18-1-int.Hoeijmakers

thema langlevenrisico/longevity
TEKST: TON DIETEN
FOTOGRAFIE: RUUD KOPPENOL EN LEVIEN WILLEMSE, ERASMUS MC
WETENSCHAP SPEURT NAAR GEZOND OUD WORDEN
Oprekken gezonde oude dag kan in toekomst
vergrijzingskosten drukken
Bestaat er een pilletje tegen oud worden? In publieksbladen is het een geliefd onderwerp. Eeuwenlang is de mens al op zoek naar
middeltjes die hem de eeuwige jeugd geven. Die zoektocht is nooit opgehouden. Ook de echte wetenschap houdt zich bezig met een
anti-verouderings ‘pil’. Misschien is het de panacee voor de oplopende zorg- en pensioenuitgaven.
Om maar meteen een illusie weg te nemen: één van
Nederlands bekendste ouderdomswetenschappers, Jan
Hoeijmakers ziet een wondermiddel niet binnen tien
jaar op de markt verschijnen en een pil tegen de dood
zal er nooit komen. Mensen worden ouder en overlijden
uiteindelijk, dat is met alle leven zo. Hoeijmakers onderzoekt het verouderingsproces van de mens aan de
hand van proeven bij muizen, en leidt daarmee een internationaal erkend vakgebied aan de Rotterdamse
Erasmus Universiteit, waar hij hoogleraar moleculaire
genetica is. Hij speurt in de eerste plaats naar verbetering van de kwaliteit van leven bij verouderen. ‘Dat de
gemiddelde levensverwachting toeneemt is mooi meegenomen’, zegt de geneticus tijdens een interview in
het Erasmus Universitair Medisch Centrum.
Mensen leven steeds langer. Met de toenemende welvaart en betere medische zorg is de gemiddelde leeftijd
bij overlijden van Nederlanders sinds 1950 met rond
15 jaar toegenomen. Mannen worden nu gemiddeld
73,6 jaar oud en vrouwen 79,3 jaar (CBS, 2008). Waar
ligt de grens? Wetenschappers zijn het niet eens: 90,
100, 150 jaar? Voor Hoeijmakers is een belangrijkere
vraag: hoe je meer gezonde levensjaren kunt bereiken
want die zijn relatief achtergebleven.
Ouderdom gaat vaak gepaard met normale ouderdomskwalen, maar er treden ook steeds meer ziekten op
door aftakeling van de hersenen, zoals Alzheimer. De
vraag over gezond oud worden is voor Hoeijmakers
slechts te beantwoorden als we weten waarom we verouderen. Al heel lang is bekend dat gezond oud worden
deels erfelijk is (voor ruim 25%). Daarnaast is gezonde
voeding van belang en spelen omgevingsfactoren een
rol. Iemand die veel rookt en niet beweegt loopt een
grote kans om vroeg te overlijden.
BESCHADIGINGEN
Pas sinds kort beginnen wetenschappers te ontdekken
hoe veroudering werkt. De geneticus legt uit hoe dat in
zijn werk gaat. ‘Het DNA is de blauwdruk voor onze erfelijke eigenschappen (zie kader). Als die blauwdruk beschadigingen oploopt dan kunnen lichaamscellen niet
goed functioneren. DNA-beschadigingen treden voortdurend op. Het gebeurt bijvoorbeeld door zonlicht,
voedsel en zelfs onze ademhaling die zuurstofradicalen➤
DE AC TUAR IS
SEPTEMBER 2010
19
thema langlevenrisico/longevity
vaak niet ouder dan vier tot vijf jaar, ze zijn bijna kaal,
ze hebben broze nagels en een schilferige huid. Ze krijgen al op jonge leeftijd botontkalking en hun zenuwcellen sterven versneld af. Uit celonderzoek bleek waar
de fout in het DNA zit, namelijk in een DNA-reparatiegen, waardoor cellen in het patiëntje eerder doodgingen en veroudering versneld optrad. Hoeijmakers deed
deze ontdekking door onderzoek op muizen. ‘We brachten bij de muis dezelfde aangeboren afwijking aan die
we vonden bij zo’n TTD patiëntje. Dat was een heel ingewikkeld proces’, herinnert de geneticus zich over dit
in 2000 gehouden baanbrekende onderzoek. Bij de
muisjes traden vervolgens dezelfde verschijnselen op als
bij het patiëntje. Ze werden mager, verloren haren en
ontwikkelden een bochel. Hoeijmakers en zijn team
waren de enigen in de wereld waar dit onderzoek was
gelukt. ‘Tot dan toe had geen enkele dokter een relatie
gelegd tussen het ziektebeeld van het patiëntje en veroudering door DNA-beschadiging. We hadden het verouderingsproces bij de muis als het ware onder
controle.’
Prof. dr Jan Hoeijmakers (1951) studeerde biologie in Nijmegen, deed daarna
zijn promotieonderzoek in Amsterdam, en stapte over naar de Erasmus
Universiteit om daar onderzoek te doen aan herstel van beschadigd DNA bij
zoogdieren. In 1993 werd hij hoogleraar moleculaire genetica. Naast
baanbrekend werk naar ernstige erfelijke aandoeningen bij kanker, ligt zijn
expertise op het vlak van ‘veroudering’. Hij slaagde er als eerste in een
menselijke DNA-reparatiegen te isoleren van de cel. In 1998 ontving hij de
Spinozapremie, de hoogste wetenschappelijke onderscheiding in Nederland.
Sinds 1999 is Hoeijmakers hoofd van de afdeling Genetica van het Erasmus
Medisch Centrum. Vanuit het onderzoekwerk startte hij in 2004 een bedrijf,
DNAge dat medicijnen tegen veroudering op de markt wil brengen.
produceert. Dan ontstaat een soort oxydatie van het
DNA in de cellen.’
‘Per dag treden wel 50.000 tot 100.000 beschadigingen
op in iedere cel. Maar gelukkig beschikken cellen over
reparatieprocessen want anders zouden we geen dag
kunnen leven. Als reparatie niet zo goed werkt - en dat
gebeurt bij het ouder worden - kunnen er fouten ontstaan in de DNA-instructies, waardoor zich kanker kan
ontwikkelen. Zo zijn veroudering en kanker de keerzijde
van dezelfde medaille. Ook kunnen cellen met teveel
beschadigingen in hun DNA niet zo goed meer hun werk
doen en doodgaan, waardoor een orgaan of weefsel
achteruit gaat.’
ZELDZAME ZIEKTES
Om veroudering beter te begrijpen deed Hoeijmakers
onderzoek bij kinderen met zeldzame erfelijke ziektes,
zoals trichothiodystrofie (TTD). Die kinderen worden
20
DE AC TUAR IS
SEPTEMBER 2010
Met vervolgonderzoeken bij muizen is de kennis verder
ontwikkeld. Het Rotterdamse team zoekt nu met behulp
van de snelverouderende muisjes naar stoffen die DNAreparatie verbeteren of beschadigingen tegengaan. Er
bestaat overigens al een stofje dat het lichaam aanzet
tot minder DNA-schade: rapamycine. Amerikaans onderzoek toonde vorig jaar aan dat dit de levensduur van
muizen met bijna 30% verlengt. Rapamycine remt celgroei en wordt gebruikt in medicijnen tegen kanker,
maar is onveilig voor consumptie door de mens, zegt
Hoeijmakers er bij. Het idee dat er stoffen zijn die tot
minder DNA-beschadiging leiden en tot beter DNA-herstel volgde ook uit zijn onderzoek.
LICENTIE
Het team heeft zelf kort geleden stoffen ontdekt die bij
snelverouderende muisjes de levensduur verlengen. ‘We
zijn bezig uit te zoeken of ze veilig zijn en hoe ze werken. We willen de stoffen eerst toedienen bij patiëntjes
met die zeldzame verouderingsziekten en dit gaat binnenkort gebeuren door ons bedrijfje DNAge in de VS,
waar we een licentie hebben gekregen.’
