14/10/2015

Hoe onafhankelijk zijn onze rechters?
14/10/2015 - Michel Vandersmissen - Knack
Een grootschalige Europese studie geeft een grimmig beeld van onze rechtbanken. 30 procent
van de Belgische rechters vindt dat de bevorderingen bij Justitie niet objectief gebeuren. 17
procent vindt dat rechtszaken beïnvloed worden door de media. 3 procent voelde al
ongeoorloofde druk, zoals omkoping of bedreiging.
© BelgaImage
Het Europese netwerk van Hoge Raden voor de Justitie (ENCJ) had grote plannen: een
doorlichting van de Justitie in de EU die de onafhankelijkheid van onze rechters moest
doorlichten. 6000 rechters in 22 landen passeerden de revue: een unicum. De studie geeft een
bijzondere kijk op wat rechters zelf denken over hun beroep en hun werking.
De rechters werd gevraagd om een uitgebreide vragenlijst in te vullen waarmee hun gevoel
van onafhankelijkheid werd getest. Daarnaast werd onderzocht in welke mate ze vinden dat
ze rekenschap moeten afleggen aan de overheid en de samenleving. In België vulden 291
rechters, of 12 procent van het totale aantal, de vragenlijst in. Professor Benoit Allemeersch
(KU Leuven) vindt het onderzoek alvast razend interessant en zeker representatief.
Laten we met het goeie nieuws beginnen. Slechts een kleine minderheid van de Belgische
rechters (3 procent) antwoordde positief op de vraag of ze de voorbije twee jaar onder zware
druk werden gezet om een vonnis of arrest in een bepaalde richting te vellen. Drie procent is
1
misschien niet veel, vindt professor Allemeersch, 'maar het betekent wel dat ongeveer negen
ondervraagde rechters die ongeoorloofde druk wél ondervonden'.
© VTM Nieuws
Die druk kan allerlei vormen aannemen. Het kan een opmerking in de gang zijn van de
korpschef of een advocaat, of een telefoontje van een politicus. Zo moest huidig SP.Avoorzitter John Crombez zich verantwoorden voor een gesprek dat hij had met een
jeugdrechter in een zaak van kindergeweld. Hij werd nadien vrijgesproken door de
deontologisch raad van het Vlaams Parlement. Belangrijk: Allemeersch benadrukt dat de
negen rechters alleen aangeven dat ze onder druk werden gezet, niet dat ze aan de druk
toegaven.
Enveloppe onder tafel
Maar erevrederechter Jan Nolf vreest dat de druk en de invloed van externen op rechters
groter is dan de cijfers laten vermoeden: 'Omkoping van rechters en pogingen daartoe komen
zeker ook voor.' Hij heeft weet van één omgekochte rechter, en sterke vermoedens van
anderen. 'Vroeger gebeurde de omkoping op een lompe manier, met een enveloppe onder
tafel. Tegenwoordig zijn er discretere manieren om een rechter een vonnis of arrest in je
voordeel te laten vellen. Ik moet oppassen met wat ik zeg, maar er zijn voorbeelden bekend
van rechters die op kosten van een advocaat een dure skireis maken. Kan dat? Ik vind van
niet. Je mag niet vergeten dat sommige rechters ook advocaten kunnen aanstellen voor
bepaalde functies. Enige schroom in de omgang lijkt me gepast.'
In heel wat Europese landen komen corruptie en bedreiging van rechters veel vaker voor dan
in ons land. 14 procent van de Spaanse rechters en 13 procent van de Italiaanse gaven toe
bedreigd te zijn. In Albanië loopt dat zelfs op tot een kwart van de rechters. In februari 2015
maakte de Spaanse krant El País bekend dat negen rechters en vijf officieren van Justitie in
totaal 230.000 euro aan steekpenningen hadden ontvangen van een ICT-bedrijf.
De rechters moesten van het ENCJ een score geven van 0 tot 10 om de onafhankelijkheid van
de rechterlijke macht in hun land te beoordelen. Belgische rechters gaven een score van 8,7.
