Het belang van Georgi in de olie

De rol van Georgië in de olie- en gasvoorziening van Europa
Givi Taktakishvili
De geïndustrialiseerde landen voorzien grote problemen op het gebied van hun
energievoorziening. Ze gebruiken enorme hoeveelheden olie en gas, en hun verbruik
zal alleen maar stijgen in de toekomst. De Europese landen hebben zelf slechts kleine
reserves en dienen dus olie en gas te importeren. De voorraden zijn daarnaast niet
evenredig verdeeld over de wereld.
Rusland, Europa en de energiereserves in de Kaspische regio
Rusland, Iran, Algerije, Kazachstan, Turkmenistan, Oezbekistan en Azerbeidzjan zijn landen
met grote gasvoorraden op niet al te grote afstand van Europa. Rusland is op dit moment de
belangrijkste gasleverancier van Europa. Momenteel voorziet het Russische gas in 24
procent van de Europese behoefte. Het aandeel hiervan in de Europese import zou op korte
termijn zelfs nog kunnen toenemen. Het Russische gasleveringsbeleid levert echter
problemen op. Nu de EU is begonnen met de liberalisering van haar energiemarkt, probeert
Rusland juist de gasvoorziening aan de Europese landen te monopoliseren. Het is geen
geheim dat een van de belangrijkste doelen van het Russische bewind het opbouwen van
een zogenaamde ‘liberaal energie-imperium’ is. Moskou gebruikt zijn gas om de buurlanden
in toom te houden – denk aan de ‘gasoorlogen’ tussen Rusland en Oekraïne, en tussen
Rusland en Georgië. Rusland heeft enige tijd geleden een contract met Duitsland gesloten
om de Noord–Europese Gaspijpleiding (NEG) onder de Baltische Zee aan te leggen. De
Russen krijgen dus de mogelijkheid om hun gas direct naar West-Europa te vervoeren. Nu
wordt dit nog gedaan via Oekraïne, Polen en Moldavië, die hun eigen gas overigens ook
betrekken uit Rusland. Na de ingebruikname van de NEG zal het belang van deze
doorvoerlanden als zodanig afnemen, terwijl de Russische invloed op de gasvoorziening aan
deze landen juist zal toenemen. Rusland probeert tevens andere gasleveranciers in de
Kaspische regio in zijn macht te krijgen. Landen rond de Kaspische Zee zoals Kazachstan,
Turkmenistan en Oezbekistan, exporteren op dit moment gas naar Europa via Rusland, dat
daardoor controle kan uitoefenen. Rusland doet daarnaast pogingen om controle te krijgen
over de gastoevoer van Iran naar de EU. De groei van de Russische olie- en gaswinning zelf
is beperkt wegens achterblijvende investeringen.
Om aan de Russische invloed te ontkomen, zoeken veel Europese landen alternatieve
gasleveranciers en pijpleidingen voor de transport van energie. Europa zou binnenkort extra
gas van Azerbeidzjan, Kazachstan, Turkmenistan en Oezbekistan kunnen gaan betrekken,
en wellicht ook van Iran. De eerste vier landen beheren samen een bewezen gasvoorraad
van 9,13 biljoen m³, dat iets meer is dan Algerije, Noorwegen en Nederland gezamenlijk
bezitten (8,42 biljoen m³). Iran heeft na Rusland de grootste bewezen gasvoorraad - 27,5
biljoen m³ tegenover 48 biljoen m³.
De Kaspische regio was vroeger relatief onbelangrijk voor de energievoorziening aan de
industriële landen. Na de inbedrijfstelling van de oliepijpleiding Baku–Tbilisi–Djeigan (BTD) in
juni 2006 en van de gaspijpleiding Baku–Tbilisi–Erzrum (BTE) eind 2006, nam het belang
van de regio toe. De oliepijpleiding BTD zal zijn maximale capaciteit van 50 miljoen ton olie
per jaar naar verwachting in 2008 bereiken. Via deze pijpleiding wordt Azerbeidjaanse en
Kazachse olie via Azerbeidzjan en Georgië naar de Turkse haven Djeigan vervoerd, die aan
de Middellandse Zee ligt. De gaspijpleiding BTE zal zijn maximale capaciteit van 12 miljard
m³ gas per jaar in 2011 bereiken en zal gas uit Azerbeidzjan via Georgië naar de Turkse stad
Erzrum (in het noordoosten van het land) vervoeren.
