Oorzaken Obesitas bij kinderen
advertisement
_________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Opdrachtgever: Fysiotherapie & Training Coevorden; De heer G.H.J van Telgen & I. Sierink Opdrachtnemers: A.N Kroes & A.G Apeldoorn; 3e jaars studenten fysiotherapie aan de Hogeschool van Amsterdam Begeleider: F. van Hoeve, docent aan de opleiding fysiotherapie aan de Hogeschool van Amsterdam Amsterdam, 20 januari 2006 1 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Inhoudsopgave. Voorwoord....................................................................................................................4 Inleiding ........................................................................................................................5 Waarom een scriptie over obese basisschool kinderen. ..........................................................5 Resultaten.....................................................................................................................6 Resultaten Nationaal. ............................................................................................................6 Resultaten Internationaal. ......................................................................................................8 Oorzaken Obesitas bij kinderen. ..............................................................................10 Definitie van Obesitas: ........................................................................................................10 Wanneer is er sprake van obesitas?......................................................................................10 Oorzaken obesitas. ..............................................................................................................10 Andere mogelijke oorzaken die ten grondslag liggen aan obesitas bij kinderen....................11 Wat zijn risicogroepen voor obesitas bij kinderen? (10) .........................................................13 Risicofactoren bij obesitas. ......................................................................................13 Overige risico’s door obesitas. ............................................................................................14 Invloed van ouders op het eetgedrag....................................................................................16 Omgevingsfactoren die de voedselinname kunnen beïnvloeden...........................................17 Meetmethoden............................................................................................................18 De intake met betrekking tot antropometrie. ........................................................................18 Lengte.................................................................................................................................18 Lichaamsgewicht ................................................................................................................18 Huidplooimeting. ................................................................................................................19 Tailleomtrek metingen. .......................................................................................................20 Algemene uithoudingsvermogen .........................................................................................20 Protocol ......................................................................................................................21 Verwijsprotocol ..................................................................................................................21 De behandeling. ..................................................................................................................21 Intake..................................................................................................................................21 Voorlichting. .......................................................................................................................22 De eetgewoonten.................................................................................................................22 Het ontbijt. ..........................................................................................................................22 Er worden meer tussendoortjes gegeten...............................................................................23 Lichaamsbeweging..............................................................................................................23 Van welke training moet gebruik gemaakt worden. .............................................................24 Stappenplan. ..............................................................................................................25 Doelen gewichtscontrole. ....................................................................................................25 1.1Voorlichting aan de ouders.............................................................................................25 1.2 Behandeling door multidisciplinair team. overgewicht...................................................26 1.3 Gewichtsverlies noodzakelijk. Obesitas. ........................................................................26 Behandeling van overgewicht en obesitas..............................................................27 Algemeen doel & behandeling 1.1.......................................................................................27 Behandeling van overgewicht 1.2........................................................................................27 Behandeling van obesitas 1.3 ..............................................................................................28 Afsluiting ............................................................................................................................28 Terugkomdag ......................................................................................................................28 Conclusie....................................................................................................................30 Verantwoording..........................................................................................................32 Literatuurlijst..............................................................................................................34 Bijlage 1 ......................................................................................................................37 Bijlage 2 ......................................................................................................................39 2 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Bijlage 3 ......................................................................................................................40 Bijlage 4. .....................................................................................................................41 Bijlage 4. .....................................................................................................................42 Bijlage 5 ......................................................................................................................43 Bijlage 6 ......................................................................................................................45 Bijlage 7 ......................................................................................................................46 3 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Voorwoord. Kinderen met obesitas is een steeds meer voorkomend onderwerp in de maatschappij. