Chemicaliën op school
advertisement
Chemicaliën op school Veiligheid en milieuzorg in het schoollaboratorium november 2014 Inhoudsopgave Inleiding .................................................................................................................................... 7 Verantwoordelijkheden ........................................................................................................... 9 Veiligheidsonderricht voor leerlingen.................................................................................... 10 1 2 3 4 5 Beleid ......................................................................................................................... 10 Mensen...................................................................................................................... 10 Uitrusting................................................................................................................... 10 Product ...................................................................................................................... 11 Voorbeeld van een stappenplan voor het uitbouwen van een preventiebeleid in het schoollabo ................................................................................................................. 11 5.1 STAP 1: Veiligheidsstandaarden vastleggen in school- en laboreglement ........ 11 5.2 STAP 2: Veiligheidsopleiding en kwalificatietest ................................................ 11 5.3 STAP 3: Controle en evaluatie ............................................................................ 11 5.4 STAP 4: Feedback en remediëring...................................................................... 12 5.5 STAP 5: Procesbewaking en procesevaluatie ..................................................... 12 Opslag van chemicaliën.......................................................................................................... 13 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Compartimentering ................................................................................................... 13 Opslag van (zeer) licht ontvlambare vloeistoffen ..................................................... 16 Opslag van acuut giftige stoffen (gevarenpictogram GHS06) ................................... 17 Opslag in het practicumlokaal of in een afzonderlijke opslagruimte? ...................... 18 Opslag van gassen ..................................................................................................... 19 Ventilatie ................................................................................................................... 20 Signalisatie................................................................................................................. 20 Aanvullende aandachtspunten en tips...................................................................... 21 FAQ ............................................................................................................................ 21 Vergunningen bij aankoop van chemicaliën .......................................................................... 23 1 2 Over welke stoffen gaat het? .................................................................................... 23 Tip .............................................................................................................................. 23 Afvalbeheer ............................................................................................................................ 24 1 2 Algemeen .................................................................................................................. 24 Indeling van de laboratoriumafvalstoffen................................................................. 25 2.1 Afvalstoffen van huishoudelijke aard................................................................. 25 2.2 Afvalstoffen van chemische aard ....................................................................... 26 3 Inzameling van de vaste afvalstoffen ........................................................................ 26 4 Inzameling van vloeibaar en opgelost afval .............................................................. 26 4.1 Indeling van het vloeibare en opgeloste afval ................................................... 27 4.2 Inzamelrecipiënten............................................................................................. 28 4.3 Inzameling van oplossingen ............................................................................... 28 4.3.1 Inzameling van kwikhoudende afval .......................................................... 28 4.3.2 Inzameling van solventen........................................................................... 29 4.3.3 Inzameling van waterige laboratoriumafvalstoffen ................................... 29 4.3.4 Inzameling van bijzondere vloeibare laboratoriumafvalstoffen ................ 30 4.3.5 Stroomdiagram .......................................................................................... 30 4.4 Organisatie ......................................................................................................... 32 4.5 Meer info ............................................................................................................ 32 Inrichting van wetenschapslokalen en organisatie van praktijklessen .................................. 33 1 2 Inleiding ..................................................................................................................... 33 Voornaamste aandachtspunten in verband met inrichting ...................................... 33 2.1 Brandveiligheid................................................................................................... 33 2.2 Elektrische installaties ........................................................................................ 34 2.3 Veilige werkomgeving ........................................................................................ 36 2.4 Diefstalpreventie ................................................................................................ 38 3 Voornaamste aandachtspunten in verband met organisatie van praktijklessen ..... 38 3.1 Persoonlijke beschermingsmiddelen ................................................................. 38 3.2 Persoonlijke veiligheidsmaatregelen ................................................................. 38 3.3 Netheid en hygiëne ............................................................................................ 38 3.4 Aandachtspunten bij het uitvoeren van proeven .............................................. 39 3.5 Glasbreuk............................................................................................................ 39 3.6 Veilig beëindigen van een praktijkles ................................................................. 39 Aanbevelingen bij gebruik van chemicaliën ........................................................................... 40 1 2 3 4 5 6 7 Herkomst en draagwijdte .......................................................................................... 40 Motivatie van de adviezen ........................................................................................ 40 Afdwingbaarheid van de adviezen ............................................................................ 41 Fysico-chemische toestand van de chemicaliën ....................................................... 42 De aanduidingen van de gevarenpictogrammen, signaalwoorden, H- en P-zinnen) 42 Algemene preventiemaatregelen.............................................................................. 42 Preventiemaatregelen bij gebruik van enkelvoudige stoffen ................................... 43 7.1 Aluminiumpoeder (gestabiliseerd)..................................................................... 43 7.2 Calciummetaal .................................................................................................... 44 7.3 Kaliummetaal ..................................................................................................... 45 7.4 Kwikmetaal ......................................................................................................... 46 7.5 Lithiummetaal .................................................................................................... 46 7.6 Loodpoeder ........................................................................................................ 47 7.7 Magnesiumpoeder ............................................................................................. 48 7.8 Mangaan (poeder).............................................................................................. 49 7.9 Natriummetaal ................................................................................................... 49 7.10 Zinkpoeder ......................................................................................................... 50 7.11 Dibroom.............................................................................................................. 51 7.12 Dichloor .............................................................................................................. 52 7.13 Dijood ................................................................................................................. 53 7.14 Fosfor (wit) ......................................................................................................... 53 7.15 Fosfor (rood)....................................................................................................... 54 7.16 Diwaterstof (in drukfles) .................................................................................... 55 8 Preventiemaatregelen voor enkele gevarenklassen (indeling volgens Verordening 1272/2008) ................................................................................................................ 56 8.1 Corrosief voor de huid en/of ernstig oogletsel (Gvr; GHS05; H314) .................. 56 8.2 Irriterende stoffen (Wng; GHS07; H315 en/of H319) ........................................ 56 8.3 Inhalatieallergenen (Gvr; GHS08; H334) ............................................................ 57 8.4 Huidallergenen (Wng; GHS07, H317) ................................................................. 57 8.5 Ontplofbare stoffen, zelfontledende stoffen en organische peroxiden (Gvr; GHS01; één van volgende H-zinnen: 200, 201, 202, 203, 204, 205, 240, 241).. 57 8.6 Oxiderende stoffen (Gvr; GHS03; H271 of H272 of Wng; GHS03; H272) .......... 58 8.7 Zeer licht ontvlambare vloeistoffen (Gvr; GHSO2; H224) .................................. 58 8.8 Licht ontvlambare vloeistoffen (Gvr; GHS02; H225) .......................................... 59 8.9 Acuut zeer toxische stoffen (Gvr, GHS06; H300 en/of H310 en/of H330) ......... 59 8.10 Acuut toxische stoffen (Gvr, GHS06; H301 en/of H311 en/of H331) ................. 60 8.11 Acuut schadelijke stoffen (Wng; GHS07; H302 en/of H312 en/of H332) .......... 60 8.12 8.13 8.14 8.15 8.16 Kankerverwekkende stoffen categorie 2 (Wng, GHS08, H351) ......................... 61 Mutagene stoffen categorie 2 (Wng; GHS08; H341) ......................................... 62 Voor de voortplanting giftige stoffen categorie 1A en 1B (Gvr; GHS08; H360) . 62 Voor de voortplanting giftige stoffen categorie 2 (Wng; GHS08; H361) ........... 63 Acuut en chronisch milieugevaarlijke stoffen categorie 1 (aquatisch milieu) (Wng; GHS09; H400 of H410) Chronisch milieugevaarlijke stoffen categorie 2 (aquatisch milieu) (GHS09; H411) Chronisch milieugevaarlijke stoffen categorie 3 (aquatisch milieu) (H412) Chronisch milieugevaarlijke stoffen categorie 4 (aquatisch milieu) (H413) .................................................................................. 63 8.17 Stoffen die gevaarlijk zijn voor de ozonlaag (Wng; GHS07; H420) .................... 64 9 Synoniemenlijst ......................................................................................................... 65 10 Aanbevelingslijst met stoffen en bijbehorende codes .............................................. 94 10.1 Legenda .............................................................................................................. 94 10.2 Enkelvoudige stoffen.......................................................................................... 94 10.2.1 Metalen ...................................................................................................... 94 10.2.2 Niet-metalen .............................................................................................. 95 10.3 Anorganische samengestelde stoffen ................................................................ 96 10.3.1 Oxiden ........................................................................................................ 96 10.3.2 Basen .......................................................................................................... 98 10.3.3 Zuren .......................................................................................................... 99 10.3.4 Zouten ...................................................................................................... 100 10.4 Organische stoffen ........................................................................................... 110 10.4.1 Koolwaterstoffen ..................................................................................... 110 10.4.2 Halogeenkoolwaterstoffen ...................................................................... 111 10.4.3 Alcoholen en fenolen ............................................................................... 113 10.4.4 Ethers, aldehyden en ketonen ................................................................. 115 10.4.5 Carbonzuren en derivaten ....................................................................... 117 10.4.6 N-verbindingen......................................................................................... 121 10.4.7 Suikers en derivaten ................................................................................. 122 10.4.8 Diversen ................................................................................................... 125 10.5 Indicatoren en testreagentia............................................................................ 127 10.6 Opmerkingen.................................................................................................... 130 Nuttige informatiebronnen.................................................................................................. 132 1 2 Websites .................................................................................................................. 132 Overige informatiebronnen .................................................................................... 133 Bijlagen ................................................................................................................................. 135 Bijlage 1 – Gevarenpictogrammen, H-zinnen en P-zinnen volgens de CLP-GHS reglementering..................................................................................................................... 137 1 2 3 Gevarenpictogrammen ........................................................................................... 137 H(azard)-zinnen ....................................................................................................... 139 P(recautionary)-zinnen ............................................................................................ 143 Bijlage 2 – Oude gevarenpictogrammen, risicozinnen en veiligheidsaanbevelingen ()....... 147 1 2 3 Gevarenpictogrammen ........................................................................................... 147 R(isk)zinnen ............................................................................................................. 148 S(afety)zinnen ......................................................................................................... 152 Bijlage 3 – Alternatief afvalschema...................................................................................... 154 Bijlage 4 – Etiketten voor afvalcontainers ........................................................................... 155 Inleiding Gebaseerd op de oorspronkelijke uitgave die in maart 1999 tot stand kwam in de schoot van het VVKSO, is dit de vierde herwerking van de COS-brochure door de werkgroep Chemicaliën Op School. Net zoals de twee vorige uitgaven, wordt ook deze uitgave gepatroneerd door de sectie Onderwijs & Opleidingen van de KVCV. De werkgroep, met vertegenwoordigers uit verschillende netten uit zowel het secundair als het hoger onderwijs, heeft in deze vernieuwde en uitgebreidere versie rekening gehouden met de pedagogisch-didactische aspecten van de natuurwetenschappelijke vakken in het secundair onderwijs en met de wettelijke regelgevingen welzijn en milieu (ARAB, Wet Welzijn en Codex voor Welzijn op het Werk, diverse Koninklijke Besluiten, de Europese CLPen REACH-Verordeningen, VLAREM). Deze regelgevingen zijn algemeen geldend, maar toch hoofdzakelijk geïnspireerd op arbeidssituaties in kleine en middelgrote ondernemingen, in onderzoekslaboratoria en in de grootindustrie. Het is dikwijls moeilijk om ze strikt toe te passen op de specifieke situatie in de vaklokalen voor natuurwetenschappen in het secundair onderwijs, waar een relatief klein gebruik en verbruik is van chemicaliën. Daartegenover staat echter dat het secundair onderwijs een zeer belangrijke opvoedkundige taak heeft, nl. de eerste gestructureerde, inzichtelijke kennismaking met chemicaliën, in relatie tot het omgaan met stoffen in het dagelijkse leven. De voorbeeldfunctie van dit opvoedkundig werk in de vaklokalen voor natuurwetenschappen werd lang onderschat en wordt nog dikwijls ondergewaardeerd. Dit blijkt o.a. uit de beperkte financiële en materiële hulpmiddelen, die doorgaans beschikbaar worden gesteld voor de verbetering van de infrastructuur, met het oog op een veiliger en milieubewuster omgaan met chemicaliën op school. De vakoverschrijdende eindtermen milieueducatie geven aan dat het verstandig omgaan met chemicaliën en grondstoffen een belangrijk leerproces is, waarbij kennis, inzicht en vaardigheden stapsgewijs de plaats moeten innemen van chemofobie, faalangst en onkritische en gevaarlijke omgang met stoffen. Het is in de vaklokalen voor natuurwetenschappen dat dit leerproces ten volle tot ontplooiing kan en moet komen. In wezen zijn alle stoffen in onze leefwereld potentieel gevaarlijk wanneer ze gebruikt worden in een gevaarlijke dosis en/of met ongeschikt werkmateriaal. Daarom heeft deze werkgroep haar adviezen betreffende het gebruik van chemicaliën gekoppeld aan het onderwijsniveau, de studierichtingen, de leerdoelen en de vaardigheidsverschillen tussen leerkrachten en leerlingen. De werkgroep heeft er adviezen aan toegevoegd over veiligheidsonderricht, opslag van schoolchemicaliën, de milieuvriendelijke verwijdering van het afval, de inrichting van wetenschapslokalen en de organisatie van praktijklessen. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 7 In deze revisie van de COS-brochure werden verschillende hoofdstukken bijgewerkt en twee nieuwe hoofdstukken toegevoegd. Grondige herziening van de adviezen voor gebruik van stoffen in het secundair onderwijs. Hierbij werd o.m. rekening gehouden met de recentste wijzingen van indeling van stoffen in gevarenklassen en met de REACH-verordening die in de nabije toekomst beperkingen in verhandeling en gebruik van sommige stoffen zal opleggen. Carcinogene stoffen categorieën 1A en 1B worden consequent negatief geadviseerd. Ook alle kwikverbindingen krijgen vanaf deze uitgave een negatief advies. Enkel voor ruwe petroleum en voor kwikmetaal maken we een uitzondering voor demonstratiedoeleinden. Indeling van de stoffen en etiketgegevens werden aangepast aan de Europese Verordening 1272-2008 (CLP-Verordening). Accentwijzigingen in afvaladviezen. Toevoeging van twee nieuwe hoofdstukken. In ‘Veiligheidsonderricht voor leerlingen’ wordt aangegeven hoe de preventiebeginselen kunnen toegepast worden in de lessen natuurwetenschappen. In ‘Inrichting van laboratoria en organisatie van praktijklessen’ worden enerzijds aanbevelingen opgenomen om het lokaal chemie (natuurwetenschappen) veilig in te richten en anderzijds een aantal aspecten van de organisatie van praktijklessen onder de aandacht gebracht. Aanpassing van de naamgeving en structuurformules aan de gewijzigde IUPAC-regels. Verder werden alle referentiegegevens en weblinks bijgewerkt en waar nodig uitgebreid en werd de volledige brochure onderworpen aan een algemene tekstrevisie. Naslaginformatie zoals de gevarenpictogrammen, H- en P-zinnen werden verplaatst naar de bijlagen. Werkten mee aan deze uitgave van de brochure: Leo Bergmans, Anthony De Proft, Marie-Josée Janssens, Bart Roggeman, Heidi Schreuders, Walter Van den Brandt, Kaat Van Der Haegen, Jean Van de Weerdt, Julien Van Paemel, Marc Verhaeghe Werkten ook mee aan de vorige uitgaven: Ludo Brandt, Emile Claeys, Christiaan Goossens, Marc Meeus, Tom Mortier, Arnold Nevens, Rina Thys Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 8 Verantwoordelijkheden De verantwoordelijkheid voor het veilig en milieubewust omgaan met chemicaliën op school ligt op de eerste plaats bij het schoolbestuur als eindverantwoordelijke voor de veiligheid en gezondheid op school. Dit neemt niet weg dat alle leerkrachten die gebruik maken van chemicaliën tijdens hun onderwijsopdracht op school, evenals de preventieadviseur, de milieucoördinator en de directie, verantwoordelijk kunnen gesteld worden, indien zij onvoorzichtig zijn en/of onvoldoende voorzorgen nemen. Hier geldt het principe van de goede huisvader. Het schoolbestuur heeft de plicht de toepassing van de regelgeving inzake veiligheid en gezondheid en milieu, en van de regels van goed vakmanschap, materieel mogelijk te maken. Het schoolbestuur maakt daartoe gebruik van de diensten van de preventieadviseur en pleegt overleg met het personeel (comité preventie en bescherming op het werk, vakbondsafvaardiging, lokaal onderhandelingscomité, schoolraad). Veiligheid en gezondheid zijn dus een zaak van velen onder coördinatie en verantwoordelijkheid van het schoolbestuur via de directie. Het volgen van de aanbevelingen in deze brochure ontslaat de school niet van het opvolgen van de regelgeving in verband met het omgaan met chemicaliën zoals weergegeven in de wetgeving. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 9 Veiligheidsonderricht voor leerlingen Veiligheid in het schoollabo is geen optelsom van voorschriften en beschermingsmiddelen. De sleutel van een succesvol veiligheidsbeleid ligt in de motivatie van leerlingen, leerkrachten en directie. Het vertrekpunt hierbij is een veiligheidsbewuste houding van iedereen, waarbij motivatie en opleiding de hoekstenen vormen. In het kader van hun opleiding dienen leerlingen op een veilige en verantwoorde manier te leren omgaan met gevaarlijke stoffen. Om dit goed te realiseren moeten leerlingen betrokken worden bij de risicopreventie in het schoollabo. 1 Beleid De schoolorganisatie ontwikkelt een preventiebeleid. Leerlingen, leerkrachten en directie moeten gemotiveerd zijn om dit beleid toe te passen. Hierbij is het belangrijk dat het beleid tot op leerlingenniveau wordt uitgewerkt. Tijdens de lessen dient er aandacht te zijn voor dit beleid en leerlingen worden op de navolging hiervan geëvalueerd. Met het oog op een goede voorbereiding naar een latere arbeidssituatie komen veiligheid en preventie als vakoverschrijdende attitudes in elke praktijkles aan bod. 2 Mensen Het effectief aanpakken van de menselijke factoren is een aspect dat maar een beperkte aandacht krijgt in methodieken voor risico-inventarisatie en analyse. Duurzaam resultaat krijg je slechts wanneer iedereen overtuigd is van het belang van zijn bijdrage aan de veiligheid. Hoe kunnen we onze leerlingen intrinsiek motiveren? Het is slechts wanneer mensen iets doen waar ze zelf in geloven dat hun gedrag blijvend wijzigt. De leerling moet dus zelf overtuigd zijn van het belang van zijn/haar bijdrage aan veiligheid. In dat verband is het belangrijk dat leerlingen inzien dat hun bijdrage zinvol is en dat ze, waar mogelijk, meedenken en mee beslissen over veiligheid. 3 Uitrusting De uitrusting van leslokalen en praktijklokalen heeft een grote invloed op het gedrag van leerlingen en leerkrachten. De bouwstenen van een veilige infrastructuur worden steeds getoetst aan de praktijk. Na een risicoanalyse of een onderzoek van eventuele ongevallen kunnen er technologische aanpassingen komen die de veiligheid in de toekomst kunnen verbeteren. Op de website www.gevaarlijkestoffen.be is een Excelbestand te downloaden, voor het maken van een risicoanalyse van de lokalen natuurwetenschappen. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 10 4 Product Werken met chemische producten brengt soms gevaren met zich mee voor de veiligheid en gezondheid van mensen die er mee werken. Preventiemaatregelen aan de bron zijn te verkiezen boven collectieve en persoonlijke beschermingsmiddelen. Deze hiërarchische aanpak werd ingeschreven in de regelgeving. Indien men het gebruik van gevaarlijke chemische producten niet kan uitschakelen of beperken, dan moet men proberen ze te vervangen door veiligere alternatieven. Vooraleer over te schakelen naar een vervangend product moet de gebruiker wel controleren of deze oplossing technisch haalbaar is en of het product in kwestie effectief minder gevaren inhoudt. Een vergelijkende risicoanalyse is dus noodzakelijk. Kortom, een vervanging vergt enige investering, maar uit talrijke initiatieven blijkt dat deze aanpak uiteindelijk succesvol is. 5 5.1 Voorbeeld van een stappenplan voor het uitbouwen van een preventiebeleid in het schoollabo STAP 1: Veiligheidsstandaarden vastleggen in school- en laboreglement Door de vakwerkgroep scheikunde wordt als aanvulling op het schoolreglement een laboreglement opgesteld. Bij de start van elk schooljaar worden de leerlingen en ouders hierover geïnformeerd. Het reglement bevat onder andere: de veiligheidsprocedures, de procedures voor het voorkomen en verwijderen van afval en het algemene stappenplan voor het werken in het labo. 5.2 STAP 2: Veiligheidsopleiding en kwalificatietest Voordat leerlingen in staat zijn om op een veilige manier in het labo te werken moeten zij, aangepast aan het niveau van hun opleiding en de risico’s, een korte en specifieke veiligheidsopleiding krijgen. Na de opleiding worden zij hierover getest en pas na een positief resultaat krijgen zij de toelating om zelfstandig experimenten uit te voeren. 5.3 STAP 3: Controle en evaluatie Elk experiment start met een voorbereiding waarbij de theoretische achtergrond van de proef wordt bestudeerd en waarbij de veiligheids- en milieuaspecten worden onderzocht. Dit gebeurt afhankelijk van het opleidingsniveau klassikaal of individueel. Leerlingen kunnen de gevaren, risico’s, voorzorgsmaatregelen en WGK-codes voor de benodigde chemicaliën, reagentia en reactieproducten, opzoeken in de databank gevaarlijke stoffen. Na controle hiervan door de leerkracht kan er gestart worden met het zelfstandig uitvoeren van de praktische proeven. Tijdens het uitvoeren van de proeven worden de leerlingen geobserveerd. De evaluatiecriteria voor het praktische werk omvatten de aspecten betreffende het veilig en milieubewust omgaan met chemicaliën. Hierbij is het aan te raden om leerlingen zichzelf te laten evalueren om hen op die manier een kritische houding aan te leren. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 11 Sjablonen die deze werkwijze ondersteunen zijn te downloaden op de website van KVCV Sectie Onderwijs & Opleidingen. 5.4 STAP 4: Feedback en remediëring Tijdens het praktische werk kan de leerkracht leerlingen coachen en feedback geven. Vaardigheden en vakgerichte attitudes komen hier aan bod. Een goed evaluatiebeleid wordt ondersteund door een brede en periodieke rapportering zodat het leerproces opgevolgd en bijgestuurd kan worden. 5.5 STAP 5: Procesbewaking en procesevaluatie Overleg in vakwerkgroepen en andere communicatieplatformen over het veiligheidsbeleid is noodzakelijk. Op deze fora kan men elkaar informeren over problemen. Technische en organisatorische maatregelen kunnen demotiverende factoren wegnemen en eventuele problemen oplossen. Door nieuwe wetenschappelijke inzichten en de continue verandering van de wetgeving is permanente vorming een noodzaak voor het versterken van de veiligheidsmotivatie. Nieuwe leerlingen, leerkrachten en wijzigingen in de aard, de omstandigheden en de organisatie van het werk, eisen een continue bewaking van het veiligheidsbeleid. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 12 Opslag van chemicaliën Ook als chemicaliën niet gebruikt worden, kunnen ze gevaarlijk worden. Ondoordachte opslag kan brand- en explosierisico’s, gezondheidsrisico’s en risico’s voor het milieu opleveren. De belangrijkste preventiemaatregel inzake opslag is het beperken van de voorraad tot het strikt noodzakelijke minimum. Chemicaliën die niet gebruikt worden, moeten met het chemisch afval meegegeven worden, zeker als er gezondheids- of veiligheidsrisico’s aan verbonden zijn. Bij de opslag van chemicaliën moet er aandacht besteedt worden aan volgende punten die hierna verder behandeld worden: compartimentering opslag van (zeer) licht ontvlambare vloeistoffen opslag van acuut giftige stoffen opslag van gassen ventilatie signalisatie speciale maatregelen bij opslag van chemicaliën in het labo 1 Compartimentering1 Wettelijke basis: Vlarem II Art. 5.17.1 Vlarem II Art. 5.17.1.6 legt minimale scheidingsafstanden op tussen stoffen van verschillende gevaarcategorieën. Hoewel deze afstandsregels niet van toepassing zijn op opslagplaatsen voor laboratoria en op opslagplaatsen voor beperkte hoeveelheden gevaarlijke stoffen2, leren ze ons wel welke stoffen we best uit elkaar houden. Daarom geven we de afstandsregels hierna ter illustratie weer. Xn/N C Xi E O P1/P2 P3/P4 F-spont F-water T/T+ Xn/N C Xi E O P1/P2 P3/P4 T/T+ Voor vloeistoffen (afstanden in meter): 0 0 1 1 5 3 5 2 0 0 1 0 5 2 1 0 3 2 0 0 10 0 5 5 5 1 1 0 10 5 0 0 2 0 0 0 5 5 0 0 F-spont 5 F-water 1 2 1 1 0 0 5 0 1 0 1 0 0 0 5 0 0 0 5 5 5 5 0 10 10 5 5 5 5 5 10 10 5 5 5 5 5 10 10 5 5 0 Legende T/T+, … hoofdeigenschap van de stof, zoals aangeduid met het gevarenpictogram op het etiket; bij meerdere eigenschappen is dit doorgaans het eerste gevarenpictogram (zie pag. 147 voor een afbeelding van deze gevarenpictogrammen). P1/P2: (zeer) licht ontvlambare en ontvlambare vloeistoffen (vlampunt 55 °C volgens Vlarem 21 en 60 °C volgens CLP) (etiket: R12 (F+) of H224, R11 (F) of H225 en R10 of H226) P3/P4: brandbare vloeistoffen (55 °C < vlampunt <= 250 °C) F-spont: spontaan ontvlambare stoffen (bv: witte fosfor) F-water: stoffen die in contact met water ontvlambare gassen vormen (bv: natrium) Vlarem vermeldt voorlopig nog altijd de oude gevarenindeling van stoffen. Maximaal 25 liter (kg) per verpakking en maximaal 5000 liter (kg) per opslagplaats (Vlarem 1, rubriek 17.4) Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 13 Voor vaste stoffen zijn de afstanden kleiner maar bij gezamenlijke opslag van vloeistoffen en vaste stoffen moet de tabel voor vloeistoffen gebruikt worden. Zoals hierboven al vermeld, zijn deze afstandsregels niet van toepassing op opslagplaatsen voor laboratoria en op opslagplaatsen voor beperkte hoeveelheden gevaarlijke stoffen. Vlarem 2 stelt in artikel 5.17.1.5 echter wel: Onverminderd verdere bepalingen dienen de nodige voorzorgsmaatregelen getroffen te worden om te vermijden dat producten met elkaar in contact komen waarbij: 1° gevaarlijke chemische reacties kunnen plaatsvinden; 2° producten met elkaar kunnen reageren onder vorming van schadelijke of gevaarlijke gassen en dampen; 3° producten samen ontploffingen en/of branden kunnen veroorzaken. Ook bij de opslag van labochemicaliën moeten wij dus aandacht hebben voor een minimale scheiding tussen de verschillende gevaarcategorieën. F-spont F-water P3/P4 P1/P2 O E Xi C Xn/N T/T+ Uit de Vlarem-tabellen kunnen we voor laboratoria volgend vereenvoudigd schema afleiden (noodgedwongen nog met de oude gevarenpictogrammen): of R10 T/T+ Xn/N C Xi E O P1/P2 of R10 P3/P4 F-spont F-water Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 14 maximaal gescheiden opslag E-stoffen: in afzonderlijke metalen kast of container; F-spont/F-water: idem (tip: plaats de recipiënten in een bak of recipiënt met fijn droog zand); afzonderlijke lekbak voorzien voor F-spont (bv. witte fosfor) en F-water (bv. natrium) O-stoffen: zo ver mogelijk van voorgaande categorieën en van brandbare en (licht) ontvlambare stoffen; speciale aandacht voor perchloraten in het bijzonder: in een bak of recipiënt met fijn droog zand. (Licht) ontvlambare stoffen voldoende verwijderd van voorgaande categorieën en van T/T+-stoffen. Voor al deze categorieën afzonderlijke lekbakken3 voorzien. minimale scheiding Afzonderlijke lekbakken3 voorzien voor C en T/T+-vloeistoffen. Zuren en basen beschikken over afzonderlijke lekbakken. Wij adviseren om zuren en basen afzonderlijk en goed geventileerd op te slaan. In elk geval moeten gescheiden lekbakken3 voorzien worden. geen scheiding nodig Een voorbeeld van gescheiden opslag wordt hieronder afgebeeld: overige stoffen P1/P2/P3/P4 overige stoffen overige stoffen P1/P2/P3/P4 overige stoffen E F-spont F-water T/T+ 3 C C zuren basen overige stoffen perchloraten O Lekbakken moeten minimaal de inhoud van het grootste recipiënt + 25% van de som van de inhouden van de overige recipiënten en minimaal 10% van de inhoud van alle recipiënten samen kunnen opvangen (voor zover de recipiënten minder dan 220 liter inhoudsvermogen hebben (Vlarem 2 art. 4.1.7.2)). Als flessen in de lekbak geplaatst worden, moet rekening gehouden worden met een verlies aan nuttige inhoud. De lekbakken moeten bestand zijn tegen de vloeistoffen die erin terecht kunnen komen. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 15 2 Opslag van (zeer) licht ontvlambare vloeistoffen Wettelijke basis: ARAB Art. 52 KB 28/3/2014 (Brandpreventie op de arbeidsplaatsen) KB 13/3/1998 (Opslag van (zeer) licht ontvlambare en brandbare vloeistoffen) Vlarem II Art. 5.17.3.9 Art. 52 van het ARAB legt concrete voorwaarden op aan de opslag van brandgevaarlijke stoffen. Als echter het totale volume aan (zeer) licht ontvlambare vloeistoffen kleiner is dan 50 liter zijn er geen specifieke vereisten voorzien aan het opslaglokaal. Eenmaal deze grens bereikt, moeten deze vloeistoffen opgeslagen worden in een lokaal van groep 1. Dit is een lokaal dat aan strenge veiligheidseisen inzake brandweerstand en evacuatiemogelijkheden voldoet. We gaan hier niet in op de details van deze eisen omdat ze uitgebreid en zeer technisch zijn en bovendien afhangen van de ouderdom van het gebouw. We verwijzen naar artikel 52 van het ARAB voor meer details. Ook de plaatselijke brandweer kan hierbij het nodige advies geven (de school is trouwens verplicht om het advies van de brandweer in te winnen en te volgen). Hierbij kan nog vermeld worden dat een brandwerende veiligheidskast gezien kan worden als een lokaal van groep 1. Artikel 52.8.4 van het ARAB stelt dat de hoeveelheden ontvlambare vloeistoffen en gassen die zich in de werkplaatsen bevinden, moeten beperkt worden tot het strikte minimum. Onder strikt minimum moet hier verstaan worden de hoeveelheid die het dagelijks verbruik niet noemenswaardig overschrijdt. Dit betekent dus m.a.w. dat de opslagruimte voor (zeer licht) ontvlambare stoffen zich buiten het lokaal moet bevinden. Alternatief is een brandveiligheidskast in het practicumlokaal aangezien die als een afzonderlijk lokaal beschouwd mag worden4. Let er ook op (licht) ontvlambare vloeistoffen nooit op te slaan in de buurt van een uitgang of vluchtweg. Ook bij het bewaren van (licht) ontvlambare vloeistoffen in een koelkast moeten de nodige voorzorgsmaatregelen genomen worden. Het is immers altijd mogelijk dat zich in de koelkast een explosieve atmosfeer ontwikkelt (als bv. een fles breekt of onvoldoende afgesloten wordt). Gewone koelkasten hebben intern een thermostaat en een lampje dat vonken kan veroorzaken en dus een explosie veroorzaken. Sla dus (licht) ontvlambare vloeistoffen enkel op in een vonkvrije koelkast! Art 52.8 van het ARAB stelt dat in laboratoria glazen recipiënten voor (licht) ontvlambare vloeistoffen toegelaten zijn tot een maximum inhoud van 3 liter. Daarboven moeten onbreekbare recipiënten gebruikt worden. (Licht) ontvlambare vloeistoffen moeten opgeslagen worden in gesloten recipiënten en beschermd tegen warmtestraling (bv. zonnestraling). De ruimte waarin deze stoffen 4 Brandveiligheidskasten die dateren van na 1 januari 2006 moeten voldoen aan de norm EN14470-1 Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 16 opgeslagen worden, moet voldoende geventileerd zijn om een explosieve atmosfeer te vermijden. Het KB 28/3/2014 (brandpreventie op de arbeidsplaatsen) vermeldt in paragraaf 3 van artikel 10 dat de preventiemaatregelen bedoeld in dit artikel geen afbreuk doen aan de toepassing van de minimale voorschriften bedoeld in de artikelen 52.6 en 52.8 van het Algemeen Reglement voor de Arbeidsbescherming. Dit houdt in dat het beperken van (zeer) licht ontvlambare vloeistoffen tot minder dan 50 l de werkgever niet ontslaat van het nemen van bijzondere preventiemaatregelen op basis van een uitgebreide risicoanalyse. Dit houdt onder meer in: de aanwezige hoeveelheid van deze stoffen op de arbeidsplaats beperken tot het strikt noodzakelijke op een passende wijze opslaan van deze stoffen het eerbiedigen van de voorwaarden inzake afstand of isolering van deze stoffen ten opzichte van elke ontstekingsbron het beheersen van de omstandigheden waarbij zelfontbranding van stoffen of afvalstoffen kan optreden in afwachting van hun verwijdering de afvalstoffen opslaan in passende veiligheidsrecipiënten met een hermetische sluiting het regelmatig verwijderen van de afvalstoffen. Bijkomend bij art. 52 van het ARAB dienen alle recipiënten met stoffen die brandgevaar inhouden ongeacht het totaal volume op een passende wijze te worden opgeslagen. De grens van 50 l is hiervoor dus niet van toepassing. Samengevat: 50 liter of méér (licht) ontvlambare vloeistoffen in voorraad: opslag in een lokaal van groep I of een brandwerende veiligheidskast. Niet méér dan de dagelijks gebruikte hoeveelheid (licht) ontvlambare vloeistoffen in het practicumlokaal. Bij gekoelde opslag: (licht) ontvlambare vloeistoffen enkel in een vonkvrije koelkast. (Licht) ontvlambare vloeistoffen nooit opslaan bij een uitgang of in een vluchtweg. Maximum inhoud van glazen recipiënten voor (licht) ontvlambare vloeistoffen: 3 liter. Opslag in gesloten recipiënten, beschermd tegen warmtestraling. Opslagruimte voldoende geventileerd. Lekbakken voorzien voor alle vloeistoffen. 3 Opslag van acuut giftige stoffen (gevarenpictogram GHS06) Wettelijke basis: ARAB Art. 52 Artikel 52.8.4 van het ARAB verbiedt het opslaan van giftige vloeistoffen en gassen in het labo. Enkel de dagelijks gebruikte hoeveelheid mag er aanwezig zijn. Wij bevelen stellig aan alle acuut giftige stoffen achter slot te bewaren. Achter slot betekent dat de ruimte waar deze stoffen opgeslagen worden enkel toegankelijk is voor bevoegde personen. Dit kan een afgesloten lokaal zijn of afgesloten kasten. Dit laatste is noodzakelijk als het lokaal zelf ook toegankelijk is voor niet-bevoegde personen. Bevoegde Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 17 personen zijn personen die voldoende opleiding gekregen hebben om het gebruik en de gevaren van deze stoffen te kennen. Samengevat: Alle acuut giftige stoffen achter slot. Enkel bevoegde personen beschikken over een sleutel. Opslag van acuut giftige vloeistoffen en -gassen in een afzonderlijk gesloten opslaglokaal. 4 Opslag in het practicumlokaal of in een afzonderlijke opslagruimte? Zoals hierboven al gemeld is het verboden volgende stoffen in het labo of het leslokaal op te slaan: (zeer licht) ontvlambare vloeistoffen en gassen giftige vloeistoffen en gassen. Enkel de hoeveelheden die dagelijks gebruikt worden mogen in het labo of het leslokaal aanwezig zijn. Het is echter wel mogelijk deze stoffen op te bergen in een brandveiligheidskast met zelfsluitende deuren aangezien die als een afzonderlijk lokaal mogen beschouwd wordt. Giftige en ontvlambare stoffen in eenzelfde kast onderbrengen is niet verboden maar ook niet ideaal (zie: ‘Compartimentering’). Plaats ze in elk geval op verschillende schappen en voorzie afzonderlijke lekbakken voor de giftige en ontvlambare vloeistoffen. In dat geval moet de kast ook op slot. Bedenk ook dat er reglementering bestaat over de plaatsing van veiligheidskasten, hun maximale capaciteit, het maximum aantal per oppervlakte-eenheid en voldoende mechanische ventilatie. Dit hangt af van het type kast. Voor alle andere stoffen bestaat er geen verbod tot opslag in het practicumlokaal. Houd echter wel rekening met het volgende: voldoende ventilatie, vooral ook omdat het hier om ruimtes gaat waar permanent personeel en leerlingen aanwezig is (zie ook de paragraaf over ventilatie); voorkomen dat leerlingen tijdelijk niet onder toezicht in het lokaal verblijven (bv. tijdens leswisselingen); als in het lokaal occasioneel ook andere lessen dan lessen wetenschappen doorgaan (dus met personeel dat niet bevoegd is om met chemicaliën te werken) moet overwogen worden om alle producten in het lokaal achter slot te bewaren; een risicoanalyse moet uitwijzen of dit noodzakelijk is. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 18 5 Opslag van gassen Wettelijke basis: Vlarem II ARAB Art. 52 Artikel 5.16.5 van Vlarem II somt de eisen op die gesteld worden aan de opslagplaatsen van gasrecipiënten. Er worden minimale afstanden tussen recipiënten van de verschillende gevarengroepen voorgeschreven: Groep 1: ontvlambare gassen (petroleumgassen, acetyleen, diwaterstof maar ook koolstofmonoxide, ethyleenoxide, arsine en fosfine); Groep 2: gassen die enkel giftig of schadelijk zijn (ammoniak, boortrichloride, fosgeen, …); Groep 3: oxiderende gassen (lachgas, dizuurstof, dichloor, difluor en stikstofdioxide); Groep 4: andere gassen (edelgassen, koolstofdioxide en distikstof). Aan de gesloten opslagplaatsen worden volgende eisen opgelegd: de vloer moet uit een weerstand biedend en ondoordringbaar materiaal zijn en mag geen openingen of geulen bevatten; bij ontvlambare gassen geldt dat het dak gebouwd moet zijn uit een onbrandbaar materiaal en slechts 20% mag bestaan uit een doorschijnend en zelfdovend materiaal; Opslag is niet toegelaten in kelders, noch onder of boven bewoonde lokalen; De constructie is volledig uit onbrandbaar materiaal; bij ontvlambare gassen geldt bovendien dat de wanden vervaardigd moeten zijn uit een brandwerend materiaal (bijv. 10 cm beton of 15 cm metselwerk of een alternatief met een equivalente vuurweerstand); deuren gaan naar buiten open; vensters hebben vaste ramen uit gewapend glas; veiligheidsschermen reiken tot aan de zoldering of hebben een minimum hoogte van 3 meter en steken ten minste 1 meter boven de recipiënten uit; het lokaal is doelmatig geventileerd (elk afzonderlijk compartiment); openingen zijn voorzien van traliewerk of roosters; verwarming gebeurt alleen door middel van vloeistof, stoom of hermetische elektrische apparaten; de verlichting is conform AREI voor zone 2; rook- en vuurverbod worden aan de ingang zichtbaar maken; de gasflessen worden aan de wand vastgemaakt met een ketting. ARAB 52.8.4 verbiedt de opslag van ontvlambare en giftige gassen in het labo. Enkel de dagelijks nodige hoeveelheid is toegelaten. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 19 6 Ventilatie Wettelijke basis: KB 11/3/2002 Chemische agentia. Art. 18, 2° stelt dat collectieve beschermingsmaatregelen waaronder ventilatie aan de bron noodzakelijk zijn als andere maatregelen om het vrijkomen van chemische agentia die de gezondheid en veiligheid in gevaar kunnen brengen, niet voldoen. Schadelijke of gevaarlijke dampen kunnen vrijkomen bij werkprocedés maar ook door de aanwezigheid van een voorraad chemicaliën in een lokaal. Een trekkast is een voorbeeld van ventilatie-uitrusting die gebruikt wordt voor het afzuigen van schadelijke en gevaarlijke dampen bij werkprocedés (experimenten). Of er bijkomende ventilatie moet voorzien worden om dampen te verwijderen die vrijkomen door opslag van producten, hangt van verschillende factoren af. Aard en hoeveelheid van de opgeslagen producten en aanwezigheid van natuurlijke ventilatie zijn de belangrijkste factoren. De geur in een lokaal kan een aanwijzing zijn maar geen sluitend bewijs. In feite kunnen enkel metingen van concentraties van gevaarlijke dampen uitsluitsel geven. Hieronder enkele aandachtspunten. Voorzie voldoende natuurlijke ventilatie in het lokaal (roosters aan verschillende zijden van het lokaal waardoor een permanente luchtstroom ontstaat). Meestal volstaat dit. Ventileer steeds rechtstreeks naar de buitenlucht. Als natuurlijke ventilatie niet kan of niet volstaat, moet er kunstmatige ventilatie voorzien worden. Het is dan best de dampen zo dicht mogelijk bij de bron af te zuigen (bv. kasten voorzien van ventilatie). Bij opslag van chemicaliën in les- en praktijklokalen zal er meer aandacht aan ventilatie moeten besteed worden aangezien de blootstellingstijd en –frequentie hier veel groter is dan in een afzonderlijk opslaglokaal. 7 Signalisatie Op toegangsdeuren van de opslagplaatsen en op de kasten moet de nodige signalisatie aangebracht worden. Hieronder enkele voorbeelden die van toepassing zijn bij opslag van chemicaliën. gevarenpictogrammen Tip: gebruik enkel de pictogrammen die de belangrijkste gevaren signaleren. Het laatste pictogram (uitroepteken) drukt een algemeen gevaar uit en kan meerdere van de pictogrammen ervoor vervangen. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 20 verbodspictogrammen gebodspictogrammen Bovenstaande pictogrammen kunnen in afdrukbare vorm gedownload worden van de website www.gevaarlijkestoffen.be (klik op de volgende link om het bestand met pictogrammen onmiddellijk te downloaden: http://www.gevaarlijkestoffen.be/download/Signalisatiepictogrammen.doc). 8 Aanvullende aandachtspunten en tips Alle chemicaliën in goed afgesloten verpakkingen bewaren. Voorzie schappen van een opstaande rand om het afglijden van flessen te voorkomen. Opslag van dibroom: plaats de recipiënt in een omhullende recipiënt met natriumthiosulfaat. Vermijd gebruik van herkenbare voedingsmiddelverpakkingen voor opslag van chemicaliën (deze verpakkingen kunnen wel hergebruikt worden op voorwaarde dat ze niet meer herkenbaar zijn als voedselverpakking en ze correct geëtiketteerd worden). Wees alert voor elektrostatische oplading bij het aftappen van licht ontvlambare vloeistoffen. Stel recipiënten met chemicaliën niet bloot aan invallend zonlicht en zet ze niet in de buurt van warmtebronnen. 9 FAQ 1. Is het verplicht zuren en basen in een geventileerde zuurbestendige kast op te bergen? Er is geen enkel reglement dat dit gebiedt. Uit de compartimenteringsregels van Art. 5.17.1.6 van Vlarem II kunnen we ook niet afleiden dat strenge voorzorgsmaatregelen moeten genomen worden om corrosieve stoffen in labo’s afzonderlijk op te slaan. Wel is het zo dat sommige corrosieve vloeistoffen dampen kunnen afgeven die verpakkingen van andere chemicaliën en constructie-elementen van het lokaal kunnen aantasten. Voorzie daarom voldoende ventilatie en compartimentering indien deze stoffen in dezelfde kast worden opgeslagen. Een zuurkast met afzuiging kan gezien worden als een voorbeeld van goede praktijk. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 21 2. Is het verplicht (zeer) licht ontvlambare vloeistoffen in een brandveiligheidskast op te slaan? Een brandveiligheidskast kan beschouwd worden als een afzonderlijk compartiment van groep 1. In volgende gevallen kan ze nuttig zijn om dergelijk compartiment te vervangen: o voor opslag van hoeveelheden (zeer) licht ontvlambare stoffen 50 liter ter vervanging van het in dat geval verplichte lokaal van groep 1; o voor opslag van (zeer) licht ontvlambare stoffen in het labo zelf (wat anders verboden is). Een brandveiligheidskast die in gebruik is genomen na 1 januari 2006 moet voldoen aan de norm EN14470-1. Naargelang de brandweerstand worden er eisen gesteld aan de maximale inhoud, de plaats en het maximaal aantal kasten dat in het lokaal mag geplaatst worden. Meer informatie over brandveiligheidskasten kan gevonden op de websites van de meeste fabrikanten. 3. Is het verplicht lekbakken te plaatsen onder recipiënten met vloeibare chemicaliën? Artikel 4.1.7.2 van Vlarem 2 legt inderdaad deze verplichting op. De opvangbakken moeten bestand zijn tegen de chemicaliën die erin geplaatst worden. Voor zover de recipiënten kleiner zijn dan 220 liter moeten de opvangbakken 10% van de inhoud van alle recipiënten samen kunnen opvangen maar ook minimaal de inhoud van de grootste recipiënt + 25% van de inhoud van alle overige recipiënten kunnen opvangen. Houd er wel rekening mee dat als recipiënten in de opvangbakken zelf geplaatst worden, de nuttige inhoud verminderd wordt. Deze verplichting geldt niet voor de dagelijks gebruikte hoeveelheden in het labo. In de lekbakken mogen nooit vloeistoffen kunnen samenkomen die onderling gevaarlijke reacties veroorzaken. 4. Moeten lokalen en opslagplaatsen voorzien worden van deuren met verhoogde brandweerstand? Opslagplaatsen van groep 1 ( 50 liter licht ontvlambare vloeistoffen) moeten voorzien worden van zelfsluitende deuren met een weerstand tegen brand van minstens ½ uur die openen in de vluchtrichting (ARAB art. 52.3.3.3 en art. 52.5.12). De lokale brandweer kan strengere verplichtingen opleggen. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 22 Vergunningen bij aankoop van chemicaliën Voor sommige stoffen is het noodzakelijk dat de school een vergunning bezit om ze te kunnen aankopen of in bezit te mogen hebben. Het KB van 12/04/1974 betreffende sommige verrichtingen i.v.m. stoffen met hormonale, antihormonale, anabole, betaadrenergische, anti-infectieuze, antiparasitaire en anti-inflammatoire werking stelt dat iedereen die stoffen, behorende tot een van deze groepen, produceert, aankoopt, in de handel brengt of bezit over een vergunning moet beschikken. De vergunningsaanvraag moet gericht worden aan het Federaal Agentschap voor Geneesmiddelen en Gezondheidsproducten (FAGG), Eurostation, blok II, 8ste verdieping, Victor Hortaplein 40 bus 40 te 1060 Brussel. Een aanvraagformulier kan gedownload worden van http://www.faggafmps.be/nl/MENSELIJK_gebruik/bijzondere_producten/speciaal_gereglementeerde_stoffe n/stoffen_hormonale_werking_anderen/vergunning/ De vergunning is 5 jaar geldig en gratis. 1 Over welke stoffen gaat het? De lijst van stoffen wordt door het agentschap regelmatig bijgewerkt. De producenten en leveranciers worden van de wijzigingen op de hoogte gehouden. Bij bestelling van een product krijgt de school de vraag een kopie van de vergunning voor te leggen. Stoffen die door scholen courant aangekocht worden en die op de lijst voorkomen zijn kaliumjodide en salicylzuur. 2 Tip Als het gaat om stoffen met een anti-infectieuze, antiparasitaire of anti-inflammatoire werking, moet bij de vergunningsaanvraag de naam van de stof en de bestemming niet opgegeven worden. De vergunning is dan geldig voor alle stoffen die binnen deze groepen vallen. Zo kan vermeden worden dat een nieuwe aanvraag moet ingediend worden telkens er een stof aan deze lijst toegevoegd wordt. Kaliumjodide en salicylzuur behoren tot een van deze groepen. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 23 Afvalbeheer 1 Algemeen Op 1 juni 2012 trad het nieuwe Materialendecreet, samen met het uitvoeringsbesluit VLAREMA, in werking. Het vervangt het Afvalstoffendecreet en het VLAREA. Dit vernieuwd Vlaams Reglement voor duurzaam beheer van materialenkringlopen en afvalstoffen, kortweg VLAREMA, beschouwt alle laboratoriumafvalstoffen als gevaarlijk afval. Dit afval dient bijgevolg ook zo behandeld te worden, wat betekent dat men manipulaties van deze stoffen met grote omzichtigheid dient uit te voeren en dat men moet vermijden dat deze stoffen in het natuurlijk leefmilieu worden gebracht. Verwijdering van afvalstoffen is economisch en ecologisch gezien een dure aangelegenheid. Afvalpreventie moet daarom prioritair zijn ten opzichte van de verwijdering van afval. VOORKOMEN IS BETER DAN GENEZEN. Bij preventie van afval in het labo wordt daarom best gedacht aan: het beperken van de hoeveelheden te gebruiken chemicaliën, bv. door het maken van een gepaste hoeveelheid van een oplossing; het reduceren van de schaalgrootte, bv. door reacties op microschaal uit te voeren; het wijzigen van methodes, labo-oefeningen, bv. door andere en minder schadelijke stoffen te gebruiken. Uit veiligheids- en milieuoverwegingen is het aangewezen om met het afval zo weinig mogelijk handelingen uit te voeren en het onmiddellijk bij de juiste fractie te voegen. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan het niet meer toepassen van een vroeger gesuggereerde methode voor het verwijderen van metaalverbindingen uit oplossingen door ze neer te slaan met sulfiden of op andere wijze. Deze extra behandeling vergroot immers de hoeveelheid afval en dus ook de kost ervan. Ook het vervoer van afvalstoffen wordt geregeld via het Materialendecreet en het VLAREMA. Het vervoer van afvalstoffen gegenereerd op een school is uitsluitend voorbehouden voor een door de OVAM (Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschapij) geregistreerde vervoerder. De afvalstoffen mogen dus in geen geval op eigen houtje vervoerd worden! Een lijst met geregistreerde vervoerders voor afval is beschikbaar op www.ovam.be. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 24 2 Indeling van de laboratoriumafvalstoffen Alle afvalstoffen afkomstig van de werking van scholen worden volgens het Materialendecreet gecatalogeerd als bedrijfsafvalstoffen en moeten als dusdanig afgevoerd worden. Afvalstoffen die in een laboratorium ontstaan, kunnen als volgt ingedeeld worden: afvalstoffen die als huishoudelijke afvalstoffen verwijderd kunnen worden; afvalstoffen die als gevaarlijk afval beschouwd moeten worden. Niet opgenomen in dit bestand zijn de radioactieve (afval-)stoffen. Het afvoeren van radioactieve stoffen kan uitsluitend gebeuren via de Nationale Instelling voor Radioactief Afval en verrijkte Splijtstoffen (www.niras.be). 2.1 Afvalstoffen van huishoudelijke aard Onder de afvalstoffen die als huishoudelijke afval kunnen verwijderd worden, onderscheiden we onderstaande stoffen. Glas Afval van glas bewaar je best in een afzonderlijke glasbak met deksel die leeggemaakt kan worden in een glascontainer. Het glas mag niet met chemicaliën verontreinigd zijn. Indien je lege glazen productflessen via deze fractie wenst te verwijderen, moet je het veiligheidsetiket verwijderen en moeten deze flessen uitgespoeld worden. De wasvloeistof kan dan bij de juiste vloeibare afvalfractie worden gevoegd (zie verder). Vanuit milieuoogpunt is het soms beter het verontreinigde glas als dusdanig te verwijderen, en het spoelen van flessen enkel voor gemakkelijk te reinigen flessen voor te behouden. Sommige flessen die vluchtige producten bevatten zoals bijvoorbeeld alcohol of aceton dient men niet te spoelen aangezien de binnenkant van de fles onmiddellijk droogt indien de inhoud volledig opgebruikt is. Ook hittebestendig laboglas wordt best niet bij deze fractie gevoegd aangezien dit glas niet smelt in de oven en de recycling ervan bemoeilijkt. Papier Papierafval verzamel je in een afzonderlijke papierbak die kan overgebracht worden in een papiercontainer. Met chemicaliën verontreinigd papier mag uiteraard niet bij deze fractie worden gevoegd. PMD Plastiek, metaal en drankverpakkingen verzamelt men, indien mogelijk, in een afzonderlijke fractie die kan overgebracht worden in een container bestemd voor PMD. Het inzamelen van een PMD-fractie voor instellingen en bedrijven is verplicht sinds 1 juli 2013. GFT Groente-, fruit- en tuinafval dat in het laboratorium gebruikt werd en niet verontreinigd is met chemicaliën verzamel je, indien mogelijk, in een afzonderlijke fractie. Deze fractie kan op school in een compostvat of wormenbak gecomposteerd worden. Bij afwezigheid van dergelijke voorziening kan ze bij het restafval worden gevoegd. Restafval Alle andere afvalstoffen van huishoudelijke aard, die niet bij vorige fracties kunnen gevoegd worden en niet met chemicaliën verontreinigd zijn, kunnen bij het restafval worden gevoegd. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 25 2.2 Afvalstoffen van chemische aard Bij de afvalstoffen die met chemicaliën verontreinigd zijn of afvalchemicaliën die als gevaarlijk afval beschouwd kunnen worden, wordt onderscheid gemaakt tussen vaste en vloeibare afvalstoffen. De inzameling van deze fracties wordt verder uitvoerig besproken. 3 Inzameling van de vaste afvalstoffen Verontreinigd glas Glas dat met chemicaliën verontreinigd is, kan niet bij het gewone glasafval worden gevoegd, maar dient verzameld te worden als een afzonderlijke fractie. Voorbeelden: recipiënten die nog moeilijk proper te krijgen zijn en lege, onzuivere productflessen, … Ook hittebestendig laboglas kan hierbij gevoegd worden. In sommige laboratoriumomgevingen wordt verkozen om al het glas gegenereerd in het schoollabo bij deze fractie te voegen. Metalen Metalen die gebruikt werden in het laboratorium, kunnen best gerecupereerd worden om te gebruiken voor andere toepassingen. Vaste chemicaliën Chemicaliën in poedervorm of in kristallijne toestand zijn meestal moeilijk te recupereren en worden best verwijderd, net als de onzuivere chemicaliën die niet langer voor gebruik geschikt zijn. Dit vast afval verzamel je best in een afzonderlijke container (lege fles) met duidelijke etikettering om het dan af te voeren via een erkende ophaaldienst. Omwille van bepaalde eigenschappen kan het gevaarlijk zijn deze vaste stoffen samen met andere stoffen in eenzelfde recipiënt te bewaren. Indien de school zuivere chemicaliën (vast of vloeibaar) niet langer wenst op te slaan omdat ze bijvoorbeeld niet meer nuttig, te gevaarlijk of te giftig zijn, worden ze best afgevoerd in de oorspronkelijke verpakking met duidelijk etiket. Beperkte hoeveelheid neerslag in suspensie kan het best verwijderd worden via het vloeibaar laboratoriumafval (zie verder). Overig vast afval Filtreerresten, residuen, verontreinigde doeken of met chemicaliën verontreinigd (filtreer-)papier dienen te worden verzameld in een daartoe te voorziene recipiënt. Ze kunnen samen met bovenstaande fractie afgevoerd worden via een geregistreerde ophaaldienst. 4 Inzameling van vloeibaar en opgelost afval De vloeibare en opgeloste chemische laboratoriumafvalstoffen vormen veruit het grootste deel van het afval dat in het laboratorium voorkomt. Onder deze afvalstoffen beschouwen we de afvalstoffen die van een louter chemische aard zijn. Vloeibare afvalstromen van klinische, (micro)biologische of biotechnologische laboratoria waar bijvoorbeeld pathogene of genetisch gemodificeerde organismen, bloed of radioactief materiaal in het afvalwater kunnen voorkomen vallen hier niet onder. Sommige vloeibare afvalstoffen van deze labo’s, die analoog kunnen zijn aan diegene die voorkomen in de scheikundige labo’s, kunnen ook onder deze categorie vallen. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 26 De hieronder weergegeven procedure is onderwerp geweest van het PRESTI 5-project ‘Verantwoorde inzameling van vloeibare laboratoriumafvalstoffen’ en werd in 2008 in Vlaanderen verspreid met de steun van het Vlaamse Gewest binnen het PRESTI 5programma. De procedure werd ook opgenomen in de studie Beste Beschikbare Technieken voor Laboratoria van het VITO (http://www.emis.vito.be/bbt-studielaboratoria) als schoolvoorbeeld van een selectief inzamelsysteem (=BBT). De procedure staat ook als een apart Word-bestand op deze cd-rom, zodat ze op de leest van de eigen school kan geschoeid worden. 4.1 Indeling van het vloeibare en opgeloste afval De hieronder weergegeven indeling is een veel gebruikte indeling van vloeibaar en opgelost chemische afval. Het zijn deze fracties die de meeste afvalverwerkers aanvaarden. Toch kan het ook zijn dat er afhankelijk van de situatie gekozen wordt voor een indeling in andere fracties en bv. een fractie ‘zware metalen’ wordt opgenomen, maar ook dan is de hier voorgestelde werkwijze toepasbaar. In deze indeling is ook rekening gehouden met de verwerkingskost van bepaalde afvalfracties. Zo is bijvoorbeeld de afvoer van kwikhoudend afval zeer duur. Deze kost kan laag gehouden worden door het Hg-houdend afval apart in te zamelen in plaats van het bij een andere fractie te voegen. Hetzelfde kan gezegd worden van de gehalogeneerde solventen. Kwikhoudend afval Hieronder beschouwen we metallisch kwik en oplossingen van kwikzouten. Solventafval Onder solventen worden in deze procedure de organische verbindingen en organische oplosmiddelen beschouwd die bij kamertemperatuur vloeibaar zijn. Mengsels van organische oplosmiddelen met water worden hier als solvent beschouwd als het mengsel < 50 % water bevat (deze grens kan afhankelijk van de situatie aangepast worden). Hieronder onderscheiden we: o gehalogeneerde solventen o niet-gehalogeneerde solventen Solventen worden beschouwd als gehalogeneerd als het halogeengehalte > 1%. In water opgelost afval Hiermee bedoelen we oplossingen van organische en anorganische verbindingen in water, met uitzondering van oplossingen met kwikzouten. Mengsels van water met organische oplosmiddelen worden als water beschouwd als het mengsel > 50 % water bevat. Hieronder onderscheiden we: o zure waterige afvalstoffen o neutrale en basische waterige afvalstoffen Bijzondere vloeibare afvalstoffen Onder deze afvalstoffen worden de vloeibare afvalstoffen verstaan, waarvan mogelijke gevaarlijke en oncontroleerbare reacties met overige ingezamelde afvalstoffen een veiligheidsprobleem kunnen veroorzaken. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 27 4.2 Inzamelrecipiënten Alle inzamelrecipiënten voor vloeibare laboratoriumafvalstoffen zijn voorzien van een duidelijk etiket en van een kleurencode. BLAUW GROEN GEEL ZWART WIT kwikhoudende afvalstoffen gehalogeneerde solventen niet-gehalogeneerde solventen neutrale en basische waterige afvalstoffen zure waterige afvalstoffen Voor een eventuele bijkomende fractie zoals ‘zware metalen’ kan een andere kleur, bv. rood, gekozen worden. Voor de inzameling van vloeibare afvalstoffen in het laboratorium worden best inzamelrecipiënten voorzien die niet te groot zijn en die voorzien zijn van een grote ingietopening. Het voorbeeld in figuur 1 is uiterst geschikt en is ook voorzien van een ontluchtingsventiel, zodat bij eventuele gasvorming geen overdruk ontstaat. Het ventiel moet dan wel losgeschroefd worden, wat niet zo is op de foto. Deze recipiënten zijn handig wanneer je volle recipiënten in een groter (aangeleverd door de ophaler en voorzien van dezelfde kleurcode) of andere verzamelrecipiënt dient over te gieten. Inzamelrecipiënt van 5 liter De inzamelrecipiënten moeten voorzien worden van veiligheidsetiketten. De inhoud van de etiketten kan bepaald worden in overleg met de afvalophaler. Zie ook bijlage 4 waar enkele voorbeelden van etiketten getoond worden. Uiteraard kunnen ook andere recipiënten gebruikt worden die voorzien worden van een etiket en een duidelijke kleurcode. Het is handig om dan de recipiënt te voorzien van een trechter. Het is wel nodig om na te gaan of de recipiënt geschikt is voor het bevatten van de voorziene afvalstoffen. Schroef de dop van de recipiënt nooit volledig dicht, zodat er geen overdruk kan ontstaan of boor een minuscuul gaatje in de dop. Volle bidons kunnen naar het verzamelpunt gebracht worden waar ze opgeslagen worden in een grotere drum of in een polybox, die extra bescherming biedt bij eventuele lekken. 4.3 Inzameling van oplossingen 4.3.1 Inzameling van kwikhoudende afval Metallisch kwik en thermometerkwik Omdat dit ook vloeistoffen zijn, worden ze hieronder ingedeeld. Deze fractie moet steeds in een gesloten recipiënt naar het centrale verzamelpunt gebracht worden. Deze fractie mag in geen geval bij de oplossingen van kwikzouten gevoegd worden. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 28 Gezien de hoge dampdruk van kwik en de grote giftigheid van kwikdamp is het raadzaam geen kwik te gebruiken. Dit geldt ook voor kwikthermometers. Sinds juni 2009 geldt in Europa een verbod op de verkoop van koortsthermometers in het algemeen en andere kwikhoudende meettoestellen bestemd voor het grote publiek. Hoewel er dus geen wettelijk verbod is op de aanwezigheid van kwikthermometers op school, is het alvast aan te raden over te schakelen naar alcoholthermometers. Oplossingen van kwikzouten Deze fractie wordt ingezameld in een recipiënt van 5 liter, met een duidelijke etikettering ‘KWIKHOUDENDE AFVAL’ en met de kleurcode ‘BLAUW’. 4.3.2 Inzameling van solventen Solventen dienen altijd ingezameld te worden! Niet-gehalogeneerde solventen worden ingezameld in een recipiënt met een duidelijke etikettering ‘ORGANISCHE AFVALSTOFFEN’, met de kleurcode ‘GEEL’. Gehalogeneerde solventen worden ingezameld in een recipiënt met een duidelijke etikettering ‘ORGANISCHE GEHALOGENEERDE AFVALSTOFFEN’, met kleurcode ‘GROEN’. 4.3.3 Inzameling van waterige laboratoriumafvalstoffen Onder waterige oplossingen wordt verstaan: oplossingen van organische en anorganische verbindingen in water met uitzondering van de kwikhoudende afvalstoffen. De inzameling van waterige laboratoriumafvalstoffen is gebaseerd op het gebruik van WaterGevarenKlasse-codes. Elk product heeft een WGK-code. Deze codes geven het gevaar van het product voor het waterig milieu aan: WGK = 0: onschadelijk WGK = 1: gematigd schadelijk WGK = 2: schadelijk WGK = 3: zeer schadelijk Deze codes staan vermeld op productlijsten die in de laboratoria aanwezig moeten zijn. Dit is onontbeerlijk voor de werking van deze inzamelprocedure. De codes zijn op deze cd-rom terug te vinden in de lijst van adviezen over chemische producten. Als algemene richtlijn kan er gesteld worden dat waterige afvalstoffen met een WGK = 0: verwijderen via de gootsteen WGK = 1 < 0,5 mol/l: verwijderen via de gootsteen WGK = 2 < 20 mg/l: verwijderen via de gootsteen WGK = 3: steeds inzamelen, naspoelen en inzamelen WGK = 3*: steeds inzamelen, naspoelen en inzamelen Voor oplossingen en mengsels met verschillende producten nemen we steeds de hoogste WGK-code. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 29 WGK 3* wordt gegeven aan een stof met nog onbekende WGK-code en dus volgens het zorgvuldigheidsprincipe steeds ingezameld. Recipiënten die oplossingen bevatten met WGK 3- of 3*-stoffen moeten bij voorkeur nagespoeld worden met oplosmiddel, waarbij dit dan ook bij de juiste afvalfractie wordt gevoegd. Voor tal van verschillende oplossingen werd nagegaan of bij verwijdering via de gootsteen de reglementaire basismilieukwaliteitsnormen niet werden overschreden. Hierbij werd uitgegaan van zowel een laag als een hoog afvalwaterdebiet zodat dit voor de meeste scholen van toepassing is. De voorgestelde concentratiegrenzen zijn verkregen door berekening. Indien uit metingen van het afvalwater blijkt dat de concentratiegrenzen te streng of te soepel zijn, kunnen deze steeds aangepast worden. De concentratiegrenzen zijn echter absoluut te hanteren. Dat wil zeggen dat men geen oplossingen mag verdunnen tot ze onder de concentratiegrens vallen. De totale hoeveelheid stof vermindert dan namelijk niet, en hierdoor wordt zuiver drinkwater verontreinigd. Het verdunnen van afvalstoffen is verboden volgens artikel 4.4.2. van het VLAREMA. De basische en neutrale waterige afvalfractie wordt ingezameld in recipiënten van 5 liter, met een duidelijke etikettering: ‘NEUTRALE EN BASISCHE AFVALFRACTIE’ en met een kleurcode ‘ZWART’. De zure afvalfractie wordt ingezameld in recipiënten van 5 liter, met een duidelijke etikettering: ‘ZURE AFVALFRACTIE’ en met een kleurcode ‘WIT’ OPMERKINGEN: Ammoniak: steeds bij zure waterige afvalstoffen gieten. Op die manier vindt een neutralisatie plaats en is er geen geurhinder. Natrium: resten natriummetaal moeten terug in de productverpakking gebracht worden. Indien dit niet mogelijk is, behandelen met ethanol tot het natrium is weg gereageerd en bij de neutrale en basische waterige afvalstoffen gieten. Hypochlorieten: steeds bij de basen gieten om chloorgasontwikkeling te voorkomen. 4.3.4 Inzameling van bijzondere vloeibare laboratoriumafvalstoffen Bijzondere vloeibare afvalstoffen worden uit veiligheidsoverwegingen niet bij de vorige vloeibare afvalstromen gebracht. Ze worden in een aparte recipiënt afgevoerd naar het verzamelpunt met duidelijke etikettering (met eventueel vermelding van de mogelijke risico’s). 4.3.5 Stroomdiagram Het stroomdiagram ‘Verwijdering van vloeibare chemische laboratoriumafvalstoffen’ geeft de inzameling van de vloeibare laboratoriumafvalstoffen schematisch weer. Dit stroomdiagram dient in het labo duidelijk aanwezig te zijn in de nabijheid van de inzamelrecipiënten, samen met een lijst waarop de WGK-codes vermeld staan. Indien er gekozen wordt voor de inzameling in andere fracties, is uiteraard een aangepast stroomdiagram nodig. In bijlage 3 is een stroomdiagram toegevoegd war de fractie ‘zware metalen’ is opgenomen. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 30 VERWIJDERING VAN VLOEIBARE CHEMISCHE AFVALSTOFFEN Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 31 4.4 Organisatie Een aparte locatie waar de verschillende afvalfracties kunnen geplaatst worden, is meestal nodig en kan verbonden zijn aan verschillende reglementeringen, zoals Vlarem en eisen van de brandweer. De milieuverantwoordelijke van de school zal moeten nagaan of deze reglementeringen gevolgd worden. De milieuverantwoordelijke moet tevens zorgen dat er steeds voldoende afvalrecipiënten voorradig zijn, en dat deze voorzien zijn van de juiste etikettering. De milieuverantwoordelijke zal ook de volle afvaldrums klaar maken voor transport. Hij moet er ook voor zorgen dat de leerkrachten op een veilige manier de inzamelrecipiënten kunnen leegmaken of deze op een bepaalde plaats veilig kunnen opslaan. Hij moet de volle afvalrecipiënten op regelmatige tijdstippen laten afvoeren door een geregistreerd vervoerder. De afvalstoffen moeten voor vervoer vergezeld zijn van een identificatieformulier dat in de meeste gevallen wordt voorzien door de ophaler. Een kopie van dit formulier bijhouden is aangewezen en de gegevens ervan dienen te worden opgenomen in een materialen- of afvalstoffenregister. De grotere afvaldrums voor de vloeibare chemische laboratoriumafvalstoffen krijgen best dezelfde kleurcodes als die op de kleine labo-inzamelrecipiënten. Zo kunnen vergissingen worden vermeden. Om de grote afvaldrums veilig te kunnen verplaatsen mogen deze nooit voor meer dan 90 % gevuld worden. Het vloeistofniveau in de afvaldrum kan bepaald worden door middel van een peilstok die aanwezig is of visueel, door erin te kijken m.b.v. een zaklamp. Om een inzamelsysteem naar behoren te doen functioneren, moet men meer doen dan enkel een papieren versie ter beschikking stellen. Verschillende maatregelen dienen genomen te worden om het systeem ingang te doen vinden. Hierbij kan men denken aan bijvoorbeeld de bekendmaking van het systeem, ook bij de leerlingen/studenten, het gebruik van een gepaste signalisatie of andere maatregelen die van school tot school verschillend kunnen zijn. 4.5 Meer info Meer info over dit inzamelsysteem of over de inzameling van vloeibaar laboratoriumafval in andere fracties kan verkregen worden bij [email protected]. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 32 Inrichting van wetenschapslokalen en organisatie van praktijklessen 1 Inleiding Werken in een wetenschapslokaal brengt voor leerkrachten en leerlingen risico’s met zich mee. Niet alleen op het vlak van gezondheid en veiligheid maar ook voor het milieu. Omdat er in wetenschapslokalen met veel verschillende stoffen en apparatuur wordt gewerkt zijn de risico’s uiteenlopend. Deze tekst behandelt de voornaamste risico’s buiten deze van het gebruik van chemicaliën. Deze werden hiervoor al besproken. Tegelijk worden een aantal praktische preventiemaatregelen opgesomd. Hoewel deze tekst in eerste instantie geschreven is voor het werken in een chemielabo is ze eveneens toepasbaar op het werken met chemicaliën in praktijklokalen voor fysica, natuurwetenschappen en biologie. De tekst heeft echter geen betrekking op experimenten met micro-organismen of met vormen van radioactieve straling. Hiervoor zijn andere specifieke maatregelen vereist. 2 Voornaamste aandachtspunten in verband met inrichting 2.1 Brandveiligheid In een chemielabo is er kans op brand en explosie doordat er mogelijk vluchtige brandbare stoffen gebruikt worden tijdens een experiment. Voor leerlingen bestaat er ook kans op brandwonden doordat er met apparatuur gewerkt wordt die erg heet of koud kan worden. Fysische factoren, zoals verhoogde temperatuur en druk of elektrische spanning kunnen het risico op brand verhogen. Brand is een chemische reactie die ontstaat wanneer drie elementen samen aanwezig zijn: zuurstof ontstekingsbron (energie) brandbare stof Om brand te voorkomen volstaat het om een van deze drie elementen weg te nemen. De voorraad ontvlambare vloeistoffen wordt daarom best zo klein mogelijk gehouden. Na gebruik worden licht ontvlambare vloeistoffen opgeslagen in hiervoor geschikte veiligheidskasten. Deze kasten hebben een grotere weerstand tegen brand. Brandbare stoffen worden in elk geval gescheiden van oxiderende stoffen. De gedetailleerde wetgeving rond de opslag van deze stoffen werd al besproken in punt 2. Praktische maatregelen tijdens het werk in het labo: zorg dat leerlingen steeds onder toezicht van een leerkracht werken; sluit voorraadflessen onmiddellijk na gebruik zodat de vloeistof niet verdampt; Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 33 zorg voor een goede afzuiging en ventilatie van de werkplek en de opslagruimte; in lokalen waar brandbare stoffen aanwezig zijn, geldt een rookverbod; let op voor het gebruik van bunsenbranders of andere ontstekingsbronnen in de nabijheid van ontvlambare stoffen. Verwarmingsmantels bieden een veiliger alternatief; Zorg voor een goede bevestiging van de aansluiting van de bunsenbranders op de gaskraan; het lokaal waar de veiligheidskast staat wordt bij voorkeur afgesloten. De toegang wordt verboden voor onbevoegden; zorg voor de wettelijke signalisatie. Brandmelding Brandbestrijdingsmiddelen Evacuatie Om een brand te doven moet men een van de drie elementen uit de branddriehoek wegnemen. In een schoollabo kan dit bijvoorbeeld zo gebeuren: Wegnemen van WARMTE door gebruik van een nooddouche, een sprinklersysteem of een brandblusser met water Wegnemen van ZUURSTOF door gebruik van een branddeken of een CO2-brandblusser Wegnemen van BRANDSTOF door het centraal afsluiten van de gastoevoer 2.2 Elektrische installaties Het gebruik van elektrische toestellen en installaties houdt ook risico’s in, zowel voor de mens als voor de omgeving. De gevolgen van een ongeval met elektriciteit kunnen ernstig zijn. Voor de mens bestaat het risico op elektrische schokken. Als gevolg van een schrikreactie kan men recipiënten laten vallen of omstoten waardoor men zichzelf of anderen kan verwonden. Ook de installaties kunnen als gevolg van een kortsluiting vuur vatten en vernietigd worden. Zeker in de omgeving van ontvlambare producten kan een kleine vonk grote gevolgen hebben. De preventiemaatregelen bij het gebruik van elektriciteit zijn gebaseerd op de basisprincipes van preventie. Risico’s worden verminderd of uitgeschakeld aan de bron door: Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 34 dubbele isolatie van elektrische toestellen; snoeren en kabels niet op de grond te laten liggen. Collectieve bescherming heeft voorrang op persoonlijke bescherming: aanwezigheid van een centrale hoofdschakelaar in het labo die uitgeschakeld wordt na de les; aanwezigheid van voldoende noodstoppen; aanwezigheid van een aparte aardlekschakelaar voor het lokaal; alle elektrische aansluitingen, inclusief armaturen en brandmelders, zijn explosieveilig uitgevoerd. Voorbeeld Een voorbeeld van een verwarmingstoestel, door middel van een korte draad, verbonden met een afgedekt stopcontact, net boven de werktafel. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 35 2.3 Veilige werkomgeving De praktische organisatie van de werkomgeving kan de risico’s op contaminatie met gevaarlijke producten beperken. Het schoollabo wordt zo ingedeeld dat het werken met gevaarlijke producten volledig gescheiden wordt van andere werkzaamheden zoals het uitvoeren van berekeningen of het schrijven van een verslag. Het lokaal wordt daarom gesplitst in twee delen: een instructiegedeelte voor het uitleggen van de theoretische achtergrond bij de proeven en een labogedeelte voor het uitvoeren van het experiment. In het labogedeelte worden de labtafels gescheiden van schrijftafels voor het noteren van de resultaten. Balansen, ovens en meettoestellen worden op andere tafels geplaatst. Voorbeeld 1 Een schoollabo met links een afgesloten productenlokaal, in het midden drie grote labotafels die door middel van zes zuurkasten (trekkasten) gescheiden zijn van het instructiegedeelte. De werktafels hebben een blad van keramiek met opgaande rand. De vrije wanden van het lokaal zijn uitgerust met afsluitbare kasten tot aan het plafond, voorzien van schappen met geïntegreerde lekbakken. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 36 Voorbeeld 2 Een wetenschapslokaal met gescheiden practicumzone (links) en leszone (rechts). Aan de zijkant zijn 4 trekkasten voorzien en een aantal kasten voor opslag van materiaal. De deur rechts geeft toegang tot een preparatie- en productenlokaal. Voorbeeld 3 Een wetenschapslokaal met geïntegreerde practicum- en leszone. Aan de zijkant zijn 3 trekkasten voorzien. Kasten voor opslag van materiaal zijn achteraan en aan de zijkant voorzien. De deur rechts geeft toegang tot een preparatie- en productenlokaal. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 37 2.4 Diefstalpreventie Diefstal kan in elke school voorkomen. Als het gaat om diefstal van chemicaliën kunnen de gevolgen verstrekkend zijn. Daarom gelden de volgende preventiemaatregelen. Sluit het chemielokaal na de les af. Geef alleen aan bevoegde personen een sleutel. Plaats producten in een apart lokaal met slot. Giftige stoffen worden steeds achter slot bewaard. Zorg voor een regelmatige controle van de inventaris. 3 Voornaamste aandachtspunten in verband met organisatie van praktijklessen 3.1 Persoonlijke beschermingsmiddelen In praktijklessen beschikken leerlingen steeds over een labojas uit niet gemakkelijk ontvlambare textielstoffen rubberen handschoenen (enkel te gebruiken als veiligheidsvoorschriften het eisen) een veiligheidsbril een propipet (zuigpeer). 3.2 Persoonlijke veiligheidsmaatregelen Tijdens praktijklessen kunnen leerlingen door hun eigen gedrag bijdragen aan een veilige werkomgeving. Een aantal regels die hierbij in acht kunnen genomen worden: draag in het labo chemie geen open schoenen; vermijd het dragen van ringen en armbanden omdat ze door schadelijke en irriterende stoffen onherroepelijk aangetast kunnen worden. Juwelen kunnen er bovendien voor zorgen dat chemische producten in de huid gewreven worden; bind lange haren samen zodat ze geen vuur kunnen vatten; zorg ervoor dat je van volgende reddingsmiddelen de plaats en het gebruik goed kent - blusdeken - blustoestel - nood- en oogdouche - EHBO-materiaal. 3.3 Netheid en hygiëne Om inname van giftige producten te voorkomen is het niet toegelaten om te eten, te drinken of te roken in het labo. Om contaminatie van de mens met chemicaliën te voorkomen dienen het lokaal en de beschermingskledij (labojas en rubberen handschoenen) regelmatig gereinigd te worden. Labojassen worden best weggehangen in speciaal daarvoor bestemde kasten, gescheiden van andere kledij. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 38 3.4 Aandachtspunten bij het uitvoeren van proeven Je gebruikt steeds een trekkast bij het uitvoeren van proeven waarbij er - giftige, corrosieve of schadelijke dampen kunnen vrijkomen - gevaar bestaat voor spatten van corrosieve producten - explosiegevaar is. Bovendien zorg je ervoor dat het veiligheidsscherm steeds zo ver mogelijk naar beneden geschoven wordt. Je brengt een ontvlambaar product nooit in de buurt van een open vlam. Je houdt bij opwarming van een proefbuis de opening steeds weg van jezelf en van je medeleerlingen. Vóór je een oplossing bereidt, markeer je steeds de beker of erlenmeyer waarin de oplossing komt. Je noteert niet alleen de naam of formule van het product maar ook de concentratie van de oplossing. 3.5 Glasbreuk Veel ongevallen in laboratoria houden verband met brekend glaswerk. Eventuele verwondingen kunnen gepaard gaan met opname van schadelijke stoffen via de beschadigde huid. Dat kan ook gebeuren bij verwondingen met andere scherpe voorwerpen. Onderstaande labowerkzaamheden kunnen een risico inhouden op snijwonden: doorboren van kurken stoppen snijden aan scherpe voorwerpen breken van glaswerk (buret, pipet, …) afwassen van breekbaar materiaal transport van recipiënten (vallen, stoten, schrikken, …). De preventiemaatregelen om glasbreuk te voorkomen zijn gebaseerd op het investeren in veiliger materiaal. Enkele voorbeelden: gebruik van verbindingen uit geslepen glas automatische buretten, titrators, pipetten vaatwasmachine in labo met speciale manden voor elk recipiënt en gespoeld met gedestilleerd water vast gemonteerde statieven aan labotafels. 3.6 Veilig beëindigen van een praktijkles Aan het einde van een les kan men gebruik maken van een checklist om snel na te gaan of al het materiaal opgeruimd en veilig achtergelaten werd. Voorbeeld Nr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Taakomschrijving Schrijftafels opruimen en reinigen Bord afwassen Kasten opruimen Glaswerk verzamelen en reinigen Balansen reinigen Zuurkasten opruimen en reinigen Vloer vegen Gootstenen opruimen en reinigen Labotafels opruimen en reinigen Chemicaliën op school – nov 2014 In orde pagina 39 Aanbevelingen bij gebruik van chemicaliën 1 Herkomst en draagwijdte De aanbevelingslijst op het einde van dit hoofdstuk bevat stoffen, mengsels en oplossingen die nuttig zijn in het kader van het onderwijs in de natuurwetenschappen (biologie, chemie, fysica, natuurwetenschappen, wetenschappelijk werk en aanverwante vakken) in het secundair onderwijs. Deze lijst is noch volledig, noch beperkend. Afhankelijk van hun onderwijsdoelen kunnen leerkrachten ook andere, niet vermelde chemicaliën gebruiken zowel in het kader van het voorbereidend onderzoek naar betere visualisering en experimentele ondersteuning van deze vakken, als bij didactisch verantwoorde, goed uitgeteste en veilige demonstratieproeven en laboratoriumoefeningen. De lijst steunt op een inventarisatie van de chemicaliënvoorraden van een aantal scholen van diverse omvang en onderwijstypes. Uit deze informatie heeft de werkgroep een selectie gemaakt van chemicaliën, die in scholen met natuurwetenschappelijk georiënteerde studierichtingen aanwezig kunnen zijn ter ondersteuning van goed en creatief experimenteel georiënteerd onderwijs. Bovendien werden ook nog stoffen opgenomen met een negatief advies voor zowel leerlingen- als demonstratieproeven. Het gaat hierbij om stoffen die tot voor kort of zelfs nu nog min of meer courant gebruikt werden in het secundair onderwijs. 2 Motivatie van de adviezen De werkgroep heeft zich bij het formuleren van de adviezen gebaseerd op 1. 2. 3. 4. Dwingende wettelijke bepalingen. de kenmerken van de stoffen inzake veiligheid, gezondheid en invloed op het milieu; de belangrijkheid van de stof vanuit vakdidactisch en vaktechnisch oogpunt; het al dan niet beschikbaar zijn van minder gevaarlijke en/of minder milieuschadelijke alternatieven. Hierbij werd een gevarenschaal gehanteerd gebaseerd op de H-zinnen van de stoffen. De gevarenschaal wordt verkregen door aan elke H-zin een waarde toe te kennen die de veiligheids- en gezondheidsgevaren poogt te kwantificeren. De som van deze waarden voor een bepaalde stof geven dan een idee van het totale gevaar van de stof. Daarnaast werd ook nog rekening gehouden met andere kenmerken die een invloed kunnen hebben op het gevaar (bv. vluchtigheid van de stof) en met de milieugevaren. Stoffen die bovenaan staan in de gevarenschaal krijgen het strengste advies. Pas daarna werd rekening gehouden met de factoren 2 en 3 (‘belangrijkheid’ en ‘beschikbaarheid van alternatieven’ ). Bij het formuleren van de adviezen werd verondersteld dat de context waarin de stoffen gebruikt worden zo gunstig mogelijk is. Onder context moet hier verstaan worden: de inrichting van de lokalen, de vakdeskundigheid van de leerkracht, het ter beschikking staan Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 40 van voldoende beschermings- en reddingsmiddelen en de gezondheidstoestand van de gebruiker. Er werd rekening gehouden met het feit dat het omgaan met chemicaliën in secundaire scholen wezenlijk verschilt met industriële werksituaties. De contacttijd met chemicaliën door leerlingen en leerkrachten en de hoeveelheden waarmee gewerkt wordt, zijn doorgaans minimaal. Weliswaar zal de contacttijd bij leerkrachten natuurwetenschappen hoger liggen dan bij leerlingen. De leerkrachten in de natuurwetenschappen hebben daarenboven de zorg voor de eigen veiligheid en die van hun leerlingen en een grote opvoedkundige verantwoordelijkheid betreffende het veilig en milieubewust leren omgaan met chemicaliën. Zij moeten op dit vlak een voorbeeldfunctie en een voortrekkersrol vervullen. Dit veronderstelt dat ze zowel hun leerlingen wapenen tegen chemofobie als hen elementaire vaardigheden aanleren in het kritisch, veilig en milieubewust omgaan met chemicaliën. 3 Afdwingbaarheid van de adviezen De adviezen die hier geformuleerd worden, moeten als dusdanig geïnterpreteerd worden. Leerkrachten, directies en schoolbesturen die ze negeren begaan daarom niet noodzakelijk een wettelijke overtreding. Wie met een degelijke risicoanalyse kan aantonen dat de vermelde proef te verantwoorden is, kan deze uitvoeren. Geadviseerd wordt echter om voor de proef naar alternatieven te zoeken. De Wet Welzijn stelt immers dat een werkgever de risico’s waaraan zijn werknemers blootgesteld worden, moet evalueren en zoveel mogelijk beperken (ook leerlingen worden gelijkgesteld met werknemers als ze in een praktijkles experimenten uitvoeren). Bovendien bevatten enkele uitvoeringsbesluiten van deze wet concrete en soms strenge verplichtingen voor wie zijn werknemers laat werken met chemicaliën. Noteer in dit opzicht vooral: KB van 11 maart 2002 betreffende de bescherming van de gezondheid en de veiligheid van de werknemers tegen de risico’s van chemische agentia op het werk (opgenomen in de Codex over het welzijn op het werk, Titel V) KB van 2 december 1993 betreffende de bescherming van de werknemers tegen de risico’s van blootstelling aan kankerverwekkende en mutagene agentia op het werk (opgenomen in de Codex over het welzijn op het werk, Titel V) KB van 2 mei 1995 inzake moederschapsbescherming (opgenomen in de Codex over het welzijn op het werk, Titel VIII) KB van 3 mei 1999 betreffende de bescherming van de jongeren op het werk (opgenomen in de Codex over het welzijn op het werk, Titel VIII) De teksten van deze Koninklijke Besluiten, de Codex over het welzijn op het werk en de Wet Welzijn kunnen geraadpleegd worden op de website van de Federale Overheidsdienst Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg (http://www.werk.belgie.be/defaultTab.aspx?id=556). In deze brochure wordt niet dieper ingegaan op deze wetgeving. De adviezen in deze brochure kunnen als instrument gebruikt worden om aan deze wettelijke verplichtingen te voldoen. Ze hebben in elk geval tot doel de (praktijk)lessen wetenschappen op een zo veilig mogelijk manier te laten verlopen zonder noemenswaardig afbreuk te doen aan het didactische aspect ervan. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 41 In sommige gevallen kan het afwijken van de adviezen perfect verantwoord worden. We denken hierbij bijvoorbeeld aan experimenten in het kader van een geïntegreerde proef waarbij het gebruik van een stof die hier negatief geadviseerd wordt, onontbeerlijk is. Zoals hierboven al vermeld is het in dat geval noodzakelijk aan de hand van een risicoanalyse de nodige preventiemaatregelen te nemen om de risico’s voor de leerkrachten en leerlingen zoveel mogelijk te beperken. 4 Fysico-chemische toestand van de chemicaliën Tenzij anders vermeld, slaan de adviezen voor de chemicaliën uitsluitend op de zuivere stoffen, dus niet op mengsels en oplossingen van deze stoffen. Bevoegde leerkrachten moeten kunnen oordelen over de mogelijke risico’s verbonden aan het gebruik van min of meer geconcentreerde oplossingen. 5 De aanduidingen van de gevarenpictogrammen, signaalwoorden, H- en P-zinnen) Voor de gevarenpictogrammen, de signaalwoorden en de H- zinnen van de stoffen en mengsels die in deze brochure vermeld worden, hebben wij ons in eerste instantie gebaseerd op de Europese Verordening 1272-2008 – bijlage VI, tabel 3.1 (laatste opgenomen aanpassing in deze brochure: Verordening 944-2013 van 2/10/2013 – ATP 03). Voor stoffen die niet opgenomen zijn in deze verordening hebben wij ons gebaseerd op etiketteringsgegevens van fabrikanten en leveranciers van chemicaliën. Zij hebben immers de wettelijke verplichting om de stoffen die ze produceren en verhandelen, op basis van beschikbare wetenschappelijke gegevens in te delen in gevarenklassen. Ook voor de Pzinnen hebben wij ons gebaseerd op deze gegevens en op de Europese Verordening 12722008, bijlage I. Lijsten met alle gevarenpictogrammen, H- en P-zinnen zijn opgenomen in bijlage 1 van deze brochure. Aangezien de oude gevarenpictogrammen, R- en S-zinnen nog steeds van toepassing zijn in de huidige overgangsregeling werden deze ook in bijlage 2 opgenomen. De etiketgegevens zijn gebaseerd op kenmerken van de stoffen en moeten, ongeacht de grootte van de verpakking, altijd vermeld worden. Hierbij moet duidelijk vermeld worden dat deze gegevens geen risicoanalyse van de stof vormen. Ze kunnen er echter wel de basis van zijn. 6 Algemene preventiemaatregelen Van alle gevaarlijke producten die op school aanwezig zijn, zijn er veiligheidsinformatiebladen aanwezig. De veiligheidsinformatiebladen zijn aanwezig in het laboratorium en beschikbaar voor personeel en leerlingen (eventueel digitaal – zie mogelijke bronnen pag. 132 e.v.). Bij bestelling van een nieuwe stof wordt aan de leverancier het bijbehorende veiligheidsinformatieblad gevraagd (eventueel digitaal). Informatie over producten kan ook gevonden worden in de databank gevaarlijke stoffen. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 42 De verpakking van de producten is conform aan de wetgeving (Europese Verordening 1272-2008). Het product is geëtiketteerd conform de hierboven vermelde verordening. Oplossingen die gedurende langere tijd bewaard worden, worden eveneens voorzien van een wettelijk veiligheidsetiket. De experimenten worden uitgevoerd met zo klein mogelijke hoeveelheden. Er wordt zoveel mogelijk met verdunde oplossingen gewerkt. Gebruik geconcentreerde oplossingen enkel als dat écht noodzakelijk is. Bij het evalueren van de risico’s wordt rekening gehouden met de ervaring die de leerlingen hebben met het omgaan en uitvoeren van experimenten met gevaarlijke stoffen en mengsels. De leerlingen worden schriftelijk en mondeling geïnformeerd over de gevaren van de stoffen die ze gebruiken en de veiligheidsmaatregelen die ze dienen te nemen. Deze instructies worden bij voorkeur geïntegreerd in de practicumnota’s. Er wordt op toegezien dat de leerlingen de betekenis van de gevarenpictogrammen kennen (verplichte te toetsen leerstof). De leerlingen krijgen telkens de nodige richtlijnen voor de afvalverwijdering. Deze richtlijnen worden bij voorkeur geïntegreerd in de practicumnota’s. Leerlingen dragen bij het werken met gevaarlijke stoffen beschermkledij en een veiligheidsbril. Dit wordt hierna niet meer expliciet vermeld bij de preventiemaatregelen per stof of gevarenklasse. Leerlingen proeven in het labo nooit van een stof, ook al lijkt dit op het eerste zicht zonder risico. Het is gewoonweg een verkeerde attitude. Het lokaal moet ingericht zijn om veilig met gevaarlijke stoffen en preparaten te kunnen werken. Zonder hierop in detail te kunnen ingaan, betekent dit onder meer dat het lokaal moet uitgerust zijn met voldoende trekkasten, brandblusmiddelen en EHBOvoorzieningen (verbanddoos, oogspoelfonteinen of -flessen, …). Zie voor meer gedetailleerde info het hoofdstuk ‘Inrichting van wetenschapslokalen en organisatie van praktijklessen’ pag. 33 7 7.1 Preventiemaatregelen bij gebruik van enkelvoudige stoffen Aluminiumpoeder (gestabiliseerd) Etikettering Gvr; GHS02; H 261-228; P 210-402+404 Gevaar H 261-228 In contact met water komen ontvlambare gassen vrij. Ontvlambare vaste stof. P 210-402+404 Verwijderd houden van warmte/vonken/open vuur/hete oppervlakken. — Niet roken. Op een droge plaats bewaren. In gesloten verpakking bewaren. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 43 Preventiemaatregelen Opslag en verpakking Enkel de gestabiliseerde vorm in voorraad Opslag niet in de buurt van waterige oplossingen Waterdichte verpakking Behandeling van het product Poeder niet verstuiven in de buurt van een open vlam Blusmiddel D-poederblusser of zand (aanwezig in de opslagplaats en in het les- en practicumlokaal) Nooit blussen met koolstofdioxide of water! Zie veiligheidsinformatieblad voor meer gedetailleerde informatie over het product. 7.2 Calciummetaal Etikettering Gvr; GHS02; H 261; P 402+404 Gevaar H 261 In contact met water komen ontvlambare gassen vrij. P 402+404 Op een droge plaats bewaren. In gesloten verpakking bewaren. Preventiemaatregelen Opslag en verpakking Opslag niet in de buurt van waterige oplossingen Waterdichte verpakking Behandeling van het product Bij reacties met water altijd met kleine hoeveelheden werken Collectieve beschermingsmiddelen Reacties met water in een trekkast uitvoeren Blusmiddel D-poederblusser of zand (aanwezig in de opslagplaats en in het les- en practicumlokaal) Nooit blussen met koolstofdioxide of water! Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 44 7.3 Kaliummetaal Etikettering Gvr; GHS02-GHS05; H 260-314-EUH014; P 280-301+330+331-305+351+338-402+404 Gevaar H 260-314-EUH014 In contact met water komen ontvlambare gassen vrij die spontaan kunnen ontbranden. Veroorzaakt ernstige brandwonden en oogletsel. Reageert heftig met water. P 280.1+5+7-301+330+331-305+351+338-402+404 Beschermende handschoenen en stofmasker dragen en in afzuigkast werken. NA INSLIKKEN: de mond spoelen — GEEN braken opwekken. BIJ CONTACT MET DE OGEN: voorzichtig afspoelen met water gedurende een aantal minuten. Indien mogelijk, contactlenzen verwijderen. Blijven spoelen. Op een droge plaats bewaren. In gesloten verpakking bewaren. Preventiemaatregelen Opslag en verpakking Minimale hoeveelheden in voorraad Opslag in een afzonderlijke ruimte die brandvrij afgesloten is Bewaren onder petroleum of vloeibare paraffine Opslag niet in de buurt van waterige oplossingen Dubbele verpakking van het product (buitenste recipiënt open, in onbreekbaar materiaal en met droog zand vullen) Behandeling van het product Geen water in de buurt van de recipiënt Leerkracht verdeelt de stof aan de leerlingen in minimale hoeveelheden Afvalverwerking Kleine hoeveelheden afval worden vernietigd met propanol of butanol. Afval in het vat ‘neutrale en basische afvalfractie’ Collectieve beschermingsmiddelen Behandeling van het product in een trekkast achter gesloten scherm Extra persoonlijke beschermingsmiddelen Rubberen handschoenen, bestand tegen alkalische oplossingen Blusmiddel D-poederblusser of zand (aanwezig in de opslagplaats en in het les- en practicumlokaal) Nooit blussen met koolstofdioxide of water! Zie veiligheidsinformatieblad voor meer gedetailleerde informatie over het product. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 45 7.4 Kwikmetaal Etikettering Gvr; GHS06-GHS08-GHS09; H 360D-330-372-410; P 201-273-304+340 Gevaar H 360D-330-372-410 Kan het ongeboren kind schaden. Dodelijk bij inademing. Veroorzaakt schade aan organen bij langdurige of herhaalde blootstelling. Zeer giftig voor in het water levende organismen, met langdurige gevolgen. P 201-273-304+340 Alvorens te gebruiken de speciale aanwijzingen raadplegen. Voorkom lozing in het milieu. NA INADEMING: het slachtoffer in de frisse lucht brengen en laten rusten in een houding die het ademen vergemakkelijkt. Preventiemaatregelen Opslag en verpakking Minimale hoeveelheden in voorraad Opslag in een gesloten, geventileerde kast Luchtdichte verpakking Behandeling van het product Leerlingen werken nooit met dit product, tenzij in een gesloten systeem Steeds een opruimingsset voor kwikresten in de buurt Zoek alternatieven voor proeven met kwik Afvalverwerking In afzonderlijke goed gesloten afvalcontainer (zelfde voorwaarden als opslag product) (tip: bewaar kwikresten onder water) Collectieve beschermingsmiddelen Behandeling van het product in een trekkast Extra persoonlijke beschermingsmiddelen Ademhalingsbescherming indien onvoldoende afzuiging (filter Hg-P3) Zie veiligheidsinformatieblad voor meer gedetailleerde informatie over het product. 7.5 Lithiummetaal Etikettering Gvr; GHS02-GHS05; H 260-314-EUH014; P 280-301+330+331-305+351+338-402+404 Gevaar H 260-314-EUH014 In contact met water komen ontvlambare gassen vrij die spontaan kunnen ontbranden. Veroorzaakt ernstige brandwonden en oogletsel. Reageert heftig met water. P 280.1+3-301+330+331-305+351+338-402+404 Beschermende handschoenen en oogbescherming dragen. NA INSLIKKEN: de mond spoelen — GEEN braken opwekken. BIJ CONTACT MET DE OGEN: voorzichtig afspoelen met water gedurende een aantal minuten. Indien mogelijk, contactlenzen verwijderen. Blijven spoelen. Op een droge plaats bewaren. In gesloten verpakking bewaren. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 46 Preventiemaatregelen Opslag en verpakking Minimale hoeveelheden in voorraad Opslag in een afzonderlijke ruimte die brandvrij afgesloten is Bewaren onder petroleum of vloeibare paraffine Opslag niet in de buurt van waterige oplossingen Dubbele verpakking van het product (buitenste recipiënt open, in onbreekbaar materiaal en met droog zand vullen) Behandeling van het product Geen water in de buurt van de recipiënt Werken met kleine hoeveelheden Collectieve beschermingsmiddelen Behandeling van het product in een trekkast achter gesloten scherm Extra persoonlijke beschermingsmiddelen Rubberen handschoenen, bestand tegen alkalische oplossingen Blusmiddel D-poederblusser, keukenzout of zand (aanwezig in de opslagplaats en in het les- en practicumlokaal) Nooit blussen met koolstofdioxide of water! Zie veiligheidsinformatieblad voor meer gedetailleerde informatie over het product. 7.6 Loodpoeder Etikettering Gvr; GHS07-GHS08-GHS09; H 360Df-302-332-373-410; P 201-273-308+313 Gevaar H 360Df-302-332-373-410 Kan het ongeboren kind schaden. Kan mogelijks de vruchtbaarheid schaden. Schadelijk bij inslikken. Schadelijk bij inademing. Kan schade aan organen veroorzaken bij langdurige of herhaalde blootstelling. Zeer giftig voor in het water levende organismen, met langdurige gevolgen. P 201-273-308+313 Alvorens te gebruiken de speciale aanwijzingen raadplegen. Voorkom lozing in het milieu. Na (mogelijke) blootstelling: een arts raadplegen. Preventiemaatregelen Opslag en verpakking Lood in poedervorm bij voorkeur uit de school laten verwijderen. Behandeling van het product Verboden voor zwangere vrouwen Zie veiligheidsinformatieblad voor meer gedetailleerde informatie over het product. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 47 7.7 Magnesiumpoeder niet gestabiliseerd (pyrofoor) Etikettering Gvr; GHS02; H 260-250; P 210-402+404 Gevaar H 260-250 In contact met water komen ontvlambare gassen vrij die spontaan kunnen ontbranden. Vat spontaan vlam bij blootstelling aan lucht. P 210-402+404 Verwijderd houden van warmte/vonken/open vuur/hete oppervlakken. — Niet roken. Op een droge plaats bewaren. In gesloten verpakking bewaren. gestabiliseerd of magnesiumkrullen (-lint) Etikettering Gvr; GHS02; H 228-261-252; P 210-402+404 Gevaar H 228-261-252 Ontvlambare vaste stof. In contact met water komen ontvlambare gassen vrij. In grote hoeveelheden vatbaar voor zelfverhitting; kan vlam vatten. P 210-402+404 Verwijderd houden van warmte/vonken/open vuur/hete oppervlakken. — Niet roken. Op een droge plaats bewaren. In gesloten verpakking bewaren. Preventiemaatregelen Opslag en verpakking Bij vernieuwing voorraad de gestabiliseerde vorm bestellen Niet gestabiliseerd (pyrofoor) poeder verwijderen Opslag niet in de buurt van waterige oplossingen Behandeling van het product Poeder niet verstuiven in de buurt van een open vlam Nooit rechtstreeks in de vlam kijken bij verbranding van het metaal Blusmiddel D-poederblusser of zand (aanwezig in de opslagplaats en in het les- en practicumlokaal) Nooit blussen met koolstofdioxide of water! Zie veiligheidsinformatieblad voor meer gedetailleerde informatie over het product. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 48 7.8 Mangaan (poeder) Etikettering Wng; GHS02; H 228; P260 Waarschuwing H 228 Ontvlambare vaste stof. P 260 Stof/rook/gas/nevel/damp/spuitnevel niet inademen. Preventiemaatregelen Collectieve beschermingsmiddelen Poeder behandelen in een trekkast Zie veiligheidsinformatieblad voor meer gedetailleerde informatie over het product. 7.9 Natriummetaal Etikettering Gvr; GHS02-GHS05; H 260-314-EUH014; P 280-301+330+331-305+351+338 Gevaar H 260-314-EUH014 In contact met water komen ontvlambare gassen vrij die spontaan kunnen ontbranden. Veroorzaakt ernstige brandwonden en oogletsel. Reageert heftig met water. P 280.1+3-301+330+331-305+351+338 Beschermende handschoenen en oogbescherming dragen. NA INSLIKKEN: de mond spoelen — GEEN braken opwekken. BIJ CONTACT MET DE OGEN: voorzichtig afspoelen met water gedurende een aantal minuten. Indien mogelijk, contactlenzen verwijderen. Blijven spoelen. Preventiemaatregelen Opslag en verpakking Minimale hoeveelheden in voorraad Opslag in een afzonderlijke ruimte die brandvrij afgesloten is Bewaren onder petroleum of vloeibare paraffine Opslag niet in de buurt van waterige oplossingen Dubbele verpakking van het product (buitenste recipiënt open, in onbreekbaar materiaal en met droog zand vullen) Behandeling van het product Geen water in de buurt van de recipiënt Leerkracht verdeelt de stof aan de leerlingen in minimale hoeveelheden Afvalverwerking Kleine hoeveelheden afval worden vernietigd met ethanol. Afval in het vat ‘neutrale en basische afvalfractie’ Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 49 Collectieve beschermingsmiddelen Behandeling van het product in een trekkast achter gesloten scherm Extra persoonlijke beschermingsmiddelen Rubberen handschoenen, bestand tegen alkalische oplossingen Blusmiddel D-poederblusser of zand (aanwezig in de opslagplaats en in het les- en practicumlokaal) Nooit blussen met koolstofdioxide of water! Zie veiligheidsinformatieblad voor meer gedetailleerde informatie over het product. 7.10 Zinkpoeder pyrofoor Etikettering Gvr; GHS02-GHS09; H 260-250-410; P 222-223-231+232-273 Gevaar H 260-250-410 In contact met water komen ontvlambare gassen vrij die spontaan kunnen ontbranden. Vat spontaan vlam bij blootstelling aan lucht. Zeer giftig voor in het water levende organismen, met langdurige gevolgen. P 222-223-231+232-273 Contact met de lucht vermijden. Contact met water vermijden in verband met een heftige reactie en een mogelijke wolkbrand. Onder inert gas werken. Tegen vocht beschermen. Voorkom lozing in het milieu. gestabiliseerd Etikettering Wng; GHS09; H 410; P 273 Waarschuwing H 410 Zeer giftig voor in het water levende organismen, met langdurige gevolgen. P 273 Voorkom lozing in het milieu. Preventiemaatregelen Opslag en verpakking Pyrofoor zinkpoeder verwijderen Opslag niet in de buurt van waterige oplossingen Behandeling van het product Poeder niet verstuiven in de buurt van een open vlam Blusmiddel D-poederblusser of zand (aanwezig in de opslagplaats en in het les- en practicumlokaal) Nooit blussen met koolstofdioxide of water! Zie veiligheidsinformatieblad voor meer gedetailleerde informatie over het product. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 50 7.11 Dibroom Onverdund Etikettering Gvr; GHS06-GHS05-GHS09; H 330-314-400; P 273-280-304+340-305+351+338-403+233 Gevaar H 330-314-400 Dodelijk bij inademing. Veroorzaakt ernstige brandwonden en oogletsel. Zeer giftig voor in het water levende organismen. P 273-280.1+3+7-304+340-305+351+338-403+233 Voorkom lozing in het milieu. Beschermende handschoenen en oogbescherming dragen en in afzuigkast werken. NA INADEMING: het slachtoffer in de frisse lucht brengen en laten rusten in een houding die het ademen vergemakkelijkt. BIJ CONTACT MET DE OGEN: voorzichtig afspoelen met water gedurende een aantal minuten. Indien mogelijk, contactlenzen verwijderen. Blijven spoelen. Op een goed geventileerde plaats bewaren. In goed gesloten verpakking bewaren. Broomwater (verzadigd, 3,5% bij 20 °C) Etikettering Gvr; GHS05-GHS08; H 315-318-332; P 280-304+340-305+351+338 Gevaar H 315-318-332 Veroorzaakt huidirritatie. Veroorzaakt ernstig oogletsel. Schadelijk bij inademing. P 280.1+3+7-304+340-305+351+338 Beschermende handschoenen en oogbescherming dragen en in afzuigkast werken. NA INADEMING: het slachtoffer in de frisse lucht brengen en laten rusten in een houding die het ademen vergemakkelijkt. BIJ CONTACT MET DE OGEN: voorzichtig afspoelen met water gedurende een aantal minuten. Indien mogelijk, contactlenzen verwijderen. Blijven spoelen. Preventiemaatregelen Opslag en verpakking Minimale hoeveelheden in voorraad Koop de waterige oplossing aan, niet het zuivere product Opslag in een corrosievrije kast met opvangbak Dubbele verpakking van het product (buitenste recipiënt onbreekbaar en gevuld met natriumthiosulfaat) Behandeling van het product Leerlingen gaan niet om met het zuivere product, enkel met een waterige oplossing Steeds een thiosulfaatoplossing in de buurt Afvalverwerking Resten worden vernietigd met thiosulfaatoplossing. Collectieve beschermingsmiddelen Behandeling van het product in een trekkast achter gesloten scherm Extra persoonlijke beschermingsmiddelen Rubberen handschoenen, bestand tegen inwerking van halogenen Ademhalingsbescherming indien onvoldoende afzuiging (aangepaste gasfilter) Zie veiligheidsinformatieblad voor meer gedetailleerde informatie over het product. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 51 7.12 Dichloor Gas Etikettering Gvr; GHS06-GHS09; H 331-319-335-315-400; P 261-273-280-305+351+338-312 Gevaar H 331-319-335-315-400 Giftig bij inademing. Veroorzaakt ernstige oogirritatie. Kan irritatie van de luchtwegen veroorzaken. Veroorzaakt huidirritatie. Zeer giftig voor in het water levende organismen. P 261-273-280.7-305+351+338-312 Inademing van stof/rook/gas/nevel/damp/spuitnevel vermijden. Voorkom lozing in het milieu. In afzuigkast werken. BIJ CONTACT MET DE OGEN: voorzichtig afspoelen met water gedurende een aantal minuten. Indien mogelijk, contactlenzen verwijderen. Blijven spoelen. Bij onwel voelen een ANTIGIFCENTRUM of een arts raadplegen. Chloorwater (verzadigd: 0,73% bij 0°C) Etikettering Wng; GHS08; GHS09; H 335-400; P 261-273-312 Waarschuwing H 335-400 Kan irritatie van de luchtwegen veroorzaken. Zeer giftig voor in het water levende organismen. P 261-273-312 Inademing van stof/rook/gas/nevel/damp/spuitnevel vermijden. Voorkom lozing in het milieu. Bij onwel voelen een ANTIGIFCENTRUM of een arts raadplegen. Preventiemaatregelen Opslag en verpakking Zuiver product niet in voorraad Waterige oplossingen in een corrosievrije kast Behandeling van het product Chloorbereidingen: o gesloten, lekvrije opstelling o steeds minimale hoeveelheden bereiden Afvalverwerking Resten worden vernietigd met thiosulfaatoplossing. Afval in het vat ‘neutrale en basische afvalfractie’ Collectieve beschermingsmiddelen Behandeling van het product in een trekkast achter gesloten scherm Extra persoonlijke beschermingsmiddelen Rubberen handschoenen, bestand tegen inwerking van halogenen Zie veiligheidsinformatieblad voor meer gedetailleerde informatie over het product. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 52 7.13 Dijood Etikettering Wng; GHS08; GHS09; H 332-312-400; P 261-273-302+352 Waarschuwing H 332-312-400 Schadelijk bij inademing. Schadelijk bij contact met de huid. Zeer giftig voor in het water levende organismen. P 261-273-302+352 Inademing van stof/rook/gas/nevel/damp/spuitnevel vermijden. Voorkom lozing in het milieu. BIJ CONTACT MET DE HUID: met veel water en zeep wassen. Lugol-oplossing (2% KI + 1% I2 oplossing in water) Etikettering EUH 210 Preventiemaatregelen Collectieve beschermingsmiddelen Behandeling van het zuivere product in een trekkast Extra persoonlijke beschermingsmiddelen Rubberen handschoenen Afvalverwerking Resten worden vernietigd met thiosulfaatoplossing. Afval in het vat ‘neutrale en basische afvalfractie’ Zie veiligheidsinformatieblad voor meer gedetailleerde informatie over het product. 7.14 Fosfor (wit) Etikettering Gvr; GHS02-GHS06-GHS05-GHS09; H 250-330-300-314-400; P 222-422-301+310-280+3-405273 Gevaar H 250-330-300-314-400 Vat spontaan vlam bij blootstelling aan lucht. Dodelijk bij inademing. Dodelijk bij inslikken. Veroorzaakt ernstige brandwonden en oogletsel. Zeer giftig voor in het water levende organismen. P 222-422.1-301+310-280.1+3-405-273 Contact met de lucht vermijden. Onder water bewaren. NA INSLIKKEN: onmiddellijk een ANTIGIFCENTRUM of een arts raadplegen. Beschermende handschoenen en oogbescherming dragen. Achter slot bewaren. Voorkom lozing in het milieu. Preventiemaatregelen Opslag en verpakking Minimale hoeveelheden in voorraad Opslag in een afzonderlijke ruimte die brandvrij afgesloten is Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 53 Dubbele en vloeistofdichte verpakking van het product (buitenste pot in onbreekbaar materiaal) Regelmatig het waterpeil nakijken en desnoods bijvullen met water Behandeling van het product Zoek naar alternatieven voor dit product Steeds water in de buurt Leerlingen werken nooit met dit product Collectieve beschermingsmiddelen Behandeling van het product in een trekkast achter gesloten scherm Extra persoonlijke beschermingsmiddelen Rubberen handschoenen Blusmiddel Poeder- of schuimblusser Nooit blussen met koolstofdioxide Zie veiligheidsinformatieblad voor meer gedetailleerde informatie over het product. 7.15 Fosfor (rood) Etikettering Gvr; GHS02; H 228-412; P 210-273 Gevaar H 228-412 Ontvlambare vaste stof. Schadelijk voor in het water levende organismen, met langdurige gevolgen. P 210-273 Verwijderd houden van warmte/vonken/open vuur/hete oppervlakken. — Niet roken. Voorkom lozing in het milieu. Preventiemaatregelen Opslag en verpakking Opslag in een afzonderlijke ruimte die brandvrij afgesloten is Blusmiddel Poeder- of schuimblusser Nooit blussen met koolstofdioxide Zie veiligheidsinformatieblad voor meer gedetailleerde informatie over het product. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 54 7.16 Diwaterstof (in drukfles) Etikettering Gvr; GHS02-GHS04; H 220-280; P210-410+403 Gevaar H 220-280 Zeer licht ontvlambaar gas. Bevat gas onder druk; kan ontploffen bij verwarming. P 210-410+403 Verwijderd houden van warmte/vonken/open vuur/hete oppervlakken. — Niet roken. Tegen zonlicht beschermen. Op een goed geventileerde plaats bewaren. Preventiemaatregelen Opslag en verpakking Drukflessen steeds in een afzonderlijk lokaal dat brand- en explosievrij afgesloten is van de rest van het gebouw Flessen beveiligd tegen vallen (zie ook ‘Opslag van gassen’, pagina 19) Behandeling van het product Fles nooit openen zonder ontspanner Transport van het gas langs druk- en brandbestendige leidingen Waterstofbereidingen: o gesloten, lekvrije opstelling o steeds minimale hoeveelheden bereiden o geen open vlam of vonkverwekkende toestellen in de buurt Collectieve beschermingsmiddelen Bij waterstofbereidingen behandeling van het product in een trekkast achter gesloten scherm Blusmiddel ABC-poederblusser (bron van het gas steeds afsluiten vóór het blussen) Zie veiligheidsinformatieblad voor meer gedetailleerde informatie over het product. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 55 8 8.1 Preventiemaatregelen voor enkele gevarenklassen (indeling volgens Verordening 1272/2008) Corrosief voor de huid en/of ernstig oogletsel (Gvr; GHS05; H314) Gevaar H 314 Veroorzaakt ernstige brandwonden en oogletsel. Geconcentreerde organische en anorganische zuren en basen, … Preventiemaatregelen Opslag en verpakking Opslag van vloeistoffen in een corrosievrije kast met opvangbak Behandeling van het product Verdeling in kleine recipiënten voor gebruik door de leerlingen Geconcentreerde oplossingen van zuren en basen niet mengen Geconcentreerde oplossing aan water toevoegen om te verdunnen, nooit andersom Leerlingen bij voorkeur met verdunde oplossingen laten werken (de ervaring van de leerlingen speelt hier een belangrijke rol) Collectieve beschermingsmiddelen Vluchtige stoffen steeds in een trekkast manipuleren Extra persoonlijke beschermingsmiddelen Rubberen handschoenen bij manipulatie van zuivere stof of geconcentreerde oplossing 8.2 Irriterende stoffen (Wng; GHS07; H315 en/of H319) Waarschuwing H 315-319 Veroorzaakt huidirritatie. Veroorzaakt ernstige oogirritatie. calciumchloride, natriumcarbonaat, zinkjodide, … Preventiemaatregelen Collectieve beschermingsmiddelen H319-stoffen die vluchtig zijn in een trekkast manipuleren Extra persoonlijke beschermingsmiddelen Rubberen handschoenen bij manipulatie van H315-stoffen Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 56 8.3 Inhalatieallergenen (Gvr; GHS08; H334) Gevaar H 334 Kan bij inademing allergie- of astmasymptomen of ademhalingsmoeilijkheden veroorzaken. ammoniumperoxodisulfaat, ftaalzuuranhydride, pepsine, … Preventiemaatregelen Collectieve beschermingsmiddelen vluchtige stoffen in een trekkast manipuleren 8.4 Huidallergenen (Wng; GHS07, H317) Waarschuwing H 317 Kan een allergische huidreactie veroorzaken. methylmethacrylaat, sulfanilzuur, … Preventiemaatregelen Extra persoonlijke beschermingsmiddelen Rubberen handschoenen 8.5 Ontplofbare stoffen, zelfontledende stoffen en organische peroxiden (Gvr; GHS01; één van volgende H-zinnen: 200, 201, 202, 203, 204, 205, 240, 241) Gevaar H 200 Instabiele ontplofbare stof. H 201 Ontplofbare stof; gevaar voor massa-explosie. H 202 Ontplofbare stof; ernstig gevaar voor scherfwerking. H 203 Ontplofbare stof; gevaar voor brand, luchtdrukwerking of scherfwerking. H 204 Gevaar voor brand of scherfwerking. H 205 Gevaar voor massa-explosie bij brand. H 240 Ontploffingsgevaar bij verwarming. H 241 Brand- of ontploffingsgevaar bij verwarming. Picrinezuur, benzoylperoxide, … Preventiemaatregelen Opslag en verpakking Producten met H200 tot H205- aanduiding laten verwijderen Slechts kleine hoeveelheden in voorraad Opslag in een ruimte of kast met voldoende brandweerstand Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 57 Behandeling van het product Gebruik indien mogelijk alternatieve producten Steeds kleine hoeveelheden gebruiken Collectieve beschermingsmiddelen Manipulatie van het product steeds in een trekkast achter veiligheidsscherm 8.6 Oxiderende stoffen (Gvr; GHS03; H271 of H272 of Wng; GHS03; H272) Gevaar Waarschuwing H 271 Kan brand of ontploffingen veroorzaken; sterk oxiderend. H272 Kan brand bevorderen; oxiderend. kaliumchloraat, kaliumpermanganaat, natriumjodaat, nitraten, … Preventiemaatregelen Opslag en verpakking Opslag gescheiden van (zeer licht) ontvlambare stoffen Behandeling van het product Bij voorkeur verdunde oplossingen gebruiken 8.7 Zeer licht ontvlambare vloeistoffen (Gvr; GHSO2; H224) Gevaar H 224 Zeer licht ontvlambare vloeistof en damp. aceetaldehyde, diethylether, … Preventiemaatregelen Opslag en verpakking Indien mogelijk alternatieven gebruiken Opslag in een koele geventileerde ruimte of kast met voldoende brandweerstand. Nooit opslaan in een koelkast die niet vonkvrij is Behandeling van het product Met kleine hoeveelheden werken Steeds een gepast blusmiddel in de buurt hebben Open vuur of vonken in de omgeving vermijden Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 58 8.8 Licht ontvlambare vloeistoffen (Gvr; GHS02; H225) Gevaar H 225 Licht ontvlambare vloeistof en damp. aceton, ethanol, petroleumbenzine (petroleumether), … Preventiemaatregelen Opslag en verpakking Opslag van de voorraad in een geventileerde ruimte of kast met voldoende brandweerstand Slechts kleine hoeveelheden in het laboratorium zelf aanwezig Nooit opslaan in een koelkast die niet vonkvrij is Behandeling van het product Met kleine hoeveelheden werken Steeds een gepast blusmiddel in de buurt hebben Open vuur of vonken in de omgeving vermijden 8.9 Acuut zeer toxische stoffen (Gvr, GHS06; H300 en/of H310 en/of H330) Gevaar H 300 Dodelijk bij inslikken. H 310 Dodelijk bij contact met de huid. H 330 Dodelijk bij inademing. kwik, dibroom, witte fosfor, … Preventiemaatregelen Opslag en verpakking Gebruik indien mogelijk alternatieve stoffen en laat deze stoffen verwijderen Minimale hoeveelheden in voorraad Achter slot bewaren Behandeling van het product Leerlingen werken niet met deze stoffen Steeds minimale hoeveelheden gebruiken Collectieve beschermingsmiddelen Behandeling van de stoffen met H330 steeds in de trekkast Extra persoonlijke beschermingsmiddelen Rubberen handschoenen bij manipulatie van stoffen met H310 Bij behandeling van verstuivende poeders: P3-stofmasker indien onvoldoende afzuiging Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 59 8.10 Acuut toxische stoffen (Gvr, GHS06; H301 en/of H311 en/of H331) Gevaar H 301 Giftig bij inslikken. H 311 Giftig bij contact met de huid. H 331 Giftig bij inademing. Fenol, kaliumfluoride, methanol, … Preventiemaatregelen Opslag en verpakking Gebruik indien mogelijk alternatieve stoffen en laat deze stoffen verwijderen Minimale hoeveelheden in voorraad Achter slot bewaren Behandeling van het product Leerlingen werken bij voorkeur niet met deze stoffen Steeds minimale hoeveelheden gebruiken Collectieve beschermingsmiddelen Behandeling van de stoffen met H331 in de trekkast Extra persoonlijke beschermingsmiddelen Rubberen handschoenen bij manipulatie van stoffen met H311 Bij behandeling van verstuivende poeders: P3-stofmasker indien onvoldoende afzuiging 8.11 Acuut schadelijke stoffen (Wng; GHS07; H302 en/of H312 en/of H332) Waarschuwing H 302 Schadelijk bij inslikken. H 312 Schadelijk bij contact met de huid. H 332 Schadelijk bij inademing. kopersulfaat, bariumdichloride, dijood, … Preventiemaatregelen Collectieve beschermingsmiddelen Behandeling van de stoffen met H332 steeds in de trekkast Extra persoonlijke beschermingsmiddelen Rubberen handschoenen bij manipulatie van stoffen met H312 Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 60 8.12 Kankerverwekkende stoffen categorie 2 (Wng, GHS08, H351) (5)(6) Waarschuwing H 351 Verdacht van het veroorzaken van kanker. chloroform (7), thioureum, … Preventiemaatregelen Opslag en verpakking Gebruik, indien mogelijk, alternatieve stoffen en laat deze stoffen verwijderen Behandeling van het product Steeds minimale hoeveelheden gebruiken Collectieve beschermingsmiddelen Behandeling van vluchtige stoffen en verstuivende poeders in de trekkast Extra persoonlijke beschermingsmiddelen Rubberen handschoenen 5 Het onderscheid tussen de categorieën voor carcinogene stoffen kan kort als volgt omschreven worden: categorie 1A Stoffen waarvan bekend is dat zij voor de mens kankerverwekkend zijn. Er is voldoende bewijs voor een oorzakelijk verband tussen blootstelling van de mens aan een stof en ontwikkeling van kanker. categorie 1B Stoffen die dienen te worden beschouwd als kankerverwekkend voor de mens. Er is voldoende bewijs voor een sterk vermoeden dat blootstelling van de mens aan een stof kan leiden tot de ontwikkeling van kanker, meestal op grond van geschikte langdurige dierproeven en/of andere ter zake dienende informatie. categorie 2 Stoffen die in verband met hun mogelijk kankerverwekkende eigenschappen reden geven tot bezorgdheid voor de mens maar waarvan de effecten door een tekort aan informatie niet voldoende kunnen worden bepaald. Er zijn aanwijzingen op grond van geschikte dierproeven, maar deze zijn niet voldoende voor indeling van de stof in categorie 2. Voor een meer gedetailleerde omschrijving kunnen wij o.m. verwijzen naar bijlage VI van het KB van 24 mei 1982 houdende reglementering van het in de handel brengen van stoffen die gevaarlijk kunnen zijn voor de mens of voor zijn leefmilieu. 6 Voor carcinogene stoffen van categorie 1A en 1B moet de werkgever, overeenkomstig Titel V, Hoofdstuk II, Afdeling 1 van de CODEX strikte voorzorgsmaatregelen nemen. Artikel 5 stelt dat de werkgever in eerste instantie moet overwegen het product of procedé te vervangen. Als dit niet mogelijk is, moeten andere preventiemaatregelen genomen worden om blootstelling te vermijden. Voor deze stoffen geeft de COSwerkgroep een negatief advies, zowel voor leerlingenproeven als demonstratieproeven. 7 Hoewel chloroform niet ingedeeld wordt bij de carcinogene stoffen van categorie 1A of 1B, is het opgenomen in bijlage I bij Titel V, Hoofdstuk II, Afdeling 1 van de CODEX en moeten de preventiemaatregelen, opgesomd in deze afdeling toegepast worden. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 61 8.13 Mutagene stoffen categorie 2 (Wng; GHS08; H341) Waarschuwing H 341 Verdacht van het veroorzaken van genetische schade. hydrochinon, pyrogallol, … Preventiemaatregelen Collectieve beschermingsmiddelen Behandeling van vluchtige stoffen en verstuivende poeders steeds in de trekkast Extra persoonlijke beschermingsmiddelen Rubberen handschoenen 8.14 Voor de voortplanting giftige stoffen categorie 1A en 1B (Gvr; GHS08; H360) (8) Gevaar H 360D Kan het ongeboren kind schaden. H 360F Kan de vruchtbaarheid schaden. H 360DF Kan het ongeboren kind schaden. Kan de vruchtbaarheid schaden. H 360Fd Kan de vruchtbaarheid schaden. Kan mogelijks het ongeboren kind schaden. H 360Df Kan het ongeboren kind schaden. Kan mogelijks de vruchtbaarheid schaden. lood en loodverbindingen, … Preventiemaatregelen Opslag en verpakking Gebruik indien mogelijk alternatieve stoffen en laat deze stoffen verwijderen Minimale hoeveelheden in voorraad Achter slot bewaren Behandeling van het product leerlingen werken niet met H360F-stoffen (stoffen die de vruchtbaarheid kunnen schaden) zwangere vrouwen werken niet met H360D en H360d-stoffen (stoffen die (mogelijks) het ongeboren kind kunnen schaden) Steeds minimale hoeveelheden gebruiken Collectieve beschermingsmiddelen Behandeling van vluchtige stoffen en verstuivende poeders steeds in de trekkast Extra persoonlijke beschermingsmiddelen Rubberen handschoenen Bij behandeling van verstuivende poeders: P3-stofmasker indien onvoldoende afzuiging 8 De criteria voor indeling in categorieën bij stoffen die voor de voortplanting giftig zijn, zijn gelijklopend met die voor kankerverwekkende stoffen (zie voetnoot aldaar). Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 62 8.15 Voor de voortplanting giftige stoffen categorie 2 (Wng; GHS08; H361) Waarschuwing H 361d Kan mogelijks het ongeboren kind schaden. H 361f Kan mogelijks de vruchtbaarheid schaden. H 361fd Kan mogelijks de vruchtbaarheid schaden. Kan mogelijks het ongeboren kind schaden. n-hexaan, … Preventiemaatregelen Behandeling van het product zwangere vrouwen werken niet met H361d-stoffen (stoffen die mogelijks het ongeboren kind kunnen schaden) vervang n-hexaan door minder schadelijke (cyclo-)alkanen (bv. n-pentaan, n-heptaan) Collectieve beschermingsmiddelen Behandeling van vluchtige stoffen en verstuivende poeders steeds in de trekkast Extra persoonlijke beschermingsmiddelen Rubberen handschoenen 8.16 Acuut en chronisch milieugevaarlijke stoffen categorie 1 (aquatisch milieu) (Wng; GHS09; H400 of H410) Chronisch milieugevaarlijke stoffen categorie 2 (aquatisch milieu) (GHS09; H411) Chronisch milieugevaarlijke stoffen categorie 3 (aquatisch milieu) (H412) Chronisch milieugevaarlijke stoffen categorie 4 (aquatisch milieu) (H413) Waarschuwing H 400 H 410 H 411 H 412 H 413 Zeer giftig voor in het water levende organismen. Zeer giftig voor in het water levende organismen, met langdurige gevolgen. Giftig voor in het water levende organismen, met langdurige gevolgen. Schadelijk voor in het water levende organismen, met langdurige gevolgen. Kan langdurige schadelijke gevolgen voor in het water levende organismen hebben. ammoniak, dijood, loodverbindingen, … Preventiemaatregelen Afval van deze stoffen door een erkende afvalophaler laten verwijderen Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 63 8.17 Stoffen die gevaarlijk zijn voor de ozonlaag (Wng; GHS07; H420) Waarschuwing H 420 Schadelijk voor de volksgezondheid en het milieu door afbraak van ozon in de bovenste lagen van de atmosfeer. 