De Kaspische regio kan in de nabije toekomst de Europese afhankelijkheid van Russische
olie en gas doen verminderen. Juist na de ‘gasoorlog’ van januari 2006 tussen Oekraïne en
1
Rusland is het belang van de Kaspische olie en gas toegenomen. Een nieuw voorstel is om
de Kaspische regio via een gaspijpleiding met de Oost-Europese landen te verbinden. De
toekomstige pijpleiding zou van Azerbeidzjan via Georgië, onder de Zwarte Zee naar
Oekraïne moeten worden aangelegd. In de doorvoer van olie en gas van de Kaspische regio
naar de Europese landen vervult Georgië een belangrijke rol.
Georgië: doorvoerland van olie en gas
Georgië zelf heeft weinig bewezen olie- en gasreserves. Het land is echter vanwege zijn
geografische ligging van groot geopolitiek belang voor het Westen. Twee oliepijpleidingen
(Baku–Batumi/Poti en de BTD) en twee gaspijpleidingen (de Transkaukasische
gaspijpleiding en de BTE) lopen dwars door dit land. Daarnaast vervoeren Azerbeidzjan en
Kazachstan hun olie ook per spoor naar de Georgische havens Batumi en Poti aan de
Zwarte Zee. In de nabije toekomst gaat de oliepijpleiding Odessa–Brodi functioneren.
Tankers uit Batumi en Poti, gevuld met olie afkomstig uit Azerbeidzjan en Kazachstan,
dragen hun lading over aan deze nieuwe pijpleiding. Ook hebben Azerbeidzjan, Georgië en
Turkije een overeenkomst voor een nieuwe spoorverbinding gesloten. Het is de bedoeling
dat Baku door middel van de spoorweg via Tbilisi met de Turkse stad Kars wordt verbonden.
Via dit spoor kan Azerbeidjaanse en Kazachse olie naar Europa worden vervoerd.
Ook zou het belang van Georgische olie en gas zelf in de toekomst kunnen toenemen voor
Europa. Volgens deskundigen van Chevron zouden er zich op het continentale plat aan de
Georgische zijde van de Zwarte Zee grote olie- en gasvelden bevinden. Dat is belangrijk
nieuws voor het land, omdat de Georgiërs tot nu toe van buitenlandse leveranciers
afhankelijk zijn. Vroeger ontving Georgië alleen gas van Rusland, via de Transkaukasische
gaspijpleiding. Via deze leiding krijgt ook Armenië Russisch gas. Na de ‘gasoorlog’ tussen
Georgië en Rusland trachtten Georgië en Armenië een alternatieve gasvoorziening te
vinden. Armenië begon met de aanleg van een gaspijpleiding om gas van Iran te kunnen
betrekken. Maar Rusland sliep niet. Het land wilde de Transkaukasische gaspijpleiding
kopen van Georgië en de controle overnemen van de pijpleiding tussen Iran en Armenië. Als
Rusland de Transkaukasische en Armeens–Iraanse gaspijpleidingen zou beheersen, dan
zou het de kans krijgen ook een deel van het Iraanse gas voor de uitvoer naar Europa onder
zijn controle te krijgen. Daarom probeerde Rusland Georgië ervan te overtuigen de
Transkaukasische pijplijn over te dragen, onder voorwendsel dat Georgië de hoge
onderhoudskosten ervan niet zou kunnen ophoesten. Dit lukte echter niet. Op aanraden van
de Verenigde Staten sloeg Georgië het Russische aanbod om de Transkaukasische
gaspijpleiding te privatiseren af. Georgië heeft dankzij het Amerikaanse programma
‘Millennium Challenge’ voldoende financiële middelen om de pijplijn te repareren en te
onderhouden.
Om succes te hebben als doorvoerland, dient Georgië wel politiek stabiel en vreedzaam te
zijn. Het land kent echter twee sluimerende conflicten: een in Abchazië en een in ZuidOssetië. Vlakbij deze onrustige regio’s bevinden zich olie- en gaspijpleidingen, evenals
belangrijke spoorwegen. Het is van groot belang dat Georgië zoekt naar een vreedzame
oplossing van deze conflicten. Dit hangt echter niet alleen van Georgië af.
