen, verkeerslichten, tram en metro en voor
apparaten en dienstauto’s. Ook daar kunnen zij helpen
de CO2-uitstoot te compenseren.
Zo kunnen gemeenten het goede voorbeeld geven,
uiteraard in de hoop dat dit doet volgen. Dit boek staat
vol met zulke voorbeelden: de ‘best practices’.
Dat het klimaat verandert, staat niet meer ter discussie.
Dat het verstandig is hierop in te spelen, ook niet. Wel
is duidelijk dat ongeacht de maatregelen die we nu
nemen, we te maken krijgen met een zeespiegelstijging
en een temperatuursstijging van minimaal 2° C. De
impact op de ruimtelijke ordening en het ruimtelijk
ontwerpproces is groot en kostbaar. Denk bij ruimtelijke
ordening bijvoorbeeld aan de aanpak grote rivieren,
waterberging in steden en aanpassingen aan de natuur
(Ecologische Hoofd Structuur). En denk bij het ruimtelijk
ontwerpproces aan het klimaatbestendig maken van
woningen en kantoren zonder extra CO2-uitstoot.
Gemeenten kunnen met hun ruimtelijk beleid inspelen
op deze verwachte klimaatveranderingen. Dat vereist
soms nog een omslag in denken en handelen. De
te treffen maatregelen moeten gericht zijn op het
voorkomen en beperken van maatschappelijke schade
én het zoveel mogelijk gebruikmaken van nieuwe
ontwikkelingen en natuurlijke processen.
aterbeheer
W
Door de klimaatverandering zal de kans op
overstromingen vanuit zee en grote rivieren,
overlast door hevige neerslag en extreme droogte
toenemen, zowel binnen de bebouwde omgeving
als in het landelijk gebied. In het waterbeheer zijn
nu al diverse stappen genomen die inspelen op deze
veranderingen. ‘Ruimte voor water’ is al enkele jaren
een leidend begrip in het waterbeheer. Ook wordt
bij het uitwerken van het gemeentelijk rioleringsplan
en het stedelijk waterplan rekening gehouden met
toekomstige neerslagprognoses. Uitgangspunt is
dat de te nemen maatregelen kosteneffectief zijn.
Risico’s van waterhinder uit het riool kunnen worden
beperkt via het verminderen van de kansen op overlast
door aanbrengen van meer (riool)capaciteit of het
verminderen van de effecten daarvan door aanpassing
van de leefomgeving door bijvoorbeeld hogere stoepen
of tijdelijke berging van overtollig water in de openbare
ruimte.
Ruimtelijke ordening en ruimtelijk ontw
erp
Inspelen op klimaatveranderingen bij ruimtelijke
ordening krijgt gestalte door een combinatie van
verdichting – het dichter op elkaar bouwen - en
voldoende ruimte voor water en groen. Bij ruimtelijk
ontwerp kan gedacht worden aan het materiaalgebruik
(dikke muren, materiaal dat warmte terugkaatst en
lichte kleuren). Deze voorbeelden dragen ook bij aan
een meer klimaatbestendige toekomst. Belangrijk
is het creëren van een aangenaam micro-klimaat in
INTERMEZZO
steden door de aanleg van extra groen en water. Dakof gevelvegetatie werkt temperatuurverlagend in de
zomer en temperatuurverhogend in de winter. En:
vegetatiedaken zijn tevens vanuit een watervertragend
perspectief interessant.
Kele toekomst
o
Klimaatveranderingen dwingen ons niet alleen de
ruimte anders in te richten. Veel mensen zijn blij met
de warmere zomers, maar vergeten de schaduwzijden.
Ouderen en mensen met ademhalingsproblemen of
hart- en vaatziekten kunnen door de hitte ernstige
risico’s lopen. Het gevolg van de hete zomers kan
zijn dat elk huis of kantoor een eigen airconditioning
aanschaft. Dit leidt tot een hoge CO2-uitstoot. Een
verstandiger alternatief is om direct uit te gaan van
ondergrondse koude-warmteopslag (KWO), met
behulp van warmtepompen. Dan wordt niet alleen de
airconditioning overbodig maar is ook geen verwarming
meer nodig.
“Of het nu gaat
om tijdelijke
wateroverlast,
extreme hitte
of langdurige
droogte: de
impact op
ruimtelijke
ordening is
groot en
kostbaar”
Thema: Openbare verlichting
Voorbeeld 15: Gemeente Castricum
Actieve
wegmarkering
Projectdoel:7FSCFUFSJOHWBOEFWFSLFFSTWFJMJHIFJECJKOBDIU
j
H
H
K
5FSVHESJOHFOWBOEF$0
0VJUTUPPUMJDIUIJOEFSMJDIUWFSWVJMJOH
Aanpak
Herhaalbaarheid
In 1999 koos Castricum voor een innovatieve
toepassen van innovatieve vormen van openbare
Gebruik zonnepanelen alleen als elektrische
aanpak van wegmarkering. Wegens afwezigheid
verlichting. Hierbij heeft actieve markering het meeste
infrastructuur ontbreekt. Veel innovatieve technieken
van een elektrische infrastructuur op het beoogde
rendement.
in één keer toepassen is riskant.
zonnepanelen. Het systeem werkt op aanvraag
Dit systeem won in 2003 de Energiebesparingprijs en
Contact
(verkeerslussen gecombineerd met radiosignalen),
in 2005 de Licht-award van de Nederlandse Stichting
• Provincie Noord-Holland, P.J.Rutte, T: 023 5145151,
baanvak (buiten de bebouwde kom) koos men voor
zodat het aantal nachtelijke branduren zeer
voor Verlichtingskunde (NSVV). Het systeem is dus
beperkt blijft. Dit heeft positieve gevolgen voor de
niet alleen energiebesparingstechnisch maar ook
energieopname- en de energieopslagcapaciteit, die
verlichtingstechnisch geaccepteerd.
E: [email protected]
• Klimaatadviseur SenterNovem, Myrthe Stevens,
E: [email protected]
met zo’n 75 procent kan worden teruggebracht.
Mede door het experimentele en innovatieve karakter
Betrokken partijen
Meer details
kende het project een zeer lange doorlooptijd (1993-
• Provincie Noord-Holland (opdrachtgever)
www.vng.nl/klimaat
2001).
• Ecofys (ingenieur)
www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden
• Nettenbouw (aannemer/installateur)
Resultaat
• ITS (LED-units)
Ten opzichte van dezelfde lengte weg, uitgerust met
conventionele verlichting, is 99,2 procent energie
Investeringen
bespaard. Provincie Noord-Holland wil tussen 2007
Het systeem kostte ongeveer ` 220.000, inclusief de
en 2012 1000 ton COz-uitstoot besparen door het
ontwerp- en proceskosten.
BNCJUJF
33
actualiteit
“Op basis van de eerste positieve
bevindingen: voor herhaling vatbaar!” (
Thema: Verkeer en vervoer
Voorbeeld 16: gemeente Hilversum
Langzaam rijden
gaat sneller
Projectdoel:&FONJMJFVHFPSJ¾OUFFSEWFSLFFSFOWFSWPFSTQMBO
NFUHVOTUJHFFGGFDUFOWPPSEPPSTUSPNJOHPWFSTUFFLCBBSIFJE
WFSLFFSTWFJMJHIFJEFOCFSFJLCBBSIFJE
Aanpak
Herhaalbaarheid
Door in werkateliers alle belanghebbenden te
• efficiënte inrichting van de openbare ruimte;
De theorie werkt in de praktijk. Discussiepunten:
consulteren is snel en efficiënt een definitief ontwerp
• betere doorstroming;
• bereikbaarheid wegvakken bij calamiteiten voor de
vastgesteld. In fasen:
• betere oversteekbaarheid;
1. Aftrap van de simulatiestudie en het voorlopige
• beperkt ruimtebeslag;
ontwerp.