Niet slecht, maar hun collega's in Nederland en Denemarken kwamen uit op respectievelijk
9,1 en 9,8. Er is bij ons dus ruimte tot verbetering, geven onze rechters toe.
Tony Van Parys, voorzitter van de Hoge Raad voor de Justitie (HRJ), leest in het onderzoek
vooral dat rechters in België goed en onafhankelijk hun werk kunnen doen. 'Dat zit in de
grondwet, maar ook in de cultuur. Maar dat 3 procent van de rechters ongeoorloofde druk
ervaart, blijft natuurlijk onaanvaardbaar. Jammer dat we niet weten over welke zaken het
2
gaat. Als een rechter strafbare feiten pleegt en we weten het, dan kan het parket een
gerechtelijke procedure opstarten.'
De HRJ kan ook een audit of doorlichting doen van een rechtbank als er bijvoorbeeld
vermoedens zijn van slechte werking. Het gebeurde recent bij de rechtbank van koophandel
in Brussel en bij de rechtbank van eerste aanleg in Antwerpen. De HRJ deed voorstellen om
de werking te verbeteren. Dwingend zijn die adviezen niet, maar na de twee audits zijn er
volgens Van Parys wel interne maatregelen getroffen.
Politieke benoemingen
Aan Belgische rechters werd ook gevraagd of de benoemingen gebeuren op basis van andere
criteria dan kennis en ervaring. Bijna een kwart van de rechters (23 procent) antwoordt daar
positief op. 31 procent twijfelt, en slechts 45 procent ontkent het stellig. België doet het hier
veel slechter dan bijvoorbeeld Denemarken, waar geen enkele rechter zegt dat dit gebeurt, en
ook in Nederland is het een zeldzaamheid (3 procent).
Naast de benoemingen gebeuren ook promoties niet helemaal objectief, zo blijkt. 30 procent
van de Belgische rechters vindt dat er andere criteria spelen dan kennis en ervaring. Slechts
36 procent vindt dat bevorderingen volkomen objectief gebeuren. Ter vergelijking: in
Denemarken antwoordt amper 1 procent van de rechters dat ze gepromoveerd worden op
basis van niet-objectieve criteria, in Groot-Brittannië 7 procent, en in Nederland 11 procent.
Spanje is wat dit betreft de slechtste leerling van de klas: 84 procent van de Spaanse rechters
vindt dat de promoties in hun land niet objectief gebeuren.
© BelgaImage
3
Benoemingen en promoties gebeuren onder meer op voordracht van de korpschef van een
rechtbank. Je kunt de korpschef vergelijken met de ceo van een bedrijf. De voordracht gaat
naar de Hoge Raad voor de Justitie, en nadien wordt dat advies bekrachtigd door de minister
van Justitie. Professor Allemeersch vindt de onderzoeksresultaten over benoemingen en
bevorderingen verontrustend. 'Eigenlijk zijn er nauwelijks objectieve parameters voor
bevorderingen', zegt hij. 'Veel hangt af van de korpschef en de HRJ. Zo kan het gebeuren dat
een slecht functionerende rechter weggepromoveerd wordt naar een beter betaalde job bij
bijvoorbeeld het hof van beroep, zodat de korpschef een hardwerkende en ambitieuze jonge
rechter in zijn of haar plaats kan aanstellen. Omgekeerd komen sterke kandidaten soms niet
in aanmerking om redenen die weinig te maken lijken te hebben met hun kwaliteiten en
prestaties.'
Jan Nolf lacht bij de vraag over de benoemingen op basis van objectieve criteria. 'Ach, ik ben
ook politiek benoemd. Hoe kan het anders? De HRJ, het hoogste orgaan van Justitie, is zelf
het resultaat van louter politieke benoemingen. Omdat voorzitter Tony Van Parys uit de
CD&V-familie komt, moet er aan de Franstalige kant een vrijzinnige zitten. De traditie van
politieke benoemingen druppelt gewoon van de HRJ naar beneden.' Voor een goed begrip:
slechts de helft van de 44 leden van de HRJ is politiek benoemd, door de Senaat. De andere
helft wordt verkozen door de collega-magistraten.