1,1,1-trichloorethaan, … Preventiemaatregelen Afval van deze stoffen door een erkende afvalophaler laten verwijderen Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 64 9 Synoniemenlijst Aardolie (zie: Petroleum (ruw)) Aardoliedistillaat (arm aan aromaten) (<0,1% benzeen) (zie: White spirit (<0,1% benzeen)) Aceetamide Acetaldehyde Acetamide (zie: Aceetamide) Aceton Acetylcellulose (zie: Celluloseacetaat) Acetylchloride Actieve kool Adipinezuurdichloride (zie: Adipoylchloride) Adipoylchloride Adipoyldichloride (zie: Adipoylchloride) Aerosil (zie: Silicagel (amorf)) Agar Agar-agar (zie: Agar) Albumine Alcohol (zie: Ethanol) Alcohol (gedenatureerd met 1% ethylmethylketon) (zie: Ethanol (gedenatureerd met 1% ethylmethylketon)) Alcohol (gedenatureerd met diethylether) (zie: Ethanol (gedenatureerd met diethylether)) Alcohol (gedenatureerd methanol) (zie: Ethanol (gedenatureerd met 5% methanol)) Aluin (zie: Aluminiumkaliumsulfaat) Chemicaliën op school – nov 2014 Organische stoffen / Koolwaterstoffen Organische stoffen / Koolwaterstoffen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Ethers, aldehyden en ketonen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Ethers, aldehyden en ketonen Organische stoffen / Suikers en derivaten Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Enkelvoudige stoffen / Niet-metalen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Niet-metaaloxiden Organische stoffen / Diversen Organische stoffen / Diversen Organische stoffen / Diversen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen pagina 65 Aluminium (geen poeder) Aluminium (poeder, gestabiliseerd) Aluminiumammoniumaluin (zie: Aluminiumammoniumsulfaat) Aluminiumammoniumsulfaat Aluminiumchloride (watervrij) Aluminiumkaliumsulfaat Aluminiumnitraat Aluminiumoxide Aluminiumsulfaat Aluminiumsulfaat Aluminiumtrichloride (watervrij) (zie: Aluminiumchloride (watervrij)) Aluminiumtrinitraat (zie: Aluminiumnitraat) 4-Aminobenzeensulfonzuur (zie: Sulfanilzuur) p-Aminobenzeensulfonzuur (zie: Sulfanilzuur) Aminoethaan (zie: Ethylamine) 3-Aminoftaalhydrazide 5-Amino-2,3-tetrahydro-1,4-ftalazinedion (zie: 3Aminoftaalhydrazide) 2-Aminotolueen (zie: o-Toluïdine) Ammoniak (oplossing) Ammoniumacetaat Ammoniumaluminiumsulfaat (zie: Aluminiumammoniumsulfaat) Ammoniumbichromaat (zie: Ammoniumdichromaat) Chemicaliën op school – nov 2014 Enkelvoudige stoffen / Metalen Enkelvoudige stoffen / Metalen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Organische stoffen / Diversen Organische stoffen / Diversen Organische stoffen / N-verbindingen Organische stoffen / N-verbindingen Organische stoffen / N-verbindingen Organische stoffen / N-verbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Basen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Diversen pagina 66 Ammoniumbifosfaat (zie: Ammoniumwaterstoffosfaat) Ammoniumbifosfaat (zie: Ammoniumdiwaterstoffosfaat) Ammoniumbisulfaat (zie: Ammoniumwaterstofsulfaat) Ammoniumcarbonaat (equimolair mengsel ammoniumbicarbonaat en ammoniumcarbamaat) Ammoniumchloride Ammoniumdichromaat Ammoniumdiwaterstoffosfaat Ammoniumferrisulfaat (zie: IJzer(III)ammoniumsulfaat) Ammoniumferrosulfaat (zie: Mohr's zout) Ammoniumhydroxide (zie: Ammoniak (oplossing)) Ammoniumijzer(II)sulfaat (zie: Mohr's zout) Ammoniumijzer(III)sulfaat (zie: IJzer(III)ammoniumsulfaat) Ammoniumjodide Ammoniummolybdaat Ammoniumnitraat Ammoniumoxalaat Ammoniumperoxodisulfaat Ammoniumpersulfaat (zie: Ammoniumperoxodisulfaat) Ammoniumpyrochromaat (zie: Ammoniumdichromaat) Ammoniumrhodanide (zie: Ammoniumthiocyanaat) Ammoniumsulfaat Chemicaliën op school – nov 2014 Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Fosfaten - Fosfieten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Fosfaten - Fosfieten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Carbonaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Diversen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Fosfaten - Fosfieten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Basen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Diversen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Diversen Anorganische samengestelde stoffen / Diversen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen pagina 67 Ammoniumsulfide 20% Ammoniumsulfocyanide (zie: Ammoniumthiocyanaat) Ammoniumthiocyanaat Ammoniumthiosulfaat Ammoniumwaterstoffosfaat Ammoniumwaterstofsulfaat Amylacetaat n-Amylacetaat (zie: Amylacetaat) Amylalcohol (zie: n-Pentanol) Aniline Aniline-4-sulfonzuur (zie: Sulfanilzuur) Arseen Arseen(III)chloride Arseen(III)oxide Arseen(V)oxide Arseentrichloride (zie: Arseen(III)chloride) Arseentrioxide (zie: Arseen(III)oxide) Arseenzuur (zie: Arseen(V)oxide) L-(+)-Ascorbinezuur Autobenzine (zie: Benzine (>= 0,1 % benzeen)) Avicel ® (zie: Cellulose) Azijnzuur Azijnzuuranhydride Bariumchloride Bariumdichloride (zie: Bariumchloride) Bariumdihydroxide (zie: Bariumhydroxide) Bariumdinitraat (zie: Bariumnitraat) Chemicaliën op school – nov 2014 Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfiden Anorganische samengestelde stoffen / Diversen Anorganische samengestelde stoffen / Diversen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Fosfaten - Fosfieten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / N-verbindingen Organische stoffen / Diversen Enkelvoudige stoffen / Metalen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Organische stoffen / Diversen Organische stoffen / Koolwaterstoffen Organische stoffen / Suikers en derivaten Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Basen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten pagina 68 Bariumhydroxide Bariumnitraat Bariumoxide Bariumsulfaat Benzaldehyde Benzeen Benzeensulfonzuur Benzine (< 0,1 % benzeen) Benzoëzuur Benzoylperoxide Bismut(III)chloride Bismut(III)nitraat Bismuttrichloride (zie: Bismut(III)chloride) Bismuttrinitraat (zie: Bismut(III)nitraat) Blanc fixe (zie: Bariumsulfaat) Bleekpoeder (zie: Calciumhypochloriet) Bleekwater (zie: Natriumhypochlorietoplossing) Boorzuur Borax (zie: Natriumtetraboraat) Boterzuur (zie: Butaanzuur) BPR (zie: Broomfenolrood) Bromoform (zie: Tribroommethaan) Broom (zie: Dibroom) Broomcresolblauw (zie: Broomcresolgroen) Broomcresolgroen Broomethaan Broomfenolrood Chemicaliën op school – nov 2014 Anorganische samengestelde stoffen / Basen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Organische stoffen / Ethers, aldehyden en ketonen Organische stoffen / Koolwaterstoffen Organische stoffen / Diversen Organische stoffen / Koolwaterstoffen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Diversen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Ternaire halogeenverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Ternaire halogeenverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zuren Anorganische samengestelde stoffen / Diversen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Indicatoren en testreagentia Organische stoffen / Halogeenkoolwaterstoffen Enkelvoudige stoffen / Niet-metalen Indicatoren en testreagentia Indicatoren en testreagentia Organische stoffen / Halogeenkoolwaterstoffen Indicatoren en testreagentia pagina 69 Broomthymolblauw Broomwater Butaanzuur Butaan-1-ol Butaan-2-ol n-Butanol (zie: Butaan-1-ol) Butanon Butylalcohol (zie: Butaan-1-ol) Secundair butylalcohol (zie: Butaan-2-ol) tert-Butylalcohol Cadmiumchloride Cadmiumdichloride (zie: Cadmiumchloride) Cadmiumdinitraat (zie: Cadmiumnitraat) Cadmiumnitraat Cadmiumsulfaat Calcium Calciumacetaat Calciumacetylide (zie: Calciumcarbide) Calciumcarbide Calciumcarbonaat Calciumchloride Calciumdiacetaat (zie: Calciumacetaat) Calciumdichloride (zie: Calciumchloride) Calciumdifluoride (zie: Calciumfluoride) Calciumdihydroxide (zie: Calciumhydroxide) Calciumdihypochloriet (zie: Calciumhypochloriet) Calciumdinitraat (zie: Calciumnitraat) Calciumfluoride Chemicaliën op school – nov 2014 Indicatoren en testreagentia Enkelvoudige stoffen / Niet-metalen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Ethers, aldehyden en ketonen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Enkelvoudige stoffen / Metalen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Anorganische samengestelde stoffen / Diversen Anorganische samengestelde stoffen / Diversen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Carbonaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Basen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Ternaire halogeenverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden pagina 70 Calciumfosfaat Calciumhydroxide Calciumhypochloriet Calciumnitraat Calciumoxide Calciumsulfaat Calciumwaterstoffosfaat Calciumwaterstoforthofosfaat (zie: Calciumwaterstoffosfaat) Caprylalcohol (zie: Octaan-1-ol) Cellulose Celluloseacetaat Cerium(III)chloride Ceriumtrichloride (zie: Cerium(III)chloride) Cerussa (zie: Lood(II)carbonaat (basisch)) Chloor (zie: Dichloor) Chloorazijnzuur Chloorethaan Chloorethaanzuur (zie: Chloorazijnzuur) Chloorwater Chloroform (zie: Trichloormethaan) Chroom Chroom(III)chloride Chroom(III)nitraat Chroom(VI)oxide Chroomtrichloride (zie: Chroom(III)chloride) Chroomtrinitraat (zie: Chroom(III)nitraat) Chroomtrioxide (zie: Chroom(VI)oxide) Citroenzuur Chemicaliën op school – nov 2014 Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Fosfaten - Fosfieten Anorganische samengestelde stoffen / Basen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Ternaire halogeenverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Fosfaten - Fosfieten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Fosfaten - Fosfieten Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Suikers en derivaten Organische stoffen / Suikers en derivaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Carbonaten Enkelvoudige stoffen / Niet-metalen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Halogeenkoolwaterstoffen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Enkelvoudige stoffen / Niet-metalen Organische stoffen / Halogeenkoolwaterstoffen Enkelvoudige stoffen / Metalen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten pagina 71 Cresolrood (zie: m-Cresolrood) m-Cresolrood o-Cresolsulfonftaleïne (zie: m-Cresolrood) Cyclohexaan Cyclohexeen DCPIP (zie: Natrium-2,6-dichloorfenolindofenol) Decaandizuurchloride (zie: Sebacoylchloride) Dextrose (anhydrisch) (zie: D(+)-Glucose (anhydrisch)) Dextrose monohydraat (zie: D(+)-Glucose monohydraat) Dialuminiumtrioxide (zie: Aluminiumoxide) Dialuminiumtrisulfaat (zie: Aluminiumsulfaat) 1,6-Diaminohexaan (zie: 1,6-Hexaandiamine) Diammoniumdichromaat (zie: Ammoniumdichromaat) Diammoniumoxalaat (zie: Ammoniumoxalaat) Diammoniumperoxodisulfaat (zie: Ammoniumperoxodisulfaat) Diammoniumsulfaat (zie: Ammoniumsulfaat) Diammoniumsulfide 20% (zie: Ammoniumsulfide 20%) Diammoniumwaterstoffosfaat (zie: Ammoniumwaterstoffosfaat) Diarseenpentaoxide (zie: Arseen(V)oxide) Diarseentrioxide (zie: Arseen(III)oxide) Dibenzoylperoxide (zie: Benzoylperoxide) Dibroom Dibroom, verzadigde oplossing in water (zie: Broomwater) 1,2-Dibroomethaan 3',3"-Dibroomfenolsulfonftaleïne (zie: Broomfenolrood) 3',3"-Dibroomthymolsulfonftaleïne (zie: Broomthymolblauw) Chemicaliën op school – nov 2014 Indicatoren en testreagentia Indicatoren en testreagentia Indicatoren en testreagentia Organische stoffen / Koolwaterstoffen Organische stoffen / Koolwaterstoffen Organische stoffen / Diversen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Suikers en derivaten Organische stoffen / Suikers en derivaten Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Organische stoffen / N-verbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Diversen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfiden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Fosfaten - Fosfieten Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Organische stoffen / Diversen Enkelvoudige stoffen / Niet-metalen Enkelvoudige stoffen / Niet-metalen Organische stoffen / Halogeenkoolwaterstoffen Indicatoren en testreagentia Indicatoren en testreagentia pagina 72 Dichloor Dichloor, verzadigde oplossing in water (zie: Chloorwater) Dichloorazijnzuur 1,4-Dichloorbenzeen p-Dichloorbenzeen (zie: 1,4-Dichloorbenzeen) Dichloorethaanzuur (zie: Dichloorazijnzuur) 2,6-Dichloorfenolindofenol (natriumzout) (zie: Natrium-2,6dichloorfenolindofenol) 2,6-Dichloor-N-(4-hydroxyfenyl)-1,4-benzochinonimine (Nazout) (zie: Natrium-2,6- dichloorfenolindofenol) 2,6-Dichloorindofenol (natriumzout) (zie: Natrium-2,6dichloorfenolindofenol) Dichloormethaan Diethylamine Diethylether Diethylketon (zie: 3-Pentanon) Difenylamine Difosforpentaoxide 2,3-dihydro-2,2-dimethyl-6-[[1-naftyl-4-(fenylazo)]azo]-1Hperimidine (zie: Sudanzwart B) 1,3-Dihydroxybenzeen (zie: Resorcinol) 1,4-Dihydroxybenzeen (zie: Hydrochinon) L(+)-2,3-Dihydroxybutaandizuur (zie: L(+)-Wijnsteenzuur) 2,2-Dihydroxy-1,3-dioxohydrindeen (zie: Ninhydrine) 2,2-Dihydroxy-1,3-indaandion (zie: Ninhydrine) Diijzertrioxide (zie: IJzer(III)oxide) Diijzertrisulfaat (zie: IJzer(III)sulfaat) Dijood Dikaliumcarbonaat (zie: Kaliumcarbonaat) Chemicaliën op school – nov 2014 Enkelvoudige stoffen / Niet-metalen Enkelvoudige stoffen / Niet-metalen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Halogeenkoolwaterstoffen Organische stoffen / Halogeenkoolwaterstoffen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Diversen Organische stoffen / Diversen Organische stoffen / Diversen Organische stoffen / Halogeenkoolwaterstoffen Organische stoffen / N-verbindingen Organische stoffen / Ethers, aldehyden en ketonen Organische stoffen / Ethers, aldehyden en ketonen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Niet-metaaloxiden Indicatoren en testreagentia Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Indicatoren en testreagentia Indicatoren en testreagentia Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Enkelvoudige stoffen / Niet-metalen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Carbonaten pagina 73 Dikaliumchromaat (zie: Kaliumchromaat) Dikaliumsulfaat (zie: Kaliumsulfaat) Dikaliumsulfiet (zie: Kaliumsulfiet) Dikaliumwaterstoffosfaat (zie: Kaliumwaterstoffosfaat) Dikopercarbonaatdihydroxide (zie: Koper(II)carbonaat (basisch)) Dikoperoxide (zie: Koper(I)oxide) Dikopersulfide (zie: Koper(I)sulfide) Dikwikoxide (zie: Kwik(I)oxide) 4-Dimethylaminoazobenzeen-4'-sulfonzuur (Na-zout) (zie: Methyloranje) 3,7-bis(Dimethylamino)fenazathoniumchloride (zie: Methyleenblauw B) N,N-Dimethylaniline Dimethylbenzeen (mengsel van isomeren) (zie: Xyleen (mengsel van isomeren)) 1,2-Dimethylbenzeen (zie: o-Xyleen) 1,3-Dimethylbenzeen (zie: m-Xyleen) 1,4-Dimethylbenzeen (zie: p-Xyleen) Dimethylketon (zie: Aceton) Dinatriumcarbonaat (zie: Natriumcarbonaat) Dinatriumethyleendiaminetetraacetaat Dinatriumsulfaat (zie: Natriumsulfaat) Dinatriumsulfide (zie: Natriumsulfide) Dinatriumsulfiet (zie: Natriumsulfiet) Dinatriumtetraboraat (zie: Natriumtetraboraat) Chemicaliën op school – nov 2014 Anorganische samengestelde stoffen / Diversen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Fosfaten - Fosfieten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Carbonaten Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfiden Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Organische stoffen / Diversen Indicatoren en testreagentia Organische stoffen / N-verbindingen Organische stoffen / Koolwaterstoffen Organische stoffen / Koolwaterstoffen Organische stoffen / Koolwaterstoffen Organische stoffen / Koolwaterstoffen Organische stoffen / Ethers, aldehyden en ketonen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Carbonaten Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfiden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Diversen pagina 74 Dinatriumthiosulfaat (zie: Natriumthiosulfaat) Dinatriumwaterstofarsenaat Dinatriumwaterstoffosfaat (zie: Natriumwaterstoffosfaat) 1,3-Dinitrobenzeen m-Dinitrobenzeen (zie: 1,3-Dinitrobenzeen) Diwaterstofsulfaat (zie: Zwavelzuur) Dizilveroxide (zie: Zilveroxide) EDTA (di-Natriumzout) (zie: Dinatriumethyleendiaminetetraacetaat) Eriochroomzwart T 1,2-Ethaandiol (zie Ethaan-1,2-diol Ethaan-1,2-diol Ethaandizuur (zie: Oxaalzuur) Ethaanzuur (zie: Azijnzuur) Ethaanzuuramide (zie: Aceetamide) Ethanal (zie: Aceetaldehyd) Ethanol Ethanol (gedenatureerd met 1% ethylmethylketon) Ethanol (gedenatureerd met 5% methanol) Ethanol (gedenatureerd met diethylether) Ethanoylamide (zie: Aceetamide) Ethanoylchloride (zie: Acetylchloride) Ether (zie: Diethylether) Ethoxyethaan (zie: Diethylether) Ethylacetaat Ethylalcohol (zie: Ethanol) Ethylalcohol (gedenatureerd met 1% ethylmethylketon) (zie: Ethanol (gedenatureerd met 1% ethylmethylketon)) Chemicaliën op school – nov 2014 Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Diversen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Fosfaten - Fosfieten Organische stoffen / N-verbindingen Organische stoffen / N-verbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zuren Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Diversen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Ethers, aldehyden en ketonen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Ethers, aldehyden en ketonen Organische stoffen / Ethers, aldehyden en ketonen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen pagina 75 Ethylalcohol (gedenatureerd met diethylether) (zie: Ethanol (gedenatureerd met diethylether)) Ethylalcohol (gedenatureerd methanol) (zie: Ethanol (gedenatureerd met 5% methanol)) Ethylamine N-ethylaminoethaan (zie: Diethylamine) Ethylbromide (zie: Broomethaan) Ethylchloride (zie: Chloorethaan) Ethyleendiaminetetraazijnzuur (di-Natriumzout) (zie: Dinatriumethyleendiaminetetraacetaat) Ethyleendinitrilotetraazijnzuur (di-Natriumzout) (zie: Dinatriumethyleendiaminetetraacetaat) Ethyleenglycol (zie: Ethaan-1,2-diol) Ethyleentrichloride (zie: Trichlooretheen) Ethylethanoaat (zie: Ethylacetaat) Ethylmethylketon (zie: Butanon) Fehling's reagens A Fehling's reagens B Fehling's reagens I (zie: Fehling's reagens A) Fehling's reagens II (zie: Fehling's reagens B) 1,10-Fenantroline ortho-Fenantroline (zie: 1,10-Fenantroline) 1,10-Fenantrolineijzer(II)sulfaat (0,025 mol/l) (zie: Ferroïne (0,025 mol/l)) Feno-1,3-diol (zie: Resorcinol) Fenol Fenolftaleïne Fenolrood Fenolsulfonftaleïne (zie: Fenolrood) N-Fenylalanine (zie: Difenylamine) Chemicaliën op school – nov 2014 Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / N-verbindingen Organische stoffen / N-verbindingen Organische stoffen / Halogeenkoolwaterstoffen Organische stoffen / Halogeenkoolwaterstoffen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Halogeenkoolwaterstoffen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Ethers, aldehyden en ketonen Indicatoren en testreagentia Indicatoren en testreagentia Indicatoren en testreagentia Indicatoren en testreagentia Indicatoren en testreagentia Indicatoren en testreagentia Indicatoren en testreagentia Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Indicatoren en testreagentia Indicatoren en testreagentia Indicatoren en testreagentia Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten pagina 76 1-[4-(Fenylazo)fenylazo]-2-naftol (zie: Sudan III) Ferroïne (0,025 mol/l) Fluoresceïne Formaldehyde Formol (zie: Formaldehyde) Fosfor (geel) (zie: Fosfor (wit)) Fosfor (rood) Fosfor (wit) Fosfor(III)chloride (zie: Fosfortrichloride) Fosfor(V)oxide (zie: Difosforpentaoxide) Fosforpentaoxide (zie: Difosforpentoxide) Fosfortrichloride Fosforzuur D(-)-Fructopyrannose (zie: D(-)-Fructose) D(-)-Fructose Ftaalzuuranhydride beta-D-Galactopyranosyl-(1->4)-D-glucose (zie: D-(+)-Lactose) 4-O-beta-D-Galactopyranosyl-D-glucose (zie: D-(+)-Lactose) D(+)-Galactose Gallotannine (zie: Tannine) Geel bloedloogzout (zie: Kaliumhexacyanoferraat(II)) alfa-D-Glucopyranosyl-(1->2)-beta-D-fructofuranoside (zie: D(+)-Sacharose) 2-O-alfa-D-Glucopyranosyl-beta-D-fructofuranoside (zie: D(+)-Sacharose) alfa-D-Glucopyranosyl-(1->4)-D-glucose (zie: D-(+)-Maltose) 4-O-alfa-D-Glucopyranosyl-D-glucose (zie: D-(+)-Maltose) D(+)-Glucose (anhydrisch) D(+)-Glucose monohydraat Chemicaliën op school – nov 2014 Indicatoren en testreagentia Indicatoren en testreagentia Indicatoren en testreagentia Organische stoffen / Ethers, aldehyden en ketonen Organische stoffen / Ethers, aldehyden en ketonen Enkelvoudige stoffen / Niet-metalen Enkelvoudige stoffen / Niet-metalen Enkelvoudige stoffen / Niet-metalen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Niet-metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Niet-metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zuren Organische stoffen / Suikers en derivaten Organische stoffen / Suikers en derivaten Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Suikers en derivaten Organische stoffen / Suikers en derivaten Organische stoffen / Suikers en derivaten Organische stoffen / Diversen Anorganische samengestelde stoffen / Diversen Organische stoffen / Suikers en derivaten Organische stoffen / Suikers en derivaten Organische stoffen / Suikers en derivaten Organische stoffen / Suikers en derivaten Organische stoffen / Suikers en derivaten Organische stoffen / Suikers en derivaten pagina 77 Glycerine (zie: Glycerol) Glycerol Glycol (zie: Ethaan-1,2-diol) Hartshorn zout (zie: Ammoniumcarbonaat (equimolair mengsel ammoniumbicarbonaat en ammoniumcarbamaat)) Helianthine (zie: Methyloranje) Heptaan (zie: n-Heptaan) n-Heptaan Hexaan (zie: n-Hexaan) n-Hexaan 1,6-Hexaandiamine Hexamethyleendiamine (zie: 1,6-Hexaandiamine) Hexammoniumheptamolybdaat (zie: Ammoniummolybdaat) Hex-1-een Hydrochinon 2-Hydroxybenzaldehyd (zie: Salicylaldehyd) Hydroxybenzeen (zie: Fenol) 2-Hydroxybenzoëzuur (zie: Salicylzuur) tris(2-Hydroxyethyl)amine (zie: Triethanolamine) 2-Hydroxy-1-(1-hydroxy-2-naftylazo)-6-nitronaftaleen-4sulfonzuur (Na-zout) (zie: Eriochroomzwart T) 2-Hydroxynaftaleen (zie: 2-Naftol) 2-Hydroxy-1,2,3-propaantricarbonzuur (zie: Citroenzuur) 2-Hydroxypropaanzuur (zie: Melkzuur) IJzer (geen poeder) IJzer (poeder) IJzeraluin (zie: IJzer(III)ammoniumsulfaat) IJzer(II)ammoniumsulfaat (zie: Mohr's zout) Chemicaliën op school – nov 2014 Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Carbonaten Organische stoffen / Diversen Organische stoffen / Koolwaterstoffen Organische stoffen / Koolwaterstoffen Organische stoffen / Koolwaterstoffen Organische stoffen / Koolwaterstoffen Organische stoffen / N-verbindingen Organische stoffen / N-verbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Diversen Organische stoffen / Koolwaterstoffen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Ethers, aldehyden en ketonen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Diversen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Enkelvoudige stoffen / Metalen Enkelvoudige stoffen / Metalen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen pagina 78 IJzer(III)ammoniumsulfaat IJzer(III)chloride IJzer(II)chloride IJzerdichloride (zie: IJzer(II)chloride) IJzer(III)nitraat IJzer(III)oxide IJzer(II)sulfaat IJzer(III)sulfaat IJzer(II)sulfide IJzertrichloride (zie: IJzer(III)chloride) IJzertrinitraat (zie: IJzer(III)nitraat) Indaan-1,2,3-trionhydraat (zie: Ninhydrine) Isoamylacetaat Isopentylacetaat (zie: Isoamylacetaat) Javel (zie: Natriumhypochlorietoplossing) Jodium (zie: Dijood) Jodoform (zie: Trijoodmethaan) Jood (zie: Dijood) Joodmethaan (zie: Methyljodide) Kalium Kaliumaluin (zie: Aluminiumkaliumsulfaat) Kaliumaluminiumsulfaat (zie: Aluminiumkaliumsulfaat) Kaliumbicarbonaat (zie: Kaliumwaterstofcarbonaat) Kaliumbichromaat (zie: Kaliumdichromaat) Kaliumbifosfaat (zie: Kaliumdiwaterstoffosfaat) Chemicaliën op school – nov 2014 Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfiden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Indicatoren en testreagentia Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Ternaire halogeenverbindingen Enkelvoudige stoffen / Niet-metalen Organische stoffen / Halogeenkoolwaterstoffen Enkelvoudige stoffen / Niet-metalen Organische stoffen / Halogeenkoolwaterstoffen Enkelvoudige stoffen / Metalen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Carbonaten Anorganische samengestelde stoffen / Diversen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Fosfaten - Fosfieten pagina 79 Kaliumbisulfaat (zie: Kaliumwaterstofsulfaat) Kaliumbromaat Kaliumbromide Kaliumcarbonaat Kaliumchloraat Kaliumchloride Kaliumchromaat Kaliumdichromaat Kaliumdisulfiet (zie: Kaliumpyrosulfiet) Kaliumdiwaterstoffosfaat Kaliumferricyanaat (zie: Kaliumhexacyanoferraat (III)) Kaliumferricyanide (zie: Kaliumhexacyanoferraat (III)) Kaliumferrocyanaat (zie: Kaliumhexacyanoferraat(II)) Kaliumferrocyanide (zie: Kaliumhexacyanoferraat(II)) Kaliumfluoride Kaliumfosfaat Kaliumhexacyanoferraat(II) Kaliumhexacyanoferraat (III) Kaliumhydroxide Kaliumjodaat Kaliumjodide Kaliummetabisulfiet (zie: Kaliumpyrosulfiet) Kaliummetaperjodaat (zie: Kaliumperjodaat) Kaliumnatriumtartraat Kaliumnitraat Kaliumperchloraat Chemicaliën op school – nov 2014 Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Ternaire halogeenverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Carbonaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Ternaire halogeenverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Diversen Anorganische samengestelde stoffen / Diversen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Fosfaten - Fosfieten Anorganische samengestelde stoffen / Diversen Anorganische samengestelde stoffen / Diversen Anorganische samengestelde stoffen / Diversen Anorganische samengestelde stoffen / Diversen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Fosfaten - Fosfieten Anorganische samengestelde stoffen / Diversen Anorganische samengestelde stoffen / Diversen Anorganische samengestelde stoffen / Basen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Ternaire halogeenverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Ternaire halogeenverbindingen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Ternaire halogeenverbindingen pagina 80 Kaliumperjodaat Kaliumpermanganaat Kaliumperoxodisulfaat Kaliumpersulfaat (zie: Kaliumperoxodisulfaat) Kaliumpyrosulfiet Kaliumrhodanide (zie: Kaliumthiocyanaat) Kaliumsulfaat Kaliumsulfiet Kaliumsulfocyanide (zie: Kaliumthiocyanaat) Kaliumthiocyanaat Kaliumwaterstofcarbonaat Kaliumwaterstoffosfaat Kaliumwaterstofsulfaat Kalomel (zie: Kwik(I)chloride) Kiezelgel (zie: Silicagel (amorf)) Kobalt(II)chloride Kobaltdichloride (zie: Kobalt(II)chloride) Kobaltdinitraat (zie: Kobalt(II)nitraat) Kobalt(II)nitraat Kobalt(II)sulfaat Koolstof (zie: Actieve kool) Koolstofdisulfide Koolstoftetrachloride (zie: Tetrachloormethaan) Chemicaliën op school – nov 2014 Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Ternaire halogeenverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Diversen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Diversen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Diversen Anorganische samengestelde stoffen / Diversen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Carbonaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Fosfaten - Fosfieten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Niet-metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Enkelvoudige stoffen / Niet-metalen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfiden Organische stoffen / Halogeenkoolwaterstoffen pagina 81 Koper Koper(II)carbonaat (basisch) Koper(I)chloratum (zie: Koper(I)chloride) Koper(I)chloride Koper(II)chloride Koperdichloride (zie: Koper(II)chloride) Koperdinitraat (zie: Koper(II)nitraat) Koper(II)hydroxycarbonaat (zie: Koper(II)carbonaat (basisch)) Koper(II)nitraat Koper(I)oxide Koper(II)oxide Koper(II)sulfaat Koper(I)sulfide Koper(II)sulfide Kwik Kwik(I)chloride Kwik(II)chloride Kwikdichloride (zie: Kwik(II)chloride) Kwikdijodide (zie: Kwik(II)jodide) Kwikdinitraat (zie: Kwik(II)nitraat) Kwik(II)jodide Kwik(I)nitraat Kwik(II)nitraat Kwik(I)oxide Kwik(II)oxide Kwik(II)sulfaat D-(+)-Lactose monohydraat Chemicaliën op school – nov 2014 Enkelvoudige stoffen / Metalen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Carbonaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Carbonaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfiden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfiden Enkelvoudige stoffen / Metalen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Organische stoffen / Suikers en derivaten pagina 82 Lakmoes Levulose (zie: D(-)-Fructose) Lithium Lithiumchloride Lithiumnitraat Lood (poeder) Lood (stukken, massief) Lood(II)acetaat Lood(II)bromide Lood(II)carbonaat Lood(II)carbonaat (basisch) Lood(II)chloride Looddiacetaat (zie: Lood(II)acetaat) Looddibromide (zie: Lood(II)bromide) Looddichloride (zie: Lood(II)chloride) Looddijodide (zie: Lood(II)jodide) Looddinitraat (zie: Lood(II)nitraat) Looddioxide (zie: Lood(IV)oxide) Lood(II)hydroxidecarbonaat (zie: Lood(II)carbonaat (basisch)) Lood(II)jodide Loodmenie (zie: Lood(II,IV)oxide) Lood(II)nitraat Lood(II)oxide Lood(II,IV)oxide Lood(IV)oxide Lood(II)sulfaat Lood(II)sulfide Loodsuperoxide (zie: Lood(IV)oxide) Chemicaliën op school – nov 2014 Indicatoren en testreagentia Organische stoffen / Suikers en derivaten Enkelvoudige stoffen / Metalen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Enkelvoudige stoffen / Metalen Enkelvoudige stoffen / Metalen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Carbonaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Carbonaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Carbonaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfiden Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden pagina 83 Looizuur (zie: Tannine) Lugol Luminol (zie: 3-Aminoftaalhydrazide) Magnesium (uitgezonderd niet-gestabiliseerd poeder) Magnesiumcarbonaat (basisch) Magnesiumcarbonaathydroxide (zie: Magnesiumcarbonaat (basisch)) Magnesiumchloride Magnesiumdichloride (zie: Magnesiumchloride) Magnesiumdinitraat (zie: Magnesiumnitraat) Magnesiumhydroxidecarbonaat (zie: Magnesiumcarbonaat (basisch)) Magnesiumhydroxycarbonaat (zie: Magnesiumcarbonaat (basisch)) Magnesiumnitraat Magnesiumoxide Magnesiumsulfaat Maleïnezuuranhydride Malonzuur D-(+)-Maltose monohydraat Mangaan (poeder) Mangaan(II)chloride Mangaandichloride (zie: Mangaan(II)chloride) Mangaandinitraat (zie: Mangaan(II)nitraat) Mangaandioxide (zie: Mangaan(IV)oxide) Mangaan(II)nitraat Mangaan(IV)oxide Mangaan(II)oxide Mangaanperoxide (zie: Mangaan(IV)oxide) Chemicaliën op school – nov 2014 Organische stoffen / Diversen Indicatoren en testreagentia Organische stoffen / N-verbindingen Enkelvoudige stoffen / Metalen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Carbonaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Carbonaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Carbonaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Carbonaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Suikers en derivaten Enkelvoudige stoffen / Metalen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden pagina 84 Mangaan(II)sulfaat MEK (zie: Butanon) Melksuiker (zie: D-(+)-Lactose monohydraat) Melkzuur Methaanzuur (zie: Mierenzuur) Methanal (zie: Formaldehyde) Methanol Methylalcohol (zie: Methanol) 2-Methylaniline (zie: o-Toluïdine) Methylbenzeen (zie: Tolueen) 3-Methylbutylacetaat (zie: Isoamylacetaat) Methyleenblauw B Methyleenchloride (zie: Dichloormethaan) Methylethylketon (zie: Butanon) Methyljodide Methylmethacrylaat Methyl 2-methylpropenoaat (zie: Methylmethacrylaat) Methyloranje 2-Methylpropaan-2-ol (zie: tert-Butylalcohol) Methylthioniniumchloride (zie: Methyleenblauw B) 2-Methyltolueen (zie: o-Xyleen) Mierenzuur Mohr's zout Monochloorazijnzuur (zie: Chloorazijnzuur) Naftaleen 2-Naftol beta-Naftol (zie: 2-Naftol) Chemicaliën op school – nov 2014 Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Organische stoffen / Ethers, aldehyden en ketonen Organische stoffen / Suikers en derivaten Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Ethers, aldehyden en ketonen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / N-verbindingen Organische stoffen / Koolwaterstoffen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Indicatoren en testreagentia Organische stoffen / Halogeenkoolwaterstoffen Organische stoffen / Ethers, aldehyden en ketonen Organische stoffen / Halogeenkoolwaterstoffen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Diversen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Indicatoren en testreagentia Organische stoffen / Koolwaterstoffen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Koolwaterstoffen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen pagina 85 Natrium Natriumacetaat Natriumbicarbonaat (zie: Natriumwaterstofcarbonaat) Natriumbifosfaat (zie: Natriumdiwaterstoffosfaat) Natriumbisulfaat (zie: Natriumwaterstofsulfaat) Natriumbisulfiet (zie: Natriumwaterstofsulfiet) Natriumbromaat Natriumbromide Natriumcarbonaat Natriumchloraat Natriumchloride Natriumcitraat Natrium-2,6-dichloorfenolindofenol Natrium-4-(dimethylamino)azobenzeen-4'-sulfonaat (zie: Methyloranje) Natriumdisulfiet (zie: Natriumpyrosulfiet) Natriumdithioniet Natriumdiwaterstoffosfaat Natriumfluoride Natriumformiaat Natriumfosfaat Natriumhydrosulfiet (zie: Natriumdithioniet) Natriumhydroxide Natriumhypochlorietoplossing Natriumjodaat Chemicaliën op school – nov 2014 Enkelvoudige stoffen / Metalen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Carbonaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Fosfaten - Fosfieten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Ternaire halogeenverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Carbonaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Ternaire halogeenverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Diversen Organische stoffen / Diversen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Fosfaten - Fosfieten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Fosfaten - Fosfieten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Basen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Ternaire halogeenverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Ternaire halogeenverbindingen pagina 86 Natriumjodide Natriumkaliumtartraat (zie: Kaliumnatriumtartraat) Natriummetabisulfiet (zie: Natriumpyrosulfiet) Natriummethanoaat (zie: Natriumformiaat) Natriumnitraat Natriumnitriet Natriumperoxide Natriumpyrosulfiet Natriumsilicaat Natriumsulfaat Natriumsulfide Natriumsulfiet Natriumsuperoxide (zie: Natriumperoxide) Natriumtetraboraat Natriumthiosulfaat Natriumwaterstofcarbonaat Natriumwaterstoffosfaat Natriumwaterstofsulfaat Natriumwaterstofsulfiet Nesslerreagens Neutraalrood Nikkel(II)chloride Nikkeldichloride (zie: Nikkel(II)chloride) Chemicaliën op school – nov 2014 Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Diversen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfiden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Diversen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Carbonaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Fosfaten - Fosfieten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Indicatoren en testreagentia Indicatoren en testreagentia Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden pagina 87 Nikkeldinitraat (zie: Nikkel(II)nitraat) Nikkel(II)nitraat Nikkel(II)sulfaat Ninhydrine Nitrobenzeen Octaan-1-ol 1-Octanol (zie: Octaan-1-ol) Octadecaanzuur (zie: Stearinezuur) cis-9-Octadeceenzuur (zie: Oliezuur) n-Octanol (zie: Octaan-1-ol) n-Octylalcohol (zie: Octaan-1-ol) Oliezuur Orthofosforzuur (zie: Fosforzuur) Oxaalzuur Paraffine (vast) Paraffine (vloeibaar) Paraldehyd PEG (zie: Polyethyleenglycol) Pentaan (zie: n-Pentaan) n-Pentaan Pentaanzuur Pentaan-1-ol (zie: n-Pentanol) n-Pentanol Pentaan-3-on n-Pentylacetaat (zie: Amylacetaat) Pentylalcohol (zie: n-Pentanol) Perchloorzuur (zie: Waterstofperchloraat) Petroleum (ruw) Chemicaliën op school – nov 2014 Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Indicatoren en testreagentia Organische stoffen / N-verbindingen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Anorganische samengestelde stoffen / Zuren Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Koolwaterstoffen Organische stoffen / Koolwaterstoffen Organische stoffen / Ethers, aldehyden en ketonen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Koolwaterstoffen Organische stoffen / Koolwaterstoffen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Ethers, aldehyden en ketonen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Anorganische samengestelde stoffen / Zuren Organische stoffen / Koolwaterstoffen pagina 88 Petroleumbenzine Petroleumether (zie: Petroleumbenzine) Picrinezuur (<30% water) Picrinezuur (>= 30% water) Plaaster (zie: Calciumsulfaat) Polyethyleenglycol Potas (zie: Kaliumcarbonaat) Propaandizuur (zie: Malonzuur) Propaan-1,2,3-triol (zie: Glycerol) Propaanzuur Propanon (zie: Aceton) Propionzuur (zie: Propaanzuur) Pyrogallol Pyrogallolzuur (zie: Pyrogallol) Resorcinol Rochellezout (zie: Kaliumnatriumtartraat) Rood bloedloogzout (zie: Kaliumhexacyanoferraat (III)) D-(+)-Sacharose Salicylaldehyde Salicylzuur Salmiakzout (zie: Ammoniumchloride) Salpeterzuur Schiff's reagens Sebacoylchloride Sebacoyldichloride (zie: Sebacoylchloride) Seignettezout (zie: Kaliumnatriumtartraat) Silicagel (amorf) Silicium (korrels of stukken) Chemicaliën op school – nov 2014 Organische stoffen / Koolwaterstoffen Organische stoffen / Koolwaterstoffen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Carbonaten Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Ethers, aldehyden en ketonen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Anorganische samengestelde stoffen / Diversen Organische stoffen / Suikers en derivaten Organische stoffen / Ethers, aldehyden en ketonen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zuren Indicatoren en testreagentia Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Niet-metaaloxiden Enkelvoudige stoffen / Niet-metalen pagina 89 Siliciumdioxide (amorf) (zie: Silicagel (amorf)) Stearinezuur Strontiumdinitraat (zie: Strontiumnitraat) Strontiumnitraat D-(+)-Sucrose (zie: D-(+)-Sacharose) Sudan III Sudanzwart B Suiker (zie: D-(+)-Sacharose) Sulfanilzuur Tannine Tanninezuur (zie: Tannine) TEA (zie: Triethanolamine) Tetra (zie: Tetrachloormethaan) 3',3",5',5"-Tetrabroom-m-cresolsulfonftaleïne (zie: Broomcresolgroen) Tetrachloorkoolstof (zie: Tetrachloormethaan) Tetrachloormethaan Tetrafosfor (zie: Fosfor (wit)) Thioaceetamide Thymolblauw Thymolsulfonftaleïne (zie: Thymolblauw) Tin Tin(II)chloride Tindichloride (zie: Tin(II)chloride) Tindioxide (zie: Tin(IV)oxide) Tin(IV)oxide Titriplex® III (zie: Dinatriumethyleendiaminetetraacetaat) Tolueen o-Toluïdine Chemicaliën op school – nov 2014 Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Niet-metaaloxiden Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Organische stoffen / Suikers en derivaten Indicatoren en testreagentia Indicatoren en testreagentia Organische stoffen / Suikers en derivaten Organische stoffen / Diversen Organische stoffen / Diversen Organische stoffen / Diversen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Halogeenkoolwaterstoffen Indicatoren en testreagentia Organische stoffen / Halogeenkoolwaterstoffen Organische stoffen / Halogeenkoolwaterstoffen Enkelvoudige stoffen / Niet-metalen Organische stoffen / N-verbindingen Indicatoren en testreagentia Indicatoren en testreagentia Enkelvoudige stoffen / Metalen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Koolwaterstoffen Organische stoffen / N-verbindingen pagina 90 Toluyleenrood (zie: Neutraalrood) Tribroommethaan Tricalciumdifosfaat (zie: Calciumfosfaat) Trichloorazijnzuur 1,1,1-Trichloorethaan 1,1,2-Trichloorethaan Trichloorethaanzuur (zie: Trichloorazijnzuur) Trichlooretheen Trichloorethyleen (zie: Trichlooretheen) Trichloormethaan Triethanolamine 1,2,3-Trihydroxybenzeen (zie: Pyrogallol) 2,2',2"-Trihydroxytriethylamine (zie: Triethanolamine) Trijoodmethaan Trikaliumfosfaat (zie: Kaliumfosfaat) Triloodtetroxide (zie: Lood(II,IV)oxide) Trimethylcarbinol (zie: tert-Butylalcohol) 2,4,6-Trimethyl-1,3,5-trioxaan (zie: Paraldehyd) Trinatriumcitraat (zie: Natriumcitraat) Trinatriumfosfaat (zie: Natriumfosfaat) 2,4,6-Trinitrofenol (<30% water) (zie: Picrinezuur (<30% water)) 2,4,6-Trinitrofenol (>= 30% water) (zie: Picrinezuur (>= 30% water)) tris-(1,10-Fenantroline)ijzer(II)sulfaat (0,025 mol/l) (zie: Ferroïne (0,025 mol/l)) Triwaterstofboraat (zie: Boorzuur) Triwaterstoffosfaat (zie: Fosforzuur) Universeelindicator oplossing (isopropylalcohol) Chemicaliën op school – nov 2014 Indicatoren en testreagentia Organische stoffen / Halogeenkoolwaterstoffen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Fosfaten - Fosfieten Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Halogeenkoolwaterstoffen Organische stoffen / Halogeenkoolwaterstoffen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Halogeenkoolwaterstoffen Organische stoffen / Halogeenkoolwaterstoffen Organische stoffen / Halogeenkoolwaterstoffen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Halogeenkoolwaterstoffen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Fosfaten - Fosfieten Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Ethers, aldehyden en ketonen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Fosfaten - Fosfieten Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Organische stoffen / Alcoholen en fenolen Indicatoren en testreagentia Anorganische samengestelde stoffen / Zuren Anorganische samengestelde stoffen / Zuren Indicatoren en testreagentia pagina 91 Ureum Valeriaanzuur (zie: Pentaanzuur) Vitamine C (zie: L-(+)-Ascorbinezuur) Wasbenzine (zie: Benzine (< 0,1 % benzeen)) Waterglas (zie: Natriumsilicaat) Waterstofacetaat (zie: Azijnzuur) Waterstofboraat (zie: Boorzuur) Waterstofbromide (oplossing) Waterstofchloride (oplossing) (zie: Zoutzuur) Waterstoffosfaat (zie: Fosforzuur) Waterstofnitraat (zie: Salpeterzuur) Waterstofperchloraat Waterstofperoxide Waterstofsulfaat (zie: Zwavelzuur) White spirit (<0,1% benzeen) (R,R)-Wijnsteenzuur (zie: L(+)-Wijnsteenzuur) L(+)-Wijnsteenzuur Xyleen (mengsel van isomeren) m-Xyleen o-Xyleen p-Xyleen Zetmeel (onoplosbaar) Zetmeel (oplosbaar) Zilvernitraat Zilveroxide Zink (korrels of stukken) Zink (poeder - gestabiliseerd) Zinkbromide Zinkcarbonaat Chemicaliën op school – nov 2014 Organische stoffen / N-verbindingen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Diversen Organische stoffen / Koolwaterstoffen Anorganische samengestelde stoffen / Diversen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Anorganische samengestelde stoffen / Zuren Anorganische samengestelde stoffen / Zuren Anorganische samengestelde stoffen / Zuren Anorganische samengestelde stoffen / Zuren Anorganische samengestelde stoffen / Zuren Anorganische samengestelde stoffen / Zuren Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Niet-metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Zuren Organische stoffen / Koolwaterstoffen Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Carbonzuren en derivaten Organische stoffen / Koolwaterstoffen Organische stoffen / Koolwaterstoffen Organische stoffen / Koolwaterstoffen Organische stoffen / Koolwaterstoffen Organische stoffen / Suikers en derivaten Organische stoffen / Suikers en derivaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Enkelvoudige stoffen / Metalen Enkelvoudige stoffen / Metalen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Carbonaten pagina 92 Zinkchloride Zinkdibromide (zie: Zinkbromide) Zinkdichloride (zie: Zinkchloride) Zinkdijodide (zie: Zinkjodide) Zinkdinitraat (zie: Zinknitraat) Zinkhydroxidecarbonaat (zie: Zinkcarbonaat) Zinkjodide Zinknitraat Zinkoxide Zinksulfaat Zinksulfide Zinkwit (zie: Zinkoxide) Zoutzuur Zwavel Zwaveldioxide Zwavelzuur Chemicaliën op school – nov 2014 Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Carbonaten Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Halogeniden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Nitraten - Nitrieten Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfaten en andere zwaveloxyverbindingen Anorganische samengestelde stoffen / Zouten / Sulfiden Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Zuren Enkelvoudige stoffen / Niet-metalen Anorganische samengestelde stoffen / Oxiden / Niet-metaaloxiden Anorganische samengestelde stoffen / Zuren pagina 93 10 Aanbevelingslijst met stoffen en bijbehorende codes 10.1 Legenda D: demonstratieproeven, uitgevoerd door de leerkracht. L: leerlingenproeven in richtingen waarin chemie niet als een hoofdvak kan beschouwd worden. LT: leerlingenproeven waarin chemie een hoofdvak is (Techniek-Wetenschappen, Chemie, Biotechnische wetenschappen, …). 1, 2, 3, - : de cijfercodes in de kolommen L en, LT geven de laagste graad aan waarvoor de stof positief geadviseerd wordt (L2 betekent dat geadviseerd wordt de stof pas te gebruiken vanaf de 2de graad voor leerlingenproeven in richtingen waarin chemie niet als een hoofdvak kan beschouwd worden). Een ‘-‘ betekent dat de stof een negatief advies krijgt voor de betreffende kolom. +: de stof wordt positief geadviseerd voor demonstratieproeven: een ‘-‘ in deze kolom betekent dat de stof een negatief advies krijgt. GVS en H- en P-codes: zie pagina 137. SW: Signaalwoord (Gevaar (Gvr) of Waarschuwing (Wng)). WGK: watergevarenklasse (zie pagina 29 voor meer informatie hierover). O: Opmerking (zie lijst van opmerkingen op pagina 130) De lijst met opmerkingen waarnaar verwezen wordt in de laatste kolom wordt achteraan de lijst met adviezen afgedrukt. 10.2 Enkelvoudige stoffen 10.2.1 Metalen Naam Aluminium (geen poeder) Aluminium (poeder, gestabiliseerd) Arseen Calcium Chroom IJzer (geen poeder) IJzer (poeder) Chemicaliën op school – nov 2014 Formule Al Al As Ca Cr Fe Fe D + + + + + + L LT SW GVS 1 1 3 3 Gvr GHS02 - - Gvr GHS06-GHS09 3 2 Gvr GHS02 1 1 1 1 1 1 Wng GHS02 H-codes P-codes 261-228 331-301-410 261 210-402+404 273-304+340 402+404 228 WGK 0 0 3 1 0 0 0 O 3 1 2 3 pagina 94 Naam Formule D L LT SW GVS H-codes Kalium K + - - 260-314-EUH014 Koper Cu + 1 1 Gvr GHS02-GHS05 Kwik Hg + - - GHS06-GHS08Gvr 360D-330-372-410 GHS09 Lithium Li + 3 2 Gvr GHS02-GHS05 Lood (poeder) Pb - - - Gvr Lood (stukken, massief) Magnesium (uitgezonderd nietgestabiliseerd poeder) Mangaan (poeder) Pb + 1 1 Mg + 2 2 Mn + 1 Natrium Na + Tin Zink (korrels of stukken) Zink (poeder - gestabiliseerd) Sn Zn Zn + + + 260-314-EUH014 GHS08-GHS07- 360Df-302-332-373GHS09 410 Gvr GHS02 P-codes 280-301+330+331305+351+338-402+404 WGK O 2 4 0 3 5 201-273-304+340 3 280-301+330+331305+351+338-402+404 2 201-273-308+313 0 25 0 6-25 228-261-252 210-402+404 0 1 Wng GHS02 228 0 - 3 260-314-EUH014 260 280-301+330+331305+351+338 1 1 2 1 1 2 Wng GHS09 Gvr GHS02-GHS05 410 273 1 7 0 0 2 3 3 10.2.2 Niet-metalen Naam Actieve kool Formule C D L LT SW + 1 1 GVS H-codes Dibroom Br2 + - - Gvr GHS06-GHS05330-314-400 GHS09 Broomwater (verzadigd: 4,2 g/100ml) Br2 + 2 2 Gvr GHS05-GHS07 Chemicaliën op school – nov 2014 315-318-332 P-codes 273-280-304+340305+351+338-403+233 280-304+340305+351+338 WGK O 0 2 27 2 30 pagina 95 Naam Formule D L LT SW GVS H-codes Cl2 + - - Gvr GHS06-GHS09 331-319-335-315-400 Cl2 + 2 2 Wng GHS07-GHS09 335-400 261-273-312 2 I2 P + + 2 3 332-312-400 228-412 P4 + - 261-273-302+352 210-273 222-422-301+310-280405-273 1 2 Fosfor (wit) Silicium (korrels of stukken) Zwavel Si S + + 1 1 2 Wng GHS07-GHS09 3 Gvr GHS02 GHS02-GHS06- Gvr GHS05-GHS09 1 1 Wng GHS07 Dichloor Chloorwater (verzadigd: 0,73 g/100ml) Dijood Fosfor (rood) 250-330-300-314-400 315 P-codes 261-273-280305+351+338-312 WGK O 2 29 8 2 2 302+352 3 10.3 Anorganische samengestelde stoffen 10.3.1 Oxiden Metaaloxiden Naam Aluminiumoxide Formule Al2O3 Arseen(III)oxide As2O3 Arseen(V)oxide As2O5 Bariumoxide BaO + 2 2 Gvr GHS05-GHS06 301-314-332 Calciumoxide CaO + 3 3 Gvr GHS05 318 Chemicaliën op school – nov 2014 D L LT SW GVS H-codes + 1 1 GHS06-GHS08- - - Gvr 350-300-314-410 GHS05-GHS09 GHS06-GHS08- - - Gvr 350-331-301-410 GHS09 P-codes 260 201-264-273-280305+351+338-310 201-261-273-301+310311-501 280-301+310305+351+338-310 280-305+351+338 WGK 0 O 3 3 1 10 1 33-11 pagina 96 Naam Formule D H-codes 271-350-340-361f-330311-301-372-314-334317-410 315-319-335 302-410 302-410 + + L LT SW GVS GHS03-GHS06- - Gvr GHS08-GHS05GHS09 1 1 Wng GHS07 2 2 Wng GHS07-GHS09 2 2 Wng GHS07-GHS09 GHS06-GHS08- - Gvr GHS09 GHS06-GHS08- - Gvr GHS09 GHS08-GHS07- 3 Gvr GHS09 GHS08-GHS07- 3 Gvr GHS09 GHS08-GHS07- 3 Gvr GHS09 1 1 2 2 Wng GHS07 Chroom(VI)oxide CrO3 - IJzer(III)oxide Koper(I)oxide Koper(II)oxide Fe2O3 Cu2O CuO + + + Kwik(I)oxide Hg2O - Kwik(II)oxide HgO - Lood(II)oxide PbO + Lood(II,IV)oxide Pb3O4 + Lood(IV)oxide PbO2 + Magnesiumoxide Mangaan(IV)oxide MgO MnO2 Mangaan(II)oxide MnO + 2 2 Gvr GHS06 311-315-319-335 Natriumperoxide Na2O2 + - - Gvr GHS03-GHS05 271-314 Tin(IV)oxide SnO2 + 1 1 Zilveroxide Ag2O + 2 2 Zinkoxide ZnO + 2 2 Wng GHS09 Chemicaliën op school – nov 2014 330-310-300-373-410 330-310-300-373-410 P-codes WGK 201-273-280301+330+331-304+3403 305+351+338 261-305+351+338 0 273-301+312 1 273-301+312 1 273-280-301+3103 304+340 273-280-301+3103 304+340 O 26 360Df-332-302-373-410 201-273-308+313-314 2 6 360Df-332-302-373-410 201-273-308+313-314 2 6 360Df-332-302-373-410 201-273-308+313-314 2 6 260 312 261-280-305+351+338312 210-280-301+330+331305+351+338 1 1 332-302 0 1 0 Gvr GHS03-GHS05 272-314-EUH044 410 210-301+330+331305+351+338 273 2 2 pagina 97 Niet-metaaloxiden Naam Formule D L LT SW GVS H-codes Difosforpentaoxide P2O5 + - - 314 Silicagel Waterstofperoxide (8%=<conc<35%) Waterstofperoxide (5%=<conc<8%) SiO2 + 1 1 H2O2 + 3 3 H2O2 + 1 1 Wng GHS07 SO2 + 2 2 Formule D NH3 + L LT SW GVS H-codes GHS05-GHS07- 3 Gvr 314-335-400 GHS09 NH3 + 3 3 Gvr GHS05-GHS07 314-335 NH3 + 2 2 Gvr GHS05 315-318 NH3 + 2 2 Wng GHS07 315-319 NH3 + 1 1 Bariumhydroxide Ba(OH)2 + 2 2 Gvr GHS05-GHS07 302-314-332 Calciumhydroxide Ca(OH)2 + 2 2 Gvr GHS05 318 KOH + 3 3 Gvr GHS05-GHS07 302-314 Zwaveldioxide Gvr GHS05 P-codes 260-280-301+330+331305+351+338 WGK O 1 0 Gvr GHS05-GHS07 Gvr 302-318 280-301+312305+351+338 1 319 280-305+351+338 1 261-280-305+351+338310 1 GHS04-GHS06331-314 GHS05 29 10.3.2 Basen Naam Ammoniakoplossing (conc>=25%) Ammoniakoplossing (5%=<conc<25%) Ammoniakoplossing (3%=<conc<5%) Ammoniakoplossing (1%=<conc<3%) Ammoniakoplossing (conc<1%) Kaliumhydroxide (conc>=25%) Chemicaliën op school – nov 2014 P-codes 280-273-301+330+331305+351+338-309-310 280-273-301+330+331305+351+338-309-310 280-305+351+338-309310 280-305+351+338 WGK O 2 2 2 2 2 280-301+330+331305+351+338 280-305+351+338 280-301+330+331305+351+338 1 12-31 1 13 1 pagina 98 Naam Formule D L LT SW GVS H-codes Kaliumhydroxide (2%=<conc<25%) KOH + 3 3 314 Kaliumhydroxide (0,5%=<conc<2%) Kaliumhydroxide (conc<0,5%) KOH KOH + + 2 1 2 Wng GHS07 1 315-319 NaOH + 3 3 314 NaOH + 2 2 Wng GHS07 NaOH + 1 1 Natriumhydroxide (conc>=2%) Natriumhydroxide (0,5%=<conc<2%) Natriumhydroxide (conc<0,5%) Gvr GHS05 Gvr GHS05 315-319 P-codes 280-301+330+331305+351+338 280-305+351+338 WGK 280-301+330+331305+351+338 280-301+330+331305+351+338 O 1 1 1 1 1 1 10.3.3 Zuren Naam Boorzuur (conc>=5%) Boorzuur (conc<5%) Formule H3BO3 H3BO3 D L LT SW GVS - - - Gvr GHS08 + 1 1 H-codes 360FD 314 Fosforzuur (conc>=25%) H3PO4 + - 3 Fosforzuur (10%=<conc<25%) Fosforzuur (conc<10%) H3PO4 H3PO4 + + 2 1 2 Wng GHS07 1 315-319 Salpeterzuur (conc>=65%) HNO3 + - - Gvr GHS03-GHS05 272-314 Salpeterzuur (20%=<conc<65%) HNO3 + - 3 Gvr GHS05 314 (Huidcorr. 1A) Salpeterzuur (5%=<conc<20%) HNO3 + 3 3 Gvr GHS05 314 (Huidcorr. 1B) Salpeterzuur (conc<5%) Waterstofbromide (oplossing) (conc>=40%) HNO3 + 1 1 HBr + - 3 Chemicaliën op school – nov 2014 Gvr GHS05 P-codes 201-308+313 280-301+330+331305+351+338-309-310 280-305+351+338 260-280-301+330+331305+351+338 260-280-301+330+331305+351+338 260-280-301+330+331305+351+338 WGK O 1 1 1 9 1 1 1 1 9 1 1 Gvr GHS05-GHS07 314-335 261-280-303+361+353305+351+338 1 pagina 99 Naam Waterstofbromide (oplossing) (10%=<conc<40%) Waterstofbromide (oplossing) (conc<10%) Formule D L LT SW GVS H-codes P-codes HBr + 3 3 Wng GHS07 315-319-335 261-280-305+351+338 HBr + 1 1 HClO4 - - - Gvr GHS03-GHS05 271-314 HClO4 + - - Gvr GHS03-GHS05 272-314 HClO4 + - - Gvr GHS03-GHS07 272-315-319 Zoutzuur (conc>=25%) HCl + - 3 Gvr GHS05-GHS07 314-335 Zoutzuur (10%=<conc<25%) Zoutzuur (conc<10%) HCl HCl + + 3 1 3 Wng GHS07 1 315-319-335 Zwavelzuur (conc>=15%) H2SO4 + 3 3 314 Zwavelzuur (5%=<conc<15%) Zwavelzuur (conc<5%) H2SO4 H2SO4 + + 2 1 2 Wng GHS07 1 Waterstofperchloraat (conc>=50%) Waterstofperchloraat (10%=<conc<50%) Waterstofperchloraat (1%=<conc<10%) WGK O 1 1 Gvr GHS05 315-319 220-280-305+351+338310 220-280-305+351+338310 220-280-305+351+338 280-301+330+331305+351+338 280-305+351+338 280-301+330+331305+351+338 280-305+351+338 1 1 1 1 9 1 1 1 9 1 1 10.3.4 Zouten Carbonaten Naam Ammoniumcarbonaat (equimolair mengsel ammoniumbicarbonaat en ammoniumcarbamaat) Calciumcarbonaat Chemicaliën op school – nov 2014 Formule D NH4HCO3 . + H2NCOONH4 (1:1) CaCO3 + L LT SW GVS H-codes P-codes 2 2 Wng GHS07 302 301+312 1 1 WGK O 1 0 pagina 100 Naam Kaliumcarbonaat Kaliumwaterstofcarbonaat Koper(II)carbonaat (basisch) Lood(II)carbonaat Formule K2CO3 KHCO3 Cu2CO3(OH)2 PbCO3 Lood(II)carbonaat (basisch) Magnesiumcarbonaat (basisch) Natriumcarbonaat Natriumwaterstofcarbonaat Zinkcarbonaat D L LT SW GVS + 2 2 Wng GHS07 + 1 1 + 2 2 Wng GHS07 GHS08-GHS07+ - 3 Gvr GHS09 GHS08-GHS07+ - 3 Gvr GHS09 ~4 MgCO3·Mg(OH)2·5 + H2O Na2CO3 + NaHCO3 + + 1 1 1 1 1 1 Wng GHS07 1 1 H-codes 315-319-335 P-codes 302+352-305+351+338 302 301+312 WGK O 1 1 3 360Df-332-302-373-410 201-273-308+313-314 2 6 360Df-332-302-373-410 201-273-308+313-314 3 6 0 319 280-305+351+338 1 1 1 Fosfaten – Fosfieten Naam Ammoniumdiwaterstoffosfaat Ammoniumwaterstoffosfaat Calciumfosfaat Calciumwaterstoffosfaat Kaliumdiwaterstoffosfaat Kaliumfosfaat Kaliumwaterstoffosfaat Natriumdiwaterstoffosfaat Natriumfosfaat Natriumwaterstoffosfaat Chemicaliën op school – nov 2014 Formule NH4H2PO4 (NH4)2HPO4 Ca3(PO4)2 CaHPO4 KH2PO4 K3PO4 K2HPO4 NaH2PO4 Na3PO4 Na2HPO4 D + + + + + + + + + + L LT SW GVS 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Gvr GHS05 1 1 1 1 1 1 Wng GHS07 1 1 H-codes P-codes 315-319 302+352-305+351+338 315-319 302+352-305+351+338 WGK O 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 pagina 101 Halogeniden Naam Aluminiumchloride (watervrij) Ammoniumchloride Ammoniumjodide Arseen(III)chloride Bariumchloride Bismut(III)chloride Formule D L LT SW GVS H-codes AlCl3 + - 3 314 NH4Cl NH4I AsCl3 BaCl2 BiCl3 + + + + 2 2 2 2 2 Wng GHS07 2 - Gvr GHS06-GHS09 2 Gvr GHS06 2 Wng GHS07 Cadmiumchloride CdCl2 - - - Gvr GHS06-GHS08-GHS09 Cadmiumchloride CdCl2 - - - Gvr GHS06-GHS08-GHS09 Calciumchloride Calciumfluoride Cerium(III)chloride Chroom(III)chloride CaCl2 CaF2 CeCl3 CrCl3 + + + + 2 2 2 2 2 Wng GHS07 2 2 Wng GHS07 2 Wng GHS07 Fosfortrichloride PCl3 - - - Gvr GHS06-GHS08-GHS05 IJzer(III)chloride FeCl3 + 2 2 Gvr GHS07-GHS09 302-315-318 IJzer(II)chloride FeCl2 + 2 2 Gvr GHS05-GHS07 302-315-318 Kaliumbromide Kaliumchloride KBr KCl + + 1 1 1 1 Kaliumfluoride KF + - - Kaliumjodide KI + 1 1 Chemicaliën op school – nov 2014 Gvr GHS05 302-319 P-codes 260-280-301+330+331305+351+338 301+312-305+351+338 331-301-410 301-332 315-319 350-340-360FD-330301-372-410 350-340-360FD-330301-372-410 313 261-273-301+310 261-301+310 302+352-305+351+338 201-260-273-281301+310-304+340 201-260-273-281301+310-304+340 305+351+338 315-319-335 302 330-300-373-314EUH014-EUH029 261-305+351+338 301+312 280-301+330+331304+340-305+351+338 280-301+312-302+352305+351+338 280-301+312-302+352305+351+338 WGK O 1 14 1 1 3 1 2 15 3 3 1 1 2 1 2-16 1 1 1 1 1 Gvr GHS06 331-311-301 280+7-301+310302+352-304+340 1 1 pagina 102 Naam Formule D L LT SW GVS Kobalt(II)chloride CoCl2 - - - Koper(I)chloride Cu2Cl2 + 2 2 Wng GHS07-GHS09 Koper(II)chloride CuCl2 + 2 2 Wng GHS07-GHS09 Kwik(I)chloride Hg2Cl2 + - 3 Wng GHS07-GHS09 Kwik(II)chloride HgCl2 - - - Gvr Kwik(II)jodide HgI2 - - - Gvr GHS06-GHS08-GHS09 Lithiumchloride LiCl + 2 2 Wng GHS07 PbBr2 PbCl2 PbI2 MgCl2 MnCl2 NaBr NaCl + + + + + + + 1 2 1 1 3 Gvr 3 Gvr 3 Gvr 1 2 Wng 1 1 Natriumfluoride NaF + - - Natriumjodide NaI + 1 1 Wng GHS09 Nikkel(II)chloride NiCl2 - - - Tin(II)chloride SnCl2 + 2 2 Wng GHS07 Lood(II)bromide Lood(II)chloride Lood(II)jodide Magnesiumchloride Mangaan(II)chloride Natriumbromide Natriumchloride Chemicaliën op school – nov 2014 GHS08-GHS07-GHS09 GHS08-GHS07-GHS09 GHS08-GHS07-GHS09 P-codes 201-281-273-308+313304+341 273-301+312 273-301+312-302+352302-315-319-410 305+351+338 273-301+312-302+352302-319-335-315-410 304+340-305+351+338 341-361f-300-372-314- 273-280-301+310410 305+351+338 273-280-301+310330-310-300-373-410 304+340 301+312-302+352302-315-319 305+351+338 360Df-332-302-373-410 201-273-308+313-314 360Df-332-302-373-410 201-273-308+313-314 360Df-332-302-373-410 201-273-308+313-314 GHS07-GHS09 302-411 Gvr GHS08-GHS07-GHS09 GHS06-GHS05-GHS08GHS09 Gvr GHS06 Gvr GHS06-GHS08-GHS09 H-codes 350i-341-360F-302-334317-410 302-400-410 273-301+312 301+310-302+352305+351+338 400 273 350i-341-360D-331-301- 201-261-273-280372-315-334-317-410 308+313 280-301+312-302+352302-315-317-319-335 305+351+338 301-319-315-EUH032 WGK O 2 17 2 2 3 3 3 1 2 2 3 1 1 1 1 6 6 6 1 1 3 1 pagina 103 Naam Formule D L LT SW GVS H-codes Zinkbromide ZnBr2 + 3 3 Gvr GHS05-GHS09 314-410 Zinkchloride ZnCl2 + 3 3 Gvr GHS05-GHS07-GHS09 302-314-410 Zinkjodide ZnI2 + 1 1 Wng GHS07 315-319 P-codes 201-280-301+330+331305+351+338 273-280-301+330+331305+351+338 302+352-305+351+338 WGK O 3 3 3 Nitraten – Nitrieten Naam Aluminiumnitraat Ammoniumnitraat Bariumnitraat Bismut(III)nitraat Cadmiumnitraat Calciumnitraat Chroom(III)nitraat IJzer(III)nitraat Kaliumnitraat Formule Al(NO3)3 NH4NO3 Ba(NO3)2 Bi(NO3)3 Cd(NO3)2 Ca(NO3)2 Cr(NO3)3 Fe(NO3)3 KNO3 D + + + + + + + + L LT SW GVS 2 2 Wng GHS03-GHS07 - - Wng GHS03 2 2 Wng GHS07 3 3 Wng GHS03-GHS07 - - Wng GHS07-GHS09 2 2 Wng GHS03 2 2 Wng GHS03-GHS07 2 2 Wng GHS03-GHS07 2 2 Wng GHS03 Kobalt(II)nitraat Co(NO3)2 - - - Koper(II)nitraat Cu(NO3)2 + 2 2 Wng GHS03-GHS07-GHS09 272-302-315-319-410 Kwik(I)nitraat Hg2(NO3)2 - - - Gvr GHS06-GHS08-GHS09 330-310-300-373-410 Kwik(II)nitraat Hg(NO3)2 - - - Gvr GHS06-GHS08-GHS09 330-310-300-373-410 Lithiumnitraat Lood(II)nitraat LiNO3 Pb(NO3)2 + + 2 - 2 Wng GHS03 3 Gvr GHS08-GHS07-GHS09 Chemicaliën op school – nov 2014 Gvr GHS08-GHS09 H-codes 272-315-319 272 332-302 272-315-319-335 332-312-302-410 272 272-315-319 272-315-319 272 350i-341-360F-334-317410 P-codes 302+352-305+351+338 210 261-301+312 220-261-305+351+338 273-302+352-312 302+352-305+351+338 302+352-305+351+338 210 201-280+5+7-273308+313-304+341-302+352 210-273-301+312302+352-305+351+338 273-280+3-301+310304+340 273-280+3-301+310304+340 272 360Df-332-302-373-410 201-273-308+313-314 WGK O 1 1 18 1 2 3 1 2 1 1 2 2 3 3 1 3 6 pagina 104 Naam Magnesiumnitraat Mangaan(II)nitraat Natriumnitraat Natriumnitriet Formule Mg(NO3)2 Mn(NO3)2 NaNO3 NaNO2 D L LT SW GVS + 2 2 Wng GHS03 + 2 2 Wng GHS03 + 2 2 Wng GHS03-GHS07 + - 3 Gvr GHS03-GHS06-GHS09 Nikkel(II)nitraat Ni(NO3)2 - - Strontiumnitraat Sr(NO3)2 + 2 H-codes 272 272 272-302 272-301-400 272-350i-341-360D-372GHS03-GHS05-GHS08- Gvr 332-302-318-315-317GHS07-GHS09 410 2 Wng GHS03 272 Zilvernitraat (conc>=5%) AgNO3 + - - Gvr GHS05-GHS09 314-410 (411) Zilvernitraat (3%>=conc<5%) AgNO3 + 2 2 Gvr GHS05-GHS09 Zn(NO3)2 + 2 2 Wng GHS03-GHS07 Zinknitraat P-codes 301+312 273-301+310 201-261-273-280+3308+313 WGK O 1 1 1 2 3 210 273-280-301+330+331305+351+338 2 315-318-411 273-280-305+351+338 3 272-302-315-319-335 220-261-301+312305+351+338 3 3 Sulfaten en andere zwavel-oxyverbindingen Naam Aluminiumammoniumsulfaat Aluminiumkaliumsulfaat Aluminiumsulfaat Formule AlNH4(SO4)2 AlK(SO4)2 Al2 (SO4)3 D L LT SW GVS + 1 1 + 1 1 + 2 2 Ammoniumperoxodisulfaat (NH4)2S2O8 + 3 3 Ammoniumsulfaat Ammoniumthiosulfaat Ammoniumwaterstofsulfaat Bariumsulfaat (NH4)2SO4 (NH4)2S2O3 NH4HSO4 + + + + 1 1 3 1 1 1 3 1 Chemicaliën op school – nov 2014 Gvr H-codes GHS03-GHS08- 272-302-319-335-315GHS07 334-317 Gvr GHS05 314 P-codes 262 280-305+351+338302+352-304+341342+311 280-305+351+338 WGK O 1 1 1 1 1 1 1 0 pagina 105 Naam Formule D CdSO4 - CaSO4 FeNH4(SO4)2 + + L LT SW GVS H-codes GHS06-GHS08- 350-340-360FD-330- - Gvr GHS09 301-372-410 1 1 1 1 IJzer(II)sulfaat FeSO4 + 2 2 Wng GHS07 302-319-315 IJzer(III)sulfaat Fe2(SO4)3 + 2 2 Wng GHS07 302-319-335 Kaliumperoxodisulfaat K2S2O8 + 3 3 Kaliumpyrosulfiet Kaliumsulfaat Kaliumsulfiet K2S2O5 K2SO4 K2SO3 + + + 3 1 2 3 1 2 Wng GHS07 Kaliumwaterstofsulfaat KHSO4 + 2 2 Kobalt(II)sulfaat CoSO4 - - - Koper(II)sulfaat CuSO4 + 1 1 Kwik(II)sulfaat HgSO4 - - - Lood(II)sulfaat PbSO4 + - 3 MgSO4 MnSO4 Fe(NH4)2(SO4)2 Na2S2O4 + + + + 1 2 1 3 1 2 Wng GHS08-GHS09 1 3 Gvr GHS02-GHS07 Cadmiumsulfaat Calciumsulfaat IJzer(III)ammoniumsulfaat Magnesiumsulfaat Mangaan(II)sulfaat Mohr's zout Natriumdithioniet Chemicaliën op school – nov 2014 GHS03-GHS08- 272-302-319-335-315GHS07 334-317 Gvr GHS05-GHS07 318-335-EUH031 Gvr P-codes 201-260-273-281301+310-304+340 WGK O 3 1 1 301+312-302+352305+351+338 261-301+312305+351+338 210-280-305+351+338302+352-304+340 305+351+338-312 315-319-335 261-305+351+338 280-301+330+331Gvr GHS05-GHS07 314-335 305+351+338 GHS08-GHS07- 350i-341-360F-302-334- 201-281-308+313Gvr GHS09 317-410 304+341-302+352 273-301+312-302+352Wng GHS07-GHS09 302-319-315-410 305+351+338 GHS06-GHS08273-280-301+310Gvr 330-310-300-373-410 GHS09 304+340 GHS08-GHS07Gvr 360Df-332-302-373-410 201-273-308+313-314 