het aanvullende lesmateriaal voor vwo.

AANVULLEND LESMATERIAAL
PRAKTISCHE ECONOMIE
VWO
Aanvullend lesmateriaal bij Praktische Economie voor vwo bovenbouw (5e editie)
In mei 2017 doen de eerste leerlingen centraal examen op basis van de nieuwe syllabus. De
nieuwe syllabus bevat een aantal inhoudelijke wijzigingen. Deze wijzigingen zijn verwerkt in
de nieuwe, 6e editie van Praktische Economie voor vwo bovenbouw.
Speciaal voor docenten die nog met de 5e editie van Praktische Economie werken hebben
we de nieuwe lesstof in dit document gebundeld. Voor vwo gaat om materiaal uit de
volgende modules van de 6e editie van de methode:
– Schaarste, geld en handel
– Vraag en aanbod
– Markt en overheid
– Economische groei
– Conjunctuur en economisch beleid
Zo kunt u uw leerlingen ook met de 5e editie goed voorbereiden op het centraal examen in
mei 2017.
prof.dr. J. Hinloopen
Zesde druk,
Malmberg, ‘s-Hertogenbosch
VWO
REPARATIESET
MODULE SCHAARSTE, GELD EN HANDEL
Transactiekosten
Bij een ruil ontstaan transactiekosten: kosten die gemaakt worden voor het maken van
een geschikte ruil. Deze kosten zijn voor rekening van vrager of aanbieder. In bron 1 staat
een aantal voorbeelden van transactiekosten. Er staat ook bij wat er geruild wordt, wat
voor soort kosten het zijn en wie de transactiekosten maakt.
Bron 1 Voorbeelden van transactiekosten.
Om twee redenen spelen transactiekosten een belangrijke rol in de economie: ze kunnen het
wederzijdse voordeel van een ruil tenietdoen waardoor de ruil niet doorgaat en ze verklaren
het ontstaan van instituties.
Een ruil gaat niet door als de transactiekosten van de ruil hoger zijn dan het wederzijdse
voordeel. De baten van de ruil zijn dan lager dan de kosten; het wederzijdse voordeel van de
ruil wordt tenietgedaan door de transactiekosten. Neem weer het voorbeeld van Tom en
Linda. Als de boeken van Tom niet bij hem thuis liggen, maar bij zijn grootouders die
tweehonderd kilometer verderop wonen, kunnen de transportkosten ervoor zorgen dat de ruil
niet doorgaat. Tom maakt transportkosten als hij de boeken moet gaan ophalen bij zijn
grootouders. Deze kosten moet Tom terugverdienen met de ruil; anders levert de ruil hem
geen voordeel op. Door de transportkosten wordt het voor Tom een stuk duurder om een
boek aan te bieden. De transactiekosten in de vorm van transportkosten kunnen het
wederzijdse voordeel zo tenietdoen.
Soms wordt er bij een ruil een contract opgesteld dat bepaalt onder welke voorwaarden de
ruil plaatsvindt. Met een contract weten vragers en aanbieders precies waar ze aan toe zijn.
Contracten worden alleen opgesteld bij een gecompliceerde en vaak kostbare ruil, zoals bij
de aankoop van een huis. De kosten voor het opstellen van een contract vallen ook onder de
transactiekosten. Deze kosten kunnen snel oplopen als er voor het opstellen van het contract
gespecialiseerde kennis nodig is.
Instituties
Als transactiekosten een ruil belemmeren, loont het de moeite om te proberen de transactiekosten te verlagen. De ruil komt wél tot stand als de transactiekosten lager zijn geworden
dan het wederzijdse voordeel van de ruil. De manier waarop transactiekosten verlaagd
kunnen worden, is afhankelijke van de soort transactiekosten. Iemand die bijvoorbeeld op
2
VWO
REPARATIESET
zoek is naar een gebruikte fiets kan via Marktplaats.nl snel een geschikte fiets vinden. Toen
het internet nog niet bestond, kostte het zoeken naar een geschikte fiets veel meer tijd dan
nu. Door de uitvinding van het internet zijn veel zoekkosten verlaagd waardoor wederzijds
voordelige ruilen vaker tot stand zijn gekomen.
Veel vormen van ruil komen telkens weer terug. Daarbij worden telkens dezelfde transactiekosten gemaakt. Lang geleden hebben mensen zich al afgevraagd of die terugkerende
transactiekosten niet voorgoed verlaagd kunnen worden. Dat blijkt te kunnen. Daarvoor moet
een institutie worden opgericht: een organisatie die een bepaalde ruil vergemakkelijkt
doordat het de transactiekosten van die ruil verlaagt. In bron 2 staat een aantal voorbeelden
van instituties, waarbij is aangegeven wat hun doel is en welke transactiekosten ze verlagen.
Bron 2 Instituties.
3
VWO
REPARATIESET
MODULE VRAAG EN AANBOD
Producentensurplus
Net als voor consumenten kan ook voor producenten het welbevinden van productie worden
bepaald. Dit producentensurplus is gelijk aan de optelsom van het verschil tussen de prijs
en wat de producent minimaal wil ontvangen over alle geproduceerde eenheden. Het
minimum dat een producent betaald moet krijgen voor een volgende eenheid productie, is de
extra kosten die hij ervoor moet maken: de MK. Het verschil tussen de prijs en de MK is dan
het surplus van de producent. De prijs is voor iedere verkochte eenheid hetzelfde. De MK
kunnen per geproduceerde eenheid variëren, afhankelijk van het bestaan van schaalvoordelen en -nadelen. In bron 3 is het producentensurplus ingekleurd bij de prijs p. De
producent wil minimaal een prijs ontvangen die gelijk is aan de MK. De marge tussen de
ontvangen prijs en de MK-lijn is dus surplus voor de producent, het producentensurplus. De
producent zal na het snijpunt MO = MK verlies lijden op de verkoop van extra eenheden
product. De producent stopt zijn verkoop dus bij MO = MK. Na dit snijpunt kan de producent
ook geen surplus meer behalen. Omdat het hier over het producentensurplus van een
producent gaat, noemen we dit het individuele producentensurplus.
Bron 3 Producentensurplus.
Om de collectieve aanbodlijn van meerdere producenten af te leiden, moeten de individuele
aanbodlijnen bij elkaar worden genomen. In bron 4 is dat gedaan voor producent A en B. In
de linker grafiek staat de individuele aanbodlijn van producent A, in de middelste grafiek die
van producent B. Beide producenten produceren niets als de prijs lager is dan € 2. Bij een
prijs van € 7 biedt producent A zes eenheden aan en producent B zeven. Bij € 7 is het totale
aanbod dus dertien. Dat staat afgebeeld in de rechter grafiek van bron 4. Op deze manier
kan bij iedere prijs de totale aangeboden hoeveelheid van producent A en B worden afgeleid.
