Helpdesk Natuurlijk Kapitaal

N AT
KAP
NATUURLIJK KAPITAAL
WAT BEDRIJVEN WILLEN WETEN OVER
NATUURLIJK KAPITAAL
In 18 vragen naar een positieve impact
HELPDESK NATUURLIJK KAPITAAL
| 4
Helpdesk
Natuurlijk Kapitaal
In 2011 is het Platform Biodiversiteit, Ecosystemen
& Economie (Platform BEE) opgericht door een vernieuwende samenwerking tussen ondernemersorganisatie
VNO-NCW en natuurorganisatie International Union for
Conservation of Nature Nederland (IUCN NL). Samen met
het Ministerie van Economische Zaken leveren deze organisaties het secretariaat van het Platform. Verschillende
organisaties zoals Shell, Unilever en Natuurmonumenten
zijn bij Platform BEE aangesloten.
Het doel van het Platform is winst voor de economie door
het behoud, herstel en goed beheer van ecosystemen
en de daarin voorkomende biodiversiteit’. Platform BEE
ondersteunt bedrijven daarom bij het verankeren van het
behoud en de duurzame benutting van natuurlijk kapitaal
in de strategie van bedrijven. Dit houdt in dat bedrijven
positief proberen bij te dragen aan biodiversiteit en natuurlijk kapitaal. Het Platform ondersteunt het bedrijfsleven
hierin door informatie te verschaffen, advies te verlenen en
financiële ondersteuning te geven.
In 2013 is op initiatief van Platform BEE de Helpdesk
Natuurlijk Kapitaal gelanceerd; destijds de Helpdesk
Bedrijfsleven & Biodiversiteit. Het idee daarbij was om een
laagdrempelig eerstelijns advies- en kennisfaciliteit aan te
bieden voor alle bedrijven die met natuurlijk kapitaal aan
de slag willen gaan. CREM en Nyenrode Business Universiteit hebben de Helpdesk vanaf het begin bemand. Vanaf
2014 is deze coalitie versterkt door Arcadis Nederland. De
Helpdesk wordt gefinancierd door de Rijksdienst voor
Ondernemend Nederland. De Helpdesk heeft sinds haar
oprichting ruim 125 bedrijven geadviseerd. Met gericht
advies hebben deze bedrijven een stap verder gezet op hun
weg naar een duurzamer gebruik van natuurlijk kapitaal.
| 5
DEZE GIDS
| 6
Deze gids
De Helpdesk Natuurlijk Kapitaal heeft bedrijven ondersteund die natuurlijk kapitaal in hun
bedrijfsvoering en productieketen willen versterken. Maar wat betekent dat precies? Er zijn
namelijk ruim 125 zeer uiteenlopende vragen
beantwoord door de Helpdesk. De ervaring van
de Helpdesk leert dat bedrijven niet allemaal
hetzelfde startpunt hebben. Vaak is de transitie
naar duurzaam gebruik van natuurlijk kapitaal
bovendien geen lineair proces met een systematische aanpak. Er zijn daarom net zoveel vragen
als bedrijven. Ondanks deze diversiteit, bleek een
aantal thema’s regelmatig terug te keren. Aan
de hand van deze verschillende thema’s wordt
in deze gids een tipje van de sluier opgelicht met
betrekking tot de verschillende relaties tussen
bedrijven en natuurlijk kapitaal in de praktijk.
Helpdesk-aanvragers
De Helpdeks heeft startups, middelgrote bedrijven
en grote bedrijven geadviseerd. Voor veel bedrijven
was de start van hun ‘natuurlijk kapitaal reis’ een
vraag aan de Helpdesk. Andere waren al gestart,
maar konden specifieke ondersteuning gebruiken. Die ondersteuning van gemiddeld drie dagen
bestond bijvoorbeeld uit een onderzoeksrapport,
een impactanalyse, het organiseren van een brainstorm of een stakeholdersbijeenkomst, juridische of
financiële ondersteuning, of hulp bij het opstellen
van een communicatiestrategie.
Leeswijzer
In deze gids beschrijven we een aantal Helpdesk-aanvragen om te laten zien waar bedrijven
tegenaan liepen, wat de aanleiding was en hoe de
Helpdesk hen op weg heeft geholpen. Aan de hand
van deze vragen worden concrete voorbeelden en
tips geboden aan bedrijven om zelf aan de slag te
gaan.
Bovenal is het doel van deze gids om ­bedrijven te
inspireren en te laten zien dat altijd één stap de
eerste moet zijn!
Deze gids is opgedeeld in 18 vragen die bedrijven
aan de Helpdesk hebben gesteld. De antwoorden
op de vragen kunnen bedrijven helpen om een positieve bijdrage te gaan leveren aan natuurlijk kapitaal. Aan de hand van de vragen laten we namelijk
zien wat een bedrijf concreet kan doen en geven we
algemene tips om daar zelf mee aan de slag te gaan.
De antwoord op de vraag zal in iedere situatie uniek
zijn en afhangen van de specifieke bedrijfsvoering,
locatie en sector van het bedrijf die de vraag stelt.
De gids sluit af met de vraag hoe een bedrijf nu
­verder kan gaan met natuurlijk kapitaal en een
opsomming van alle tips.
| 7
DEZE GIDS
vraag 1
vraag 3
Natuurlijk kapitaal, wat is dat nou
precies?
Ecosysteemdiensten?
Wat zijn dat?
Dit is de eerste vraag die de meeste bedrijven
stellen. Ondanks het feit dat het begrip ‘natuurlijk kapitaal’ in toenemende mate wordt gebruikt
door zowel bedrijven als de overheid, is het voor
de meerderheid van de bedrijven onbekend wat
natuurlijk kapitaal precies inhoudt.
Ecosysteemdiensten zijn goederen en diensten
waar de mens afhankelijk van is, zoals voedsel,
bestuiving, water en klimaatregulatie. Deze worden
geleverd door ecosystemen die zijn te herkennen
aan een min of meer vaste samenstelling van
planten en dieren. Voorbeelden zijn de duinen, een
toendra, een tropisch regenwoud en een woestijn.
Natuurlijk kapitaal is de voorraadgrootheid (stock)
en ecosysteemdiensten zijn de stromen (flow),
en zijn zo als het ware de rente die het natuurlijk
­kapitaal oplevert als dit duurzaam wordt gebruikt.
Natuurlijk kapitaal is de voorraad aan natuurlijke
hulpbronnen, zoals planten, dieren, water, bodem
en mineralen. Samen leveren zij goederen en
diensten die de basis vormen voor onze economie
en ons welzijn.
vraag 4
vraag 2
Wat is de relatie tussen biodiversiteit
en natuurlijk kapitaal?