2. Uitwerking in werkateliers, waaronder
• verbeterde verkeersveiligheid;
• beperking milieulast;
doorrekening van kosten, visualisering, gevolgen
• minder sluipverkeer;
voor verkeer en milieu en de procedureaspecten.
• relatief lage kosten.
3. Technische rapportage en definitieve rapportage.
nood- en hulpdiensten;
• imago van het project met betrekking tot
keerlussen.
Alternatieve uitvoeringsvormen zijn mogelijk.
Een zorgvuldig communicatietraject met
belanghebbenden is een randvoorwaarde.
Betrokken partijen
Beoogd Resultaat
Gemeente Hilversum, gemeente Bussum,
Contact
In 2005 zijn twee trajectdelen gereconstrueerd. De
gemeente Laren, eigenaar Mediapark (TCN), lokale
• Gemeente Hilversum, John Fonk, T: 035 6292613,
eerste positieve bevindingen hebben bijgedragen tot
belangengroepen, provincie Noord-Holland, adviseurs
het besluit om in de periode 2008 tot 2011 de gehele
DHV (ruimte en mobiliteit), Goudappel Coffeng
buitenring van Hilversum op basis van dit principe
(strategische verkenningen) en Kuipers Compagnons
opnieuw in te richten.
(stedenbouwkunde).
Verwachte resultaten:
Investeringen
www.vng.nl/klimaat
• reductie CO2-uitstoot met 12% á 13%;
• Geld: eerste fase ` 2.5 mln, volgende fasen ` 37.5
www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden
E: [email protected],
• Klimaatadviseur SenterNovem, Thomas de Jong,
E: [email protected]
Meer details
mln.
• reductie brandstofgebruik met 25%;
• reductie van 64% op de uitstoot van stikstofoxide;
• Tijd: eerste fase 500 dagen, volgende fasen 8000
dagen
• reductie van 51% op de uitstoot van
koolwaterstoffen;
.
37
“Ambitieus maar realistisch” (
Thema: Verkeer en vervoer
Voorbeeld 17: gemeente Amsterdam
Schoon wagenpark
Projectdoel:"NTUFSEBNXJMVJUTUPPUSPFU/0FO$0EPPS
IFUFJHFOXBHFOQBSLUFSVHESJOHFO
Aanpak
Resultaat
Herhaalbaarheid
• Alle grote dieselwagens krijgen een gesloten
Bijna alle grote diesels hebben een gesloten roetfilter.
Stichting Natuur en Milieu en de vakbonden roepen
Mensen schaffen schonere scooters en auto’s met
alle Nederlandse gemeenten op het Amsterdamse
energielabel A en B aan. 450 Chauffeurs hebben de
voorbeeld snel te volgen.
roetfilter.
• Sterk vervuilende auto’s worden vervroegd
vervangen door schone voertuigen. Ook B&W
rijstijltraining gehad. Het project loopt tot en met
schakelen over op hybride voertuigen.
2008.
• Gemeente Amsterdam, Elly van den Braak, • Waar mogelijk auto’s delen of vervangen door
fietsen of scooters.
• 450 Chauffeurs krijgen training in Het Nieuwe
Rijden.
• Elke gemeentelijke organisatie dient een plan in bij
de coördinerende Dienst Milieu en Bouwtoezicht.
• Informatie-uitwisseling met website www.
Wethouder Marijke Vos:
‘De eisen die de gemeente stelt aan het wagenpark
zijn ambitieus, maar realistisch. We geven het goede
voorbeeld in de hoop dat ook andere bedrijven hun
wagenpark zo schoon mogelijk maken. Want we
Dit project is onderdeel van de ruim 50 maatregelen
T: 020 5513937, E: [email protected]
• Stichting Natuur en Milieu, Yolanda Wagter T: 030 2348247, E: [email protected]
• Klimaatadviseur SenterNovem, Martien Das,
E: [email protected]
hebben allemaal gezonde lucht nodig.’
Meer details
gezondelucht.amsterdam.nl en folder Amsterdam
schoon op weg te verkrijgen op website.
Contact
Betrokken partijen
www.vng.nl/klimaat
Dienst Milieu & Bouwtoezicht (trekker) en alle
www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden
gemeentelijke organisaties.
die uitgevoerd worden in het kader van het Actieplan
Luchtkwaliteit. Andere projecten richten zich specifiek
Investeringen
op Amsterdamse bedrijven, bijvoorbeeld:
De gemeente begrootte ` 5,3 miljoen voor het totale
• Eisen aan het wagenpark van ingehuurde partijen,
project. Van dit bedrag gaat ` 3 miljoen naar het
werkend in opdracht van de gemeente.
• In het kader van de Wet milieubeheer
aanbrengen van gesloten roetfilters. Denk verder aan
subsidies bij vervroegd vervangen van wagenpark,
controles bij 200 Amsterdamse bedrijven op
promotiemateriaal en arbeidsloon. De gemeente
vervoermanagement.
besteedde tot nu toe ca. 500 uur aan dit project.
39
“Gemeente geeft invulling aan
voorbeeldfunctie” (
Thema: Verkeer en vervoer
Voorbeeld 18: gemeente Houten
Het CO2-reducerend
bedrijfsvervoerplan
Projectdoel:)PVUFOXJMIFUBVUPHFCSVJLWPPSXPPO
XFSLWFSLFFSFOEJFOTUSFJ[FOUFSVHESJOHFOEPPSUPFOBNFWBO
mFUTFOPQFOCBBSWFSWPFSHFCSVJL%BBSXBBSNFOUPDIWPPS
EFBVUPLJFTU[PFLUEFHFNFFOUFOBBS$0DPNQFOTBUJF
Aanpak
• Aanpassing van de reiskostenvergoedingen voor
openbaar vervoer en de fiets.
• Verbeteren van fietsfaciliteiten (douche, stalling).
uitstek; met het gemeentelijk bedrijfsvervoerplan
gedeclareerde autokilometers, reken dit om in aan
geeft zij invulling aan haar voorbeeldfunctie.
te planten bomen.
• Milieubewuste, gezonde medewerkers.
• Gedragsbeïnvloeding/voorlichting.
Betrokken partijen
• Zoeken naar mogelijkheden voor CO2-compensatie
Interne gemeentelijke samenwerking (Personeel en
(bijvoorbeeld bosaanplant).
• Sluit aan op andere acties voor langzaam verkeer
in de gemeente (denk aan Meimaand Fietsmaand,
• Een deelauto voor dienstreizen.
Organisatie, Communicatie, Milieu).
week van de Vooruitgang e.d.).
• Stimuleer openbaar vervoer- en fietsgebruik in
plaats van het autogebruik te ontmoedigen.