Dit geeft de collectieve aanbodlijn. Deze staat in de rechter grafiek van bron 4.
Bron 4 De collectieve aanbodlijn van producenten A en B.
4
VWO
REPARATIESET
De collectieve aanbodlijn kan ook algebraïsch worden afgeleid. De formule van de MK-lijn
van aanbieder A is: MK A = 2 + (7 – 2) / 6q A = 2 + 5 / 6 q A . Omdat geldt dat MK A = MO = p,
volgt uit de formule van de MK-lijn de individuele aanbodlijn van aanbieder A: p = 2 + 5 / 6q A .
Op dezelfde manier kan de individuele aanbodlijn van aanbieder B worden afgeleid: p = 2 +
5 / 7q B . De collectieve aanbodlijn geeft het totale aanbod q A + q B als functie van p. Om deze
formule af te leiden moeten de formules van de individuele aanbodlijnen eerst herschreven
worden waarbij het aanbod een functie is van de prijs.
Voor aanbieder A geeft dit: q A = 6 / 5(p – 2); voor aanbieder B wordt dit: q B = 7 / 5(p – 2).
De formule van de collectieve aanbodlijn volgt dan uit het optellen van de individueel aangeboden hoeveelheden als functie van de prijs: Q = q A + q B = 6/5(p – 2) + 7 / 5(p – 2) =
13 / 5(p – 2). Zo blijkt dat het totale aanbod nul is bij een prijs van € 2 en dertien bij een prijs
van € 7.
Omdat de collectieve aanbodlijn voortkomt uit de optelsom van de individuele aanbodlijnen
en deze weer gelijk zijn aan de MK-lijnen vanaf het break-evenpunt, wordt het collectieve
aanbod beinvloed door dezelfde factoren die de MK-lijnen beïnvloeden. Dit zijn bijvoorbeeld
de kosten van de productiefactoren en het verloop van de productiefunctie. In het volgende
hoofdstuk beschrijven we hoe deze invloed doorwerkt op de prijs.
Collectieve producentensurplus
In de vorige paragraaf is het individuele producentensurplus gedefinieerd: het verschil tussen
wat een producent betaald krijgt en wat hij minimaal betaald moet krijgen voor ieder stuk dat
hij produceert. De minimale verlangde betaling is gelijk aan de MK. En omdat de MK-lijn
samenvalt met de individuele aanbodlijn, geeft de individuele aanbodlijn de minimale prijs die
een producent moet krijgen voor zijn productie. In bron 4 is voor beide producenten het
individuele producentensurplus ingetekend bij een prijs van € 7: de oppervlakte van de
driehoek onder de prijs en boven de individuele aanbodlijn. Voor producent A komt het
producentensurplus uit op: 0,5 × (€ 7 – € 2) × 6 = € 15; voor producent B wordt dat
0,5 × (€ 7 – € 2) × 7 = € 17,50.
Bron 4 laat een wetmatigheid zien: hoe hoger de prijs, hoe groter de oppervlakte van de
gekleurde driehoek. Anders gezegd: hoe hoger de prijs, hoe groter het individuele
producentensurplus; het welbevinden van producenten neemt toe naarmate de prijs hoger is.
Het collectieve producentensurplus is gelijk aan de som van al het individuele producentensurplus. In bron 4 is dit € 15 + € 17,50 = € 32,50. Het collectieve producentensurplus kan ook
direct berekend worden met de collectieve aanbodlijn. Want het collectieve producentensurplus is ook gelijk aan de oppervlakte van de driehoek boven de collectieve aanbodlijn en
onder de prijs. Dit is de gekleurde driehoek in de rechter grafiek van bron 4. De oppervlakte
van deze driehoek is gelijk aan 0,5 × (€ 7 – € 2) × 13 = € 32,50. Bron 4 laat zien dat ook het
collectieve producentensurplus toeneemt als de prijs stijgt. In het vervolg spreken we over
het producentensurplus als we het collectieve producentensurplus bedoelen. Als het over het
welbevinden van een individuele producent gaat, spreken we van het individuele
producentensurplus.
5
VWO
REPARATIESET
MODULE MARKT EN OVERHEID
Een marktevenwicht is efficiënt als het totale surplus de grootst mogelijke waarde heeft. Alle
andere marktevenwichten zijn dan niet efficiënt. Hoe kleiner het verschil tussen het totale
surplus en de grootst mogelijke waarde, hoe efficiënter het marktevenwicht.
In bron 5 staat het marktevenwicht wanneer er sprake is van volkomen concurrentie, van een
monopolie en van een duopolie waarbij geconcurreerd wordt op de aangeboden hoeveelheid. Het betreft hier het cijfervoorbeeld dat in de vorige paragrafen is besproken; de vraaglijn werd gegeven door Q = –p + 420 en aanbieders hebben als kostenfunctie TK = q2 + 20q
+ 100. Volkomen concurrentie geeft de laagste prijs, een monopolie geeft de hoogste prijs.
Bij het duopolie met hoeveelheidsconcurrentie ligt de prijs daar ergens tussenin. De vraag
die we in deze paragraaf gaan beantwoorden is: welke marktvorm levert het hoogste totale
surplus? Anders gevraagd: welk marktevenwicht is efficiënt?
Bron 5 Het marktevenwicht bij verschillende marktvormen.
In bron 6 staan voor de drie marktvormen het consumentensurplus, het producentensurplus
en het totale surplus. Volkomen concurrentie levert het meeste surplus op; het marktevenwicht is efficiënt. Dit geldt niet alleen voor dit cijfervoorbeeld, maar ook in werkelijkheid:
een markt met volkomen concurrentie is efficiënt; er bestaat geen andere marktvorm die een
hoger totaal surplus genereert. De mate van efficiëntie van andere marktvormen wordt
daarom bepaald door het totale surplus te vergelijken met dat van een markt met volkomen
concurrentie. Het verschil is het welvaartsverlies: surplus dat niet aanwezig is, omdat de
marktvorm anders is dan volkomen concurrentie. Voor het monopolie is dit welvaartsverlies
gelijk aan 76.000 – 25.000 = 51.000 of (afgerond) 67%. Voor het duopolie komt het
welvaartsverlies uit op 76.000 – 38.400 = 37.600 of (afgerond) 49%.
Bron 6 Het totale surplus op de markt bij verschillende marktvormen.
Bron 5 en 6 laten zien dat hoe hoger de evenwichtsprijs is, hoe kleiner het consumentensurplus is en hoe groter het producentensurplus. Het monopolie heeft de hoogste prijs, het
kleinste consumentensurplus en het grootste producentensurplus. Bij volkomen concurrentie
is de prijs het laagst, het consumentensurplus het grootst en het producentensurplus het
6
VWO
REPARATIESET
kleinst. De prijs bij een duopolie ligt er tussenin. En dat geldt ook voor de waarden van het
producenten- en consumentensurplus. Kortom: bij een hogere prijs gaan producenten erop
vooruit en gaan consumenten er juist op achteruit.