Biodiversiteit komt kort gezegd neer op de variatie
onder levende organismen. Het gaat dan zowel
om de diversiteit binnen en tussen soorten, als ook
diversiteit van ecosystemen. Zo kent een gebied
met veel verschillende plant- en diersoorten een
hoge biodiversiteit. Biodiversiteit is een belangrijke
graadmeter voor de gezondheid van ecosystemen.
Een hoge biodiversiteit vergroot de omvang en
kwaliteit van de producten en diensten die eco­
systemen leveren, en is daarom een toetssteen voor
het duurzaam gebruik van natuurlijk kapitaal.
| 8
Hoe lever ik een positieve bijdrage
aan natuurlijk kapitaal?
Wanneer je als bedrijf je negatieve impact op
natuurlijk kapitaal wilt verkleinen en je positieve
impact vergroten, zijn verschillende startpunten
mogelijk. Aan de hand van de meest voorkomende
vragen van bedrijven hebben we een aantal focusgebieden geïdentificeerd. De voorbeelden die we
hebben opgenomen in deze gids geven inzicht in het
soort kwesties waar een bedrijf tegenaan kan lopen
als het beter zorg wil dragen voor natuurlijk kapitaal.
DEZE GIDS
Overzicht focusgebieden: het type onderwerpen waar bedrijven vragen over stellen
DRAAGVLAK,
NETWERKEN EN PARTNERS
VOOR NATUURLIJK KAPITAAL
•Draagvlak binnen de eigen
organisatie, keten of branche
• Netwerken en samenwerken
NATUURLIJK KAPITAAL IN
MANAGEMENTPROCESSEN
•De business case voor natuurlijk
kapitaal
•Wet- en regelgeving rond natuurlijk
kapitaal
NATUURLIJK KAPITAAL
OP LOCATIE
•Vergroening in en rond
bedrijfslocaties
NATUURLIJK KAPITAAL IN
BEDRIJFSPROCESSEN
•Impactanalyses
•Alternatieven voor grondstoffen
en materialen
•Sluiten van grondstofkringlopen
•Investeringsbeslissingen
• Duurzaam inkopen
•Verminderen van impact
in de keten
COMMUNICATIE EN
TRANSPARANTIE ROND
NATUURLIJK KAPITAAL
•Communicatie met stakeholders
•Integratie in tools en certificering
| 9
DRAAGVLAK, NETWERKEN EN PARTNERS VOOR NATUURLIJK KAPITAAL
| 10
Draagvlak,
netwerken en
partners voor
natuurlijk kapitaal
Het belang van natuurlijk kapitaal is voor velen
nog onbekend. Het is ook niet altijd gemakkelijk
om anderen van het belang ervan te overtuigen.
Voordat er actie op natuurlijk kapitaal behoud
wordt ondernomen, kan het zelfs nodig zijn om
een cultuurverandering in gang te zetten. De
eerste stap is dan het creëren van draagvlak.
Het blijkt hierbij effectief om met verschillende
personen uit een bedrijf of partners uit de keten
samen te komen voor een inspiratiesessie. Door
een aantal ­bedrijven is de Helpdesk gevraagd om
te helpen met het enthousiasmeren en overtuigen van hun stake­holders. Ondersteuning van
de Helpdesk is overigens niet alleen ingeroepen om partijen te overtuigen of te inspireren.
Soms wisten bedrijven (nog) niet met wie ze het
beste konden samenwerken. De Helpdesk hielp
bedrijven dan bij het vinden van samenwerkingspartners.
| 11
DRAAGVLAK, NETWERKEN EN PARTNERS VOOR NATUURLIJK KAPITAAL
vraag 5
Hoe creëer ik draagvlak binnen mijn
branche, keten of organisatie?
Federatie Nederlandse Levensmiddelen Industrie
De Federatie Nederlandse Levensmiddelen Industrie (FNLI) is een koepelorganisatie voor bedrijven
en branches in de Nederlandse levensmiddelenindustrie. De Amsterdam Economic Board (AEB)
is een netwerkorganisatie die de economie van de
metropoolregio Amsterdam wil versterken. Samen
willen FNLI en AEB natuurlijk kapitaal als thema
graag onder de aandacht brengen bij bedrijven in
het foodcluster van de metropoolregio.
Het kan een uitdaging zijn om op een aansprekende
manier natuurlijk kapitaal concreet te maken. Dit
is echter wel noodzakelijk om draagvlak te creëren voor natuurlijk kapitaal. Er is een workshop
georganiseerd met FNLI en AEB. Tijdens deze
workshop werd er ingegaan op hoe een bedrijf in
de voedselsector concreet kan bijdragen aan een
duurzame omgeving, een positief imago en een
sterkere natuurlijk kapitaalvoorraad. De impact
van ­bedrijven op en afhankelijkheid van natuurlijk
kapitaal werden ook meegenomen.
“Het advies heeft ons geholpen om natuurlijk
kapitaal hoger op de agenda te zetten.
We kijken nu bijvoorbeeld naar de toepassing
van het Natural Capital Protocol en of we een
IMVO-convenant kunnen sluiten waarin we
natuurlijk kapitaal kunnen meenemen”.
Floor Uitterhoeve
Manager Duurzaamheid FNLI
| 12
Tip: Maak natuurlijk kapitaal op een aansprekende
manier concreet om draagvlak te creëren.
vraag 6
Hoe vind ik partners om samen
natuurlijk k­ apitaal te bevorderen?
De StadsWormerij
De StadsWormerij is een circulaire startup uit
Amersfoort en is in 2015 opgericht door onder­
nemer Edgar van Groningen. De StadsWormerij
zet compostwormen in om groente- en fruitafval, ­geleverd door Amersfoortse horeca, (bio)
supermarkten en huishoudens, om te zetten in
vruchtbare vermicompost. Die vermicompost heeft
verschillende voordelen. Vermicompost kan bijvoorbeeld planten helpen om schadelijke ziekteverwekkers te weerstaan en zorgt voor een verbetering
van de bodemvruchtbaarheid. Daarmee draagt het
gebruik van deze bodemverbeteraar bij aan het versterken van biodiversiteit, en dus natuurlijk kapitaal.
Om de volgende stap te zetten had de Stads­
Wormerij hulp nodig van verschillende stake­holders.