Beoogd Resultaat
Investeringen
Contact
• Daling van het autogebruik voor woon-werkverkeer
Doorlooptijd zes maanden, tijdbesteding 100 uur,
• Gemeente Houten, Heleen Boerma, van 10% in 2010 ten opzichte van 2005.
geen externe kosten.
Opbrengst: reductie van 6,86 ton CO2 per jaar,
T: 030 6392835, E: [email protected],
• Klimaatadviseur SenterNovem, Marelo Bernardina,
vergelijkbaar met de opnamecapaciteit van 342
Herhaalbaarheid
bomen.
• Zorg voor zichtbaarheid van de acties in de
E: [email protected]
organisatie; werk daarbij nauw samen met de
Meer details
dienstreizen (186 ton, cijfers 2005) wordt
afdeling Communicatie en de afdeling Personeel en
www.vng.nl/klimaat
gecompenseerd door bosaanplant (9286 bomen).
Organisatie.
www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden
• CO2-uitstoot van het woon-werkverkeer en
• De gemeente Houten is een fietsgemeente bij
• Bereken de CO2-uitstoot op basis van de
41
“Met dagafdekking minstens zoveel omzet” (
Thema: Bedrijven en agrarische sector
Voorbeeld 19: gemeente Amsterdam en
regio IJmond
Energiebesparing
supermarkten
Projectdoel:%BHLPFMJOHWBOLPFMFOWSJFTNFVCFMFOJO
TVQFSNBSLUFOJOFOSPOE"NTUFSEBNSFHJP*+NPOE
Aanpak
Handhaven van:
energiebesparing in 166.000 huizen.
van de gemeente nodig hebben, is beschikbaar op
websites.
• het Besluit detailhandel en ambachtsbedrijven
milieubeheer met de nadruk op energiebesparing
Rien Bout (VROM):
en afvalscheiding;
‘De ervaring in Scandinavië leert dat dagafdekking
Contact
• het Besluit ozonlaagafbrekende stoffen Wms 2003;
van koelmeubelen bij supermarkten niet ten koste
• Gemeente Amsterdam, Patrick Teunissen (beleid), • het Besluit broeikasgassen Wms 2003.
gaat van de omzet.’
T: 020 5513948, E: [email protected] of In de voorbereiding van dit project ging veel aandacht
Betrokken partijen
Eddy Steenmeijer (handhaving), T: 020 5513829,
naar energiebesparing.
Gemeenten Amsterdam, Beverwijk, Heemskerk,
E: [email protected]
Velsen, Uitgeest, Zandvoort en Bennebroek. Voor
• Milieudienst IJmond, Yolanda Clemens (beleid),
Resultaat
cursussen voor de twaalf betrokken inspecteurs is een
T: 0251 263811,
Als alle beoogde deelnemers dagkoeling toepassen,
extern bureau ingehuurd.
E: [email protected] of Gerard
Bakkum (handhaving), T: 0251 263815,
bedraagt de potentiële besparing 22.860.000 kWh
(12,6 Kton CO2). Een gemiddeld supermarktfiliaal kan
Investeringen
127.000 kWh/jaar (0,07 kton CO2) besparen (27%
De kosten van het project bedroegen ` 219.000,
energiebesparing per supermarkt, terugverdientijd
waarvan de lokale overheid en SenterNovem ieder de
investering binnen 5 jaar). Het project belandde in
helft betaalden.
E: [email protected]
• Klimaatadviseur SenterNovem, Martien Das,
E: [email protected]
Meer details
een juridische fase, de branche weigert medewerking.
Na uitspraak van de Raad van State (medio 2007),
Herhaalbaarheid
www.infomil.nl/overhedenvooroverheden
die de overheid met vertrouwen tegemoet ziet,
Afhankelijk van de uitspraak van de Raad van State is
www.vng.nl/klimaat
zullen supermarkten beter meewerken. In heel
dit project bij uitstek geschikt voor herhaling. VROM
www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden
Nederland kan dit op termijn leiden tot een jaarlijkse
is hier een voorstander van. Het arbeidsintensieve
CO2-reductie van bijna 0,3 Mton, vergelijkbaar met
voorwerk is al verricht: alle informatie die inspecteurs
43
foto’s: Katrien IJmond
“De gemeente als gesprekspartner op
het gebied van duurzame energie” (
Thema: Bedrijven en agrarische sector
Voorbeeld 20: gemeente Schiedam
Voorlichting
energiebesparing bedrijven
Projectdoel:"DUJFGPWFSMFHFOJOGPSNBUJFVJUXJTTFMJOHNFUIFU
MPLBMFCFESJKGTMFWFOPWFSFOFSHJFCFTQBSJOHFOEVVS[BNF
FOFSHJF
Aanpak
Resultaat
Herhaalbaarheid
Een adviesbureau kreeg opdracht om Schiedam te
Door de brochure, presentaties bij
Nog steeds worden elk jaar voorlichtingen gegeven
ondersteunen bij:
bedrijfsverenigingen en het rapport wordt de
op avonden van de bedrijfsverenigingen. Daarnaast
1. Het opstellen van een brochure over
gemeente nu regelmatig door bedrijven gebeld over
worden de brochures uitgegeven door de regionale
mogelijkheden voor duurzame energie. De gemeente
milieudienst DCMR, infopunt Spaanse Polder en het
is nu gesprekspartner op het gebied van duurzame
ondernemersloket.
energiebesparing met als doelgroep bedrijven.
2. Presentaties bij bedrijfsverenigingen over
energiebesparing.
3. Ondersteuning bij nieuwbouwprojecten met o.a.
energie bij alle bedrijventerreinen waar wordt
gerevitaliseerd. Per terrein volgt een afgepast advies.
Contact
• Gemeente Schiedam, Rob van Huis, als doel energiebesparing.
Betrokken partijen
Voor één bedrijf werd een rapport opgesteld
Gemeente Schiedam, lokaal bedrijfsleven en een
over energiebesparing en duurzame energie. Om
adviesbureau.
T: 010 2465691, E: [email protected]
• Klimaatadviseur SenterNovem, Michiel Hillenius,
E: [email protected]
voldoende inzicht te krijgen in de mogelijkheden
is een berekening gemaakt van koellast en
Investeringen
Meer details
warmteverlies. De gemeente geeft het bedrijf
• ` 12.500 voor het maken en drukken van de
www.vng.nl/klimaat
ondersteuning bij het realiseren van een zo duurzaam
mogelijk gebouw.
brochure (inclusief adviesbureau, gemeente
www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden
Schiedam heeft de foldertekst aangeleverd).
• Rapport ` 12.000.
• 30 uur voor het maken van de brochure.
• 20 uur aan presentaties.