De Russische rol in de Georgische conflicten
Zoals Moskou begin jaren negentig een ‘vijfde colonne’ gebruikte in de Baltische Staten om
zo onrust te zaaien, zo gebruikt het Kremlin nu de opstandige republieken Abchazië en ZuidOssetië om Georgië te destabiliseren. De huidige situatie is anders dan die van begin jaren
negentig, want Rusland heeft andere doelstellingen. Dat Georgië belangrijk is voor de
doorvoer van olie en gas naar Europa is een doorn in het oog van Rusland, dat zijn streven
naar een ‘energie-imperium’ gedwarsboomd ziet. Verschillende Russische politici tonen hun
onvrede met de pro-westerse koers van Georgië en zijn streven om NAVO- en EU-lid te
2
worden. Rusland probeert Georgië op verschillende manieren te dwarsbomen. Het land
steunt de Abchazische en Zuid-Ossetische separatisten, en daarnaast belet het Georgië
deze conflicten vreedzaam op te lossen.
Om de separatistische groeperingen militair te steunen, heeft de Russische geheime dienst
(FSB) in 1992 de zogenaamde ‘Confederatie van Kaukasische Bergvolkeren’ opgericht. Dit
is een paramilitaire organisatie die bestaat uit de leden van de FSB, soldaten van het
Russische leger en kozakken. Een klein deel van de organisatie bestaat uit leden van de
Kaukasische bergvolkeren. Hun leiders dreigen geweld te zullen gebruiken tegen het
Georgische gezag. De separatistische leiders reizen bijna iedere maand af naar Moskou,
waar ze te horen krijgen wat ze dienen te doen, en hoe ze dat dienen uit te voeren. Rusland
coördineert zijn beleid met de separatisten, maar bijna nooit met de Georgische regering.
Hoewel Rusland officieel optreedt als bemiddelaar in deze conflicten, steunt het in
werkelijkheid dus de separatisten.1 Bovendien heeft Rusland ervoor gezorgd dat op
belangrijke posten in de separatistische bewegingen medewerkers van zijn geheime dienst
zijn aangesteld. Men zou kunnen zeggen dat Rusland de separatistische regio’s in zijn zak
heeft. De Russen proberen de separatisten op te zetten tegen de Georgiërs die wonen in de
landen die na het uiteenvallen van de Sovjetunie onafhankelijk van Moskou werden. Ze
willen hen afschrikken en hen dwingen te vertrekken. Het Georgische Ministerie van
Buitenlandse Zaken informeert de Verenigde Naties en de Europese Unie regelmatig over
schendingen van de mensenrechten.
Het Russische beleid en de Russische ‘vredesmacht’ in de regio beletten toenadering tussen
Abchaziërs en Zuid-Ossetiërs aan de ene, en Georgiërs aan de andere kant. Rusland doet
er alles aan om de conflicten te laten voortbestaan om zo zijn invloed in Georgië te
behouden. Tot nu toe denken veel westerse politici dat Georgië met behulp van Russische
bemiddeling deze conflicten kan oplossen. Maar ze duren inmiddels 14 jaar. Daarom vinden
de Georgiërs dat de tijd rijp is om de Russische vredesmacht door een internationale
vredesmacht te vervangen. Georgië heeft hiervoor de steun nodig van de VN, de EU, de VS
en anderen. Rusland is vanzelfsprekend mordicus tegen.
Met zijn beleid zorgt Rusland niet voor onafhankelijkheid van de Abchaziërs. Moskou
verdedigt mijns inziens alleen zijn eigen belangen. Een voorbeeld hiervan is een Russische
actie tijdens de laatste ‘presidentsverkiezingen’ in de separatistische regio. Toen de
Abchaziërs in plaats van de Russische beschermeling hun eigen kandidaat kozen, ontstak
Rusland in woede. De Russen sloten hun grenzen voor Abchaziërs en blokkeerden de
Russische markt voor Abchazische landbouwproducten. In werkelijkheid waren er nauwelijks
verschillen tussen de beide presidentskandidaten, maar Rusland wilde dat de Russische
kandidaat zou winnen. De zogenaamde ‘verkiezingen’ werden verder overigens door
niemand erkend. Regelmatig onderbreekt Rusland de elektriciteit- en gasvoorziening naar
Georgië. De beide landen zijn slechts met een autoweg van Vladikaukas naar Tbilisi door de
Kaukasische bergketen via de Darialivallei met elkaar verbonden. Rusland sloot enige tijd
geleden deze autoweg en de grens met Georgië af. De grenzen tussen de Abchazische en
Zuid-Ossetische gebieden en Rusland zijn overigens wel open, om de separatisten van
Russische wapens en huursoldaten te kunnen voorzien.