Alle stakeholders werden samengebracht tijdens
een stakeholderbijeenkomst – het ‘Stads­Wormerijberaad’. De stakeholderbijeenkomst legde vervolgens de basis voor de verdere uitwerking van het
ondernemingsplan en voor een succesvolle financieringscampagne.
DRAAGVLAK, NETWERKEN EN PARTNERS VOOR NATUURLIJK KAPITAAL
“We hebben een interessant StadsWormerijberaad gehad. Nadat ik de uitwerking van de
bijeenkomst had gemaakt, is een aantal zaken
in een stroomversnelling terechtgekomen.
Terugkijkend was de bijeenkomst een
belangrijke mijlpaal in de verdere ontwikkeling
van de StadsWormerij!”
Edgar van Groningen
Compost Experience Officer (CEO)
van de StadsWormerij
Tip: Organiseer een stakeholderbijeenkomst om
de ontwikkeling van natuurlijk kapitaal in een
stroomversnelling te brengen.
Natuurbegraven Nederland
Natuurbegraven Nederland werkt sinds 2013 aan
het duurzaam realiseren van natuurbehoud en
natuurontwikkeling, waarbinnen we mensen de
mogelijkheid bieden om begraven te worden in een
deel van deze natuur. Door het aankopen van een
natuurgraf wordt voor de toekomst dit natuurgebied eeuwigdurend als natuur behouden en wordt
er geïnvesteerd in ontwikkeling van nieuwe natuurgebieden. In ieder gebied waarin we natuurbegraven mogelijk maken, vergroten we de hoeveelheid
natuur en biodiversiteit. Natuurlijk Kapitaal is dus
vanzelfsprekend belangrijk in onze werkwijze.
Natuurbegraven Nederland was op zoek naar
potentiële partners om samen meerwaarde te
creëren voor biodiversiteit. Mogelijke partners
waarmee samengewerkt kon worden werden door
de Helpdesk geïdentificeerd. Bijvoorbeeld kennisinstellingen voor het doen van onderzoek naar
het verhogen van de biodiversiteitswaarde van een
gebied of lokale overheden die bijvoorbeeld samen
met ons de natuurwaarde van de omgeving willen
vergroten.
“We zijn nu in een aantal gebieden concreet aan de
slag gegaan om samen met natuurorganisaties
en overheden andere organisaties inzicht te
krijgen in Natuurlijk Kapitaal en de biodiversiteit
te verhogen. En daarmee nieuwe natuur te
realiseren en voor de toekomst te behouden. In
een deel van deze gebieden is begraven in de
natuur mogelijk”.
René Poll
Directeur
Tip: Zoek partners met wie gezamenlijk een meerwaarde kan worden behaald op het gebied van
natuurlijk kapitaal.
| 13
NATUURLIJK KAPITAAL IN MANAGEMENTPROCESSEN
| 14
Natuurlijk kapitaal
in managementprocessen
Een duidelijke business case is vaak essentieel
om het denken vanuit natuurlijk kapitaal te
integreren in managementprocessen. Een aantal
bedrijven, soms in samenwerking met natuurorganisaties, ontwikkelt een business case waarbij
natuur behouden of zelfs versterkt kan worden.
De business case hoeft hierbij niet noodzakelijkerwijs te gaan om meer geld verdienen, maar
kan zich ook richten op (het financieren van)
het behoud van natuurlijk kapitaal. In andere
gevallen is het genereren van hogere inkomsten
wel het belangrijkste motief. Wanneer het gaat
om schaarse grondstoffen of hoge kosten die
gemoeid zijn met het gebruik van natuurlijk
kapitaal, kan de business case gericht zijn op
grondstoffenzekerheid of kostenbesparingen.
In de financiële sector wordt de business case
voor natuurlijk kapitaal vooral benaderd op basis
van de risico’s die ermee gemoeid gaan. Ten
slotte kan het ontwikkelen van een business case
vanuit een marketingperspectief leiden tot een
sterker imago, innovaties, marktdiversificatie of
-ontwikkeling. Bijna een derde van alle geadviseerde bedrijven zag natuurlijk kapitaal als een
unique selling point. Voor deze bedrijven is het
behouden en versterken van natuurlijk kapitaal
hun bestaansrecht.
Als de business case duidelijk is, blijkt dat wet- en
regelgeving voor een aantal bedrijven een struikelblok kan zijn. Het zijn met name bedrijven die
innovaties op de markt willen brengen, die niet
zeker weten of hun innovaties juridisch mogelijk
zijn. Kunnen bloemblaadjes bijvoorbeeld worden
aangemerkt als voedingsmiddelen? Kunnen houten gevels geleased worden? Kunnen circulaire
luiers gecomposteerd worden? Dit is zomaar een
greep uit een aantal vragen dat aan de Helpdesk
is gesteld. Wet- en regelgeving gaven vaak geen
eenduidig antwoord op dit soort vragen. Toch
heeft de Helpdesk bedrijven die een innovatief
product of dienst willen aanbieden een stap
verder op weg kunnen helpen.
| 15
NATUURLIJK KAPITAAL IN MANAGEMENTPROCESSEN
vraag 7
Hoe kan ik mijn business case
voor natuurlijk kapitaal financieel
onderbouwen?
Buurtgroenbedrijf Spijkerkwartier
Het burgerinitiatief DeBlauweWijkEconomie in het
Arnhemse Spijkerkwartier heeft het idee opgevat
om een buurtgroenbedrijf (BGB) op te starten. Het
idee is om het onderhoud van de groenvoorzien­
ingen in de buurt door de bewoners te laten doen.
Maar ook wordt nagedacht over een boomkwekerij
in de vorm van een bomen adoptieprogramma of
het hoe de openbare ruimte meer als productie
ruimte te zien. Het BGB biedt ook leerwerkervaringsplaatsen en dagbestedingsplaatsen. Hiermee
krijgen mensen in de wijk kansen voor de arbeidsmarkt, wordt door meer groen iets gedaan aan
fijnstof en hittestress en het levert meer sociale
contacten op. Middels het BGB dragen bewoners
zelf bij aan de versterking van natuurlijk kapitaal.
Het BGB zocht hulp bij het maken van een business
plan in samenwerking met potentiële partners en
wijkbewoners. Aan de hand van het Business Model
Canvas werd een volgende stap voor een business
case vormgegeven. Het Business Model Canvas
is een strategisch instrument dat zowel helpt bij
de ontwikkeling van een business model als een
business case.
| 16
“Het maken van een Business Model Canvas
was zinvol om onze gedachten te structureren.
Inmiddels is BGB in gesprek met verschillende
partijen en we hopen medio volgend jaar van
start te kunnen gaan”.