45
“Hiermee kunnen meerdere sectoren hun
voordeel doen” (
Thema: Bedrijven en agrarische sector
Voorbeeld 21: Kop van Noord Holland
Duurzaam Ondernemen
op het Erf (DOE)
Projectdoel:*O[JDIUJOEFUFDIOJTDIFFOmOBODJ¾MF
NPHFMJKLIFEFOWPPSBGWBMQSFWFOUJFFOFSHJFCFTQBSJOHFO
XBUFSCFTQBSJOHPQFOSPOEIFUFSGWBOBHSBSJTDIFCFESJKWFO
&FOCFMBOHSJKLOFWFOEPFMXBTEFCFESJKWFOUFTUJNVMFSFOFO
POEFSTUFVOFOCJKIFUVJUWPFSFOWBONJMJFVNBBUSFHFMFO
Aanpak
Betrokken partijen
De doorlichting van de bedrijven vond plaats op basis
Aan het DOE-project deden 330 agrarische bedrijven
Het samenwerkingsverband vertaalt beschikbare
van uitgebreide technische en financiële gegevens uit
mee. De organisatie lag bij provincie Noord-
kennis en technieken over energiebesparing en
de bedrijfsvoering. Vrijwel alle deelnemende bedrijven
Holland, WLTO, Rabobank, NUON, Gewestbureau
duurzame energie naar praktische toepassingen.
leverden de milieurelevante gegevens aan. Daarna is
Kop van Noord-Holland, SUM, ISW, MRA en de 34
Resultaat is een forse energiebesparing bij de meeste
een website opgezet met de verzamelde informatie.
deelnemende gemeenten. De projectcoördinatie was
bedrijven.
Het project richtte zich voornamelijk op Noord-
in handen van BECO Groep. Het project is uitgevoerd
Hollandse veehouderijen en bedrijven met open of
door adviseurs op het gebied van bedrijfskunde, de
Contact
volle grondteelt (exclusief de glastuinbouw). Er is een
agrarische sector en communicatie.
• M-Profit (vervolgproject), Jan-Willem van der Klugt,
Herhaalbaarheid
• Klimaatadviseur SenterNovem, Myrthe Stevens,
intensieve wervingscampagne uitgevoerd.
T: 06 53427221, E: [email protected]
Resultaat
Met dit inzicht kunnen meerdere sectoren hun
Uit het DOE-project blijkt zeer veel interesse
voordeel doen.
E: [email protected]
Meer details
en potentieel voor milieuvriendelijke en
duurzame maatregelen in de sector. Het project
Voortbordurend op de resultaten van het DOE-
www.doeproject.nl
resulteerde in een schat aan informatie over de
project startte in september 2005 een vervolgproject:
www.m-profit.nl
belangrijkste kansgebieden en de meest relevante
M-Profit. Deze stichting is een samenwerking
www.vng.nl/klimaat
preventiemaatregelen per deelsector. Zie voor een
van bouwbedrijven, installatiebedrijven,
www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden
overzicht de site van InfoMil: http://www.infomil.
accountantskantoren en adviesbureaus en richt zich
nl/maatregelen.
specifiek op de openteeltsector van Noord-Holland.
47
Thema: Bedrijven en agrarische sector
Voorbeeld 22: gemeente Heerlen
Revitalisering en
uitbreiding bos
Projectdoel:*OIFUCFTUFNNJOHTQMBOSVJNUFSFTFSWFSFOWPPS
CPTBBOQMBOUFOIFUVJUCSFJEFOWBOIFU*NTUFOSBEFSCPTNFU
IFDUBSF
Aanpak
Investeringen
Het Groenstructuurplan Heerlen-Parkstad in
minimumstructuurareaal, dat wil zeggen de
De aanleg van de eerste fase van het project
Heuvelland besteedt nadrukkelijk aandacht aan
omvang waarin de bosstructuur zich optimaal kan
bosuitbreiding ‘Imstenrade/Benzenrade’ bedraagt
het creëren van een samenhangend netwerk van
ontwikkelen, gerealiseerd. Niet minder belangrijk
` 260.088.
groengebieden middels ecologische verbindingszones
zijn de toename in de belevingswaarde en de
en een versteviging van de bestaande bosvoorraad.
recreatiemogelijkheden van het totale gebied voor de
Herhaalbaarheid
Binnen het klimaatbeleidsplan is een combinatie
stedelijke agglomeratie binnen Parkstad Limburg.
Door de integrale wijze waarop dit project werd
gezocht tussen deze groenambities en de
opgepakt, is de betrokkenheid van alle partijen groot.
gemeentelijk klimaatdoelstellingen.
Wethouder Lex Smeets:
Dit is een absolute voorwaarde voor het slagen van
‘Bomen zijn belangrijk in ons gevecht tegen CO2-
een dergelijk project.
Voor het gehele gebied waarbinnen het
uitstoot.’
Contact
Imstenraderbos is gelegen is een gebiedsverkenning
en –analyse uitgevoerd. Samen met een
Betrokken partijen
landschapsvisie diende dit als basis voor een nieuw
De in het gebied werkzame agrariërs, Vereniging
T: 045 5604233, E: [email protected]
ontwerp voor het gebied. Er is gekozen voor een
Natuurmonumenten, dienst landelijk gebied van
• Kimaatadviseur SenterNovem, Robert Salomons,
gefaseerde aanpak.
het Ministerie van LNV, de Provincie Limburg en de
• Gemeente Heerlen, Hans van der Logt, E: [email protected]
natuurorganisaties in Heerlen. Bureau Heusschen-
Resultaat
Copier was verantwoordelijk voor het opstellen van
Meer details
Door de aanplant vindt een vermindering van
het landschapsontwerp.
www.vng.nl/klimaat
de lokale CO2-uitstoot plaats van circa 270 ton
www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden
per jaar. Tevens wordt met deze uitbreiding het
49
“De meerwaarde van een zorgvuldige
voorbereiding” (
Thema: Duurzame energie en restwarmte
Voorbeeld 23: gemeente Etten-leur
Bestemmingsplan
windpark
Projectdoel:7BTUMFHHFONPHFMJKLIFEFOWPPSXJOEFOFSHJFJO
CFTUFNNJOHTQMBOA#VJUFOHFCJFE
Aanpak
Resultaat
1. Inwinnen advies bij betrokken partijen.
Vijf windturbines met een totaal vermogen van 6,5
Daarnaast heeft de gemeente uren gemaakt,
2. Inwinnen landschapsadvies.
MW, goed voor de elektriciteitsproductie voor zo’n
in eerste instantie voor de herziening van het
4000 huishoudens. Jaarlijks vermeden CO2-uitstoot
bestemmingsplan en in tweede instantie voor de
7,6 kton.
wijzigingsbevoegdheid. Dit wordt geschat op totaal
3. Creëren van (bestuurlijk) draagvlak, bijvoorbeeld
door een excursie.
400 uur.
4. Een quick-scan (leverde twee zoekgebieden op).
5. Wegnemen bezwaren provincie; beargumenteren
Betrokken partijen
aan de hand van provinciale notitie ‘Ruimte voor
• adviseurs;
Herhaalbaarheid
wind’.
• gemeentebestuur (college en raad);
Het in een vroeg stadium van het proces betrekken
• lokale Vereniging voor Vogel- en
van gemeenteraad en externe belanghebbenden
6. Vaststelling bestemmingsplan met daarin
wijzigingsbevoegdheid artikel 11 WRO voor twee
zoeklocaties.
7. Betrekken van belanghebbenden bij de
voorbereiding van de toepassing van de
Natuurbescherming;
• Brabantse Milieufederatie;
• energiebedrijf.
Investeringen
actief betrokken. Bij de uiteindelijke locatiekeuze
Met het windpark zelf is een investering gemoeid
zijn vliegbewegingen bepalend geweest.
van ` 7,5 miljoen. In het kader van de herziening
9. (Snel) verlenen bouwvergunning.