Met deze en andere maatregelen wil Rusland Georgië als geopolitiek kruispunt en
doorvoerland beheersen, en wil het dat het land de Russische politieke lijn aanvaardt, in
plaats van een westerse koers te varen. Moskou wil Georgië zwak houden, omdat het zo het
makkelijkst is te controleren.
Op het eerste gezicht bestaat er geen verband tussen de smeulende conflicten in de
separatistische regio’s, en de doorvoer van olie en gas naar het Westen. Ongehinderde
doorvoer vereist echter een stabiele politieke situatie in de desbetreffende regio. Door het
3
vuurtje van de conflicten smeulend te houden, controleert het Russische bewind de toestand
in de regio en in de hele Kaukasus. Zo bezien heeft Rusland een troef in handen om zijn
invloed niet alleen in Georgië, maar ook in Europa te vergroten.
Georgië heeft stabiliteit nodig
Stabiliteit is van vitaal belang voor de economische ontwikkeling van Georgië. Stabiliteit is
ook belangrijk voor de ontwikkeling van het land als een belangrijk doorvoerland, niet alleen
van olie en gas, maar ook van allerlei goederen die vanuit Azië naar Europa en vice versa
worden vervoerd. Om dit te bereiken, tracht Georgië zijn interne conflicten op een
vreedzame manier op te lossen. Georgië vraagt hierbij de hulp van de internationale
gemeenschap.
President Michail Saakashvili hield tijdens de 61ste Algemene Vergadering van de Verenigde
Naties een toespraak over de genoemde conflicten. Hij beschuldigde Rusland van de
bezetting en de annexatie van Georgische regio’s. Hij vroeg namens de ‘Internationale
Organisatie van Georgië, Oekraïne, Azerbeidzjan en Moldavië’ (GOAM) dat de VN Georgië,
Azerbeidzjan en Moldavië tegen de “Russische agressie” zou beschermen. Hij stelde ook dat
het belangrijk is dat organisaties als de VN, de EU en de OVSE zich actiever gaan bemoeien
met deze regio’s om de verschillende conflicten op te lossen.2 Tot nu toe probeert de
Russische regering de internationale gemeenschap eenzijdige informatie over deze
conflicten te verstrekken.3 Georgië eist dat de Russische vredesmacht in Abchazië en ZuidOssetië wordt vervangen door een internationale vredesmissie. Georgië verwacht veel van
de ‘geïntensiveerde dialoog’ met de NAVO en van een verdere uitwerking van het
Nabuurschapsbeleid met de EU 4 om het Russische streven naar bezetting en annexatie van
vreemde gebieden te belemmeren.
Een van de belangrijkste problemen van Georgië is de achtergebleven economie. Hierdoor
wordt het vreedzaam oplossen van de interne conflicten bemoeilijkt. Na de Rozenrevolutie
van november 2003 vonden veel positieve economische ontwikkelingen plaats. In de periode
van 2004 tot 2006 groeide de staatsbegroting van Georgië tot zeven maal zijn
oorspronkelijke omvang. Ook is het niveau van de corruptie aanzienlijk verminderd. Ondanks
deze positieve ontwikkelingen blijven er economische problemen. Het niveau van de
werkloosheid is bijvoorbeeld te hoog; de handelsbalans met het buitenland is negatief –
Georgië importeert drie keer meer dan het exporteert; de energielevering is nog niet
gegarandeerd, enzovoort. De Georgische regering moet dus meer aandacht besteden aan
de versnelling van de economische ontwikkeling van het land. Op de korte termijn kan
Georgië middels een effectief gebruik van zijn economische en intellectuele potentie met een
liberale markteconomie een aantal problemen oplossen. Hoewel het land een grote
hoeveelheid steenkool bezit, gebruikt het die niet om zijn afhankelijkheid van Rusland te
verminderen. Een economisch hoogontwikkeld Georgië kan aantrekkelijk zijn voor de
bevolkingsgroepen met separatistische neigingen. Tegenover een ontwikkeld Georgië zal
Rusland zich ook niet zo onbeschaamd opstellen zoals nu het geval is.