Bron 6 illustreert een belangrijke wetmatigheid: door een prijsstijging is de toename van het
producentensurplus telkens kleiner dan de afname van het consumentensurplus. Het verlies
aan surplus als gevolg van een prijsstijging is het welvaartsverlies. Bron 7 vergelijkt met de
gekleurde oppervlaktes het surplus bij een monopolie met het surplus bij volkomen
concurrentie. Het welvaartsverlies bij een monopolie in vergelijking met volkomen
concurrentie is gelijk aan het groene oppervlak in de rechter grafiek.
Bron 6 Het verlies aan totaal surplus bij een monopolie door een hogere prijs dan de
marktprijs bij volkomen concurrentie.
Gemeten naar het totale surplus is een monopolie dus de meest inefficiënte marktvorm:
het genereert minder surplus dan iedere andere marktvorm. Dit betekent niet dat een
monopolie per se slecht is. Een monopolie kan op de langere termijn juist meer welvaart
opleveren. Dat kan bijvoorbeeld als de monopolist zijn winst investeert in de ontwikkeling
van nieuwe producten. Deze nieuwe producten kunnen dan op de lange termijn extra
consumenten- en producentensurplus opleveren dat groter is dan het verlies van surplus
op de korte termijn. In de module Heden, verleden en toekomst wordt deze mogelijkheid
besproken.
Voor een duopolie geldt hetzelfde. De evenwichtsprijs is hoger dan de prijs die ontstaat bij
volkomen concurrentie. Zo ontstaat er weer een welvaartsverlies: de Harbergerdriehoek.
Omdat de evenwichtsprijs in een duopolie lager is dan bij een monopolie, is het
welvaartsverlies wel kleiner dan bij het monopolie. Maar als de twee producenten in het
duopolie hun winst gebruiken om nieuwe producten te ontwikkelen, kan ook op de lange
termijn het kortetermijnwelvaartsverlies tenietgedaan worden.
7
VWO
REPARATIESET
MODULE ECONOMISCHE GROEI
Human development index
In 1990 werd er een alternatief gepresenteerd voor het bbp per inwoner als indicator voor
welvaart: de Human Development Index (HDI). De index is bedacht door een groep
economen onder leiding van de Pakistaanse econoom Mahbub ul Haq. Het idee achter de
index is dat er drie dingen gemeten worden: de levensverwachting, de mate van scholing en
het inkomen. Voor ieder onderdeel is een aparte index ontwikkeld, en die tellen ieder voor
een derde mee in de uiteindelijke HDI. Voor ieder land is de HDI een getal tussen 0 en 1:
hoe hoger het getal, hoe welvarender het land.
Bron 8 De Human Development Index in 2014 voor de 19 landen van de eurozone
(in blauw) en andere ontwikkelde en ontwikkelingslanden.]
Bron 8 geeft de waarde van de HDI voor de negentien landen van de eurozone en een
aantal andere ontwikkelde landen en ontwikkelingslanden. Volgens de HDI is Noorwegen het
meest welvarende land ter wereld. Nederland voert de HDI-lijst aan binnen de eurozone.
Binnen de eurozone is Letland het minst welvarend. Niger is wereldwijd de hekkensluiter.
Geeft de HDI nu een heel ander beeld over de welvaart dan het bbp per inwoner? Dat valt
mee. In bron 9 is voor 182 landen de HDI uit 2014 afgezet tegen het bbp per hoofd van de
bevolking in datzelfde jaar in Amerikaanse dollars. De bron laat zien dat de twee hand in
hand gaan: landen met een hoog bbp hebben ook een hoge HDI-waarde. Dat is logisch.
Want rijkere landen kunnen meer investeren in onderwijs en de volksgezondheid. Hierdoor
stijgen de levensverwachting en het gemiddelde opleidingsniveau. En juist die twee zaken
worden extra gemeten met de HDI.
8
VWO
REPARATIESET
Bron 9 Het statistische verband tussen de HDI en het bbp/hoofd (de waarden voor
Nederland zijn: 0,915 en $ 47.960).
De toegevoegde waarde van het bbp als welvaartsmaatstaf
Het bbp per hoofd van de bevolking is dus een onnauwkeurige indicator van de welvaart.
Maar net zoals de som van het producenten- en consumentensurplus heeft het als voordeel
dat het voor ieder land op dezelfde manier is gedefinieerd. Landen kunnen daardoor met
elkaar vergeleken worden door hun bbp te vergelijken. En voor een land kan het bbp van
jaar op jaar worden bekeken. Beide toepassingen van het bbp komen in hoofdstuk 4 aan de
orde.
Maar er zijn meer redenen waarom het bbp per hoofd van de bevolking een geschikte
indicator voor de welvaart van een land is. Het blijkt dat landen met een hoog bbp per
inwoner er op andere gebieden ook goed uitspringen: de kindersterfte is er lager, mensen
leven er langer, het onderwijs is er beter, er is meer democratie, er is minder corruptie, het
milieu is er schoner en de kwaliteit van leven wordt door de inwoners als hoger ervaren.
Kortom: het bbp is een indicator die sterk samenhangt met zaken die we als welvaart
ervaren.
9
VWO
REPARATIESET
MODULE CONJUNCTUUR EN ECONOMISCH BELEID
Nu hebben we alles besproken om de conjunctuurbeweging te verklaren. Dat doen we met
behulp van bron 10 en 11. In eerste instantie bevindt de economie zich in evenwicht A: het
snijpunt van de LTGA-lijn met de geaggregeerde-vraaglijn GV 1 . In dit macro-economisch
evenwicht brengt de economie haar natuurlijke productieniveau Y LT voort bij prijsniveau
P 1 . Slecht wereldnieuws zorgt ervoor dat consumenten pessimistisch worden over de
toekomst. Om zich op onzekere tijden voor te bereiden, gaan ze meer sparen en minder
besteden. De geaggregeerde vraaglijn verschuift naar links, van GV 1 naar GV 2 . Op de korte
termijn is er sprake van prijsrigiditeit. Het nieuwe evenwicht wordt bepaald door het
snijpunt van de geaggregeerde-vraaglijn met de kortetermijn-geaggregeerde-aanbodlijn
(KTGA 1 ): punt B. De productie daalt van de natuurlijke productieomvang Y LT naar Y KT .
Bron 10 De neergaande conjunctuurbeweging door vraaguitval.