Contact
• Gemeente Etten-Leur, Pieter Klep, T: 076 5024428,
Vereniging voor Vogel- en Natuurbescherming is
ontvangen dankzij zorgvuldige voorbereiding.
overtuigingskracht zijn doorslaggevend.
• provincie;
wijzigingsbevoegdheid, in het bijzonder de
8. Procedure wijzigingsbevoegdheid; geen bezwaren
is waardevol gebleken. Vasthoudendheid en
E: [email protected]
• Klimaatadviseur SenterNovem, Matthijs van Gent,
E: [email protected]
van het bestemmingsplan Buitengebied besteedde
de gemeente ongeveer ` 8000 aan onderzoeken en
Meer details
inhuren van adviseurs ten behoeve van windenergie.
www.vng.nl/klimaat
www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden
51
Thema: Duurzame energie en restwarmte
Voorbeeld 24: gemeente Sittard-Geleen
Biomassacentrale
Projectdoel:)FUCFOVUUFOWBOMPLBMFCJPNBTTBPNEF
EPFMTUFMMJOHUJFOQSPDFOUEVVS[BNFFOFSHJFJOUFIBMFO
Aanpak
productie groene stroom (tien jaar).
Uit een Duurzame Energiescan (1999) bleek
de warmte aan een wijkverwarmingsnetwerk
de benutting van bio-energie noodzakelijk om
van energiebedrijf Essent. Dat is aangelegd
• Terugverdientijd 6-7 jaar.
doelstellingen voor 2010 te behalen. Juist rond die
voor de verwarming van circa 1100 woningen
• Gemeente Sittard-Geleen verstrekte ` 100.000
tijd meldde zich een hoveniersbedrijf uit Sittard
in nieuwbouwwijk Hoogveld. Een ander deel
met plannen voor een biomassacentrale. In de
gaat naar een bedrijvencomplex voor sociale
wijk Hoogveld was al een warmtenet aangelegd,
werkvoorziening.
maar nog geen warmtekrachtinstallatie; de
biomassacentrale bleek goed inpasbaar.
• BES BV gaat mogelijk koeling leveren aan een
bejaardentehuis en enkele scholen. Dit vergt een
subsidie en maakte interne projectkosten.
Herhaalbaarheid
Diverse gemeenten tonen interesse voor een
vergelijkbaar project.
investering van ` 3,1 miljoen. De gemeente werkt
Resultaat
aan financiering en is voor de onrendabele top
Contact
• De bio-energiecentrale (2005) wordt geëxploiteerd
afhankelijk van het Rijk.
• Gemeente Sittard-Geleen, Rogier Dieteren,
door Biomassa Energiecentrale Sittard BV (BES BV),
een initiatief van het lokale hoveniersbedrijf.
• In 2006 is de installatie uitgebreid met een turbine
voor de productie van groene stroom.
T: 046 4778667,
Betrokken partijen
Gemeente Sittard-Geleen en hoveniersbedrijf
Collares.
E: [email protected]
• Klimaatadviseur SenterNovem, Robert Salomons,
E: [email protected]
• BES BV heeft een verwerkingscapaciteit van 25.000
Investeringen
Meer details
3000 woningen. Elektrisch vermogen 8 MW.
• Kosten installatie ` 7,6 miljoen.
www.vng.nl/klimaat
Thermisch vermogen 4,8 MW.
• Subsidies: Energie Investerings Aftrek voor turbine
www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden
ton integraal groenafval per jaar, voldoende voor
• De elektriciteit wordt geleverd aan het net,
en verbrandingsoven en MEP-subsidie voor
53
“Dat is efficiënt: zonnewering
en energieopwekking in één!” (
Thema: Duurzame energie en restwarmte
Voorbeeld 25: gemeente Dongen
Renovatie
gemeentehuis
Projectdoel:3FOPWBUJFWBOIFUHFNFFOUFIVJTNFUWFSCFUFSE
CJOOFOLMJNBBU
Aanpak
Betrokken partijen
De oude gebouwen van het gemeentehuis zijn
Voor de hal is een bijzondere zonwering toegepast.
Bij de verbouwing van het gemeentehuis was
met een ‘glazen jas’ overkapt met photovoltaïsche
Kleine pv-elementen van silicium geven het dakglas
behalve de gemeente Dongen architectenbureau
elementen (zie foto), waardoor op de plek van de
een ruitpatroon dat de zontoetreding aanzienlijk
Rau&Partners betrokken.
voormalige binnentuin een overdekte binnenplaats
vermindert. Het ingenieuze is dat diezelfde zon wel
ontstond. Op het glazen dak van de nieuwe
wordt gebruikt voor de opwekking van energie.
binnenplaats staat een zonnekrachtcentrale van 800
Een goed voorbeeld voor andere gemeenten, zowel
m , waardoor op zonnige dagen geen netstroom
Resultaat
nodig is.
Op een heldere doordeweekse zomerdag is de
2
Herhaalbaarheid
bij renovatie- als nieuwbouwprojecten.
capaciteit van de zonnekrachtcentrale voldoende
Contact
De hal heeft een belangrijke klimaatfunctie. De
om het gehele gebouw van stroom te voorzien. Een
• Gemeente Dongen, M. van Amelsfort,
warme lucht uit de kantoren wordt weggezogen
warme zondag betekent dus dat het gebouw energie
naar de hal, die hiermee wordt verwarmd.
teruggeeft aan het energiebedrijf. Naar verwachting
De hal vormt daarmee een soort buffer in het
brengt de zonnekrachtcentrale per jaar ongeveer
klimaatbeheerssysteem, zodat temperatuurverschillen
70.000 kWh op. Dat is bijna tweederde van het
tussen kantoren en buitenlucht klein blijven. Dat
totale energieverbruik van het gebouw. De feitelijke
Meer details
maakt het gebouw comfortabel en energiezuinig.
energiebesparing varieert jaarlijks en hangt af van de
www.dongen.nl/gemeentehuis
weersomstandigheden.
www.vng.nl/klimaat
T: 0162 383200
• Klimaatadviseur SenterNovem, Ruud van Gisteren,
E: [email protected]
www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden
55
Thema: Duurzame energie en restwarmte
Voorbeeld 26: Rotterdam,
deelgemeente Hoogvliet
Restwarmte
Projectdoel:7JKGEVJ[FOEXPOJOHFOJOIFSTUSVDUVSFSJOHTHFCJFE
)PPHWMJFUBBOTMVJUFOPQSFTUXBSNUFVJUIFU)BWFOFO
*OEVTUSJFFM$PNQMFYWBO3PUUFSEBN
Aanpak
• Inventarisatie van aan te sluiten woningen.
uitgespaarde CO2 over een periode van 30 jaar
is restwarmtelevering zelfs mogelijk van
• Investerings- en exploitatieplan en oprichting
kost dit ` 6 tot ` 9: een van de goedkoopste
energieleverende kassen, mits die niet te ver van
mogelijkheden om CO2 te reduceren.
woningen liggen.
alternatieve restwarmteproductie binnen Hoogvliet
Betrokken partijen
Contact
komt als het Warmtebedrijf niet kan leveren.
Shell, afvalverwerkingsbedrijf AVR, gemeente en
• Deelgemeente Hoogvliet, Peter van Druten,
van het Warmtebedrijf. Met Nuon werd een
terugvaloptie overeengekomen, zodat er een
• Per deelgebied afzonderlijke integrale
structuurschetsen.