Nolf vindt dat de HRJ slecht werk levert bij de benoemingen en promoties. De minister van
Justitie weigert bijna nooit benoemingsadviezen van de HRJ, maar toen Annemie
Turtelboom (Open VLD) minister van Justitie was, weigerde ze twee voorstellen omdat de
HRJ tot tweemaal toe een advocaat voordroeg voor benoeming die veroordeeld was wegens
een vluchtmisdrijf.
Ria Mortier, voorzitter van de Nederlandstalige benoemingscommissie binnen de HRJ,
vraagt zich vooral af waarom de rechters twijfelen aan de objectiviteit, en welke andere
criteria volgens hen dan wél doorslaggevend waren. 'Dat interesseert me meer. De HRJ heeft
niet alle promoties en benoemingen in de hand - over interne promoties wordt bijvoorbeeld
door het korps zelf beslist -, maar wij doen binnen onze bevoegdheden alles om ze zo
objectief mogelijk te laten verlopen. We doen bijvoorbeeld de selectie van jonge juristen die
via een stage toegang krijgen tot de magistratuur. We organiseren zware examens. Het
slaagpercentage ligt laag, want we leggen de lat hoog. Schriftelijke examens worden
bovendien anoniem verbeterd. Pas na deliberatie kunnen we de naam van een kandidaat
koppelen aan een examennummer. Een tweede proef is mondeling. Daarbij zijn er ook
psychologische tests, want magistraten moeten meer zijn dan kenners van het recht. Ze
moeten ook over sociale vaardigheden beschikken.'
Wie geslaagd is, kan zich kandidaat stellen om bijvoorbeeld rechter te worden. De
benoemingscommissie kiest de meest geschikte kandidaat. Geeft ervaring de doorslag? Ria
Mortier: 'Nee. Het is een van de criteria die meespelen, maar niet altijd hét doorslaggevende
argument, want dan zouden jongere kandidaten nooit benoemd raken.'
Een kandidaat kan pas benoemd worden door de commissie als hij of zij tien van de veertien
leden kan overtuigen. Een commissielid kan dus niet in z'n eentje een benoeming van,
bijvoorbeeld, een politieke vriend doordrukken. Elke beslissing moet 'Raad van Statebestendig' zijn, benadrukt Mortier, want iedereen kan daar zijn niet-benoeming aankaarten.
De huidige benoemingscommissie, die van start ging in 2012 en bevoegd blijft tot 2016, heeft
voor 471 Nederlandstalige vacatures 2107 kandidaten gehoord. 'Slechts 11 kandidaten die
4
niet werden geselecteerd zijn naar de Raad van State gestapt, en maar in één geval werd onze
beslissing vernietigd', zegt Mortier.
Tony Van Parys benadrukt dat net door de oprichting van de HRJ in de nasleep van de zaakDutroux er een einde is gekomen aan politieke benoemingen bij Justitie. 'Ik denk dat de
antwoorden in de ENCJ-studie voor een groot stuk gebaseerd zijn op perceptie van de
toestand vroeger. Oké, we moeten kritisch blijven en onze werking tegen het licht blijven
houden. Maar structureel durf ik te zeggen dat er nu geen politieke benoemingen meer
gebeuren bij Justitie.'
Invloed van de media
© Reuters
Slechts een kleine minderheid van de Belgische rechters denkt dat de media helemaal geen
invloed hebben op de rechtsgang. 17 procent is daar zeker van, de rest twijfelt. In
Denemarken ontkent 95 procent van de rechters dat media het werk van een rechtbank
kunnen beïnvloeden, in Nederland denkt 8 procent dat de pers wél een invloed heeft op hun
werk.
Erevrederechter Jan Nolf vermoedt dat vooral rechters in assisenzaken en strafzaken ermee te
maken krijgen. 'Maar ik zou het willen omkeren: misschien is het net goed dat de media
invloed hebben. Kijk naar de zaak van Jonathan Jacob (de jongeman die overleed in een
politiecel in Mortsel als gevolg van overdreven geweld door het bijstandsteam van de politie,
nvdr. ). Zonder het werk van de media zouden de feiten niet aan het licht zijn gekomen. Als
de HRJ in een rapport schrijft dat het grootste gevaar voor de onafhankelijkheid van Justitie
niet corruptie is en niet politieke beïnvloeding, maar wel de werking van de media, dan gaat
mijn hoofd duizelen.'