Patrick Hoogenbosch
(mede) initiatiefnemer
Tip: Maak in een sessie met stakeholders gebruik
van een Business Model Canvas voor de ontwikkeling van het business model en/of de business case.
NATUURLIJK KAPITAAL IN MANAGEMENTPROCESSEN
vraag 8
Ik wil natuurlijk kapitaal op een
innovatieve manier bevorderen,
is dat juridisch mogelijk?
Groningen Seaports
Groningen Seaports (GSP) baggert haar zeehavens
voor onderhoud om de havens veilig en bereikbaar
te houden. Stoppen met het verspreiden van slib
in de Waddenzee draagt bij aan helderder water,
hetgeen voordelig is voor het ecologisch systeem.
Om deze reden is GSP een proef gestart met het
aanbrengen van het zoute baggerslib op arme
­zandgronden in de veenkoloniën.
GSP liep tegen wet- en regelgeving aan die een
belemmering leken te vormen voor het uitbreiden
van de proef en grootschaliger toepassing van zout
slib. Uiteindelijk bleek dat het toepassen van zoute
baggerspecie op land is toegestaan en geregeld is in
het Besluit bodemkwaliteit.
“De vraag welke juridische aanpassingen nodig
zijn om grootschalige toepassing van zout slib op
landbouwgrond te faciliteren, speelt nog steeds.
Op dit moment gaat dit in goed overleg met de
centrale overheid en andere bevoegde gezagen
omdat het nog steeds om een testfase gaat.
We hebben in de opschalingsfase echt een
positieve impact op natuurlijk kapitaal, maar
we denken erover om dit op voorhand door te
laten rekenen”.
Monique van den Dungen
Adviseur Overheid en Milieu
Tip: Controleer bij innovatieve praktijken altijd of
er wettelijke belemmeringen zijn.
| 17
NATUURLIJK KAPITAAL OP LOCATIE
Natuurlijk kapitaal
op locatie
Verschillende bedrijven die de Helpdesk om
advies vroegen, wilden op hun bedrijventerreinen
natuurlijk kapitaal versterken. Bedrijven kunnen
hiervoor verschillende maatregelen treffen. Een
bedrijf kan klein beginnen door bijvoorbeeld
vogelkasten of bijenhotels te plaatsen. Of meer
| 18
ruimte geven aan natuur door daken of stenen
buitenruimten hoogwaardig te vergroenen. Helemaal mooi is het verbinden van natuurgebieden
door middel van ecologische netwerken of het
gebruiken van groene infrastructuur om ecosysteemdiensten te versterken.
vraag 9
Hoe versterk ik natuurlijk kapitaal
op/rondom mijn gebouwen en
­terreinen?
HEINEKEN brouwerij Den Bosch
HEINEKEN werd in 1864 opgericht door de Heineken familie en is vandaag de dag actief in meer dan
170 landen. Duurzaamheid is één van de 6 business
prioriteiten en is verankerd in de duurzaamheidstrategie Brewing a Better World. Op en rond de brouwerij
in Den Bosch heeft HEINEKEN de mogelijkheden
verkend die het bestaande groen biedt ter versterking van natuurlijk kapitaal. Het bestaande
groen bood verschillende mogelijkheden. Zo kon
het huidige gazon worden omgevormd naar een
bloemrijk hooiland, uitheemse plantensoorten
konden vervangen worden door inheemse plantensoorten met een ecologische meerwaarde en
overbodige hekwerken konden vervangen worden
door heggen.
“Van de Helpdesk hebben wij een lijst gekregen
met aanplant die goed is voor de biodiversiteit en
deze houden wij aan als er aanplant vervangen
moet worden of bijgeplaatst. Tevens heeft
het advies ons geïnspireerd om het terrein
enigszins anders te onderhouden. Zo wordt de
kade niet meer in één keer gemaaid maar worden
vakken overgeslagen zodat eventuele dieren daar
dan kunnen schuilen”.
Wilfried Aarsen
SHE-manager
Tip: Kijk bij het vergroenen van uw bedrijventerrein
eerst naar mogelijkheden om de kwaliteit van het
bestaande groen te versterken.
Tip: Gebruik bedrijfs- en productielocaties om biodiversiteit te versterken. Verbindt natuurgebieden
door middel van ecologische netwerken of gebruik
groene infrastructuur om ecosysteemdiensten te
versterken.
| 19
NATUURLIJK KAPITAAL IN BEDRIJFSPROCESSEN
| 20
Natuurlijk kapitaal
in bedrijfsprocessen
Veel bedrijven die hun interactie met natuurlijk
kapitaal willen verbeteren, kijken als eerste naar
hun bedrijfsprocessen. Aandacht voor (elementen van) natuurlijk kapitaal kan worden meegenomen in pilotprojecten, productontwikkeling,
beleid of door natuurlijk kapitaal vast te leggen
in langetermijndoelen. De eerste stap voor veel
bedrijven is het vaststellen van hun impact op
natuurlijk kapitaal en wat de onderliggende
oorzaken zijn. Het gaat dan om het inzichtelijk
maken van hun impact en opties om deze te
verminderen. Daarnaast gaat het om kansen als
het zoeken naar biodiversiteitsvriendelijke alternatieven, het aanpassen van inkoop- of investeringsbeleid of het op andere manier verduur­
zamen van handelsketens.
| 21
NATUURLIJK KAPITAAL IN BEDRIJFSPROCESSEN
vraag 10
Hoe groot is mijn impact op
­natuurlijk kapitaal?
G-star
G-Star is een Nederlands bedrijf dat kleding ontwerpt, produceert en op de markt brengt. G-Star
heeft een relatie met natuurlijk kapitaal door de
stoffen die zij gebruikt in haar kleding. Denim, ook
wel spijkerstof genoemd, is de voornaamste stof die
G-Star in haar kleding verwerkt. Denim kan worden
vervaardigd uit verschillende grondstoffen. Het gros
van de spijkerstof wordt vervaardigd uit katoen. De
laatste jaren hebben er binnen de kledingindustrie
echter verschillende innovaties plaatsgevonden
waardoor denim tegenwoordig kan worden geproduceerd op basis van bijvoorbeeld hennep, bamboe
en brandnetels.
In 2014 wilde G-Star meer zicht krijgen op de impact
van denim op natuurlijk kapitaal. Er werd een
impactanalyse uitgevoerd, waarbij de impact van
denim op natuurlijk kapitaal per fase werd bekeken.