• Deelgemeente en woningstichtingen
Havenbedrijf Rotterdam, Provincie Zuid-Holland,
T: 010 4726637,
woningcorporatie Woonbron, ministeries van VROM
E: [email protected]
en EZ en de energiebedrijven Eneco en Nuon.
communiceerden met bewoners en wezen op de
T: 010 4895876, E: [email protected]
noodzaak van een integrale herstructurering. Met
Investeringen
positief resultaat.
Het project Rotterdam kent een investeringsbedrag
van ` 125 miljoen. Voor het totale Zuidvleugelnet is
Resultaat
• Gemeente Rotterdam, Hendrik Jan Bosch,
` 1,2 miljard nodig.
• Zuidvleugel Randstad, George Brouwer,
T: 06 24595344, [email protected]
• Klimaatadviseur SenterNovem, Michiel Hillenius,
E: [email protected]
• 5000 woningen in Hoogvliet succesvol aangesloten
Herhaalbaarheid
Meer details
• Aardgas besparing.
In andere steden zijn vormen van restwarmte heel
www.vng.nl/klimaat
• CO2- en NOx-reductie.
goed mogelijk, zoals afkomstig van industrie uit
www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden
op restwarmte.
een binnenstad of woonwijk (Maastricht), een
De CO2-reductie voor alle toekomstig beoogde
RWZI (Apeldoorn), een afvalverbrandingsinstallatie
50.000 woningen is 100.000 tot 150.000 ton.
(Amsterdam), uit biomassa (Lelystad) of
De overheid subsidieerde ` 27 miljoen. Per ton
een energiebedrijf (Leiden). In de toekomst
57
Thema: Aanpassing klimaatverandering
Voorbeeld 27: gemeente Maasbommel
Drijvende woningen
Projectdoel:)FUJOUFHSFSFOWBOEFTUFSLUPFOFNFOEF
XBUFSQSPCMFNBUJFLJOFFOWFSBOUXPPSEFSVJNUFMJKLFPSEFOJOH
%FXPOJOHFO[JKOIFUBOUXPPSEWBO%VSB7FSNFFSPQEF
HFTQBOOFOSFMBUJFUVTTFOEFHSPFJFOEFCFIPFGUFBBOSVJNUF
WPPSXPOFOXFSLFOFOSFDSF¾SFOFOEFCFIPFGUFBBOFFO
WFSBOUXPPSEFFOEVVS[BNFXJK[FWBOXBUFSCFSHJOH
Aanpak
Herhaalbaarheid
Om de woningen mee te kunnen laten bewegen
afvoerverbindingen naar de wal verloopt goed. De
Het concept van drijvende woningen kan ook
met het waterpeil zijn ze gefundeerd op betonnen
bewoners zijn uitermate tevreden.
in andere waterrijke gebieden met wisselende
drijflichamen met koppelconstructie. Bij een lage
waterstanden worden toegepast. Behalve drijvende
waterstand rusten de woningen op een betonnen
Betrokken partijen
woningen bestaan er ook plannen voor drijvende
ondergrond. De opbouw bestaat uit een houtskelet
• Watersportcentrum Maasbommel;
kantoorpanden, een restaurant en zelfs een
om de woning zo licht mogelijk te houden. Om
• Dura Vermeer;
vlindertuin.
te voorkomen dat de woningen bij hoog water
• Gemeente Maas en Waal (faciliterend, procedures
wegdrijven, zijn ze verankerd aan flexibele meerpalen,
voeren);
Contact
waarmee deining wordt opgevangen. Eens in de vijf
• Rijkswaterstaat;
jaar zal het water zodanig stijgen (> 70 centimeter)
• Boiten Raadgevende Ingenieurs;
dat de woningen meebewegen. De woningen
• Factor Architecten;
• Gemeente West Maas en Waal: Mieke Okhuysen
kunnen een verschil in waterpeil opvangen tot 5,5
• Henk Moesbergen BV.
• Klimaatadviseur SenterNovem, Ruud van Gisteren,
meter, wat overeenkomt met de dijkkruinhoogte.
• Dura Vermeer, Tjaart Vos, T: 023 5692345,
E: [email protected]
E: [email protected]
Investeringen
Resultaat
• Voorbereiding: drie jaar.
Meer details
Het drijven en terugkomen op de palen bij lage
• Realisatie: vier jaar.
www.vng.nl/klimaat
waterstand levert geen problemen op. De techniek
www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden
van stijgen en dalen met alle technische toe- en
59
Thema: Aanpassing klimaatverandering
Voorbeeld 28: gemeente De Ronde Venen
Vernatting polder
Projectdoel:&FOIBBMCBSFCFUBBMCBSFFOEVVS[BNF
JOSJDIUJOHWBOQPMEFS(SPPU.JKESFDIU/PPSENFUPQMBOHFSF
UFSNJKO
FFOPQMPTTJOHWPPSEFXBUFSQSPCMFNFO
Aanpak
Resultaat
Herhaalbaarheid
Naar aanleiding van geconstateerde waterproblemen
Provinciale staten zijn van mening (februari 2007) dat
Gebiedsontwikkeling is een nieuwe manier van
verkenden de Provincie Utrecht, Hoogheemraadschap
vernatting een duurzame oplossing voor de polder is.
werken. Het proces is daarbij uiterst belangrijk. Daarin
en de gemeente de toekomst van de polder, die 900
Medio 2008 wordt de voorkeursstrategie gekozen,
kunnen gemeenten van elkaar leren, ook van het
hectare groot is. De provincie Utrecht is voorzitter
inclusief financiële dekking.
project Groot Mijdrecht Noord.
de provincie het voortouw, in goed overleg met
Betrokken partijen
Contact
gemeente en waterschap. In 2004 en 2005 is
Provincie Utrecht (projectleiding),
• Groot Mijdrecht Noord, projectsecretariaat,
bekeken OF en WAAR er problemen bestaan. Tijdens
hoogheemraadschap Amstel, Gooi en Vecht en
een verdere verkenning in 2005, 2006 en 2007 zijn
gemeente De Ronde Venen. Ook betrokken zijn het
vijf toekomstgerichte strategieën ontwikkeld en
Expertisenetwerk gebiedsontwikkeling Habiforum,
beoordeeld. Als de nog te kiezen strategie (medio
onderzoeksbureaus en belanghebbenden (bewoners,
2008) veel afwijkt van het bestaande Plan de Venen,
agrariërs en Natuurmonumenten).
van een stuurgroep. In de besluitvorming neemt
T: 030 2582112, E: [email protected],
I: www.grootmijdrechtnoord.nl
• Klimaatadviseur SenterNovem, Marelo Bernardina,
E: [email protected]
start een planstudie HOE inrichting van de polder te
Meer details
realiseren. Daarna volgt uitvoering.
www.derondevenen.nl
www.vng.nl/klimaat
www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden
61
“De diepinfiltratieput past goed in het
nieuwe waterbeleid” (
KLIMAAT OP DE KAART
Thema: Aanpassing klimaatverandering
Voorbeeld 29: gemeente Rijssen-Holten
Waterberging
Projectdoel:7PPSLPNFOWBOXBUFSPWFSMBTUJOIFUDFOUSVN
WBO3JKTTFO
Aanpak
Herhaalbaarheid
Het centrum van Rijssen ligt in een dal en is de
grondwater. De diepinfiltratieput past goed in het
Het systeem is relatief goedkoop en goed kopieerbaar
afgelopen jaren meerdere malen getroffen door
nieuwe waterbeleid van Rijk, provincies, gemeenten
voor andere gemeenten. Voormalig Staatssecretaris
acute wateroverlast. Vanwege de beperkte ruimte in
en waterschappen: het water de ruimte geven. Dat
Schultz van Haegen moedigde gemeenten aan om in
binnenstedelijk gebied is het diepinfiltratiesysteem
betekent: eerst vasthouden, daarna bergen en dan
Rijssen hun licht op te steken.
ontwikkeld. Dit nieuwe systeem biedt soelaas. Het
pas afvoeren.