Wordt de onafhankelijkheid van rechters gerespecteerd door de overheid, vroeg de Europese
studie ook. 12 procent van de Belgische rechters vindt van niet, 63 procent vindt van wel. In
Denemarken antwoordt driekwart van de rechters positief op de vraag, in Nederland 67
procent.
5
Jan Nolf raadt jonge collega's af om naar recepties te gaan waar politici aanwezig zijn, laat
staan naar de traditionele bals van de burgemeester. 'Op die plekken wordt een
vertrouwelijkheid geschapen tussen magistraten en politici. De vertrouwelijkheid kan de
onafhankelijkheid van de rechter in gevaar brengen. Het begint met een pintje en op het eind
van de avond trekt een politicus aan je mouw die nog snel "iets" wil vragen of ophelderen.
Rechters worden in het ENCJ-onderzoek ook gewaarschuwd voor de gevaren van sociale
media. Ze dringen erop aan dat rechters wegblijven van die fora en geen meningen plaatsen
op Facebook of Twitter. Maar ik lees in de studie van het ENCJ helaas geen waarschuwing
om weg te blijven van evenementen met politici.'
Volgens professor Benoit Allemeersch kunnen de rechters in ons land voldoende
onafhankelijk werken, maar er is nog werk te doen. Hij noemt twee voorbeelden: de
financiering, en het management van rechtbanken. Bijna driekwart van de Belgische rechters
klaagt over een gebrek aan financiële onafhankelijkheid. In Nederland is driekwart van de
rechters daar net tevreden over.
Koen Geens (CD&V), minister van Justitie © BELGA
'Nu gebeurt de financiering van de rechtbanken volledig door de Federale Overheidsdienst
(FOD) Justitie. Een rechter die papier voor zijn printer nodig heeft, moet dat beleefd vragen
aan de FOD in Brussel. Hij is financieel volledig afhankelijk. Gelukkig is er beterschap op
komst, want minister van Justitie Koen Geens (CD&V) werkt aan een systeem van
enveloppefinanciering. Elke rechtbank krijgt dan een afgesproken bedrag of enveloppe, en
mag zelf beslissen wat daarmee gebeurt. Zo krijgen rechtbanken meer manoeuvreerruimte en
kunnen ze meer eigen accenten leggen. Het zal ook de transparantie bij Justitie ver- hogen.
Nu is het bijvoorbeeld onmogelijk om na te gaan hoeveel geld gaat naar de rechtbanken en
hoeveel naar de parketten.'
Tony Van Parys vindt het nieuwe systeem een grote stap vooruit. 'Vanaf 2016 kunnen
rechtbanken autonoom beslissen hoe ze de financiële middelen willen gebruiken, zonder het
aan de FOD te vragen. De vraag is: zijn de rechtbanken daar klaar voor? Wij hebben binnen
de HRJ vaak vastgesteld dat er een gebrek is aan managementcultuur in de magistratuur, aan
zin voor een bedrijfsmatige aanpak van de organisatie. Als rechtbanken straks meer
autonomie krijgen, worden ze ook verantwoordelijk voor het beheer en het beleid. Een van de
absolute voorwaarden is dat ze bijgestaan zullen worden door topmanagers.'
6
Zullen voorzitters van rechtbanken, die tot nog toe geen rekenschap hoefden af te leggen, de
autoriteit aanvaarden van een manager - een niet-jurist dus? Van Parys denkt het wel. 'Veel
korpschefs van de nieuwe generatie zijn vragende partij om dit in te voeren, maar zij willen
wel de baas blijven. Het vraagt een heel andere manier van denken aan de rechtbanken.
Noem het gerust een omwenteling.'