Er werd gekeken naar de grondstoffenfase, het
productieproces en de fase van gebruik door de
consument. In elke fase kon winst worden behaald.
“Natuurlijk kapitaal staat op onze agenda voor
de toekomst”.
Frouke Bruinsma
Corporate Responsibility Director
| 22
Tip: Voer een impactanalyse uit voor de productie-, proces- en transportfases van uw product
om inzichtelijk te krijgen waar en hoe natuurlijk
kapitaal versterkt kan worden.
Meatless
Het bedrijf Meatless in Goes is producent van plantaardige ingrediënten voor ‘hybride v­ leesproducten’.
Meatless biedt een alternatief aan voor pure
vleesproducten. Het effect van hybride vleesproducten op natuurlijk kapitaal is positief: in vergelijking
met het gebruik van puur vlees reduceren hybride
vleesproducten de uitstoot van broeikasgassen en
ruimtebeslag aanzienlijk.
Meatless wilde graag weten wat de impact van
haar belangrijkste ingrediënten (tarwe, rijst en
lupine) was op natuurlijk kapitaal in vergelijking met
vleesproducten. Wat betreft negatieve landconversie, habitatdegradatie, verstoring van flora en fauna
en de introductie van invasieve soorten bleek dat de
impact van de ingrediënten van Meatless uiteindelijk een lagere impact hadden.
vraag 11
Wat zijn biodiversiteitsvriendelijke
alternatieven voor mijn grondstoffen en materialen?
Schut Papier
Schut Papier is gevestigd in Heelsum en produceert
al een aantal eeuwen ongestreken papiersoorten.
Het bedrijf voert verschillende innovatieve programma’s uit om organische vezels uit reststromen
NATUURLIJK KAPITAAL IN BEDRIJFSPROCESSEN
te gebruiken voor biobased papierproducten. Deze
biobased papierproducten zijn alternatieve materialen die synthetische materialen kunnen vervangen
en natuurlijk kapitaal kunnen versterken.
Schut Papier ging op zoek naar markten die zich het
meest lenen voor de vervanging van synthetische
materialen door de innovatieve vezels van Schut
Papier. Mogelijke markten die nog verkend konden
worden, waren de markten voor huishoudelijke
artikelen, identificatiekaarten, elektronica, reis­
documenten en verpakkingen.
“Vanuit het advies zijn we bezig gegaan met
twee items. Ten eerste de vervanging van luxe
verpakkingen door biobased verpakkingen.
Ten tweede zijn we bezig met het ontwikkelen
van biodegradable labels. Natuurlijk kapitaal
staat dus nog steeds hoog op onze agenda”.
René Kort
Directeur
Tip: Ga op zoek naar biodiversiteitsvriendelijke
alternatieven om uw negatieve impacts te reduceren en nieuwe markten aan te boren.
Tip: Breng de impact van biodiversiteitsvriendelijke alternatieven ten opzichte van gangbare
producten in kaart om de meerwaarde van uw
producten inzichtelijk te krijgen.
vraag 12
Hoe kan ik grondstofkringlopen
­sluiten om minder impact te hebben
op Natuurlijk Kapitaal?
Van Gansewinkel
Van Gansewinkel is marktleider in de Benelux op
het gebied van afvalmanagement en recycling. Het
credo van Van Gansewinkel is ‘afval bestaat niet’.
De ­circulaire economie staat bij Van G
­ ansewinkel
centraal en natuurlijk kapitaal speelt daar een
belangrijke rol bij. Door afval te hergebruiken kan
de belasting op natuurlijk kapitaal omlaag worden
gebracht.
Van Gansewinkel wilde weten welke grondstoffen
en mineralen die in potentie via urban mining konden
worden gewonnen, de hoogste impact hadden op
natuurlijk kapitaal. Bij urban mining worden grondstoffen en mineralen gewonnen uit niet-natuurlijke
bronnen, zoals verouderde televisies, computers en
telefoons. De drie grondstoffen die werden onderzocht waren goud, koper en lood, waarbij goud de
hoogste impact had, gevolgd door koper en lood.
“Van Gansewinkel geeft actief navolging
aan de circulaire economie en versterkt
daardoor natuurlijk kapitaal via haar
dochteronderneming Coolrec. Coolrec versterkt
natuurlijk kapitaal door allerlei materialen te
recyclen, zoals koelkasten en tv schermen”.
Roland Amoureus
Manager Public Affairs
| 23
NATUURLIJK KAPITAAL IN BEDRIJFSPROCESSEN
Tip: Ontwikkel circulaire producten en sluit grondstoffenkringlopen ter versterking van natuurlijk
kapitaal.
Faber Halbertsma Groep
Faber Halbertsma Groep (FHG) is met haar bedrijf
Pooling Partners marktleider in Europa op het
gebied van geïntegreerde, full-service poolingdiensten en productie van houten pallets en kisten. Het
Nederlandse familiebedrijf, waarvan de geschiedenis teruggaat tot 1891, biedt drie soorten poolingnetwerken: de IPP Logipal pool, het netwerk van
PAKi Logistics en het PRS Return System. Pooling
Partners ondersteunt ecologisch verantwoorde
bosbouw en produceert en repareert per jaar meer
dan 20 miljoen pallets van PEFC- of FSC-gecertificeerd hout. Circulaire bedrijfsmodellen en natuurlijk
kapitaal staan bij Pooling Partners centraal; het
bedrijf stimuleert het herstel en continu hergebruik
van pallets en boxen.
Met het oog op het creëren van een positieve
impact op natuurlijk kapitaal vroeg de directie van
het bedrijf zich af of het wenselijk en mogelijk is
om biomassa van niet-meer-recyclebare pallets en
andere houtproducten in te zetten als biologische
mest voor duurzame bebossing. Nu worden de nietmeer-bruikbare pallets versnipperd en in die staat
hergebruikt, maar gebruik als mest voor de duurzame bosbouw zou de kringloop helemaal sluitend
maken. De uitkomst van het onderzoek liet zien dat
er vanuit de Nederlandse bosbouw geen behoefte is
aan compost voor bosbemesting.
“Gezien de lage marktkansen ziet Pooling
Partners geen goede business case in de inzet van
biomassa van niet-meer-recyclebare pallets
| 24
a ls biologische mest voor duurzame bebossing.
Wel blijven wij ons inzetten voor natuurlijk
kapitaal door aandacht te schenken aan de
circulaire economie en door onze CO2-uitstoot
te reduceren, en dat leggen we vast in onze
duurzaamheidsverslaglegging”.
Mirjam Soeterbroek
Group Head of Marketing
& Communication a.i.