Hoeijmakers verwacht in 10 jaar tijd veel meer te weten
over stoffen die het verouderingsproces bij proefdieren
vertragen. Maar het kost dan nog vele jaren voordat die
kennis veilig op de mens kan worden toegepast en de
effecten daarvan weer bekend zijn. In de tussentijd zal
het onderzoek bij muizen ook zijn beslag krijgen door
op de persoon gerichte preventieve ‘geneesmiddelen’
die specifieke verouderingsziekten voorkomen of sterk
vertragen, vergelijkbaar met de huidige bloedverdunners of cholesterolverlagers. Voor het eerst is er op dit
terrein volgens de geneticus uitzicht op wezenlijke
vooruitgang dankzij de nieuwe wetenschappelijke en
technische ontwikkelingen waarbij het DNA van iedereen tegen lage kosten kan worden bepaald. Hier liggen
‘enorme mogelijkheden’, aldus Hoeijmakers, die ook
verwacht dat er in de toekomst stoffen worden ontdekt
die zorgen voor een lagere stofwisseling waardoor min-
thema langlevenrisico/longevity
der schadelijke zuurstofradicalen vrij komen en die het
lichaam aanzetten tot meer onderhoud. Of ontdekking
van anti-oxydanten die schadelijke zuurstofradicalen
neutraliseren.
De geneticus benadrukt dat een trage veroudering van
meer afhangt dan alleen middeltjes. Ook een gezonde
levensstijl, actief blijven, bewegen, voldoende uitrusten
en simpelweg door minder te eten zijn belangrijk. Uit
onderzoek bij o.a. fruitvliegjes, muizen en apen is bekend dat een dieet met weinig, maar gezond eten de
levensduur verlengt en minder ziektes geeft. Dat dieet
is bij de mens vooralsnog niet zo aantrekkelijk door het
hongergevoel dat ontstaat.
Zal de levensverwachting nog met sprongen toenemen?
‘Daar kun je optimistisch en pessimistisch tegenaan kijken.’ Hoeijmakers laat een grafiek zien met oplopende
curven over de levensverwachting voor Zweden, de VS
en Japan sinds 1950. Die van Japan springt er uit met
een constant steil verloop. Japanners bereiken gemiddeld de hoogste leeftijd. Momenteel voor vrouwen 84,6
jaar en mannen 77,6 jaar. In Japan neemt de levensverwachting toe met 2,5 jaar per 10 jaar. Het geheim?
‘Waarschijnlijk hun gezonde voeding. Als dat hier zou
lukken, dan volgt Nederland het Japanse scenario. Als
dat mislukt gaan we de weg op van de VS waar de toename van de levensverwachting stagneert, voornamelijk
door een ongezonde levensstijl, obesitas en diabetes.
Dan zal het aantal ziektes op oudere leeftijd toenemen.’
Verwacht u medische doorbraken?
‘Met name hart- en vaatziekten kunnen we tegenwoordig veel beter bestrijden met medische zorg, zoals dotteren en bloeddrukverlagers. Kanker is daardoor nu
doodsoorzaak nummer 1 en zal dat voor de nabije toekomst blijven omdat kanker veel moeilijker is tegen te
gaan. Overigens dezelfde stoffen die het verouderingsproces kunnen vertragen, kunnen ook kanker verminderen.’
OP EEN GEGEVEN MOMENT ZAL DE PENSIOENLEEFTIJD
70 EN 72 JAAR WORDEN. EN MISSCHIEN VER IN
DE TOEKOMST WEL 75 JAAR
Welke pensioenleeftijd is reëel?