Pesterijen onder magistraten
Ook met het management van de rechtbanken kan het beter, zegt professor Allemeersch. 29
procent van de rechters blijkt ontevreden over de manier waarop hun rechtbank gemanaged
wordt. 'De cultuur bij Justitie wordt bepaald door hiërarchie. Er heerst geen bedrijfscultuur
zoals bij ondernemingen: je vindt er minder teamvergaderingen, want veel rechtscolleges
houden het bij algemene vergaderingen. Magistraten werken solitair. In Groot-Brittannië is
het anders, daar bestaat nauwelijks een hiërarchie tussen magistraten. En in Nederland is
teamoverleg voor magistraten de normaalste zaak van de wereld.'
Jan Nolf vindt dat een korpschef rechters kan maken en kraken. 'Zo brengen ze de
onafhankelijkheid van Justitie in het gedrang. De korpschef kan de vonnissen sturen doordat
hij beslist welke zaken in welke kamer en door welke rechter worden behandeld. Belgische
rechters hebben alles te zeggen over mensen die in de beklaagdenbank van hun rechtbank
zitten, maar niets over de manier waarop ze moeten werken. Daarover beslist de korpschef.
Rechters worden bestuurd als een bende kleuters. Dat zou beter op een meer collegiale
manier gebeuren.
(windt zich op) Schrijf maar op: nergens anders op de arbeidsmarkt wordt zo veel gepest als
in de Belgische rechtbanken. Magistraten en rechters pesten elkaar het bloed van onder de
nagels. Vriendjes krijgen van korpschefs makkelijke zaken, de ingewikkelde zaken gaan naar
degenen die een lesje moeten krijgen.' In het onderzoek van het ENCJ zegt zo'n 70 procent
van de Belgische rechters dat zijn of haar onafhankelijkheid werd beïnvloed door een
verandering van functie, sectie of rechtbank. Nolf: 'Dat kun je in veel gevallen ook lezen als
een verkapte tuchtmaatregel.'
Toch vindt professor Allemeersch het op zich niet slecht dat de korpschef beslist welke zaken
door welke rechtbank worden behandeld. 'De voorzitter van de rechtbank kent zijn kamers,
en iedereen heeft zijn specialisatie. Hij kan dat ook zeer autonoom doen, hij kan zo inderdaad
de zaken sturen, zeker in mediatieke dossiers. Hij kan ook de samenstelling van een kamer
veranderen, naargelang van de aard van de zaak. Het is belangrijk daarover transparant te
zijn. In de zaak-Fortis, bijvoorbeeld, heeft de HRJ vragen gesteld over de toewijzing van de
zaak, omdat ze werd toegekend aan de kamer die daarvoor niet de meest logische keuze was.
Ook de Raad van Europa heeft haar bezorgdheid geuit over dit gebrek aan transparantie, maar
tot nog toe heeft België daar weinig mee gedaan.'
Verantwoording afleggen
Benoit Allemeersch zegt dat Belgische rechtbanken weinig rekenschap afleggen in
vergelijking met hun buitenlandse tegenhangers. 'De rechterlijke macht staat op haar
onafhankelijkheid. Heel terecht, maar dat betekent niet dat rechtbanken geen verantwoording
hoeven af te leggen. Heel wat rechters cumuleren, bijvoorbeeld. Daar is op zich niets mis
mee, want je moet rechters niet opsluiten in hun rechtbank. Maar waarom kunnen die
7
bijkomende mandaten niet geregistreerd worden in een databank zoals Cumuleo, waar politici
al hun betaalde en niet-betaalde functies en mandaten moeten aangeven?'
Annemie Turtelboom (Open VLD) © BELGA
Enkele jaren geleden moest toenmalig minister van Justitie Annemie Turtelboom (Open
VLD) op een parlementaire vraag antwoorden dat ze 'geen flauw idee had' hoeveel rechters
cumuleerden en welke functies ze cumuleerden. In Nederland, daarentegen, kun je op de
website rechtspraak.nl gewoon de naam van een rechter intikken en vind je al zijn betaalde en
niet-betaalde functies. 'Dat kan belangrijk zijn als je bijvoorbeeld voor de rechter moet
verschijnen bij een geschil over de aan- of verkoop van een woning. In zo'n geval is het
interessant om te weten of de rechter lid is van een tuchtkamer van het Beroepsinstituut van
Vastgoedmakelaars.'