Tip: Breng de behoefte van de markt in kaart en
betrek stakeholders bij inspanningen om kring­
lopen te sluiten.
vraag 13
Hoe kan ik natuurlijk kapitaal meenemen in investeringsbeslissingen?
MN Services
MN Services is actief in de financiële sector en is
verantwoordelijk voor het vermogensbeheer en de
pensioenuitvoering van haar klanten. Verantwoord
beleggen krijgt in de financiële sector steeds meer
aandacht en krijgt vorm door de integratie van
environmental, social and governance (ESG) aspecten
in investeringsbeslissingen. Natuurlijk kapitaal valt
onder de ‘E’ van environmental.
MN Services wilde graag weten hoe zij ESG-aspecten en met name biodiversiteit kon integreren in
haar investeringsbeslissingen. Aan MN Services
werd voorgesteld om allereerst per sector een analyse te maken van de verschillende risico’s rondom
biodiversiteit. Daarna zou er een analyse gemaakt
NATUURLIJK KAPITAAL IN BEDRIJFSPROCESSEN
moeten worden van de potentiële negatieve (en
positieve) impacts op natuurlijk kapitaal van de
honderd grootste bedrijven/fondsen in de investeringsportfolio.
“Natuurlijk kapitaal speelt een belangrijke rol in
onze investeringsbeslissingen. Uiteindelijk hebben
we ervoor gekozen om biodiversiteit een minder
prominente rol te geven, maar besteden we wel
veel aandacht aan klimaat”.
Karlijn van Lierop
Director of Responsible
Investment & Governance
Tip: Maak het integreren van natuurlijk kapitaal
in uw investeringsbeslissingen behapbaar door
u stap voor stap te richten op de verschillende
elementen, zoals klimaat of biodiversiteit.
FMO
De Nederlandse Financierings-Maatschappij voor
Ontwikkelingslanden (FMO) is de Nederlandse
ontwikkelingsbank met een investeringsportefeuille
van 9,2 miljard euro. FMO investeert uitsluitend in
de private sector in ontwikkelingslanden en opkomende markten. Sectoren waar FMO in investeert
zijn onder andere de financiële sector, energie
en landbouw. FMO besteedt reeds indirect aandacht aan natuurlijk kapitaal via de IFC Performance
Standards, maar zou het graag nog steviger willen
verankeren.
FMO was concreet op zoek hoe zij het aspect van
natuurlijk kapitaal actiever mee kon nemen in de
analyse en contractering van private equity fondsen.
De Helpdesk gaf hierover advies om FMO een stap
verder te helpen.
“Het investeren in private equity fondsen in
onze focuslanden is een belangrijk onderdeel
van de private equity strategie van FMO. FMO
draagt al actief bij aan het bereiken van de
17 Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen
van de VN, maar wilde met hulp de Helpdesk
Natuurlijk Kapitaal kijken hoe wij het
biodiversiteits- en duurzaamheidsvraagstuk
praktischer als thema mee kunnen nemen
bij de investeringsselectie van private equity
fondsen”.
Magchiel Groot
Senior Investment Officer
Private Equity
Tip: Scan uw portfolio en contracten (met bijvoorbeeld fondsen) om de interactie met natuurlijk
kapitaal scherp te krijgen en in kaart te brengen
hoe aandacht voor natuurlijk kapitaal kan worden
verbeterd.
vraag 14
Hoe neem ik natuurlijk kapitaal
mee in ­beslissingen rond duurzaam
­inkopen?
Broer Bakkerijgrondstoffen
Broer Bakkerijgrondstoffen produceert spijzen
en ijsmixen. Belangrijke grondstoffen voor Broer
­Bakkerijgrondstoffen zijn sojabonen, suiker,
amandelen en melkpoeders. Via deze grondstoffen
heeft Broer Bakkerijgrondstoffen een relatie met
natuurlijk kapitaal. Afhankelijk van het type grondstof en de herkomst daarvan, kan zij haar impact op
natuurlijk kapitaal vergroten of verkleinen.
| 25
NATUURLIJK KAPITAAL IN BEDRIJFSPROCESSEN
Broer Bakkerijgrondstoffen wilde graag weten hoe
zij het beste rekening kon houden met natuurlijk
kapitaal bij het inkopen van grondstoffen. Mogelijkheden om de hoogste positieve impact te realiseren,
zijn het inkopen van grondstoffen waarvoor geen
chemische gewasbeschermingsmiddelen ­worden
gebruikt, en het inkopen van grondstoffen bij
leveranciers die investeren in verantwoord geproduceerde grondstoffen.
Tip: Stel criteria ten aanzien van de verschillende
elementen van natuurlijk kapitaal op om toe te
passen in uw duurzaam inkoopbeleid.
vraag 15
Hoe verminder ik mijn impact op
natuurlijk kapitaal in mijn ketens?
Tony’s Chocolonely
Tony’s Chocolonely heeft een missie: 100% slaafvrije chocolade. Niet alleen hun eigen chocolade,
maar alle chocolade wereldwijd. Naast deze sociale
missie, heeft Tony’s Chocolonely nu ook de ambitie
om geen negatieve impact op natuurlijk kapitaal
te hebben. Uiteindelijk wil Tony’s zelfs dat het eten
van een Tony’s reep een positieve bijdrage levert
aan natuurlijk kapitaal. Om dat doel te bereiken is
met behulp van de Helpdesk Natuurlijk Kapitaal het
volgende stappenplan ontwikkeld:
1.Breng de huidige situatie in kaart. Welke interactie is er op welk moment met natuurlijk kapitaal?
Belangrijk hierbij is het bepalen van de scope en
belangrijkste impacts.
| 26
2.Analyseer drukfactoren om te komen tot een
natuurlijk kapitaal voetafdruk van het eigen
bedrijf en de keten.
3.Evalueer mitigerende maatregelen. Welke maatregelen zijn al genomen en waar zitten kansen
voor verbetering?
4.Compenseer de resterende impacts, inclusief het
monitoren van resultaten.
“Tony’s Chocolonely is momenteel bezig met het
implementeren van het stappenplan. Gezien de
complexiteit van dit soort vraagstukken verwacht
Tony’s dat de implementatie pas op termijn kan
worden afgerond”.
Femke Lotgerink
Ketenredacteur
Tip: Zet een stappenplan op om proactief met
natuurlijk kapitaal in de keten aan het werk te
gaan.