GHS09 373-411 273-314 251-302-EUH031 235+410-301+312 1 1 1 1 1 1 1 2 2 3 3 6 1 1 1 1 pagina 106 Naam Formule D L LT SW GVS H-codes Natriumpyrosulfiet Na2S2O5 + 3 3 302-318-EUH031 Natriumsulfaat Natriumsulfiet Natriumthiosulfaat Natriumwaterstofsulfaat Natriumwaterstofsulfiet Na2SO4 Na2SO3 Na2S2O3 NaHSO4 NaHSO3 + + + + + 1 2 1 2 2 Nikkel(II)sulfaat NiSO4 - - Zinksulfaat ZnSO4 + 2 1 2 1 2 Gvr GHS05 2 Wng GHS07 GHS08-GHS07- Gvr GHS09 GHS05-GHS072 Gvr GHS09 Naam Formule D L LT SW GVS H-codes Ammoniumsulfide 20% (NH4)2S + - - 314-400 IJzer(II)sulfide FeS + 2 2 Koolstofdisulfide CS2 - - - Koper(I)sulfide Koper(II)sulfide Cu2S CuS + + 2 2 2 2 Lood(II)sulfide PbS + - 3 Natriumsulfide Na2S + 3 3 Zinksulfide ZnS + 2 2 Gvr GHS05-GHS07 318 302-EUH031 350i-341-360D-372-332302-315-334-317-410 302-318-410 P-codes 280-301+312305+351+338 305+351+338 301+312 201-260-273-280308+313 273-280-301+312305+351+338 WGK O 1 1 1 1 1 1 3 3 Sulfiden Chemicaliën op school – nov 2014 Gvr GHS05-GHS09 P-codes 273-280-305+351+338310 WGK O 2 0 Gvr GHS02-GHS08210-233-280-302+352225-361fd-372-319-315 GHS07 305+351+338-403+235 2 16 3 3 GHS08-GHS07360Df-332-302-373-410 201-273-308+313-314 GHS09 GHS06-GHS05273-280-301+312Gvr 311-302-314-400 GHS09 305+351+338 Gvr 3 6 2 0 pagina 107 Ternaire halogeenverbindingen Naam Formule D H-codes 272-302-314-400EUH031 P-codes 273-280-301+330+331305+351+338-304+340 271-350-301 201-281-301+310 3 19 271-332-302-411 210-273-301+312 2 20 + + L LT SW GVS GHS03-GHS053 3 Gvr GHS07-GHS09 GHS03-GHS06- - Gvr GHS08 GHS03-GHS073 3 Gvr GHS09 2 2 Gvr GHS03-GHS05 - - Gvr GHS03-GHS07 Calciumhypochloriet Ca(OCl)2 + Kaliumbromaat KBrO3 - Kaliumchloraat KClO3 + Kaliumjodaat Kaliumperchloraat KIO3 KClO4 Kaliumperjodaat 272-318 271-302 1 1 KIO4 + 2 2 Gvr GHS03-GHS07 272-315-319-335 Natriumbromaat NaBrO3 + 3 3 Gvr GHS03-GHS07 271-302-315-319 305+351+338 210-301+312 210-261-302+352305+351+338 210-301+312-302+352305+351+338 Natriumchloraat NaClO3 + 3 3 Gvr 210-273-301+312 2 NaClO - - - Gvr GHS05-GHS09 314-400-EUH031 NaClO + - - Gvr GHS05 314-EUH031 NaClO + 2 2 Gvr GHS05 315-318 280-305+351+338 2 NaClO + 1 1 Wng GHS07 315-319 280-305+351+338 2 NaIO3 + 2 2 272 210 1 Natriumhypochlorietoplossing (conc>=52%) Natriumhypochlorietoplossing (10%=<conc<52%) Natriumhypochlorietoplossing (6,2%=<conc<10%) Natriumhypochlorietoplossing (2%=<conc<6,2%) Natriumjodaat Chemicaliën op school – nov 2014 GHS03-GHS07271-302-411 GHS09 Gvr GHS03 280-301+330+331305+351+338 280-301+330+331305+351+338 WGK O 2 1 1 20 2 2 pagina 108 Diversen Naam Ammoniumdichromaat Ammoniummolybdaat Formule D (NH4)2Cr2O7 - (NH4)6Mo7O24 + L LT SW GVS GHS03-GHS06- - Gvr GHS08-GHS05GHS09 2 2 H-codes 272-350-340-360FD330-301-372-312-314334-317-410 P-codes 201-220-260-273-280 WGK O 3 1 NH4SCN + 3 2 Wng GHS07 332-312-302-412EUH032 273-302+352-312 1 CaC2 + 3 3 Gvr GHS02 260 223-231+232-370+378422 1 Na2HAsO4 - - - Gvr 350-331-301-410 201-261-273-301+310 3 Kaliumchromaat K2CrO4 - - - Kaliumdichromaat K2Cr2O7 - - - K4Fe(CN)6 K3Fe(CN)6 + + 2 1 2 1 350i-340-319-335-315317-410 272-350-340-360FD330-301-372-312-314334-317-410 412 201-280-273-308+313305+351+338-302+352 201-280-301+330+331305+351+338-304+341308+313 273 KMnO4 + 2 2 KSCN + 3 Na2Si3O7.xH2O + Na2B4O7 + 2 3 Ammoniumthiocyanaat Calciumcarbide Dinatriumwaterstofarsenaat Kaliumhexacyanoferraat(II) Kaliumhexacyanoferraat (III) Kaliumpermanganaat Kaliumthiocyanaat Natriumsilicaat Natriumtetraboraat Chemicaliën op school – nov 2014 GHS06-GHS08GHS09 GHS08-GHS07Gvr GHS09 GHS03-GHS06Gvr GHS08-GHS05GHS09 GHS03-GHS07272-302-410 GHS09 332-312-302-4122 Wng GHS07 EUH032 2 Gvr GHS05-GHS07 302-315-318-335 3 Gvr GHS08 360FD Gvr 3 3 2 2 210-273-301+312 3 273-302+352-312 1 261-280-305+351+338 201-308+313 1 1 21 pagina 109 10.4 Organische stoffen 10.4.1 Koolwaterstoffen Naam D L LT SW GVS Benzeen - - - Gvr GHS02-GHS08- 225-350-340-372-304GHS07 319-315 Benzine (< 0,1 % benzeen) + 2 2 Gvr GHS02-GHS08- 225-304-336-411GHS07-GHS09 EUH066 P-codes 201-210-308+313301+310-331305+351+338-302+352 210-240-273-301+310331-403+235 Cyclohexaan + 2 2 Gvr GHS02-GHS08225-304-315-336-410 GHS07-GHS09 210-240-273-301+310331-403+235 2 Cyclohexeen + 3 3 Gvr GHS02-GHS08225-302-304-411 GHS07-GHS09 210-262-273 1 n-Heptaan + 2 2 Gvr n-Hexaan + - 3 Hex-1-een + 2 2 Naftaleen + 3 3 Wng Paraffine (vast) Paraffine (vloeibaar) + + 1 1 1 1 n-Pentaan + 3 3 Petroleum (ruw) + - - Chemicaliën op school – nov 2014 Formule H-codes WGK O 3 2 GHS02-GHS08225-304-315-336-410 GHS07-GHS09 GHS02-GHS08- 225-361f-304-373-315Gvr GHS07-GHS09 336-411 210-273-301+310-331302+352-403+235 210-240-273-301+310331-302+352-403+235 Gvr GHS02-GHS08 210-243-301+310-331 1 273-281-308+313 3 225-304 GHS07-GHS08351-302-410 GHS09 2 1 32 0 1 GHS02-GHS08- 225-304-336-411GHS07-GHS09 EUH066 Gvr GHS08 350 Gvr 273-301+310-331403+235 201-281-308+313 1 34 1 pagina 110 Naam Formule D L LT SW GVS H-codes GHS02-GHS082 2 Gvr 225-304-336-411 GHS07-GHS09 Petroleumbenzine + Tolueen + 3 3 White spirit (<0,1% benzeen) + 2 2 Xyleen (mengsel van isomeren) + 3 GHS02-GHS07226-304-336-411 GHS08-GHS09 3 Wng GHS02-GHS07 226-332-312-315 m-Xyleen + 3 3 Wng GHS02-GHS07 o-Xyleen + 3 p-Xyleen + 3 D L LT SW GVS H-codes GHS02-GHS08- - Gvr 225-351-332-302 GHS07 GHS02-GHS04- - Gvr 220-351-412 GHS08 Gvr P-codes 210-273-301+310-331 GHS02-GHS08- 225-361d-304-373-315- 210-301+310-331GHS07 336 302+352 Gvr WGK O 1 2 273-301+310-331 2 302+352-312 2 226-332-312-315 302+352-312 2 3 Wng GHS02-GHS07 226-332-312-315 302+352-312 2 3 Wng GHS02-GHS07 226-332-312-315 302+352-312 2 22 10.4.2 Halogeenkoolwaterstoffen Naam Broomethaan Chloorethaan Chemicaliën op school – nov 2014 Formule Br Cl + + P-codes WGK O 210-281-308+313 1 210-281-273-308+313403 2 pagina 111 Naam Formule D L LT SW GVS - - - + 3 3 Wng GHS08-GHS09 + - + H-codes WGK O 201-273-280-302+352304+340-305+351+338 3 351-319-410 273-280-305+351+338308+313 2 3 Wng GHS08 351 281-308+313 2 - 3 Gvr GHS06-GHS08 351-312-331-301-335315 281-301+310-302+352304+340 3 - - - Gvr GHS06-GHS08 351-331-311-301-372412-420 273-280-301+310302+352-304+340-502 3 H - - - Gvr GHS06-GHS09 331-302-319-315-411 273-301+312-302+352304+340-305+351+338 3 CH3 + 3 3 Wng GHS07 332-420 273-304+340-502 3 + - 3 Wng GHS08-GHS07 351-332-312-302EUH066 281-301+312-302+352312 3 - - - 350-341-319-315-336412 201-273-308+313305+351+338-302+352 3 Br 1,2-Dibroomethaan Br Gvr GHS06-GHS08- 350-331-311-301-319GHS09 335-315-411 P-codes Cl 1,4-Dichloorbenzeen Cl Cl Dichloormethaan Cl H H I Methyljodide C H H H Cl Tetrachloormethaan C Cl Cl Cl Br Tribroommethaan C Br Br Cl 1,1,1-Trichloorethaan Cl C Cl Cl 1,1,2-Trichloorethaan Cl Cl Cl Trichlooretheen Cl Chemicaliën op school – nov 2014 Cl Gvr GHS08-GHS07 pagina 112 Naam Formule D L LT SW GVS H-codes P-codes + - 3 Wng GHS07-GHS08 351-302-373-315 301+312-302+352308+313 3 + 2 2 Wng GHS07 302-312-315-319-332335 261-280-301+312305+351+338 3 D L LT SW GVS H-codes P-codes + 2 2 + 2 2 Wng GHS02-GHS07 + 2 2 + 2 + H Trichloormethaan Cl Cl Cl I Trijoodmethaan C I H I WGK O 16 10.4.3 Alcoholen en fenolen Naam Formule Butaan-1-ol 280-302+352305+351+338-313 1 226-319-335-336 210-304+340305+351+338 1 225-332-319-335 210-305+351+338403+233 1 2 Wng GHS07 302 301+312 1 1 1 Gvr GHS02 225 210 1 22 + 1 1 Gvr GHS02 225 210 1 22 + 1 1 Gvr GHS02-GHS07 225-302-312-332 210-280-301+312 1 22 + 1 1 Gvr GHS02 225 210 1 22 OH Butaan-2-ol Gvr GHS02-GHS05- 226-302-335-315-318GHS07 336 OH tert-Butylalcohol Ethaan-1,2-diol Ethanol Ethanol (gedenatureerd met 1% butanon) Ethanol (gedenatureerd met 5% methanol) Ethanol (gedenatureerd met diethylether) Chemicaliën op school – nov 2014 OH HO OH OH WGK O Gvr GHS02-GHS07 pagina 113 Naam Formule D L LT SW GVS H-codes OH Fenol GHS06-GHS08- 341-331-311-301-373Gvr GHS05 314 P-codes 280-302+352301+330+331-309-310305+351+338 WGK O + - - 2 + 1 1 + 3 3 Gvr GHS05-GHS08- 351-341-302-318-317GHS07-GHS09 400 273-281-301+312302+352-305+351+338308+313 3 + 3 3 Gvr GHS02-GHS06225-331-311-301-370 GHS08 210-233-280-301+310302+352 1 + 2 2 Wng GHS07-GHS09 332-302-400 273-312 2 + 2 2 Wng GHS07 319 305+351+338 1 + 2 2 Wng GHS02-GHS07 226-332-335-315 302+352-312 1 OH Glycerol HO OH 1 OH Hydrochinon OH H Methanol H H OH OH 2-Naftol OH Octaan-1-ol n-Pentanol Chemicaliën op school – nov 2014 OH pagina 114 Naam Formule O OH D L LT SW GVS H-codes P-codes WGK O - - - Gvr GHS01-GHS06 201-331-311-301 210-230-250-301+310302+352-312 2 - - - Gvr GHS02-GHS06 228-301-311-332 210-280-301+310302+352 2 + 1 1 + 3 3 Wng GHS08-GHS07 341-332-312-302-412 201-273-308+313 2 + 3 3 Wng GHS07-GHS09 302-319-315-400 273-301+312-302+352305+351+338 1 + 2 2 O N N O O Picrinezuur (<30% water) 23 N O O Picrinezuur (>= 30% water) Polyethyleenglycol ( O O )n 1 OH OH Pyrogallol OH OH Resorcinol OH OH Triethanolamine HO N 1 HO 10.4.4 Ethers, aldehyden en ketonen Naam Aceetaldehyde Chemicaliën op school – nov 2014 Formule D + L LT SW GVS H-codes GHS02-GHS083 3 Gvr 224-351-319-335 GHS07 P-codes WGK 210-233-2811 305+351+338-308+313 O 34 pagina 115 Naam D L LT SW GVS H-codes P-codes WGK O Aceton + 1 1 225-319-336-EUH066 210-233-305+351+338 1 22 Benzaldehyde + 3 3 Wng GHS07 302 301+312 2 Butanon + 2 2 Gvr GHS02-GHS07 225-319-336-EUH066 210-305+351+338403+233 1 + 1 1 Gvr GHS02-GHS07 224-302-336-EUH019EUH066 210-240-403+235 1 Formaldehyde (conc>=25%) - - - Gvr Formaldehyde (7%=<conc<25%) + - 3 Wng GHS08-GHS07 Formaldehyde (6%=<conc<7%) + - 3 Wng GHS08-GHS07 Formaldehyde (5%=<conc<6%) + - 3 Wng GHS08-GHS07 Formaldehyde (1%=<conc<5%) Formaldehyde (0,2%=<conc<1%) Paraldehyde + + + 2 1 Pentaan-3-on + Salicylaldehyde + Diethylether Chemicaliën op school – nov 2014 Formule O Gvr GHS02-GHS07 3 Wng GHS08-GHS07 2 Wng GHS07 1 Wng GHS02 351-332-312-302-315319-317-335 351-332-312-315-319317-335 351-332-315-319-317335 351-317 317 226 281-309-310-302+352301+330+331305+351+338 281-301+312-302+352305+351+338 281-302+352305+351+338 281-302+352305+351+338 281-302+352 302+352 210 2 2 225-335-336-EUH066 210 1 2 2 Wng GHS07 302 301+312 2 GHS08-GHS06- 351-331-311-301-314GHS05 317-335 Gvr GHS02-GHS07 34-22 2 2 2 2 2 2 1 pagina 116 10.4.5 Carbonzuren en derivaten Naam D L LT SW GVS H-codes P-codes Aceetamide + - 3 Wng GHS08 351 281-308+313 1 Acetylchloride + - 3 225-314EUH014 210-280301+330+331305+351+338 1 Adipoylchloride + 3 3 314-EUH014 280-301+330+331305+351+338-309+311 3 Ammoniumacetaat + 1 1 Ammoniumoxalaat + 2 2 Wng GHS07 312-302 302+352-312 1 Amylacetaat + 2 2 Wng GHS02 226-EUH066 210 1 Azijnzuur (conc>=25%) + 3 3 226-314 280-301+330+331305+351+338 1 Azijnzuur (10%=<conc<25%) Azijnzuur (conc<10%) + 2 2 Wng GHS07 + 1 1 GHS02+ 3 3 Gvr GHS05GHS07 315-319 280-305+351+338 226-332-302314 280-301+330+331305+351+338 1 + 2 2 Wng GHS07 302-319 301+312-305+351+338 1 Azijnzuuranhydride Benzoëzuur Chemicaliën op school – nov 2014 Formule Gvr GHS02GHS05 Gvr GHS05 WGK O 1 Gvr GHS02GHS05 9 1 1 pagina 117 Naam Formule Butaanzuur C H-codes P-codes + 3 3 314 280-301+330+331305+351+338 1 315-319-335 261-305+351+338 1 331-311-301314-400 273-280301+330+331302+352-304+340 2 319 305+351+338 1 + 3 3 GHS05Gvr GHS09 314-400 273-280301+330+331305+351+338 2 - GHS06Gvr GHS08GHS09 331-311-301373-410 273-280-302+352304+340 3 Gvr GHS05 - 2+ - O Ca C + 2 2 Wng GHS07 O - Citroenzuur + 1 1 Wng GHS07 Dichloorazijnzuur Difenylamine - - - GHS06Gvr GHS05GHS09 Chloorazijnzuur - NH Dinatriumethyleendiaminetetraacetaat + 1 1 Ethylacetaat + 2 2 Chemicaliën op school – nov 2014 WGK O O O Calciumacetaat D L LT SW GVS 28 2 Gvr GHS02GHS07 225-319-336EUH066 210-240-305+351+338 1 pagina 118 Naam Formule D L LT SW GVS Ftaalzuuranhydride + 3 3 GHS08Gvr GHS05GHS07 H-codes P-codes WGK O 302-335-315318-334-317 280-301+312302+352-304+340305+351+338 1 226-EUH066 210 1 O Isoamylacetaat C O + 2 2 Wng GHS02 Kaliumnatriumtartraat + 1 1 Lood(II)acetaat + Maleïnezuuranhydride + 3 3 Malonzuur - 3 1 Gvr GHS08GHS09 3 302-314-334317 280-301+330+331302+352-304+341305+351+338 1 + 2 2 Wng GHS07 302-319 301+312-305+351+338 1 Melkzuur + 2 2 Gvr GHS05 315-318 302+352-305+351+338 2 Methylmethacrylaat + Gvr 225-335-315317 210-233-280-302+352304+340-403+235 1 Mierenzuur (conc>=10%) + 3 3 Mierenzuur (2%=<conc<10%) Mierenzuur (conc<2%) + 2 2 Wng GHS07 + 1 1 Chemicaliën op school – nov 2014 - 3 GHS08Gvr GHS05GHS07 360Df-373-410 281-273-308+313-314 GHS02GHS07 Gvr GHS05 314 315-319 260-280301+330+331305+351+338 280-305+351+338 6 1 1 1 pagina 119 Naam Formule D L LT SW GVS H-codes P-codes WGK O Natriumacetaat + 1 1 1 Natriumcitraat + 1 1 1 Natriumformiaat + 2 2 1 Oliezuur + 1 1 1 Oxaalzuur + 2 2 Wng GHS07 312-302 302+352-312 1 Pentaanzuur + 3 3 Gvr GHS05 314-412 273-301+330+331305+351+338 1 Propaanzuur + 3 3 Gvr GHS05 314 280-301+330+331305+351+338 1 Salicylzuur + 2 2 Gvr GHS05GHS07 302-318 301+312-305+351+338 1 Sebacoylchloride + 3 3 Gvr GHS05GHS07 302-314-335 280-301+330+331305+351+338 1 Stearinezuur + 1 1 Trichloorazijnzuur Chemicaliën op school – nov 2014 + 3 3 0 GHS05Gvr GHS09 314-410 273-280301+330+331305+351+338 2 pagina 120 Naam Formule OH L(+)-Wijnsteenzuur H-codes P-codes + 1 1 Wng GHS07 319 305+351+338 WGK O O HO C C OH O D L LT SW GVS 1 OH 10.4.6 N-verbindingen Naam Formule 3-Aminoftaalhydrazide D L LT SW GVS H-codes P-codes WGK O + 2 2 - - - Gvr GHS06-GHS08- 351-341-331-311-301GHS05-GHS09 372-318-317-400 273-280-308+313302+352-305+351+338 2 + 3 3 Gvr GHS02-GHS05225-332-312-302-314 GHS07 210-280-302+352301+330+331305+351+338 1 - - - Gvr GHS06-GHS08351-331-311-301-411 GHS09 273-281-301+310302+352-304+340 2 - - - Gvr GHS06-GHS08330-310-300-373-410 GHS09 260-264-273-280-280301+310 3 + 3 3 Gvr GHS02-GHS04220-319-335 GHS07 210-280-301+330+331302+352-305+351+338 1 3 NH2 Aniline Diethylamine NH N,N-Dimethylaniline N O N O 1,3-Dinitrobenzeen N O Ethylamine Chemicaliën op school – nov 2014 O NH2 pagina 121 Naam Formule D L LT SW GVS H-codes P-codes WGK O + 3 3 Gvr GHS05-GHS07 312-302-335-314 280-301+330+331302+352-305+351+338 1 - - - Gvr 273-280-302+352304+340-312 2 - - - Gvr GHS08-GHS07 350-302-319-315-412 201-273-308+313305+351+338-302+352 3 - - - Gvr GHS06-GHS08350-331-301-319-400 GHS09 201-273-281-304+340305+351+338-308+313 3 + 1 1 NH2 Hexaan-1,6-diamine NH2 O O N Nitrobenzeen GHS06-GHS08- 351-361f-331-311-301GHS09 372-411 S Thioaceetamide C NH2 NH2 o-Toluïdine Ureum 1 10.4.7 Suikers en derivaten Naam Formule D L LT SW GVS + 1 H-codes P-codes WGK O OH Cellulose ( OH O HO O OH O HO O OH Chemicaliën op school – nov 2014 )n 1 0 pagina 122 Naam Formule D L LT SW GVS H-codes P-codes WGK O + 1 1 0 + 1 1 0 + 1 1 0 OR ( OR O RO Celluloseacetaat OR O O RO O OR )n O R = H of C CH3 OH C HO D(-)-Fructose O H H OH H OH OH O OH HO OH HO HO O HC H HO HO D(+)-Galactose H OH H H OH OH OH OH O HO OH Chemicaliën op school – nov 2014 OH pagina 123 Naam Formule D L LT SW GVS H-codes P-codes WGK O + 1 1 0 + 1 1 0 + 1 1 0 + 1 1 0 O HC OH H HO D(+)-Glucose H H OH H OH OH OH O HO HO OH OH OH HO OH O D-(+)-Lactose monohydraat HO O O OH HO OH OH H2 O OH D-(+)-Maltose monohydraat O HO HO OH OH O O HO OH H2 O OH OH HO D-(+)-Sacharose O OH HO OH O O OH OH HO Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 124 Naam Zetmeel (onoplosbaar) Zetmeel (oplosbaar) Formule D L LT SW GVS + 1 1 + 1 1 H-codes P-codes WGK O 0 0 10.4.8 Diversen Naam Agar Albumine (uit kippeneiwit) Formule L-(+)-Ascorbinezuur D L LT SW GVS + 1 1 + 1 1 + 1 1 Benzeensulfonzuur + - 3 Gvr GHS05 Benzoylperoxide + 3 3 Gvr H-codes P-codes WGK O 0 1 OH O O S Chemicaliën op school – nov 2014 302-314 GHS01-GHS02241-319-317 GHS07 301+330+331305+351+338 1 210-280305+351+338302+352 1 pagina 125 Naam Formule D L LT SW GVS H-codes P-codes WGK O + 2 2 Wng GHS07-GHS09 319-411 273-305+351+338 2 + 2 2 301 301+310 2 + 2 2 HO N Eriochroomzwart T N OH O N O S O O O- + Na N Methyloranje N O + - Na Natrium-2,6-dichloorfenolindofenol Chemicaliën op school – nov 2014 N Gvr GHS06 24 S O O 3 pagina 126 Naam Formule D L LT SW GVS H-codes P-codes + 3 3 Wng GHS07 319-315-317 280-302+352305+351+338 + 1 1 WGK O OH O O S Sulfanilzuur 1 NH2 Tannine 1 10.5 Indicatoren en testreagentia Naam Formule Br D L LT SW GVS H-codes P-codes WGK O + 1 1 2 + 1 1 2 + 1 1 2 O O S O HO Broomcresolgroen Br Br Br OH O O Broomfenolrood S O Br HO OH O O S O Broomthymolblauw Br HO OH Br Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 127 Naam Formule D L LT SW GVS + 1 1 H-codes P-codes WGK O O O S O m-Cresolrood HO 2 OH Fehling's reagens A 4,43% Cu-sulfaat + 2 2 GHS09 411 Fehling's reagens B 34,6% K-Na- tartraat in 10% NaOH + 2 2 Gvr GHS05 314 + 3 3 Gvr GHS06-GHS09 301-410 - - - Gvr GHS08 + + + + + + + 1 1 2 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 Wng GHS07 273 280305+351+338310 1 273-301+310 3 201-281308+313 3 1 N N 1,10-Fenantroline 24 OH Fenolftaleïne (conc>=0,1%) HO O C 350(-341361f) O Fenolftaleïne (conc<0,1%) Fenolrood Ferroïne (0,025 mol/l) Fluoresceïne Lakmoes Lugol Methyleenblauw B Chemicaliën op school – nov 2014 2% KI + 1% I2 EUH210 302 301+312 2 2 2 2 3 1 3 pagina 128 Naam Nesslerreagens Formule D L LT SW GVS 0,09 M tetrajodomercuraat(II) in 16% kaliumhydroxide + - - + 1 1 Neutraalrood Ninhydrine Schiff's reagens Sudan III Sudanzwart B Thymolblauw Chemicaliën op school – nov 2014 0,1% fuchsine, 1,8% dinatriumbisulfiet, 0,64% HCl H-codes P-codes 273-280301+310GHS06-GHS05- 301-311-331Gvr 301+330+331GHS08 314-373-412 304+340305+351+338 WGK O 3 2 + 3 3 Wng GHS07 302-315-319 + 2 2 EUH210 + + + 1 1 1 1 1 1 301+312302+352305+351+338 2 0 3 3 2 pagina 129 10.6 Opmerkingen 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 Grote hoeveelheden reageren zeer heftig met water Niet gebruiken om reacties mee uit te voeren. Bij reactie met oxidantia ontstaan Cr(VI)-zouten die kankerverwekkend en milieuschadelijk zijn. Gebruik bij voorkeur gestabiliseerde (niet-pyrofore) poeders De leerlingen enkel met zeer kleine hoeveelheden laten werken. Explosiegevaar: bij langdurig bewaren (> 3 maanden) kunnen zich aan het oppervlak peroxiden (geel gekleurd) vormen die bij versnijden een explosie kunnen veroorzaken. Vermijd het gebruik van kwikmetaal, zeker in open toepassingen. Enkel voor demonstratiedoeleinden gebruiken als er een kwikopruimset aanwezig is en de leerkracht de nodige instructies kent voor het gebruik ervan. De recipiënt zeer goed afsluiten na gebruik (kwikdampen zijn zeer giftig). Gemorst en niet opgeruimd kwik kunnen blootstellingen tot ver boven de toegelaten grenswaarden veroorzaken. Gebruik, indien mogelijk, alternatieven. Loodverbindingen kunnen vruchtbeschadigend zijn. De leerlingen enkel met zeer kleine hoeveelheden laten werken. Er is explosiegevaar bij contact van grotere hoeveelheden met water. Opletten bij het verwarmen van joodschilfers: jooddampen zijn giftig. In sommige richtingen met veel praktijkuren chemie moet men leren verdunde oplossingen maken door te vertrekken van geconcentreerde zuren. Hiervoor is het uiteraard toegestaan dat de leerlingen deze oplossingen in veilige omstandigheden leren gebruiken. Gebruik als alternatief, indien mogelijk, calciumoxide (CaO). Reactie met water verloopt sterk exotherm. Gebruik als alternatief, indien mogelijk, calciumdihydroxide (Ca(OH)2) Kalkwater (oplossing van calciumdihydroxide mag in alle graden door de leerlingen gebruikt worden. Het hydraat van aluminiumtrichloride is minder gevaarlijk. Gebruik als alternatief, indien mogelijk, calciumdichloride (CaCl2) Gebruik, indien mogelijk, alternatieven. Gebruik alternatieven zoals anhydrisch kopersulfaat of een mengsel van zetmeel en dijood. De vaste stof niet verwarmen! Kan ook bij wrijving exploderen. Gebruik kaliumjodaat als alternatief. In oplossing mogen deze stoffen door de leerlingen gebruikt worden. De leerlingen enkel met zeer kleine hoeveelheden vaste stof laten werken. Voorzichtig zijn bij het verwarmen van de vaste stof! Sommige stoffen zijn courant aanwezig in het thuismilieu. Dit betekent echter niet dat aan deze stoffen geen gevaren verbonden zijn. Het is echter zinvol om de leerlingen er veilig en milieubewust mee te leren omgaan. In droge toestand explosief! Een verdunde oplossing gebruiken. Loodpoeder is niet toegelaten (noch voor leerlingenproeven, noch voor demonstratieproeven. Gebruik zilveroxide voor het uitvoeren van de thermolyseproef. Bewaren in een dubbele container. De buitenste container is onbreekbaar en bevat vast natriumthiosulfaat om vrijgekomen dibroom te binden. Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 130 28 29 30 31 32 33 34 Gebruik als minder gevaarlijk alternatief di- of trichloorazijnzuur. Gebruik van deze stof is enkel toegelaten via eigen bereiding. Deze stof nooit in voorraad bewaren. Door de verzadigde oplossing van dibroom in water 4,2 x te verdunnen wordt een oplossing verkregen die niet meer ingedeeld is als gevaarlijke stof. Leerlingen werken enkel met de stof in oplossing. Gebruik andere (cyclo)alkanen als alternatief (bv. cyclohexaan, heptaan, ...). Opslaan op een droge plaats en in een goed gesloten recipiënt. Bij voorkeur koel opslaan (enkel in explosieveilige koelkast!) Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 131 Nuttige informatiebronnen 1 Websites Classification & Labelling Inventory (http://echa.europa.eu/information-onchemicals/cl-inventory) Officiële database van de ECHA (European Chemical Agency) met classificatie- en etiketteringsinformatie over bekendgemaakte en geregistreerde stoffen (Engelstalig). ICSC – International Chemical Safety Cards Nederlandstalige versie: http://web.archive.org/web/20130424210842 /http://www.cdc.gov/niosh/ipcs/dutch.html Engelstalige versie (meer stoffen): http://www.ilo.org/dyn/icsc Databank met overzichtelijke en compacte veiligheidsinstructiekaarten van een duizendtal stoffen. Zeer nuttig om (veiligheids)gegevens van stoffen op te zoeken. HSDB-databank (http://toxnet.nlm.nih.gov/cgibin/sis/htmlgen?HSDB.htm) De HSDB-databank van TOXNET geeft zeer uitgebreide informatie over de toxiciteit van duizenden chemicaliën, met literatuurreferenties (Engelstalig). CSST-databank (http://www.reptox.csst.qc.ca) Info over veiligheid, toxicologie, alternatieven, … voor tal van chemicaliën (Commission de la Santé et de la Sécurité du Travail, Québec, Canada) (Franstalig) GDL (http://www.gefahrstoff-info.de) Gefahrstoffdatenbank der Länder. Veiligheidsinformatie over meer dan 1000 stoffen (Duitstalig) ChemBiofinder (http://chembiofinder.cambridgesoft.com/che mbiofinder/Forms/Home/ContentArea/Home. aspx) Zeer uitgebreide databank van chemische producten met voor ieder product chemische en fysische eigenschappen en verwijzingen naar andere websites. (Engelstalig) Welzijn op school (http://www.welzijn-op-school.be) Website van Coprant met informatie over de toepassing van de welzijnswetgeving op scholen. Hier kunnen ook werkplekinstructiekaarten van heel wat chemicaliën gedownload worden. KMK (http://www.nibis.de/~auge/seiten/themen/r echt_be/risu_kmk/recht_kmk_richtln.html) Richtlijnen voor veiligheid in het onderwijs. Met onder meer aanbevelingen voor gebruik van chemicaliën in het onderwijs, checklijsten, inrichting van lokalen (Duitstalig). Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 132 www.gevaarlijkestoffen.be Website met informatie over gevaarlijke stoffen. Hier kan ook de databank gevaarlijke stoffen (dBGS) gedownload worden. Federale overheidsdienst Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg (FOD WASO) (http://www.werk.belgie.be) Wetgeving, brochures en aanvullende informatie inzake Welzijn op het Werk. Vlaamse Navigator Milieuwetgeving (http://navigator.emis.vito.be) Portaal tot de volledige milieuwetgeving in Vlaanderen. EUR-lex (http://eur-lex.europa.eu/nl/index.htm) Portaalsite voor Europese wetgeving. Bovendien bieden de leveranciers en producenten van chemicaliën etiketgegevens en veiligheidsinformatiebladen (MSDS) aan op hun websites. 2 Overige informatiebronnen Gevaarlijke chemische producten, Brochure uit de reeks SOBANE-strategie, Federale Overheidsdienst Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg http://www.werk.belgie.be/publicationDefault.aspx?id=3700 Veiligheid en hygiëne in chemische laboratoria, Brochure uitgegeven door de Federale Overheidsdienst Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg http://www.werk.belgie.be/publicationDefault.aspx?id=4278 Wetgeving Welzijn op het Werk (Wet Welzijn op het Werk en de CODEX) http://www.werk.belgie.be/defaultTab.aspx?id=556 Vlaams Reglement betreffende de milieuvergunning (Vlarem I en Vlarem II) http://navigator.emis.vito.be/milnav-consult/faces/consultatieOverzicht.jsp Verordening nr. 1272/2008 van het Europees Parlement en de Raad van 16 december 2008 betreffende de indeling, etikettering en verpakking van stoffen en mengsels (zgn. CLP-verordening) http://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/ALL/?uri=CELEX:32008R1272 Einstufung aufgrund der Verwaltungsvorschrift wassergefährdender Stoffe (VwVwS) http://www.umweltbundesamt.de/wgs/vwvws.htm Chemicaliën op school – nov 2014 pagina 133 Bijlagen Bijlage 1 – Gevarenpictogrammen, H-zinnen en Pzinnen volgens de CLP-GHS reglementering 1 Gevarenpictogrammen Instabiele ontplofbare stoffen Ontplofbaar - subklasse 1.1, 1.2, 1.3 en 1.4 Zelfontledende stoffen of mengsels - types A en B Organische peroxiden - types A en B GHS01 GHS02 Zelfontledende stoffen of mengsels - types B, C, D, E en F Organische peroxiden - types B, C, D, E en F Ontvlambare gassen - categorie 1 Ontvlambare aerosolen - categorieën 1 en 2 Ontvlambare vloeistoffen - categorieën 1, 2 en 3 Ontvlambare vaste stoffen - categorieën 1 en 2 Pyrofore vloeistoffen - categorie 1 Pyrofore vaste stoffen - categorie 1 Voor zelfverhitting vatbare stoffen of mengsels - categorieën 1 en 2 Stoffen of mengsels die in contact met water ontvlambare gassen ontwikkelen categorieën 1, 2 en 3 Oxiderende vloeistoffen - categorieën 1, 2 en 3 Oxiderende vaste stoffen - categorieën 1, 2 en 3 Oxiderende gassen - categorie 1 GHS03 Gassen onder druk (samengeperst, vloeibaar, sterk gekoeld of opgelost) GHS04 Bijtende stoffen voor metalen - categorie 1 Huidcorrosie/-irritatie - categorie 1A, 1B en 1C Ernstig oogletsel/oogirritatie - categorie 1 GHS05 Chemicaliën op school – nov 2014 – bijlagen pagina 137 Acute toxiciteit - categorieën 1, 2 en 3 GHS06 GHS07 GHS08 Acute toxiciteit - categorie 4 Huidcorrosie/-irritatie - categorie 2 Ernstig oogletsel/oogirritatie - categorie 2 Inhalatie- of huidallergenen - huidallergenen categorie 1 Doelorgaantoxiciteit bij eenmalige blootstelling - categorie 3 Gevaar voor de ozonlaag – categorie 1 Inhalatie- of huidallergenen - inhalatieallergenen categorieën 1, 1A en 1B Mutageniteit in geslachtscellen - categorieën 1A, 1B en 2 Kankerverwekkendheid - categorieën 1A, 1B en 2 Voortplantingstoxiciteit - categorieën 1A, 1B en 2 Doelorgaantoxiciteit bij eenmalige blootstelling - categorieën 1 en 2 Doelorgaantoxiciteit bij herhaalde blootstelling - categorieën 1 en 2 Aspiratiegevaar - categorie 1 Acute toxiciteit (aquatisch milieu) - categorie 1 Chronische toxiciteit (aquatisch milieu) - categorieën 1 en 2 GHS09 Chemicaliën op school – nov 2014 – bijlagen pagina 138 2 H(azard)-zinnen 200 201 202 203 Instabiele ontplofbare stof. Ontplofbare stof; gevaar voor massa-explosie. Ontplofbare stof; ernstig gevaar voor scherfwerking. Ontplofbare stof; gevaar voor brand, luchtdrukwerking of scherfwerking. 204 Gevaar voor brand of scherfwerking. 205 Gevaar voor massa-explosie bij brand. 220 Zeer licht ontvlambaar gas. 221 Ontvlambaar gas. 222 Zeer licht ontvlambare aerosol. 223 Ontvlambare aerosol. 224 Zeer licht ontvlambare vloeistof en damp. 225 Licht ontvlambare vloeistof en damp. 226 Ontvlambare vloeistof en damp. 228 Ontvlambare vaste stof. 240 Ontploffingsgevaar bij verwarming. 241 Brand- of ontploffingsgevaar bij verwarming. 242 Brandgevaar bij verwarming. 250 Vat spontaan vlam bij blootstelling aan lucht. 251 Vatbaar voor zelfverhitting: kan vlam vatten. 252 In grote hoeveelheden vatbaar voor zelfverhitting; kan vlam vatten. 260 In contact met water komen ontvlambare gassen vrij die spontaan kunnen ontbranden. 261 In contact met water komen ontvlambare gassen vrij. 270 Kan brand veroorzaken of bevorderen; oxiderend. 271 Kan brand of ontploffingen veroorzaken; sterk oxiderend. 272 Kan brand bevorderen; oxiderend. 280 Bevat gas onder druk; kan ontploffen bij verwarming. 281 Bevat sterk gekoeld gas; kan cryogene brandwonden of letsel veroorzaken. 290 Kan bijtend zijn voor metalen. 300 Dodelijk bij inslikken. 300+310 Dodelijk bij inslikken en bij contact met de huid. 300+310+330 Dodelijk bij inslikken, bij contact met de huid en bij inademing. 300+330 Dodelijk bij inslikken en bij inademing. 301 Giftig bij inslikken. 301+311 Giftig bij inslikken en bij contact met de huid. 301+311+331 Giftig bij inslikken, bij contact met de huid en bij inademing. 301+331 Giftig bij inslikken en bij inademing. 302 Schadelijk bij inslikken. 302+312 Schadelijk bij inslikken en bij contact met de huid. 302+312+332 Schadelijk bij inslikken, bij contact met de huid en bij inademing. 302+332 Schadelijk bij inslikken en bij inademing. 304 Kan dodelijk zijn als de stof bij inslikken in de luchtwegen terechtkomt. 310 Dodelijk bij contact met de huid. 310+330 Dodelijk bij contact met de huid en bij inademing. 