Allemeersch vindt ook dat rechters en magistraten zich te weinig verantwoorden voor hun
arbeidsprestaties. Sommige magistraten werken zich te pletter, anderen doen het wel héél
rustig aan, en daar bestaat weinig controle op. In de enquête van het ENCJ valt het
Allemeersch op dat een erg klein aantal rechters (16 procent) af en toe opmerkingen krijgt
van hun overste om hun zaken binnen een redelijke termijn af te handelen. 'Dat is het laagste
percentage in Europa, na Bulgarije, Albanië en Roemenië. Ik weet niet of je tot dat groepje
wilt behoren. In Nederland antwoordt 44 procent van de rechters dat ze daarop aangesproken
worden, in Zweden 38 procent. Het betekent niet dat hun onafhankelijkheid wordt bedreigd,
wel dat ze verantwoording moeten afleggen voor de kwaliteit van hun werk. In ons land
gebeurt dat te weinig. Hier laat men rechters te veel hun zin doen. De onafhankelijkheid van
Justitie is belangrijk, maar ze is niet absoluut.'
8
Burn-out
Dat Belgische rechters weinig rekenschap moeten of willen afleggen, mag blijken uit twee
voorbeelden. Net als andere werknemers kunnen ook rechters ziek worden of een burn-out
krijgen. Het grote verschil is dat rechters niet gecontroleerd mogen worden door een
arbeidsgeneesheer, want dat zou hun onafhankelijkheid in het gedrang kunnen brengen. In
West-Vlaanderen is een geval bekend van een advocaat die bij gebrek aan talent niet aan de
bak kwam. Hij vroeg en kreeg van een vorige minister van Justitie een benoeming tot
vrederechter. De man velde één vonnis, en zit sindsdien al enkele jaren ziek thuis.
Ook opvallend: rechters en magistraten hebben geen formele vakantieregeling. Dat betekent
dat sommige rechters gedurende de twee maanden gerechtelijk verlof vakantie nemen, terwijl
veel anderen doorwerken om de gerechtelijke achterstand op te halen. Professor Allemeersch
vindt het jammer dat daar geen formele regels voor bestaan. De adviesraad van de
magistratuur heeft een voorstel klaar om het sociaal statuut van de magistraten te verbeteren,
inclusief een vakantieregeling, maar er groeit verzet omdat de beroepsgroep vreest dat haar
onafhankelijkheid wordt bedreigd.
© Image Globe
'Er moet een onderscheid worden gemaakt tussen onafhankelijkheid en
onverantwoordelijkheid', vindt Jan Nolf. De rechterlijke onafhankelijkheid is heilig en
onaantastbaar, maar dat betekent niet dat rechters en magistraten wereldvreemd moeten zijn
en dat ze geen rekenschap hoeven af te leggen aan de samenleving. Nolf: 'Justitie krijgt veel
9
geld. Daar moeten rechters goed mee omspringen. En dan moet je niet doen zoals de
Brusselse rechtbankvoorzitter Luc Hennart. Toen Marc Dutroux enkele jaren geleden
moest worden ondervraagd, kon hij kiezen: met de rechtbank naar de gevangenis in Nijvel
gaan, waar Dutroux opgesloten zit, of een heel veiligheidskorps optrommelen omdat hij zijn
show per se in zijn eigen rechtbank wilde opvoeren. Hij koos voor het laatste, en dat kostte de
samenleving 50.000 euro. Dat heeft niets meer te maken met onafhankelijkheid, maar met
onverantwoordelijk gedrag.'
Het grootste gevaar voor Justitie zijn niet de media of de politiek, maar het gebrek aan
zelfkritiek binnen het apparaat, vindt Jan Nolf. 'Als de media kritiek uiten, wordt die
weggelachen. En als iemand zoals ik zich kritisch uitlaat over de slechte gang van zaken
binnen Justitie, wordt hij weggezet als een onwetende nestbevuiler. Zo kom je geen stap
verder.'
10