COMMUNICATIE EN TRANSPARANTIE ROND NATUURLIJK KAPITAAL
| 28
Communicatie en
transparantie rond
natuurlijk kapitaal
Het delen van kennis en het inspireren van partners kan een bedrijf helpen om natuurlijk kapitaal doelen te behalen. Het is een doorlopend
proces. Het is niet altijd gemakkelijk om over een
voor velen onbekend concept te communiceren. Hoe pak je dat aan? Verschillende bedrijven
­wilden daar mee geholpen worden.
Zo hebben certificeringsorganisaties als UTZ,
MPS en BREEAM de Helpdesk benaderd met
een vraag. Zij wilden bijvoorbeeld weten hoe zij
natuurlijk kapitaal het beste in hun certificerings-
systemen konden waarborgen. Ook Questionmark, dat een app in de markt heeft waarmee
consumenten kunnen beoordelen hoe duurzaam
een product is, wilde weten hoe ze natuurlijk
kapitaal mee konden nemen in hun beoordelingssystematiek. Bedrijven stelden ook vragen
aan de Helpdesk over certificeringen. Natuurlijk
kapitaal vriendelijk gedrag van een bedrijf wordt
namelijk soms beloond met een certificaat.
Bedrijven wilden dan weten welke certificaten
dergelijk gedrag belonen en hoe ze daar aan
kunnen voldoen.
| 29
COMMUNICATIE EN TRANSPARANTIE ROND NATUURLIJK KAPITAAL
vraag 16
Hoe communiceer ik over natuurlijk
kapitaal met mijn stakeholders?
Verstegen Spices & Sauces
Verstegen is een producent en leverancier van
kruiden, specerijenmengsels, sauzen en marinades
en diverse hulpstoffen. Volgens Verstegen is communicatie essentieel om aandacht voor natuurlijk
kapitaal onder stakeholders te bevorderen. Dit is
echter niet gemakkelijk als stakeholders zeer divers
zijn en zich overal ter wereld bevinden.
Verstegen vroeg zich af hoe zij over natuurlijk
kapitaal kan communiceren met kleine boeren op
het Indonesische eiland Banka. Verstegen haalt
haar witte peper van dit eiland en wil haar kennis
graag aan de boeren op dit eiland overbrengen. Het
probleem is dat veel jonge boeren niet geletterd
zijn. Ze beschikken echter wel vaak over een smart­
phone. De oplossingsrichting waarnaar is gekeken,
is de ontwikkeling van een app voor smartphones,
zodat boeren worden gestimuleerd om duurzaam
te produceren.
“Wij willen onderzoeken of we in Indonesië een
pilot kunnen ontwikkelen. Mijn droom is dat het
wereldwijd wordt. Een app waarmee je boeren
over de hele wereld leert beter om te gaan met
inkoop, veiligheid, het gebruik van pesticiden
en mest”.
Marianne van Keep
Directeur Duurzaamheid
Tip: Maak gebruik van mobiele communicatiemiddelen om het bewustzijn en kennis omtrent
natuurlijk kapitaal te vergroten.
Cascade
Cascade is de branchevereniging van zand- en
grindproducenten in Nederland. De zand- en grindproducenten aangesloten bij Cascade winnen met
name grondstoffen voor de betonindustrie. Voor de
leden van Cascade is natuurlijk kapitaal een belangrijk onderwerp. Immers, door de winning van zand
en grind wordt het lokale natuurlijk kapitaal direct
beïnvloed. Toch is het niet zo dat er na de winningsactiviteiten minder natuurlijk kapitaal overblijft. Het
leveren van een positieve impact door het landschappelijk inpassen en herinrichting van wingebieden,
waardoor vaak meer en bijzondere biodiversiteit ontstaat, is een belangrijk doel van de leden van Cascade.
Cascade vroeg om hulp bij het ontwikkelen van een
filmpje over natuurlijk kapitaal in de gehele betonketen. In het filmpje zijn voor iedere schakel in de
betonketen concrete voorbeelden verzameld om
te laten zien hoe natuurlijk kapitaal bij de verschillende bedrijven en organisaties in de keten positief
beïnvloed kan worden.
“Voor Cascade heeft het filmpje de verbinding op
het terrein van natuurlijk kapitaal met de andere
schakels in de keten versterkt. Daarnaast zijn de
positieve punten van grondstoffenwinning op dit
gebied voor andere partijen duidelijker in beeld
gekomen”.
Leonie van der Voort
Algemeen secretaris/Directeur
| 30
COMMUNICATIE EN TRANSPARANTIE ROND NATUURLIJK KAPITAAL
Tip: Gebruik multimedia om op een speelse manier
de interactie van uw keten met natuurlijk kapitaal
inzichtelijk te maken.
vraag 17
Hoe kan ik natuurlijk kapitaal meenemen in certificering en andere
tools die inzicht geven aan consumenten?
Milieuprogramma Sierteelt
Het Milieuprogramma Sierteelt (MPS) ontwikkelt
en beheert certificaten om duurzaamheid in de tuinbouwsector in te passen. Ook biedt MPS cursussen
op dit gebied aan. Natuurlijk kapitaal speelt een rol
in de certificaten die MPS ontwikkelt en beheert.
De integratie van natuurlijk kapitaal in certificeringssystemen kon echter beter. MPS vroeg om ondersteuning zodat natuurlijk kapitaal beter ingebed
kon worden in certificaten. Door gebruik te maken
van reeds bestaande initiatieven op het gebied van
natuurlijk kapitaal in andere sectoren, zoals gesloten
green deals, kon MPS een voortrekkersrol in haar
sector spelen. Op basis van verkregen inzichten
zou vervolgens een strategie ontwikkeld kunnen
worden.
“Natuurlijk kapitaal krijgt in certificaten en tools
van MPS vooral vorm door schadelijke stoffen in
de sierteelt terug te brengen.
Door de monitorings- en transparantietool
MPS-ProductProof ondersteunt MPS het
uitfaseren van neonicotinoïden ter bescherming
van de bijen. MPS wil dat het milieu zo min
mogelijk wordt belast. Daar pleiten we al jaren
voor”.
Harold Beek
Manager Global Standards
Management
Tip: Integreer natuurlijk kapitaal in uw certificeringssystemen zodat natuurlijk kapitaal systematisch wordt geadresseerd.
Leven op Daken
Leven op Daken is een adviesbureau voor meervoudig ruimtegebruik op daken. Leven op Daken
bestaat uit een samenwerkingsverband van uitvoerende bedrijven en producenten die belang hebben
bij een duurzame uitvoering en inrichting van het
dak zoals een parkeerdak, waterdak, energiedak,
groendak of groene gevel. Het betreft meestal platte
of licht hellende daken die als gebruiksdak met
groen worden ingericht. Door daken te vergroenen
draagt Leven op Daken bij aan natuurlijk kapitaal.