Rusland en Europa: toenadering is nodig
De recente gasoorlog tussen Rusland en zijn buurlanden Oekraïne, Moldavië en Georgië, en
het Russische beleid van beïnvloeding van de Georgische opstandige regio’s, zijn een
waarschuwing voor de buurlanden van Rusland (in Europa en daarbuiten) om een meer
behoedzame politiek ten aanzien van dit land te voeren. Het Russische bewind zou zijn
beleid moeten richten op het respecteren van de territoriale integriteit van zijn buurlanden en
moeten afzien van een beleid met een dubbele moraal. Rusland moet weten dat de
Europese belangen in de Kaukasus en in Georgië niet minder belangrijk zijn dan zijn eigen
belangen. Zoals Europa behoefte heeft aan Russische energiereserves, zo heeft Rusland
behoefte aan harde Europese valuta. Op basis van berekeningen concluderen deskundigen
4
dat de overschakeling op alternatieve energiebronnen de EU 40 tot 60 miljard dollar zou
kosten. Maar wanneer Rusland zou besluiten olie en gas aan Azië te leveren in plaats van
aan Europa, dan kost dat het land 50 tot 70 miljard dollar.6 De EU zoekt noodgedwongen
extra energiebronnen omdat het energieverbruik in de EU sneller stijgt dan de
energieproductie in Rusland.7 Daarom spelen de Kaspische en de Kaukasische regio’s een
grote rol in de alternatieve energievoorziening van de EU. Om die reden probeert de Unie
een rol te spelen bij de oplossing van de conflicten in Georgië.
Iedereen beseft dat Rusland een belangrijk land blijft, en dat het enorme olie- en
gasreserves heeft, evenals een grote markt. Het hebben van goede politieke en
economische contacten met Rusland is belangrijk. Maar dit is moeilijk te realiseren omdat de
EU en anderen aan de ene kant, en Rusland aan de andere niet op één lijn zitten. De EU
probeert stap voor stap de Georgische geschillen op te lossen en de Russische houding
tegenover Georgië te veranderen. Van zijn kant moet Georgië zich inspannen zijn
economische ontwikkeling te versnellen om voor separatisten economisch aantrekkelijker te
worden. Ook dient de Georgische regering samen met de Abchaziërs en Zuid-Osseten actief
directe contacten te leggen zonder bemiddeling van Rusland, en tot een vergelijk te komen.
Het geeft de EU meer argumenten om Rusland te stimuleren om zijn mijns inziens
agressieve beleid jegens Georgië te wijzigen in een meer vreedzaam en constructief beleid.
De Kaukasus, en daarmee Georgië, vormt een van de belangrijkste geografische
‘kruispunten’ ter wereld. Vroeger liep de beroemde handelsroute van de Aziatische landen
naar Europa, de zogeheten Zijderoute, door dit gebied. Tijdens het Sovjetbewind waren de
Kaukasus en Georgië afgezonderd van de buitenwereld. Nu dreigt deze regio weer in een
dergelijke situatie terecht te komen. Tegenwoordig kruisen hier de belangen van veel grote
landen elkaar. Rusland verloor na het uiteenvallen van de Sovjetunie zijn alleenheerschappij
in de regio, vandaar dat het Kremlin zich nu zo opstelt. De Kaukasus en Georgië moeten
geen slagveld van de belangen van de grootmachten worden. De grote spelers zullen er juist
moeten samenwerken om de regio zich vreedzaam te laten ontwikkelen.
Dr. G. Taktakishvili was lid van het Georgische parlement van 1990 tot 1992. Hij onderzoekt
sociale, economische en politieke problemen in verschillende landen.
1. A. Cohen, “Georgia…on Russia’s mind”, The Washington Times, 20 oktober 2006.
2. M. Saakashvili, president van Georgië, 61ste jaarlijkse Algemene Vergadering van de
Verenigde Naties, 23 september 2006, op: www.president.gov.ge.
3. W. Bax, “Poetin belooft EU-leiders niets”, Trouw, 21 oktober 2006.
4. S. Volbeda, “Europees Nabuurschapbeleid op de Proef. Wat doet de EU met haar Nieuwe
Oostelijke Buurlanden?”, Internationale Spectator, juni 2006.
5. G. Bezhuashvili, minister van Buitenlandse Zaken van Georgië, "Tbilisi Calls for United
European Voice to Support Georgia”, Euro News, 10 november 2006.
6. I.J.H. Bozon, W.J. Campbell, Th. Vahlenkampp, “Charting an Energy Alliance”, Forbes, 10
april 2006.
7. B. Ferrero-Waldner, “Europe Wants Russia and Georgia to Normalize Relations as Soon as
Possible and to Restart Settling Conflicts”, Interfax, 19 oktober 2006.
5