Het macro-economisch evenwicht in punt B ligt niet op de LTGA-lijn. In dat evenwicht
worden de productiefactoren niet optimaal ingezet. Door de daling van de vraag moeten
aanbieders hun prijzen verlagen. Vanwege de prijsrigiditeit kost dat tijd. De uiteindelijke
prijsverlaging komt in bron 10 overeen met de daling van KTGA 1 naar KTGA 2 . Hierdoor
wordt het macro-economisch evenwicht C bereikt. Als gevolg van de verlaagde prijzen is de
gevraagde hoeveelheid gestegen en worden alle productiefactoren weer optimaal gebruikt.
De productie is weer terug op de oude waarde van de natuurlijke productieomvang.
Vergeleken met de oorspronkelijke situatie is het productieniveau niet veranderd. Door de
golf van pessimisme die door de economie ging is alleen het prijsniveau gedaald.
Bron 11 laat zien dat de beweging ook andersom kan gaan. Bij een vraagtoename van GV 2
naar GV 1 zal op korte termijn het macro-economisch evenwicht verschuiven van C naar D.
Na verloop van tijd, als de prijzen zich hebben aangepast aan de nieuwe situatie, is het
evenwicht verder verschoven van D naar A. Op dat moment bevindt de economie zich weer
op het langetermijngroeipad.
10
VWO
REPARATIESET
Bron 11 De opgaande conjunctuurbeweging door een vraagtoename.
Eerder is besproken dat loonstarheid een belangrijke oorzaak is voor prijsstarheid. Maar
loonstarheid heeft ook gevolgen voor de werkloosheid. Als de vraag bijvoorbeeld daalt
vanwege slechte economische vooruitzichten, verschuift de economie op de korte termijn
van evenwicht A naar B in bron 10. Bedrijven brengen minder voort waarbij ze minder
werknemers nodig hebben. Er ontstaat onvrijwillige werkloosheid. Als gevolg van het
marktmechanisme zouden nu de lonen moeten gaan dalen. Maar op de korte termijn wordt
dat verhinderd door de loonstarheid. De werkloosheid blijft bestaan. Op de lange termijn zijn
lonen wel flexibel. Het marktmechanisme zorgt er dan voor dat de lonen zich aanpassen,
zodat de werkloosheid uiteindelijk verdwijnt.
Anticyclisch en procyclisch conjunctuurbeleid
Conjunctuurschommelingen zijn vervelend. In tijden van laagconjunctuur raken mensen
onvrijwillig werkloos. Er wordt een groter beroep gedaan op sociale uitkeringen en de
belastinginkomsten lopen terug. De overheid moet geld lenen om een eventueel
financieringstekort op te vangen. Bedrijven zitten met productiecapaciteit die ze niet
gebruiken en dat is kostbaar. De verkopen lopen terug en investeringen moeten worden
uitgesteld. In het ergste geval gaat een onderneming failliet.
In tijden van hoogconjunctuur gaat het goed met de overheidsfinanciën. Door de lage
werkloosheid worden er relatief weinig uitkeringen uitgekeerd en zijn de belastinginkomsten
hoog. Tegelijkertijd ontstaan er overal tekorten; er is niet genoeg geschoolde arbeid
voorhanden om alle vacatures op te vullen waardoor de lonen stijgen. De vraag neemt toe
waardoor op tal van markten de prijzen stijgen. Dat lokt weer extra aanbod uit, ook doordat
nieuwe bedrijven toetreden tot bestaande markten.
11
VWO
REPARATIESET
Ondanks de positieve tijding in periodes van hoogconjunctuur veroorzaakt de
conjunctuurschommeling onzekerheid. Een bedrijf dat tijdens een periode van
hoogconjunctuur een grote investering doet in capaciteitsuitbreiding komt bedrogen uit als
zijn extra productie op de markt komt wanneer er weer sprake is van laagconjunctuur. En
mensen die in tijden van hoogconjunctuur hun baan opzeggen om op zoek te gaan naar
beter werk, blijven misschien werkloos als in de tussentijd het economisch tij is gekeerd. Om
de onzekerheid van de conjunctuurbeweging te temperen, kan de overheid economisch
beleid voeren om de conjunctuurgolf af te zwakken. Dit beleid gaat tegen de cyclus van de
conjunctuurbeweging in; het is anticyclisch beleid. Economisch beleid dat de golfbeweging
van de conjunctuur juist versterkt is procyclisch beleid.
In dit hoofdstuk bespreken we het economisch beleid van de overheid. Daarbij maken we
een onderscheid tussen incidenteel beleid en de invloed van automatische stabilisatoren. In
het volgende hoofdstuk bespreken we het monetaire beleid zoals dat uitgevoerd wordt door
centrale banken.
Anticyclische overheidsuitgaven en structurele aanpassingen
De overheid kan de conjunctuurbeweging afzwakken door de overheidsuitgaven af te
stemmen op de conjunctuurbeweging. Ze kan daarnaast structurele aanpassingen
doorvoeren om het groeivermogen van de economie te versterken.
Overheidsuitgaven
In tijden van laagconjunctuur wordt de conjunctuurgolf afgezwakt door de vraag te
stimuleren. De overheid kan de vraag stimuleren door zelf extra uitgaven te doen.
Investeringen in bijvoorbeeld de fysieke infrastructuur die in de toekomst gedaan zouden
worden, doet de overheid nu al. Op deze manier houdt de overheid mensen aan het werk.
De overheid betaalt de extra uitgaven in een laagconjunctuur met geleend geld. In de
toekomst, als er sprake is van een hoogconjunctuur, zijn de ontvangsten van de overheid
hoog genoeg om de rentekosten en aflossing van de schuld te kunnen betalen. Anders
gezegd: in een tijd van hoogconjunctuur spaart de overheid om in tijden van laagconjunctuur
de vraag op peil te houden. Door te ruilen over de tijd kan de overheid de schommelingen
van de conjunctuurgolf afzwakken.
Overheidsuitgaven gaan gepaard met inverdieneffecten: de investering van de overheid
wordt meteen voor een deel terugverdiend. Als de overheid bijvoorbeeld een weg aanlegt,
levert dat direct weer geld op: de extra belasting die wordt geïnd van alle bedrijven die aan
de weg werken. Bovendien houdt de investering mensen aan het werk; de overheid hoeft
minder uitkeringen te betalen. Op dezelfde manier zijn de uiteindelijke financiële opbrengsten
van een bezuiniging voor de overheid kleiner dan de oorspronkelijke bezuiniging. Als de
aanleg van de weg wordt afgebroken, vermindert dat de belastinginkomsten. Bovendien
kunnen mensen werkloos raken waardoor de uitgaven aan sociale uitkeringen stijgen. Er is
sprake van uitverdieneffecten: de bezuiniging van de overheid wordt verzwakt door de
bijbehorende daling van de belastingopbrengst en de mogelijke vergroting van de uitgaven
aan sociale uitkeringen. In- en uitverdieneffecten beperken de effectiviteit van anticyclisch
overheidsbeleid.