Contact
bestaat uit ondiepe en diepe putten die overtollig
regenwater kunnen verwerken. Verdeeld over de
Betrokken partijen
straat zijn er drie ondiepe putten geslagen. Deze
Het systeem voor diepinfiltratie is ontwikkeld en
vangen het normale regenwater op. Op het laagst
ontworpen door ingenieursbureau IF Technology
gelegen punt in de straat ligt nu een vijftig meter
uit Arnhem en aangelegd door grondboorbedrijf
diepe put. Bij stortbuien gaat hier het overtollige
Haitjema uit Dedemsvaart. Het systeem voor de
regenwater naartoe, en wordt vervolgens opgenomen
ondiepe infiltratie is ontwikkeld door Roelofs Advies
Meer details
in het grondwater.
en Ontwerp. Roelofs Wegenbouw uit Den Ham heeft
www.vng.nl/klimaat
de ondiepe putten aangelegd.
www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden
• Gemeente Rijssen-Holten, G.H. ten Bolscher,
T: 0548 854854, I: www.rijssen-holten.nl
• Klimaatadviseur SenterNovem, Frank Mathissen,
E: [email protected]
Resultaat
Op deze manier hoeft niet geïnvesteerd te worden
Investeringen
in extra pompcapaciteit of grotere riolen, maar
• Kosten gemeente: ` 150.000;
wordt overtollig regenwater snel afgevoerd naar het
• Rijkssubsidie: ` 378.000;
• Waterschapsubsidie: `50.000.
63
foto’s: Frans Ypma
“Accepteer overstromingen en pas je aan” (
KLIMAAT OP DE KAART
Thema: Aanpassing klimaatverandering
Voorbeeld 30: gemeente Dordrecht
Urban Flood
Management
Projectdoel:.FFS[JDIUPQEFDPOTFRVFOUJFTWBO
LMJNBBUWFSBOEFSJOHFOIFUEBBSEPPSTUJKHFOEFXBUFSWPPSEF
CVJUFOEJKLTFIFSTUSVDUVSFSJOHTXJKLA%FTUBETXFSWFOXBBS
ESJFSJWJFSFOTBNFOLPNFO%PFMJTEPPSTMJNUFPOUXFSQFOUF
BOUJDJQFSFOPQEFWFSXBDIUFPOUXJLLFMJOHXBBSEPPSIFU
EFFMTOJFUNFFSOPEJHJTEF[FXJKLPQUFIPHFOUPU/"1
Aanpak
Herhaalbaarheid
In het UFM project wordt een alternatief plan
Ellen Kelder (projectleider UMF gemeente Dordrecht):
Gemeenten met vergelijkbare problematiek van
voor een stadsdeel ontworpen, doorgedacht,
‘We hebben er belang bij dat wij overstromingen
buitendijkse gebieden kunnen de resultaten
doorgerekend en doorgewerkt, waardoor de
accepteren en ons aanpassen aan de
van dit onderzoek toepassen in hun eigen
gevolgen van de waterstijging kunnen worden
omstandigheden.’
stedenbouwkundige ontwerpen.
Betrokken partijen
Contact
Waterschap Hollandse Delta, Provincie Zuid-Holland,
• Gemeente Dordrecht, Ellen Kelder MPA,
ingeschat. Dordrecht neemt dit mee in haar
stedenbouwkundig masterplan.
Resultaat
Rijkswaterstaat, Ministerie van Verkeer en Waterstaat,
Voor consortiumpartner WL Delft Hydraulics is het
Progrez, UNESCO-IHE, Dura Vermeer en WL Delft
toepasbaar maken van hun overstromingsmodel
Hydraulics.
T: 078 6396461, E: [email protected]
• Klimaatadviseur SenterNovem, Michiel Hillenius,
E: [email protected]
voor de ontwerpfase een resultaat. Voor de
provincie vormt de ontwikkelde kennis input voor
Investeringen
Meer details
waterveiligheidsbeleid. Tijdens het maken van het
Het UFM project is gestart als een internationaal
www.vng.nl/klimaat
masterplan komen allerhande praktische zaken aan
project, samen met de steden Londen en Hamburg.
www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden
de orde waarvoor een juridische of beleidsmatige
Die kennen dezelfde problematiek. Het project is
oplossing gezocht zal moeten worden. Dordrecht
gefinancierd vanuit het programma Leven met Water,
kan zichzelf hierin scholen. Maar de gemeente krijgt
budget ` 812.500. Gemeente Dordrecht draagt ook
vooral meer grip op het waarborgen van veiligheid bij
nog ` 300.000 bij, plus ambtelijke capaciteit.
toekomstige overstromingen.
65
Colofon
Dit voorbeeldenboek is ontwikkeld in opdracht van
de VNG, SenterNovem (Kompas energiebewust
wonen en werken, en Programmabureau
Energiebesparing GWW), en de gemeente
Breda, met financiële steun van deze partijen en
het Ministerie van VROM. Het Klimaatverbond
Nederland leverde een inhoudelijke bijdrage.
Dit boek is klimaatneutraal gedrukt en verspreid.
Aan de slag!
Circa 250 gemeenten hebben reeds lokaal
klimaatbeleid geformuleerd. Wat doen hun
bestuurders, wat kunt u als bestuurder doen?
Pas één of meerdere best practices in uw gemeente
toe.
Geef klimaatbeleid een hoge prioriteit, ook bij de
begroting, en draag het als college integraal uit.
Prioriteer: de meeste CO2-reductie zit in de
bestaande bouw (energiebesparing).
Neem bij alle aanbestedingen klimaat als
belangrijkste vereiste op (energiezuinig en
klimaatbestendig renoveren en bouwen).
Geef als gemeente het goede voorbeeld: maak
bijvoorbeeld uw bedrijfsvoering energiezuinig of
klimaatneutraal.
Inventariseer de subsidiemogelijkheden voor
klimaatprojecten en klimaatmedewerkers.
Hoe ideaal is uw klimaatmanagement? Ga dit na aan
de hand van onderstaande vragen:
Weten management, bestuur en raad voldoende
over voortgang, doel en succes van het
klimaatbeleid?
Is er een klimaatcoördinator?
Beschikt de coördinator over voldoende tijd en
deskundigheid?
Worden alle projecten aangestuurd door de juiste
projectleider?
Zijn de projecten nog actueel?
Heeft u oog voor nieuwe klimaatinitiatieven?
Is de verantwoordelijke wethouder in gesprek
met externe partijen over de gemeentelijke
klimaatambitie en hoe dit samen te realiseren?
Kunt u uw krachten regionaal bundelen?