‘Ik vind 67 jaar op dit moment een reële pensioenleeftijd. Maar als de gezonde levensverwachting toeneemt,
is het rechtvaardig dat ook de pensioenleeftijd meestijgt. Op een gegeven moment zal de pensioenleeftijd
70 en 72 jaar worden. En misschien ver in de toekomst
wel 75 jaar, waarbij mensen tot die leeftijd nog nuttig
bijdragen aan de maatschappij en ook nog een gelukkige en gezonde oude dag tegemoet kunnen gaan.’
Zouden verzekeraars financieel moeten bijdragen aan
onderzoek?
‘Zolang de onafhankelijkheid van het onderzoek gegarandeerd is, en de resultaten vrij gepubliceerd worden
zie ik geen bezwaren, mits het onderzoek natuurlijk ook
wetenschappelijk van hoge kwaliteit is. Onderzoekers
werken op basis van geanonimiseerde gegevens, na
goedkeuring door medisch-ethische commissies, waarbij geheimhouding en privacy absoluut gewaarborgd
moeten zijn.’
Moeten actuarissen kennis nemen van uw vakgebied?
‘Actuarissen behoren beslist op de hoogte te zijn van de
ontwikkelingen en de verwachtingen. Voorspellingen
voor een zeer lange termijn zijn met veel onzekerheid
omgeven. Maar als het onderzoek met dezelfde snelheid
vordert als nu, zal in de komende 10 tot 20 jaar een
groot aantal genetische determinanten bekend worden,
die de risico’s voor het ontwikkelen van ouderdomsziekten beïnvloeden. Daarnaast zal de kennis over omgevingsfactoren en hun effect op gezond oud worden
leiden tot werkzame algemene en specifieke adviezen
die veel voorkomende ouderdomsziekten, zoals harten vaartziekten, botontkalking en diabetes, zullen voorkomen of verminderen. Hierdoor zullen ziekte- en behandelkosten verminderen en dit is winst voor
verzekeraars en de maatschappij als geheel. Ik hoop dat
ons onderzoek ertoe bijdraagt dat we die doelen bereiken. Als wij met onderzoek in Nederland daar op een
verstandige manier op in springen, dan bereiden wij
ons goed voor op de toekomst en kunnen we onze kennis en inzicht exporteren naar de rest van de wereld. Als
we dat veronachtzamen, dan gebeurt het elders.’
Van eicel tot dood
Het menselijk lichaam is opgebouwd uit cellen die
zich voortdurend delen. Die deling begint bij de bevruchte eicel. Genetische informatie wordt telkens
gekopieerd in twee dochtercellen. Een volwassene
heeft 100.000 miljard cellen. Cellen worden voortdurend vervangen door nieuwe. In elke cel zit een
kern met chromosomenparen: genummerde paren
(1 tot 22) en één paar geslachtschromosomen (XX
bij vrouwen en XY bij mannen). Chromosomen bestaan uit een lang DNA-molecuul dat is opgebouwd
uit twee strengen, die om elkaar liggen als een
wenteltrap. Iedere celkern bevat zo’n twee meter
aan DNA. De streng is opgebouwd uit vier bouwstenen, aangeduid met A, C, T en G, waarbij een A in
de ene streng altijd tegenover een T zit in de andere
streng en een C tegenover een G. In totaal bevat het
DNA in elke celkern zo’n zes miljard bouwstenen. De
volgorde van de ‘letters’ bevat de instructies voor
het leven. Een stuk DNA, dat voor één instructie
zorgt heet een gen. Het hele menselijk lichaam telt
ruim 25 duizend genen die zorgen voor de aanmaak van eiwitten, die de instructies op het DNA
uitvoeren en o.a. voor weefsels, organen en biologische functies zorgen. Cellen kunnen niet altijd
worden vernieuwd. Ze lopen ‘DNA-beschadigingen’
op. Door teveel beschadigingen werken cellen minder goed en gaan ze dood. Dit leidt tot veroudering
van het lichaam en uiteindelijk tot de dood.
■
DE AC TUAR IS
SEPTEMBER 2010
21