De laagconjunctuur kan ook tegen worden gegaan door versterking van de internationale
concurrentiepositie: de mate waarin bedrijven in staat zijn om te concurreren met het
buitenland. Met een betere concurrentiepositie neemt de vraag vanuit het buitenland toe
zodat de neergaande conjunctuurbeweging wordt gedempt. De internationale concurrentiepositie hangt samen met de structuur van de economie. Om de concurrentiepositie te
verbeteren moeten er daarom structurele hervormingen worden doorgevoerd. Dat kan op
drie manieren: loonmatiging, verhoging van de arbeidsproductiviteit en beteugeling van de
inflatie. In deze paragraaf bespreken we de eerste twee manieren. De beteugeling van de
inflatie is een zaak van de centrale bank.
12
VWO
REPARATIESET
Monetair beleid is het onderwerp van het volgende hoofdstuk.
Loonmatiging
Voor ondernemingen zijn personeelskosten de belangrijkste kostenpost. Door lonen te
matigen, dalen deze kosten. Hierdoor kunnen binnenlandse producenten hun producten
goedkoper aanbieden dan hun buitenlandse concurrenten. Bij loonmatiging moeten
werknemers wel genoegen nemen met een lager loon vergeleken met de situatie zonder
loonmatiging. In ruil daarvoor krijgen ze een grotere baanzekerheid vanwege de toegenomen
export. De overheid kan ook via de hoogte van de belastingen, premies en subsidies de
loonkosten verlagen. Zo verlaagt een vermindering van de werkgeverslasten de loonkosten
per werknemer, terwijl de werknemer geen koopkrachtverlies lijdt.
In hoofdstuk 3 van de module Speltheorie is het Akkoord van Wassenaar besproken. Dit
beroemd geworden akkoord uit 1982 tussen werkgevers en werknemers voorzag in een
collectieve loonmatiging om de groei van de Nederlandse economie te stimuleren. Het
nadeel van loonmatiging is dat de koopkracht daalt ten opzichte van de situatie zonder
loonmatiging. Een toegenomen vraag vanuit het buitenland wordt dan voor een deel
tenietgedaan door de afgenomen binnenlandse vraag. In een open economie die veel
exporteert, zoals Nederland, is dit laatste effect kleiner dan de vraaggroei vanuit het
buitenland. Het loont per saldo om de lonen te matigen.
Arbeidsproductiviteit
De arbeidsproductiviteit werkt door in de kosten per product: hoe hoger de
arbeidsproductiviteit, hoe lager de loonkosten per product. Ook dit versterkt de internationale
concurrentiepositie. Als ondernemingen productiever worden, kunnen ze hetzelfde
produceren met een lagere inzet van productiefactoren. Een belangrijk instrument hierbij is
scholing. In tijden van laagconjunctuur kan de overheid het makkelijk maken voor
werkzoekenden om een opleiding te volgen. Ze zijn dan bijvoorbeeld tijdelijk niet verplicht om
te solliciteren. Extra opleiding verhoogt de arbeidsproductiviteit. De kans dat iemand weer
aan het werk kan, is bovendien ook groter naarmate hij zich meer heeft bijgeschoold.
Economen zijn er onderling niet over uit wat nu de beste manier is om uit een economische
crisis te geraken. In de praktijk luisteren veel regeringen naar beide kampen: in tijden van
laagconjunctuur worden sneller maatregelen getroffen die de economie structureel
veranderen. Tegelijkertijd wordt er meer geld uitgegeven om de teruglopende vraag op te
vangen.
Automatische stabilisatoren
Naast anticyclisch economisch beleid bestaan er automatische stabilisatoren:
mechanismen in de economie die de conjunctuurbeweging afvlakken. We bespreken er
twee: sociale uitkeringen en progressieve belastingen.
Sociale uitkeringen
Mensen die werkloos raken hebben recht op een werkloosheidsuitkering. Deze uitkering
zorgt ervoor dat de vraag deels op peil blijft. In tijden van laagconjunctuur dempt dit de
vraaguitval. Vroeger waren er geen sociale uitkeringen. Iemand die werkloos werd, zat
zonder inkomen. Naast het persoonlijke leed dat dit veroorzaakte, had het ontbreken van
sociale zekerheid ook een verdere vraaguitval tot gevolg. Zonder sociale uitkeringen wordt
de conjunctuurbeweging versterkt. Anders gezegd: het bestaan van sociale uitkeringen vlakt
de conjunctuurbeweging af; het is een automatische stabilisator.
Progressieve belastingen
In tijden van hoogconjunctuur is er weinig werkloosheid en maken ondernemingen veel
winst. Er wordt dan ook veel loon- en winstbelasting betaald. Met een progressief
13
VWO
REPARATIESET
belastingstelsel wordt er relatief meer belasting betaald in tijden van hoogconjunctuur. De
opgaande conjunctuurbeweging wordt erdoor gedempt. In tijden van laagconjunctuur doet
een progressieve belasting precies het omgekeerde. De vraag naar arbeid is laag, er is meer
werkloosheid, het gemiddelde inkomen daalt en de bedrijfswinsten dalen. Een lager inkomen
gaat gepaard met relatief lagere belastingafdrachten. Hierdoor wordt de vraaguitval
gedempt. Progressieve belastingen zorgen er zo automatisch voor dat in slechte tijden
relatief minder belasting moet worden betaald, terwijl in goede tijden relatief meer belasting
moet worden betaald. Dit stabiliseert automatisch de conjunctuurbeweging.
Centrale banken
Het economisch beleid van de overheid gaat over de inrichting van de economie: de reële
economie. Centrale banken gaan over de monetaire kant van de economie. De centrale
bank voor de eurozone is de ECB. De ECB voert monetair beleid en heeft een aantal taken.
Het monetaire beleid bestaat uit drie onderdelen: wisselkoersbeleid, rentebeleid en
geldhoeveelheidsbeleid. In dit hoofdstuk worden deze onderdelen besproken. Eerst
bespreken we de twee belangrijkste taken van de ECB: toezichthouder op de monetaire
infrastructuur en toezichthouder op aanbieders van financiële producten.
Toezicht op de monetaire infrastructuur
In hoofdstuk 4 van de module Economische groei hebben we gezien dat de monetaire
infrastructuur een belangrijk kenmerk is van de structuur van een nationale economie. Een
centrale bank is er verantwoordelijk voor dat deze infrastructuur goed functioneert. Dat
betekent niet dat de centrale bank die infrastructuur aanlegt en onderhoudt. Daar zijn
financiële instellingen voor. PayPal is bijvoorbeeld zelf verantwoordelijk voor zijn online
betalingssysteem. De centrale bank houdt er wel toezicht op. Zo kan ze PayPal dwingen om
aanpassingen door te voeren in het betalingssysteem.