Heeft u zicht op uw successen ten aanzien van
klimaatbeleid?
Houden afdelingsplannen rekening met
klimaatbeleid?
Is klimaatbeleid in uw toekomstig milieubeleid
opgenomen?
Maakt u voldoende gebruik van de ondersteuning
door SenterNovem?
Praktische informatie
Kijk voor uitgebreide beschrijvingen van de 30
genoemde voorbeeldprojecten en vele andere
gemeentelijke klimaatprojecten op www.vng.nl/klimaat.
Ook met tips, websites en de ‘Verklaring van Texel’
over het toekomstig gemeentelijk klimaatbeleid, in april
2007 opgesteld door gemeentebestuurders en de VNG.
De 30 voorbeeldprojecten zijn ook te vinden op www.
senternovem.nl/gemeenten. Deze site biedt naast vele
projectvoorbeelden ook uitgebreide informatie over het
formuleren, uitvoeren en verankeren van gemeentelijk
klimaatbeleid.
De gemeente Breda is partner in MUSEC, een
Europees samenwerkingsproject met partners uit vijf
landen. Doel is te komen tot een ‘Sustainable Energy
Community’, waarin alle lokale partijen samen
werken naar een duurzame gemeenschap (zie www.
managenergy.net/casestudies/goodpractice).
SenterNovem voert beleid uit voor verschillende
overheden op het gebied van innovatie, energie &
klimaat en milieu & leefomgeving. In opdracht van
het Ministerie van VROM ondersteunt SenterNovem
gemeenten en provincies bij hun klimaatbeleid.
SenterNovem
Postbus 8242
3503 RE Utrecht
Helpdesk Gemeenten, T: 030 2393533
E: [email protected]
De VNG is de vereniging van en voor alle
gemeenten. De VNG zet de trend in het binnenlands
bestuur en bereikt zichtbaar resultaat voor raad,
college en ambtenaren. De VNG werkt internationaal
samen met o.a. de CEMR.
VNG
Postbus 30435
2500 GK Den Haag
VNG Informatiecentrum, T: 070 3738020
E: [email protected]
Ambtelijke begeleidingsgroep
Barbet Hendriks-Punt, Breda
Jeroom Remmers, VNG
Myrthe Stevens, SenterNovem
Rein Boersma, Nijmegen
Sjaak de Ligt, Apeldoorn
Productie
Redactie: Jeroom Remmers (VNG), Arthur
Rauwerdink (Woordverkoop sinds ’84)
Tekstbijdragen: Myrthe Stevens (SenterNovem),
Lenneke Kok (Ecofys / gemeente Breda)
Beeldconcept & Vormgeving: Rafaël Barnhard
(Creative Affairs), Petra Dekker (Dens projecten)
Fotografie: Hans Pattist, m.u.v. pag.6, 12, 42 en 62
Druk: Tailormade
Bestellingen
Extra exemplaren van ‘Klimaat op de kaart’: VNG,
T: 070 3738020 (zolang de voorraad strekt).
Of download via www.vng.nl/klimaat of
www.senternovem.nl/gemeenten.
(FNFFOUF%FMGU
HFMEUBMT¼¼OWBO
EFLPQMPQFST
JOMPLBBM
LMJNBBUCFMFJE
8FUIPVEFST
"OOF,POJOH
SVJNUFMJKLF
PSEFOJOH
WBTUHPFE
FO
-JBO.FSLY
NJMJFV
QSBUFO
FSPWFS (
De Delftse wethouders
Lian Merkx - milieu (links)
Anne Koning - ruimtelijke
ordening, vastgoed (rechts).
i%FHFNFFOUFSBBE
XJM[FMGT
EBUXFOPH
IBSEFSMPQFO
&FOQSFUUJHF
HFEBDIUFw
Slim, slimmer, slimst!
In 2000 formuleerde gemeente Delft haar eerste
duurzaamheidsplan, met energie als een van de thema’s.
Drie jaar later werden de energiedoelstellingen uit dit
plan, samen met de intenties uit het Kyoto-akkoord,
vertaald naar lokaal niveau en vastgelegd in Delfts huidige
klimaatplan voor 2003-2012 ‘3E: Effectief, Efficiënt
Energiegebruik’. 3E koppelt ambities aan een flinke dosis
realisme. De inhoud kenmerkt zich door concrete, haalbare
projecten. Vele daarvan zijn inmiddels uitgevoerd, andere
staan in de steigers. Samen leveren zij een beoogde CO2reductie op van 34.000 ton in 2012. Waar mogelijk zijn
de nodige financiële voorzieningen voor de toekomst
veiliggesteld, zoals in de Reserve voor Energiebesparende
Maatregelen (REM). Wethouder Lian Merkx is er trots
op: “3E is een slim plan, creatief en intelligent opgesteld.
Die insteek is van essentieel belang.” Haar collega Anne
Koning: “3E stelt doelen vast, niet de weg er naar toe. Dat
levert handelingsvrijheid op en dat werkt erg goed.”
Delfts blauw
In de afgelopen jaren stapte Delft over op 100% groene
stroom voor gemeentelijke gebouwen, openbare
voorzieningen en verlichting. Bij nieuwbouw en
herstructurering van oude wijken stelt de gemeente waar
mogelijk bovenwettelijke EPC-eisen. Beleid maken is
noodzakelijk, maar de resultaten moeten ook zichtbaar
zijn, weet men in Delft. Dus werden honderd bestaande
gebouwen voorzien van ‘Delftsblauwe daken’ met
zonnepanelen, gecombineerd met een subsidieregeling
voor doe-het-zelvers. Anne Koning vindt kleine projecten
net zo belangrijk als grote: “Tijdens de afgelopen
jaarlijkse Boomplantdag plantten basisscholieren uit
groep 7 walnootbomen voor extra CO2-opslag. Ook dat is
klimaatbeleid.”
Delft aan zee
Door beperking van de lokale CO2-uitstoot treedt Delft
actief op tegen het broeikas-effect. Maar sommige
gevolgen van de huidige klimaatverandering zijn niet meer
te stuiten. Zoals een toenemende wateroverlast, waarop
Nederlandse gemeenten zich zullen moeten voorbereiden.
In Delft weten ze er alles van. Lian Merkx: “Je kunt niet
door Delft fietsen zonder te realiseren dat het water je
nagenoeg tot aan de lippen staat. Overtollig stadswater
wordt nu overgeheveld naar oppervlaktewatergebieden
buiten de stadskern, maar ook daar zitten grenzen aan.”
Nieuwe visie
Bestuur en ambtelijke organisatie zijn
inmiddels ingericht op slagvaardig en
duurzaam denken en handelen. Niet
alleen Anne Koning en Lian Merkx
voeren (in)formeel klimaatoverleg, ook
ambtenaren van verschillende afdelingen
doen dat. Die open overlegcultuur geldt
eveneens voor externe samenwerking. Dit
jaar bestaat de Delftse Technische Universiteit
365 jaar. TU en gemeente willen samen werken
aan een nieuwe duurzaamheidsvisie voor de stad. Lian
Merkx: “De gemeente heeft de ruimte, de TU heeft de
kennis. Samen vormen we een ideale, slimme en creatieve
proeftuin voor verdere ontwikkeling van slim duurzaam
beleid en maatregelen, volgens de laatste inzichten.”
AAN DE SLAG
go
let’s