311 Giftig bij contact met de huid. 311+331 Giftig bij contact met de huid en bij inademing. Chemicaliën op school – nov 2014 – bijlagen pagina 139 312 312+332 314 315 317 318 319 330 331 332 334 335 336 340 341 350 350i 360 360D 360Df 360F 360Fd 360FD 361 361d 361f 361fd 362 370 Schadelijk bij contact met de huid. Schadelijk bij contact met de huid en bij inademing. Veroorzaakt ernstige brandwonden en oogletsel. Veroorzaakt huidirritatie. Kan een allergische huidreactie veroorzaken. Veroorzaakt ernstig oogletsel. Veroorzaakt ernstige oogirritatie. Dodelijk bij inademing. Giftig bij inademing. Schadelijk bij inademing. Kan bij inademing allergie- of astmasymptomen of ademhalingsmoeilijkheden veroorzaken. Kan irritatie van de luchtwegen veroorzaken. Kan slaperigheid of duizeligheid veroorzaken. Kan genetische schade veroorzaken <blootstellingsroute vermelden indien afdoende bewezen is dat het gevaar bij andere blootstellingsroutes niet aanwezig is>. Verdacht van het veroorzaken van genetische schade <blootstellingsroute vermelden indien afdoende bewezen is dat het gevaar bij andere blootstellingsroutes niet aanwezig is>. Kan kanker veroorzaken <blootstellingsroute vermelden indien afdoende bewezen is dat het gevaar bij andere blootstellingsroutes niet aanwezig is>. Kan kanker veroorzaken bij inademing. Kan de vruchtbaarheid of het ongeboren kind schaden <specifiek effect vermelden indien bekend> <blootstellingsroute vermelden indien afdoende bewezen is dat het gevaar bij andere blootstellingsroutes niet aanwezig is>. Kan het ongeboren kind schaden. Kan het ongeboren kind schaden. Kan mogelijks de vruchtbaarheid schaden. Kan de vruchtbaarheid schaden. Kan de vruchtbaarheid schaden. Kan mogelijks het ongeboren kind schaden. Kan de vruchtbaarheid schaden. Kan het ongeboren kind schaden. Kan mogelijks de vruchtbaarheid of het ongeboren kind schaden <specifiek effect vermelden indien bekend> <blootstellingsroute vermelden indien afdoende bewezen is dat het gevaar bij andere blootstellingsroutes niet aanwezig is>. Kan mogelijks het ongeboren kind schaden. Kan mogelijks de vruchtbaarheid schaden. Kan mogelijks de vruchtbaarheid schaden. Kan mogelijks het ongeboren kind schaden. Kan schadelijk zijn via de borstvoeding. Veroorzaakt schade aan organen <of alle betrokken organen vermelden indien bekend> <blootstellingsroute vermelden indien afdoende bewezen is dat het gevaar bij andere blootstellingsroutes niet aanwezig is>. Chemicaliën op school – nov 2014 – bijlagen pagina 140 371 372 373 400 410 411 412 413 420 EUH001 EUH006 EUH014 EUH018 EUH019 EUH029 EUH031 EUH032 EUH044 EUH066 EUH070 EUH071 EUH201 EUH201A EUH202 EUH203 EUH204 EUH205 EUH206 EUH207 Kan schade aan organen <of alle betrokken organen vermelden indien bekend> veroorzaken <blootstellingsroute vermelden indien afdoende bewezen is dat het gevaar bij andere blootstellingsroutes niet aanwezig is>. Veroorzaakt schade aan organen <of alle betrokken organen vermelden indien bekend> bij langdurige of herhaalde blootstelling <blootstellingsroute vermelden indien afdoende bewezen is dat het gevaar bij andere blootstellingsroutes niet aanwezig is>. Kan schade aan organen <of alle betrokken organen vermelden indien bekend> veroorzaken bij langdurige of herhaalde blootstelling <blootstellingsroute vermelden indien afdoende bewezen is dat het gevaar bij andere blootstellingsroutes niet aanwezig is>. Zeer giftig voor in het water levende organismen. Zeer giftig voor in het water levende organismen, met langdurige gevolgen. Giftig voor in het water levende organismen, met langdurige gevolgen. Schadelijk voor in het water levende organismen, met langdurige gevolgen. Kan langdurige schadelijke gevolgen voor in het water levende organismen hebben. Schadelijk voor de volksgezondheid en het milieu door afbraak van ozon in de bovenste lagen van de atmosfeer. In droge toestand ontplofbaar. Ontplofbaar met en zonder lucht. Reageert heftig met water. Kan bij gebruik een ontvlambaar/ontplofbaar damp-luchtmengsel vormen. Kan ontplofbare peroxiden vormen. Vormt giftig gas in contact met water. Vormt giftig gas in contact met zuren. Vormt zeer giftig gas in contact met zuren. Ontploffingsgevaar bij verwarming in afgesloten toestand. Herhaalde blootstelling kan een droge of een gebarsten huid veroorzaken. Giftig bij oogcontact. Bijtend voor de luchtwegen. Bevat lood. Mag niet worden gebruikt voor voorwerpen waarin kinderen kunnen bijten of waaraan kinderen kunnen zuigen. Let op! Bevat lood. Cyanoacrylaat. Gevaarlijk. Kleeft binnen enkele seconden aan huid en oogleden. Buiten het bereik van kinderen houden. Bevat zeswaardig chroom. Kan een allergische reactie veroorzaken. Bevat isocyanaten. Kan een allergische reactie veroorzaken. Bevat epoxyverbindingen. Kan een allergische reactie veroorzaken. Let op! Niet in combinatie met andere producten gebruiken. Er kunnen gevaarlijke gassen (chloor) vrijkomen. Let op! Bevat cadmium. Bij het gebruik ontwikkelen zich gevaarlijke dampen. Zie de aanwijzingen van de fabrikant. Neem de veiligheidsvoorschriften in acht. Chemicaliën op school – nov 2014 – bijlagen pagina 141 EUH208 EUH209 EUH209A EUH210 EUH401 Bevat <naam van de sensibiliserende stof>. Kan een allergische reactie veroorzaken. Kan bij gebruik licht ontvlambaar worden. Kan bij gebruik ontvlambaar worden. Veiligheidsinformatieblad op verzoek verkrijgbaar. Volg de gebruiksaanwijzing om gevaar voor de menselijke gezondheid en het milieu te voorkomen. Chemicaliën op school – nov 2014 – bijlagen pagina 142 3 P(recautionary)-zinnen 101 102 103 201 202 210 211 220 221 222 223 230 231 231+232 232 233 234 235 235+410 240 241 242 243 244 250 251 260 261 262 263 264 270 271 272 273 280 281 282 283 284 Bij het inwinnen van medisch advies, de verpakking of het etiket ter beschikking houden. Buiten het bereik van kinderen houden. Alvorens te gebruiken, het etiket lezen. Alvorens te gebruiken de speciale aanwijzingen raadplegen. Pas gebruiken nadat u alle veiligheidsvoorschriften gelezen en begrepen heeft. Verwijderd houden van warmte/vonken/open vuur/hete oppervlakken. — Niet roken. Niet in een open vuur of op andere ontstekingsbronnen spuiten. Van kleding/…/brandbare stoffen verwijderd houden/bewaren. Vermenging met brandbare stoffen… absoluut vermijden. Contact met de lucht vermijden. Contact met water vermijden in verband met een heftige reactie en een mogelijke wolkbrand. Vochtig houden met… Onder inert gas werken. Onder inert gas werken. Tegen vocht beschermen. Tegen vocht beschermen. In goed gesloten verpakking bewaren. Uitsluitend in de oorspronkelijke verpakking bewaren. Koel bewaren. Koel bewaren. Tegen zonlicht beschermen. Opslag- en opvangreservoir aarden. Explosieveilige elektrische/ventilatie-/verlichtings-/…apparatuur gebruiken. Uitsluitend vonkvrij gereedschap gebruiken. Voorzorgsmaatregelen treffen tegen ontladingen van statische elektriciteit. Reduceerventielen vrij van olie en vet houden. Malen/schokken/…/wrijving vermijden. Houder onder druk: ook na gebruik niet doorboren of verbranden. Stof/rook/gas/nevel/damp/spuitnevel niet inademen. Inademing van stof/rook/gas/nevel/damp/spuitnevel vermijden. Contact met de ogen, de huid of de kleding vermijden. Bij zwangerschap of borstvoeding aanraking vermijden. Na het werken met dit product … grondig wassen. Niet eten, drinken of roken tijdens het gebruik van dit product. Alleen buiten of in een goed geventileerde ruimte gebruiken. Verontreinigde werkkleding mag de werkruimte niet verlaten. Voorkom lozing in het milieu. Beschermende handschoenen/beschermende kleding/oogbescherming/gelaatsbescherming dragen. De nodige persoonlijke beschermingsuitrusting gebruiken. Koude-isolerende handschoenen/gelaatsbescherming/oogbescherming dragen. Vuur/vlambestendige/brandwerende kleding dragen. Adembescherming dragen. Chemicaliën op school – nov 2014 – bijlagen pagina 143 285 301 301+310 Bij ontoereikende ventilatie een geschikte adembescherming dragen. NA INSLIKKEN: NA INSLIKKEN: onmiddellijk een ANTIGIFCENTRUM of een arts raadplegen. 301+312 NA INSLIKKEN: bij onwel voelen een ANTIGIFCENTRUM of een arts raadplegen. 301+330+331 NA INSLIKKEN: de mond spoelen — GEEN braken opwekken. 302 BIJ CONTACT MET DE HUID: 302+334 BIJ CONTACT MET DE HUID: in koud water onderdompelen/nat verband aanbrengen. 302+350 BIJ CONTACT MET DE HUID: voorzichtig wassen met veel water en zeep. 302+352 BIJ CONTACT MET DE HUID: met veel water en zeep wassen. 303 BIJ CONTACT MET DE HUID (of het haar): 303+361+353 BIJ CONTACT MET DE HUID (of het haar): verontreinigde kleding onmiddellijk uittrekken — huid met water afspoelen/afdouchen. 304 NA INADEMING: 304+340 NA INADEMING: het slachtoffer in de frisse lucht brengen en laten rusten in een houding die het ademen vergemakkelijkt. 304+341 NA INADEMING: bij ademhalingsmoeilijkheden het slachtoffer in de frisse lucht brengen en laten rusten in een houding die het ademen vergemakkelijkt. 305 BIJ CONTACT MET DE OGEN: 305+351+338 BIJ CONTACT MET DE OGEN: voorzichtig afspoelen met water gedurende een aantal minuten; contactlenzen verwijderen, indien mogelijk; blijven spoelen. 306 NA MORSEN OP KLEDING: 306+360 NA MORSEN OP KLEDING: verontreinigde kleding en huid onmiddellijk met veel water afspoelen en pas daarna kleding uittrekken. 307 NA blootstelling: 307+311 NA blootstelling: een ANTIGIFCENTRUM of een arts raadplegen. 308 NA (mogelijke) blootstelling: 308+313 NA (mogelijke) blootstelling: een arts raadplegen. 309 NA blootstelling of bij onwel voelen: 309+311 NA blootstelling of bij onwel voelen: een ANTIGIFCENTRUM of een arts raadplegen. 310 Onmiddellijk een ANTIGIFCENTRUM of een arts raadplegen. 311 Een ANTIGIFCENTRUM of een arts raadplegen. 312 Bij onwel voelen een ANTIGIFCENTRUM of een arts raadplegen. 313 Een arts raadplegen. 314 Bij onwel voelen een arts raadplegen. 315 Onmiddellijk een arts raadplegen. 320 Specifieke behandeling dringend vereist (zie … op dit etiket). 321 Specifieke behandeling vereist (zie … op dit etiket). 322 Specifieke maatregelen (zie … op dit etiket). 330 De mond spoelen. 331 GEEN braken opwekken. 332 Bij huidirritatie: 332+313 Bij huidirritatie: een arts raadplegen. 333 Bij huidirritatie of uitslag: 333+313 Bij huidirritatie of uitslag: een arts raadplegen. Chemicaliën op school – nov 2014 – bijlagen pagina 144 334 335 335+334 In koud water onderdompelen/nat verband aanbrengen. Losse deeltjes van de huid afvegen. Losse deeltjes van de huid afvegen. In koud water onderdompelen/nat verband aanbrengen. 336 Bevroren lichaamsdelen met lauw water ontdooien. Niet wrijven op de betrokken plaatsen. 337 Bij aanhoudende oogirritatie: 337+313 Bij aanhoudende oogirritatie: een arts raadplegen. 338 Contactlenzen verwijderen, indien mogelijk. Blijven spoelen. 340 Het slachtoffer in de frisse lucht brengen en laten rusten in een houding die het ademen vergemakkelijkt. 341 Bij ademhalingsmoeilijkheden het slachtoffer in de frisse lucht brengen en laten rusten in een houding die het ademen vergemakkelijkt. 342 Bij ademhalingssymptomen: 342+311 Bij ademhalingssymptomen: een ANTIGIFCENTRUM of een arts raadplegen. 350 Voorzichtig wassen met veel water en zeep. 351 Voorzichtig afspoelen met water gedurende een aantal minuten. 352 Met veel water en zeep wassen. 353 Huid met water afspoelen/afdouchen. 360 Verontreinigde kleding en huid onmiddellijk met veel water afspoelen en pas daarna kleding uittrekken. 361 Verontreinigde kleding onmiddellijk uittrekken. 362 Verontreinigde kleding uittrekken en wassen alvorens deze opnieuw te gebruiken. 363 Verontreinigde kleding wassen alvorens deze opnieuw te gebruiken. 370 In geval van brand: 370+376 In geval van brand: het lek dichten als dat veilig gedaan kan worden. 370+378 In geval van brand: blussen met … 370+380 In geval van brand: evacueren. 370+380+375 In geval van brand: evacueren. Op afstand blussen omwille van ontploffingsgevaar. 371 In geval van grote brand en grote hoeveelheden: 371+380+375 In geval van grote brand en grote hoeveelheden: evacueren. Op afstand blussen omwille van ontploffingsgevaar. 372 Ontploffingsgevaar in geval van brand. 373 NIET blussen wanneer het vuur de ontplofbare stoffen bereikt. 374 Met normale voorzorgen vanaf een redelijke afstand blussen. 375 Op afstand blussen omwille van ontploffingsgevaar. 376 Het lek dichten als dat veilig gedaan kan worden. 377 Brand door lekkend gas: niet blussen, tenzij het lek veilig gedicht kan worden. 378 Blussen met … 380 Evacueren. 381 Alle ontstekingsbronnen wegnemen als dat veilig gedaan kan worden. 390 Gelekte/gemorste stof opnemen om materiële schade te vermijden. 391 Gelekte/gemorste stof opruimen. 401 … bewaren. 402 Op een droge plaats bewaren. 402+404 Op een droge plaats bewaren. In gesloten verpakking bewaren. Chemicaliën op school – nov 2014 – bijlagen pagina 145 403 403+233 403+235 404 405 406 407 410 410+403 410+412 411 411+235 412 413 420 422 501 502 Op een goed geventileerde plaats bewaren. Op een goed geventileerde plaats bewaren. In goed gesloten verpakking bewaren. Op een goed geventileerde plaats bewaren. Koel bewaren. In gesloten verpakking bewaren. Achter slot bewaren. In corrosiebestendige/… houder met corrosiebestendige binnenbekleding bewaren. Ruimte laten tussen stapels/pallets. Tegen zonlicht beschermen. Tegen zonlicht beschermen. Op een goed geventileerde plaats bewaren. Tegen zonlicht beschermen. Niet blootstellen aan temperaturen boven 50 °C/122 °F. Bij maximaal … °C/… °F bewaren. Bij maximaal … °C/… °F bewaren. Koel bewaren. Niet blootstellen aan temperaturen boven 50 °C/122 °F. Bulkmateriaal, indien meer dan … kg/… lbs, bij temperaturen van maximaal … °C bewaren. Gescheiden van ander materiaal bewaren. Onder … bewaren. Inhoud/verpakking afvoeren naar … Raadpleeg fabrikant/leverancier voor informatie over terugwinning/recycling. Chemicaliën op school – nov 2014 – bijlagen pagina 146 Bijlage 2 – Oude gevarenpictogrammen, risicozinnen en veiligheidsaanbevelingen (9) 1 9 Gevarenpictogrammen T+ zeer giftig T giftig Xn schadelijk Xi irriterend C corrosief F+ zeer licht ontvlambaar F licht ontvlambaar O E N oxiderend ontplofbaar milieugevaarlijk Deze etiketgegevens zijn nog toegelaten voor mengsels die voor 1 juni 2015 in de handel gebracht worden. Zelfs daarna zullen ze nog gedurende langere tijd te zien zijn op bestaande verpakkingen. Het is daarom aangewezen de betekenis van de gevarenpictogrammen te kennen. Chemicaliën op school – nov 2014 – bijlagen pagina 147 2 R1 R2 R3 R4 R5 R6 R7 R8 R9 R10 R11 R12 R14 R15 R16 R17 R18 R19 R20 R21 R22 R23 R24 R25 R26 R27 R28 R29 R30 R31 R32 R33 R34 R35 R36 R37 R38 R39 R40 R41 R42 R43 R44 R45 R46 R48 R49 R(isk)zinnen In droge toestand ontplofbaar. Ontploffingsgevaar door schok, wrijving, vuur of andere ontstekingsoorzaken. Ernstig ontploffingsgevaar door schok, wrijving, vuur of andere ontstekingsoorzaken. Vormt met metalen zeer gemakkelijk ontplofbare verbindingen. Ontploffingsgevaar door verwarming. Ontplofbaar met en zonder lucht. Kan brand veroorzaken. Bevordert de ontbranding van brandbare stoffen. Ontploffingsgevaar bij menging met brandbare stoffen. Ontvlambaar. Licht ontvlambaar. Zeer licht ontvlambaar. Reageert heftig met water. Vormt zeer licht ontvlambaar gas in contact met water. Ontploffingsgevaar bij menging met oxiderende stoffen. Spontaan ontvlambaar in lucht. Kan bij gebruik een ontvlambaar of ontplofbaar damp-luchtmengsel vormen. Kan ontplofbare peroxiden vormen. Schadelijk bij inademing. Schadelijk bij aanraking met de huid. Schadelijk bij opname door de mond. Giftig bij inademing. Giftig bij aanraking met de huid. Giftig bij opname door de mond. Zeer giftig bij inademing. Zeer giftig bij aanraking met de huid. Zeer giftig bij opname door de mond. Vormt giftig gas in contact met water. Kan bij gebruik licht ontvlambaar worden. Vormt giftige gassen in contact met zuren. Vormt zeer giftige gassen in contact met zuren. Gevaar voor cumulatieve effecten. Veroorzaakt brandwonden. Veroorzaakt ernstige brandwonden. Irriterend voor de ogen. Irriterend voor de ademhalingswegen. Irriterend voor de huid. Gevaar voor ernstige onherstelbare effecten. Carcinogene effecten zijn niet uitgesloten. Gevaar voor ernstig oogletsel. Kan overgevoeligheid veroorzaken bij inademing. Kan overgevoeligheid veroorzaken bij aanraking met de huid. Ontploffingsgevaar bij verwarming in afgesloten toestand. Kan kanker veroorzaken. Kan erfelijke genetische schade veroorzaken. Gevaar voor ernstige schade aan de gezondheid bij langdurige blootstelling. Kan kanker veroorzaken bij inademing. Chemicaliën op school – nov 2014 – bijlagen pagina 148 R50 Zeer giftig voor in het water levende organismen. R51 Giftig voor in het water levende organismen. R52 Schadelijk voor in het water levende organismen. R53 Kan in het aquatisch milieu op lange termijn schadelijke effecten veroorzaken. R54 Giftig voor planten. R55 Giftig voor dieren. R56 Giftig voor bodemorganismen. R57 Giftig voor bijen. R58 Kan in het milieu op lange termijn schadelijke effecten veroorzaken. R59 Gevaarlijk voor de ozonlaag. R60 Kan de vruchtbaarheid schaden. R61 Kan het ongeboren kind schaden. R62 Mogelijk gevaar voor verminderde vruchtbaarheid. R63 Mogelijk gevaar voor beschadiging van het ongeboren kind. R64 Kan schadelijk zijn via de borstvoeding. R65 Schadelijk: kan longschade veroorzaken na verslikken. R66 Herhaalde blootstelling kan een droge of een gebarsten huid veroorzaken. R67 Dampen kunnen slaperigheid en duizeligheid veroorzaken. R68 Onherstelbare effecten zijn niet uitgesloten. R14/15 Reageert heftig met water en vormt daarbij zeer licht ontvlambaar gas. R15/29 Vormt giftig en zeer licht ontvlambaar gas in contact met water. R20/21 Schadelijk bij inademing of aanraking met de huid. R20/21/22 Schadelijk bij inademing, opname door de mond of aanraking met de huid. R20/22 Schadelijk bij inademing of opname door de mond. R21/22 Schadelijk bij aanraking met de huid of bij opname door de mond. R23/24 Giftig bij inademing of bij aanraking met de huid. R23/24/25 Giftig bij inademing, opname door de mond of aanraking met de huid. R23/25 Giftig bij inademing of opname door de mond. R24/25 Giftig bij aanraking met de huid of bij opname door de mond. R26/27 Zeer giftig bij inademing of bij aanraking met de huid. R26/27/28 Zeer giftig bij inademing, opname door de mond of aanraking met de huid. R26/28 Zeer giftig bij inademing of opname door de mond. R27/28 Zeer giftig bij aanraking met de huid of bij opname door de mond. R36/37 Irriterend voor de ogen en de ademhalingswegen. R36/37/38 Irriterend voor de ogen, de ademhalingswegen en de huid. R36/38 Irriterend voor de ogen en de huid. R37/38 Irriterend voor de ademhalingswegen en de huid. R39/23 Giftig: gevaar voor ernstige onherstelbare effecten bij inademing. R39/23/24 Giftig: gevaar voor ernstige onherstelbare effecten bij inademing of aanraking met de huid. R39/23/24/25 Giftig: gevaar voor ernstige onherstelbare effecten bij inademing, aanraking met de huid of opname door de mond. R39/23/25 Giftig: gevaar voor ernstige onherstelbare effecten bij inademing of bij opname door de mond. R39/24 Giftig: gevaar voor ernstige onherstelbare effecten bij aanraking met de huid. R39/24/25 Giftig: gevaar voor ernstige onherstelbare effecten bij aanraking met de huid of bij opname door de mond. R39/25 Giftig: gevaar voor ernstige onherstelbare effecten bij opname door de mond. Chemicaliën op school – nov 2014 – bijlagen pagina 149 R39/26 R39/26/27 Zeer giftig: gevaar voor ernstige onherstelbare effecten bij inademing. Zeer giftig: gevaar voor ernstige onherstelbare effecten bij inademing of aanraking met de huid. R39/26/27/28 Zeer giftig: gevaar voor ernstige onherstelbare effecten bij inademing, aanraking met de huid of opname door de mond. R39/26/28 Zeer giftig: gevaar voor ernstige onherstelbare effecten bij inademing of bij opname door de mond. R39/27 Zeer giftig: gevaar voor ernstige onherstelbare effecten bij aanraking met de huid. R39/27/28 Zeer giftig: gevaar voor ernstige onherstelbare effecten bij aanraking met de huid of bij opname door de mond. R39/28 Zeer giftig: gevaar voor ernstige onherstelbare effecten bij opname door de mond. R42/43 Kan overgevoeligheid veroorzaken bij inademing of contact met de huid. R48/20 Schadelijk: gevaar voor ernstige schade aan de gezondheid bij langdurige blootstelling door inademing. R48/20/21 Schadelijk: gevaar voor ernstige schade aan de gezondheid bij langdurige blootstelling door inademing of aanraking met de huid. R48/20/21/22 Schadelijk: gevaar voor ernstige schade aan de gezondheid bij langdurige blootstelling door inademing, aanraking met de huid of opname langs de mond. R48/20/22 Schadelijk: gevaar voor ernstige schade aan de gezondheid bij langdurige blootstelling door inademing of opname langs de mond. R48/21 Schadelijk: gevaar voor ernstige schade aan de gezondheid bij langdurige blootstelling door aanraking met de huid. R48/21/22 Schadelijk: gevaar voor ernstige schade aan de gezondheid bij langdurige blootstelling door aanraking met de huid of opname langs de mond. R48/22 Schadelijk: gevaar voor ernstige schade aan de gezondheid bij langdurige blootstelling door opname langs de mond. R48/23 Giftig: gevaar voor ernstige schade aan de gezondheid bij langdurige blootstelling door inademing. R48/23/24 Giftig: gevaar voor ernstige schade aan de gezondheid bij langdurige blootstelling door inademing of aanraking met de huid. R48/23/24/25 Giftig: gevaar voor ernstige schade aan de gezondheid bij langdurige blootstelling door inademing, aanraking met de huid of opname langs de mond. R48/23/25 Giftig: gevaar voor ernstige schade aan de gezondheid bij langdurige blootstelling door inademing of opname langs de mond. R48/24 Giftig: gevaar voor ernstige schade aan de gezondheid bij langdurige blootstelling door aanraking met de huid. R48/24/25 Giftig: gevaar voor ernstige schade aan de gezondheid bij langdurige blootstelling door aanraking met de huid of opname langs de mond. R48/25 Giftig: gevaar voor ernstige schade aan de gezondheid bij langdurige blootstelling door opname langs de mond. R50/53 Zeer giftig voor in het water levende organismen, kan in het aquatisch milieu op lange termijn schadelijke effecten veroorzaken. R51/53 Giftig voor in het water levende organismen, kan in het aquatisch milieu op lange termijn schadelijke effecten veroorzaken. R52/53 Schadelijk voor in het water levende organismen, kan in het aquatisch milieu op lange termijn schadelijke effecten veroorzaken. Chemicaliën op school – nov 2014 – bijlagen pagina 150 R68/20 R68/20/21 Schadelijk: bij inademing zijn onherstelbare effecten niet uitgesloten. Schadelijk: bij inademing of aanraking met de huid zijn onherstelbare effecten niet uitgesloten. R68/20/21/22 Schadelijk: bij inademing, aanraking met de huid of opname door de mond zijn onherstelbare effecten niet uitgesloten. R68/20/22 Schadelijk: bij inademing of opname door de mond zijn onherstelbare effecten niet uitgesloten. R68/21 Schadelijk: bij aanraking met de huid zijn onherstelbare effecten niet uitgesloten. R68/21/22 Schadelijk: bij aanraking met de huid of opname door de mond zijn onherstelbare effecten niet uitgesloten. R68/22 Schadelijk: bij opname door de mond zijn onherstelbare effecten niet uitgesloten. Chemicaliën op school – nov 2014 – bijlagen pagina 151 3 S1 S2 S3 S4 S5 S6 S7 S8 S9 S12 S13 S14 S15 S16 S17 S18 S20 S21 S22 S23 S24 S25 S26 S27 S28 S29 S30 S33 S35 S36 S37 S38 S39 S40 S41 S42 S43 S45 S46 S(afety)zinnen Achter slot bewaren. Buiten bereik van kinderen bewaren. Op een koele plaats bewaren. Verwijderd van woonruimten opbergen. Onder … bewaren (geschikte vloeistof aan te geven door fabrikant). Onder … bewaren (inert gas aan te geven door fabrikant). In goed gesloten verpakking bewaren. Verpakking droog houden. Op een goed geventileerde plaats bewaren. De verpakking niet hermetisch sluiten. Verwijderd houden van eet- en drinkwaren en van dierenvoeder. Verwijderd houden van … (stoffen waarmee contact vermeden moet worden aan te geven door de fabrikant). Verwijderd houden van warmte. Verwijderd houden van ontstekingsbronnen - Niet roken. Verwijderd houden van brandbare stoffen. Verpakking voorzichtig behandelen en openen. Niet eten of drinken tijdens gebruik. Niet roken tijdens gebruik. Stof niet inademen. Gas/rook/damp/spuitnevel niet inademen (toepasselijke term(en) aan te geven door de fabrikant). Aanraking met de huid vermijden. Aanraking met de ogen vermijden. Bij aanraking met de ogen onmiddellijk overvloedig met water spoelen en deskundig medisch advies inwinnen. Verontreinigde kledij onmiddellijk uittrekken. Na aanraking met de huid onmiddellijk wassen met veel … (aan te geven door de fabrikant). Afval niet in de gootsteen werpen. Nooit water op deze stof gieten. Maatregelen treffen tegen ontladingen van statische elektriciteit. Deze stof en de verpakking op veilige wijze afvoeren. Draag geschikte beschermende kledij. Draag geschikte handschoenen. Bij ontoereikende ventilatie een geschikte adembescherming dragen. Een bescherming voor de ogen / voor het gezicht dragen. Voor de reiniging van de vloer of alle voorwerpen verontreinigd met dit materiaal, ... gebruiken (aan te geven door de fabrikant). In geval van brand en/of explosie de rook niet inademen. Tijdens de beroking/verstuiving een geschikt masker dragen (geschikte term(en) door de fabrikant aan te geven). In geval van brand … gebruiken (blusmiddelen aan te duiden door de fabrikant; indien water het risico vergroot, toevoegen: Nooit water gebruiken). In geval van ongeval of indien men zich onwel voelt onmiddellijk een arts raadplegen (indien mogelijk hem het etiket tonen). In geval van inslikken onmiddellijk een arts raadplegen en verpakking of etiket tonen. Chemicaliën op school – nov 2014 – bijlagen pagina 152 S47 S48 S49 S50 S51 S52 S53 S56 Bewaren bij een temperatuur beneden … °C (aan te geven door de fabrikant). Inhoud vochtig houden met … (middel aan te geven door de fabrikant). Uitsluitend in de oorspronkelijke verpakking bewaren. Niet vermengen met … (aan te geven door de fabrikant). Uitsluitend op goed geventileerde plaatsen gebruiken. Niet voor gebruik op grote oppervlakken in woon- en verblijfruimtes. Blootstelling vermijden - vóór gebruik speciale aanwijzingen raadplegen. Deze stof en de verpakking naar inzamelpunt voor gevaarlijk of bijzonder afval brengen. S57 Neem passende maatregelen om verspreiding in het milieu te voorkomen. S59 Raadpleeg fabrikant of leverancier voor informatie over terugwinning/recyclage. S60 Deze stof en de verpakking als gevaarlijk afval afvoeren. S61 Voorkom lozing in het milieu. Vraag om speciale instructies/veiligheidskaart. S62 Bij inslikken het braken niet opwekken; onmiddellijk een arts raadplegen en de verpakking of het etiket tonen. S63 Bij een ongeval door inademing: slachtoffer in de frisse lucht brengen en laten rusten. S64 Bij inslikken, mond met water spoelen (alleen als de persoon bij bewustzijn is). S1/2 Achter slot en buiten bereik van kinderen bewaren. S3/7 Gesloten verpakking op een koele plaats bewaren. S 3/9/14 Bewaren op een koele, goed geventileerde plaats, verwijderd van … (stoffen waarmee contact vermeden moet worden aan te geven door de fabrikant). S3/9/14/49 Uitsluitend in de oorspronkelijke verpakking bewaren op een koele, goed geventileerde plaats, verwijderd van … (stoffen waarmee contact vermeden moet worden aan te geven door de fabrikant). S 3/9/49 Uitsluitend in de oorspronkelijke verpakking bewaren op een koele, goed geventileerde plaats. S 3/14 Bewaren op een koele plaats, verwijderd van … (stoffen waarmee contact vermeden moet worden aan te geven door de fabrikant). S7/8 Droog houden en in een goed gesloten verpakking bewaren. S7/9 Gesloten verpakking op een goed geventileerde plaats bewaren. S7/47 Gesloten verpakking bewaren bij een temperatuur beneden … °C (aan te geven door de fabrikant). S20/21 Niet eten, drinken of roken tijdens gebruik. S24/25 Aanraking met de ogen en de huid vermijden. S27/28 Na contact met de huid, alle besmette kleding onmiddellijk uittrekken en de huid onmiddellijk wassen met veel … (aan te geven door de fabrikant). S29/35 Afval niet in de gootsteen werpen; stof en verpakking op veilige wijze afvoeren. S29/56 Afval niet in de gootsteen werpen; deze stof en de verpakking naar een inzamelpunt voor gevaarlijk of bijzonder afval brengen. S36/37 Draag geschikte handschoenen en beschermende kledij. S36/37/39 Draag geschikte beschermende kledij, handschoenen en een beschermingsmiddel voor de ogen / het gezicht. S36/39 Draag geschikte beschermende kledij en een beschermingsmiddel voor de ogen / het gezicht. S37/39 Draag geschikte handschoenen en een beschermingsmiddel voor de ogen / het gezicht. S47/49 Uitsluitend in de oorspronkelijke verpakking bewaren bij een temperatuur beneden … °C (aan te geven door de fabrikant). Chemicaliën op school – nov 2014 – bijlagen pagina 153 Bijlage 3 – Alternatief afvalschema Hieronder wordt een aangepast stroomdiagram weergegeven als ‘zware metalen’ als aparte fractie wordt ingezameld. Chemicaliën op school – nov 2014 – bijlagen pagina 154 Bijlage 4 – Etiketten voor afvalcontainers Onderstaande etiketten kunnen in bewerkbaar Word-formaat gedownload worden op de website van KVCV Sectie Onderwijs & Opleidingen. Kwikhoudende afvalstoffen Gevaar H 330-310-300-373-410 Dodelijk bij inademing. Dodelijk bij contact met de huid. Dodelijk bij inslikken. Kan schade aan organen veroorzaken bij langdurige of herhaalde blootstelling. Zeer giftig voor in het water levende organismen, met langdurige gevolgen. P 273-280.1+3-301+310-304+340 Voorkom lozing in het milieu. Beschermende handschoenen en oogbescherming dragen. NA INSLIKKEN: onmiddellijk een ANTIGIFCENTRUM of een arts raadplegen. NA INADEMING: het slachtoffer in de frisse lucht brengen en laten rusten in een houding die het ademen vergemakkelijkt. WGK 3 school lokaal Gehalogeneerde solventen Gevaar H 226-301+311+331-315-341-350-411 Ontvlambare vloeistof en damp. Giftig bij inslikken, contact met de huid en bij inademing. Veroorzaakt huidirritatie. Verdacht van het veroorzaken van genetische schade. Kan kanker veroorzaken. Giftig voor in het water levende organismen met langdurige gevolgen. P 210-260-262-273-280-301+310-333+313-410+403 Verwijderd houden van warmte/vonken/open vuur/hete oppervlakken en andere ontstekingsbronnen. Niet roken. Stof/rook/gas/nevel/damp/spuitnevel niet inademen. Contact met de ogen, de huid of de kleding vermijden. Voorkom lozing in het milieu. Beschermende handschoenen/beschermende kleding/oogbescherming/gelaatsbescherming dragen. NA INSLIKKEN: onmiddellijk een ANTIGIFCENTRUM/arts/... raadplegen. Bij huidirritatie: een arts raadplegen. Tegen zonlicht beschermen. Op een goed geventileerde plaats bewaren. WGK 3 school lokaal Chemicaliën op school – nov 2014 – bijlagen pagina 155 Niet-gehalogeneerde solventen Gevaar 3 H 226-301+311+331-315-341-350-411 Ontvlambare vloeistof en damp. Giftig bij inslikken, contact met de huid en bij inademing. Veroorzaakt huidirritatie. Verdacht van het veroorzaken van genetische schade. Kan kanker veroorzaken. Giftig voor in het water levende organismen met langdurige gevolgen. P 210-260-262-273-280-301+310-333+313-410+403 Verwijderd houden van warmte/vonken/open vuur/hete oppervlakken en andere ontstekingsbronnen. Niet roken. Stof/rook/gas/nevel/damp/spuitnevel niet inademen. Contact met de ogen, de huid of de kleding vermijden. Voorkom lozing in het milieu. Beschermende handschoenen/beschermende kleding/oogbescherming/gelaatsbescherming dragen. NA INSLIKKEN: onmiddellijk een ANTIGIFCENTRUM/arts/... raadplegen. Bij huidirritatie: een arts raadplegen. Tegen zonlicht beschermen. Op een goed geventileerde plaats bewaren. WGK 3 school lokaal Neutrale en basische waterige afvalstoffen Gevaar H 302-314-335-400 Schadelijk bij inslikken. Veroorzaakt ernstige brandwonden en oogletsel. Kan irritatie van de luchtwegen veroorzaken. Zeer giftig voor in het water levende organismen. P 280.1+3+7-273-301+330+331-305+351+338-309-310 Beschermende handschoenen en oogbescherming dragen en in afzuigkast werken. Voorkom lozing in het milieu. NA INSLIKKEN: de mond spoelen — GEEN braken opwekken. BIJ CONTACT MET DE OGEN: voorzichtig afspoelen met water gedurende een aantal minuten. Indien mogelijk, contactlenzen verwijderen. Blijven spoelen. Na blootstelling of bij onwel voelen: Onmiddellijk een ANTIGIFCENTRUM of een arts raadplegen. WGK 3 school Chemicaliën op school – nov 2014 – bijlagen lokaal pagina 156 Zure waterige afvalstoffen Gevaar H 272-314-335-360FD Kan brand bevorderen; oxiderend. Veroorzaakt ernstige brandwonden en oogletsel. Kan irritatie van de luchtwegen veroorzaken. Kan de vruchtbaarheid schaden. Kan het ongeboren kind schaden. P 201-260-280.1+3+7-301+308-313-330+331-305+351+338 Alvorens te gebruiken de speciale aanwijzingen raadplegen. Stof/rook/gas/nevel/damp/spuitnevel niet inademen. Na (mogelijke) blootstelling: een arts raadplegen. Beschermende handschoenen en oogbescherming dragen en in afzuigkast werken. NA INSLIKKEN: de mond spoelen — GEEN braken opwekken. BIJ CONTACT MET DE OGEN: voorzichtig afspoelen met water gedurende een aantal minuten. Indien mogelijk, contactlenzen verwijderen. Blijven spoelen. WGK 3 school Chemicaliën op school – nov 2014 – bijlagen lokaal pagina 157