In hoofdstuk 3 van de module Schaarste, geld en handel ben je de centrale bank
tegengekomen als beheerder van valuta: de centrale bank brengt al het chartale geld in
omloop. Daarbij hoort het toezicht op de kwaliteit van bankbiljetten. Zo worden er wekelijks
miljoenen gebruikte eurobiljetten afgeleverd bij het hoofdkantoor van DNB in Amsterdam.
Deze biljetten zijn vooral afkomstig uit kasstortingen bij banken. Vervolgens wordt ieder biljet
door DNB afzonderlijk gecontroleerd. Biljetten met een mankement worden vernietigd; de
rest gaat weer terug het betalingsverkeer in. Afhankelijke van de grootte van de coupure
gaan eurobiljetten twee tot vijf jaar mee.
Toezicht op aanbieders van financiële producten
De centrale bank houdt ook toezicht op alle financiële instellingen. Je kunt niet zo maar een
bank beginnen, zoals dat wel kan met bijvoorbeeld een bloemenzaak. Voor een bank heb je
een bankvergunning nodig. En die wordt alleen afgegeven door de centrale bank. Ze kan
deze vergunning ook weer intrekken. Om een bankvergunning te krijgen, moet je aan
strenge voorwaarden voldoen, zoals beschikken over voldoende eigen vermogen en een
verleden van onberispelijk gedrag.
Maar ook de bedrijfsvoering van financiële instellingen moet door de centrale bank
goedgekeurd worden. Zo lenen banken het geld van hun spaarders weer uit. Daarbij mogen
ze niet te grote risico’s nemen, omdat dan de kans bestaat dat de leningen niet worden
terugbetaald. In het ergste geval gaat de bank dan failliet, waardoor spaarders hun
spaargeld kwijt zijn. Om dit te voorkomen ziet de centrale bank erop toe dat financiële
instellingen niet te grote risico’s nemen.
Desondanks gaat het soms fout. In dat geval treedt het depositogarantiestelsel in werking.
Volgens dit stelsel zijn spaargelden tot een maximumbedrag gegarandeerd: in geval van
faillissement worden ingelegde spaargelden tot aan dit maximumbedrag uitgekeerd. In
14
VWO
REPARATIESET
Nederland is dat € 100.000. De afhandeling hiervan wordt door de centrale bank gedaan. De
kosten van het depositogarantiestelsel worden gedragen door de andere handelsbanken.
In Nederland is de centrale bank ook toezichthouder van de pensioenfondsen.
Pensioenfondsen beheren de ingelegde pensioenpremies. Ze moeten altijd voldoende
kapitaal hebben om de pensioenen te kunnen te betalen van alle mensen die bij het
pensioenfonds sparen. Dat wordt gemeten met de dekkingsgraad: de kapitaalomvang als
percentage van alle huidige en toekomstige pensioenverplichtingen. Zoals je in hoofdstuk 3
van de module Heden, verleden en toekomst hebt gezien, moet er bij financieel beheer een
afweging worden gemaakt tussen risico en verwacht rendement. Een hoog rendement is
goed nieuws voor de pensioenspaarders: zij hoeven dan minder premie te betalen voor
hetzelfde pensioen. Maar een hoger verwacht rendement betekent ook dat er meer risico
wordt genomen. En dat pakt sneller verkeerd uit, met alle negatieve gevolgen van dien. DNB
ziet erop toe dat pensioenfondsen op een verantwoorde manier hun vermogen beheren. Als
de dekkingsgraad van een pensioenfonds onder de honderd procent komt, moet het fonds
met een plan komen om de dekkingsgraad weer boven de honderd procent te krijgen. DNB
moet deze plannen goedkeuren en controleren of ze worden uitgevoerd.
Geldhoeveelheidsbeleid
In hoofdstuk 3 van de module Schaarste, geld en handel is uitgelegd dat de centrale bank de
maatschappelijke geldhoeveelheid beheert. Zo is de ECB verantwoordelijk voor de
maatschappelijke geldhoeveelheid in de eurozone. Een centrale bank kan de
maatschappelijke geldhoeveelheid direct en indirect beïnvloeden. De indirecte beïnvloeding
verloopt via het rentebeleid. Dat is het onderwerp van de volgende paragraaf. In deze
paragraaf bespreken we de directe beïnvloeding. We bekijken ook de gevolgen van een
vergroting van de maatschappelijke geldhoeveelheid voor de economie.
De directe vergroting van de maatschappelijke geldhoeveelheid verloopt via het opkopen van
obligaties door de centrale bank. Een houder van een obligatie krijgt in de toekomst het
bedrag van de obligatie met rente terugbetaald. Daarom heeft een obligatie waarde: het geld
dat het in de toekomst zal opleveren. Voor die waarde kan de obligatie worden doorverkocht.
De centrale bank vergroot de maatschappelijke geldhoeveelheid door obligaties op te kopen.
Als een obligatie wordt verhandeld tussen marktpartijen, verandert de maatschappelijke
geldhoeveelheid niet. Het geld waarvoor de obligatie verhandeld wordt, was al onderdeel van
de maatschappelijke geldhoeveelheid. Dat werkt anders als een centrale bank de obligatie
koopt, want die betaalt met geld dat nog geen onderdeel is van de maatschappelijke
geldhoeveelheid. De toekomstige afbetaling van de obligatie verandert zodoende in geld dat
direct voorhanden is; de maatschappelijke geldhoeveelheid is gestegen. In de toekomst, als
de obligatie met rente wordt afbetaald aan de centrale bank, neemt de maatschappelijke
geldhoeveelheid weer af. Het vergroten van de maatschappelijke geldhoeveelheid heeft een
speciale naam: monetaire expansie. In de praktijk koopt de centrale bank vooral
staatsobligaties op die in het bezit zijn van Handelsbanken
Om te begrijpen wat er gebeurt als de maatschappelijke geldhoeveelheid verandert, hebben
we een beroemde vergelijking van de Amerikaanse econoom Irving Fisher (1867-1947)
nodig. Hij bestudeerde als eerste het verband tussen de maatschappelijke geldhoeveelheid
en het nationale prijsniveau. Daarbij concentreerde hij zich op de omloopsnelheid van
geld: het aantal keer per jaar dat munten en bankbiljetten gemiddeld worden gebruikt om
goederen en diensten te kopen. Deze omloopsnelheid wordt meestal aangeduid met het
symbool V. Fisher leidde een verband af tussen de omloopsnelheid van geld en drie andere
macro-economische variabelen: het prijsniveau van goederen en diensten (P), het aantal
keren dat een goed of dienst verkocht wordt, aangeduid als het aantal transacties (T ), en de
maatschappelijke geldhoeveelheid (M). Logischerwijs moet het volgende gelden: de
15
VWO
REPARATIESET
omloopsnelheid is gelijk aan de totale waarde van alle transacties gedeeld door de
maatschappelijke geldhoeveelheid. In formule:
V = (P × T ) / M
De formule voor de omloopsnelheid van geld kan als volgt herschreven worden:
M×V=P×T
Het is in deze vorm dat de vergelijking bekend staat als de verkeersvergelijking van
Fisher. Met deze vergelijking kan de invloed van de maatschappelijke geldhoeveelheid op
de economie worden verklaard.