Leven op Daken was benieuwd hoe veel BREEAMen GPR-punten begroeide daken zouden behalen
op basis van de GPR en/of BREEAM-methodiek.
Uiteindelijk ontving Leven op Daken een rapport
waarin precies terug te vinden is hoe hoog de
toepassing van een begroeid dak met waterberging
scoort.
| 31
COMMUNICATIE EN TRANSPARANTIE ROND NATUURLIJK KAPITAAL
“Dit rapport helpt mij om aan ontwikkelaars
en vastgoedeigenaren duidelijk te maken wat
groen-blauwe daken kunnen bijdragen in de
duurzaamheidmethodiek van GPR+/BREEAM
en hoe belangrijk de noodzaak van deze
maatregel is. We hebben met de rapportage ook
vanuit de Green Deal Groene Daken, waar Leven
op Daken initiator van is, bij de Dutch Green
Building Council aandacht gevraagd voor het
belang om groen-blauwe daken binnen de
GPR/BREEAM-score hoog te waarderen.
Het einddoel is een verandering van
mindset te creëren bij de eigenaar voor het
haast standaard toepassen van begroeide
gebruiksdaken, zonder wettelijke verplichting
van bovenaf, maar wel vanuit de eigen
noodzaak voor het maatschappelijk en
geestelijk welzijn van de mens in die specifieke
stedelijke omgeving!”.
Erik Steegman
Directeur
Tip: Ga in overleg met certificaatontwikkelaars om
(elementen van) natuurlijk kapitaal te versterken.
| 32
vraag 18
Hoe kan ik nu verder aan de slag
gaan met natuurlijk kapitaal?
Er zijn veel lessen geleerd in de bijna vier jaar sinds
de lancering van de Helpdesk Natuurlijk Kapitaal.
Het aanbieden van een laagdrempelig eerstelijns
advies- en kennisfaciliteit aan alle bedrijven die
met natuurlijk kapitaal aan de slag willen gaan,
was nieuw en nooit eerder gedaan. Op basis van de
opgedane ervaring heeft de Helpdesk verschillende
tips geformuleerd. Hiernaast treft u deze tips op een
rij aan, die u verder kunnen helpen met het bevorderen van natuurlijk kapitaal in uw eigen bedrijf of in
de keten.
COMMUNICATIE EN TRANSPARANTIE ROND NATUURLIJK KAPITAAL
Draagvlak, netwerken en partners voor
natuurlijk kapitaal
-Maak natuurlijk kapitaal op een aansprekende
manier concreet om draagvlak te creëren.
-Organiseer een stakeholderbijeenkomst om
de ontwikkeling van natuurlijk kapitaal in een
stroomversnelling te brengen.
-Zoek partners met wie gezamenlijk een meerwaarde kan worden behaald op het gebied
van natuurlijk kapitaal.
Natuurlijk kapitaal in managementprocessen
-Maak in een sessie met stakeholders gebruik
van een Business Model Canvas voor de
ontwikkeling van uw business model en/of
business case.
-Controleer bij innovatieve praktijken altijd of
er wettelijke belemmeringen zijn.
Natuurlijk kapitaal op locatie
-Kijk bij het vergroenen van uw bedrijventerrein eerst naar mogelijkheden om de kwaliteit
van het bestaande groen te versterken.
-Gebruik bedrijfs- en productielocaties om
biodiversiteit te versterken. Verbindt natuurgebieden door middel van ecologische netwerken of gebruik groene infrastructuur om
ecosysteemdiensten te versterken.
Natuurlijk kapitaal in bedrijfsprocessen
-Voer een impactanalyse uit voor de productie-, proces- en transportfases van uw product
om inzichtelijk te krijgen waar en hoe natuurlijk kapitaal versterkt kan worden.
-Ga op zoek naar biodiversiteitsvriendelijke
alternatieven om uw negatieve impacts te
reduceren nieuwe markten aan te boren.
-Breng de impact van biodiversiteitsvriende-
lijke alternatieven ten opzichte van gangbare
producten in kaart om de meerwaarde van
uw producten inzichtelijk te krijgen.
-Ontwikkel circulaire producten en sluit grondstoffenkringlopen ter versterking van natuurlijk kapitaal.
-Breng de behoefte van de markt in kaart en
betrek stakeholders bij inspanningen om
kringlopen te sluiten.
-Maak het integreren van natuurlijk kapitaal in
uw investeringsbeslissingen behapbaar door
u stap voor stap te richten op de verschillende
elementen, zoals klimaat of biodiversiteit.
-Scan uw portfolio en contracten (met bijvoorbeeld fondsen) om de interactie met natuurlijk
kapitaal scherp te krijgen en in kaart te brengen hoe aandacht voor natuurlijk kapitaal kan
worden verbeterd.
-Stel criteria ten aanzien van de verschillende
elementen van natuurlijk kapitaal op om toe
te passen in uw duurzaam inkoopbeleid.
-Zet een stappenplan op om proactief met
natuurlijk kapitaal in de keten aan het werk te
gaan.
Communicatie en transparantie rond
­natuurlijk kapitaal
-Maak gebruik van mobiele communicatie­
middelen om het bewustzijn en kennis
omtrent natuurlijk kapitaal te vergroten.
-Gebruik multimedia om op een speelse
manier de interactie van uw keten met natuurlijk kapitaal inzichtelijk te maken.
-Integreer natuurlijk kapitaal in uw certificeringssystemen zodat natuurlijk kapitaal
systematisch wordt geadresseerd.
-Ga in overleg met certificaatontwikkelaars om
(elementen van) natuurlijk kapitaal te versterken.
| 33
Nuttige websites
http://www.helpdesknatuurlijkkapitaal.nl
http://www.natuurlijkkapitaal.com
http://naturalcapitalcoalition.org/protocol
http://naturalcapitalquickscan.com
Colofon
Deze gids is ontwikkeld door de Helpdesk Natuurlijk Kapitaal en gefinancierd door de platform BEE.
Auteurs
Met medewerking van
Ontwerp
Opmaak
Sander van ’t Foort, Natasja Hulst en Tineke Lambooy
Jolanda van Schaick, Gwenn van der Schee en Wijnand Broer
Total Public, Edwin en Jeanette
Bingo! graphic design, Tasja van der Veen
©November 2016, Sander van ’t Foort, Natasja Hulst, Tineke Lambooy
| 34