In de praktijk blijkt V een constante te zijn. Dat heeft een belangrijk gevolg: als M stijgt, moet
als gevolg daarvan P en/of T stijgen. Welke van de twee het wordt, is afhankelijk van de
termijn waarover het gaat. In hoofdstuk 2 is besproken dat op korte termijn prijzen rigide zijn.
Als P constant blijft door prijsrigiditeit, moet T wel stijgen om de vergelijking kloppend te
houden:
M↑ × V = P × T↑
Kortom: op de korte termijn neemt bij monetaire expansie het aantal transacties toe. Als er
meer producten en diensten verhandeld worden, moet de economie er ook meer
voortgebracht hebben: productieomvang (Y) is gestegen. Dat werkt als volgt. Bij monetaire
expansie beschikken banken over meer geld om uit te lenen aan gezinnen en bedrijven. Om
dat extra geld in omloop te brengen, zullen banken sneller geneigd zijn geld uit te lenen.
Daarom verlagen ze de rente die ze bedrijven en gezinnen in rekening brengen bij een
lening. Tegelijkertijd hebben banken minder spaargeld nodig om weer uit te lenen; ze
beschikken immers over meer geld door de monetaire expansie. Daarom verlagen banken
ook de rente die ze betalen over spaargeld. Deze renteverlagingen stimuleren zowel de
vraag als het aanbod. Consumenten kunnen tegen een lagere rente lenen en krijgen minder
rente op hun spaargeld. Ze beschikken daardoor over meer geld en kunnen bij dezelfde
prijzen meer producten kopen. De vraag naar producten stijgt en de geaggregeerde-vraaglijn
verschuift naar rechts (bron 12). Op de korte termijn zullen bedrijven de extra vraag
opvangen door extra te produceren. Door de lagere rente zijn ze sneller geneigd extra
investeringen te doen als dat nodig is voor de extra productie. Op de korte termijn verschuift
het macro-economisch evenwicht in bron 12 van A naar B. Daarbij stijgt de productie van Y LT
naar Y KT .
16
VWO
REPARATIESET
Bron 12 Het korte- en langetermijneffect van monetaire expansie.
De monetaire expansie heeft geen invloed op de natuurlijke productieomvang van de
economie. Na verloop van tijd zal de economie weer terugkeren op het langetermijngroeipad.
Als we het aantal transacties dat bij de natuurlijke productieomvang past aanduiden als T LT ,
dan volgt uit de verkeersvergelijking van Fisher het volgende:
M↑ × V = P↑ × T LT
Het gevolg van de monetaire expansie is dat op de lange termijn alleen het prijsniveau zal
stijgen. Een verhoging van M heeft uiteindelijk geen effect op de natuurlijke productieomvang
en daarmee niet op T. In bron 12 verschuift het macro-economisch evenwicht van B naar C.
De productieomvang is weer terug op het oorspronkelijke niveau waarbij het prijsniveau
gestegen is van P 1 naar P 2 . Op de lange termijn heeft een vergroting van de maatschappelijke geldhoeveelheid geen effect op de reële economie. Anders gezegd: geld is neutraal.
Phillipscurve
Bij hoge werkloosheid stijgen lonen minder snel dan bij lage werkloosheid. Als veel mensen
op zoek zijn naar een baan, is een hoger loon niet nodig om iemand een baan te laten
accepteren. Er is altijd wel iemand te vinden die het werk voor het aangeboden loon wil
doen. Dat ligt anders bij lage werkloosheid. Werkgevers moeten dan sneller een hoger loon
bieden om de juiste medewerker in dienst te kunnen nemen. Dit bracht de econoom William
Phillips (1914-1975) in 1958 op het idee om het werkloosheidspercentage af te zetten tegen
de gemiddelde loonsverhoging. Hij verwachtte een negatief verband: de gemiddelde
loonsverhoging is kleiner bij een hogere werkloosheid. Dat bleek te kloppen. Loon als prijs
voor de productiefactor arbeid is een onderdeel van het algemene prijsniveau. En de
verandering van het algemene prijsniveau wordt gemeten als inflatie. Dit bracht anderen op
het volgende idee: is er een negatief verband tussen inflatie en het werkloosheidspercentage? Ook dat bleek zo te zijn. Dit verband staat bekend als de Phillipscurve.
17
VWO
REPARATIESET
Bron 13 De Phillipscurve voor Nederland, 1963-2013 (Bron: CBS).
In bron 13 is de rode lijn de Phillipscurve voor Nederland voor de periode 1963-2013. Deze
lijn is gebaseerd op de datapunten die ook in de bron staan. Daarbij is een niet-lineair
verband verondersteld. Een econometrische schatting levert vervolgens de Phillipscurve op:
inflatie = 0,07 – 0,78 × werkloosheidspercentage + 2,77 × werkloosheidspercentage2
Deze vergelijking geeft aan welk werkloosheidspercentage gemiddeld genomen hoort bij een
bepaalde inflatie. Als de werkloosheid bijvoorbeeld zeven procent bedraagt, hoort daar een
inflatie bij van 0,07 – 0,78 × 0,07 + 2,77 × 0,072 = 0,029 oftewel 2,9%.
De Phillipscurve gaat alleen op voor de korte termijn. Door de neutraliteit van geld bestaat er
op de lange termijn geen verband tussen de inflatie en het werkloosheidspercentage. Dat
werkt als volgt. Door de maatschappelijke geldhoeveelheid te vergroten, stimuleert de
centrale bank de economie. Eerder heb je gezien dat hierdoor de vraaglijn in bron 12 naar
rechts verschuift. Na verloop van tijd hebben alle prijzen zich kunnen aanpassen aan de
nieuwe situatie en is de economie weer op het langetermijngroeipad beland. Bij de overgang
van het macro-economisch evenwicht A naar C via B in bron 12 ontstaat er inflatie.
Tegelijkertijd is er tijdelijk sprake van een hogere productie. En bij deze hogere productie zijn
meer mensen aan het werk. Maar dat geldt alleen voor de korte termijn. Want de productie in
het macro-economische evenwicht C is hetzelfde als in A. Het enige verschil is dat het
prijsniveau bij C hoger is dan bij A; op de lange termijn is geld neutraal.
Soms gaat de Phillipscurve helemaal niet op. Er is dan sprake van gelijktijdige hoge inflatie
en hoge werkloosheid. We spreken dan van stagflatie. Dit was bijvoorbeeld het geval in de
periode 1979-1982. De inflatie in die jaren was achtereenvolgens 4,2 procent, 6,5 procent,
6,7 procent en 6,0 procent, terwijl de werkloosheid opliep van 4,7 procent in 1979 tot 8,7
procent in 1982. Stagflatie ontstaat door negatieve macro-economische schokken:
gebeurtenissen die de economie als geheel negatief beïnvloeden. Macro-economische
schokken komen niet vaak voor, maar als ze zich voordoen is hun invloed groot; het zijn
zwarte zwanen, zoals we gezien hebben in hoofdstuk 1 van de module Risico en rendement.
De zwarte zwaan in 1979 was de tweede oliecrisis. In dat jaar was de olieprijs in korte tijd
sterk gestegen, met name vanwege de Iraanse revolutie waarbij de sjah werd afgezet en
geestelijk leider Khomeini aan de macht kwam. Met het stijgen van de olieprijs werden tal
van producten duurder. Tegelijkertijd was er onzekerheid over de wereldwijde economische
en politieke gevolgen van de Iraanse revolutie. Om zich in te dekken voor een onzekere
toekomst gingen consumenten meer sparen; de vraag liep terug. Deze vraaguitval in
combinatie met de hoge olieprijs zette de bedrijfswinsten onder druk. Het aantal
18
VWO
REPARATIESET
faillissementen steeg, de werkloosheid liep op en de economie kreeg te kampen met
stagflatie.
Voor een centrale bank is de Phillipscurve belangrijk. Zij geeft voor de korte termijn de uitruil
weer tussen inflatie en werkgelegenheid. Dit stelt de centrale bank voor een dilemma: zal zij
de interne waarde van de munt bewaken of zal zij de economie stimuleren door de
maatschappelijke geldhoeveelheid te vergroten? Want door een alsmaar stijgende inflatie
kan uiteindelijk het vertrouwen in een munt geheel verdwijnen. Daarnaast verhoogt inflatie
alle prijzen, inclusief de prijs van exporten. Als bijvoorbeeld de inflatie in de eurozone hoger
is dan de inflatie in landen waarmee Nederland concurreert, verslechtert de internationale
concurrentiepositie van Nederland. Voor buitenlandse afnemers is Nederland dan relatief
duur.
Veel economen zien het bewaken van de interne waarde van een valuta als de hoofdtaak
van een centrale bank. De ECB heeft bijvoorbeeld als doelstelling dat de inflatie in het
eurogebied niet hoger is dan twee procent per jaar. Tegelijkertijd kan de centrale bank door
een vergroting van de maatschappelijke geldhoeveelheid de economie tijdelijk stimuleren.
Het ligt dan voor de hand om een natuurlijk inflatiepercentage als uitgangspunt te nemen: de
nonaccelerating inflation rate of unemployment, kortweg NAIRU. De NAIRU geeft het
werkloosheidspercentage waarbij de inflatie stabiel is. Als de feitelijke werkloosheid boven
de NAIRU ligt, is er ruimte voor de centrale bank om de maatschappelijke geldhoeveelheid te
vergroten. Dit stimuleert de werkgelegenheid. Uiteindelijk stijgt hierdoor de inflatie. Als het
stabiele inflatieniveau bereikt is, moet de monetaire expansie worden afgebouwd.
Om de NAIRU te berekenen moet het werkloosheidspercentage bepaald worden waarbij de
inflatie niet verandert. In bron 14 is het werkloosheidspercentage voor Nederland afgezet
tegen de jaarlijkse verandering van de inflatie voor de periode 1963-2013. Vervolgens is het
gemiddelde verband geschat. Dat is de lijn in de bron. Deze lijn geeft het gemiddelde
verband aan tussen het werkloosheidspercentage en de verandering van de inflatie.
Volgens deze lijn ligt bij een werkloosheidspercentage van vijf procent de verandering van de
inflatie op nul procent. Anders gezegd: de NAIRU is vijf procent.
Bron 14 Voor de periode 1963-2013 ligt de NAIRU in Nederland rond de vijf procent
(Bron: CBS).]
19
VWO
REPARATIESET
Rentebeleid
De centrale bank kan de maatschappelijke geldhoeveelheid ook indirect beïnvloeden. Dat
gebeurt met de rente. Een belangrijk rentetarief van de ECB is de reporente: de rente
waartegen handelsbanken geld kunnen lenen bij de ECB. Hoe lager de reporente, hoe
goedkoper het is voor banken om geld te lenen bij de ECB, hoe lager het rentetarief is
waartegen banken dat geld weer kunnen uitlenen. Bij een hogere rente zijn consumenten
sneller geneigd hun geld op de bank te zetten. De vraag naar goederen en diensten daalt.
Andersom geldt hetzelfde: een dalende rente wakkert de vraag aan. Hiermee heeft de ECB
een instrument in handen waarmee ze de vraag kan beïnvloeden. Zodoende kan de ECB
met rentebeleid de conjunctuurbeweging indammen. In tijden van hoogconjunctuur verhoogt
ze de rente om de vraag in te dammen; in tijden van laagconjunctuur verlaagt ze juist de
rente om de vraag te stimuleren.
Het rentebeleid wordt wel beperkt door het bestaan van chartaal geld. Want door het
uitgeven van chartaal geld garandeert de centrale bank dat de rente niet negatief kan
worden. Iemand die vandaag honderd euro in een oude sok stopt en dat er over tien jaar
weer uithaalt, heeft nog steeds honderd euro. Niet meer, maar ook niet minder. De nominale
rente op chartaal geld is per definitie nul procent. Deze impliciete ondergrens wordt vaak
aangeduid met de Engelse term: de zero lower bound. Door de zero lower bound is een
negatieve rente niet goed denkbaar. Bij een negatieve rente zal iedereen zijn geld chartaal
aanhouden; alle girale tegoeden worden omgezet in chartaal geld. Op deze manier wordt de
negatieve rente ontlopen.
Een rente in de buurt van nul procent kan leiden tot een liquiditeitsval: de situatie waarbij
een vergroting van de maatschappelijke geldhoeveelheid geen invloed meer heeft op de
economie. Dat werkt als volgt. Bij een rente van nul procent is er geen verschil meer tussen
chartaal geld en (staats)obligaties; beide leveren een rente van nul procent op. Een stukje
papier waarop staat dat je in de toekomst een bedrag aan geld uitgekeerd krijgt (de
staatsobligatie) is dan precies hetzelfde als een stukje papier waarop dit bedrag al staat (een
bankbiljet). Anders gezegd: staatsobligaties en bankbiljetten zijn onderling inwisselbaar
geworden. Het opkopen van staatsobligaties door de centrale bank om de maatschappelijke
geldhoeveelheid te vergroten, heeft dan geen effect meer. En daarmee is monetaire
expansie als beleidsinstrument verdwenen.
20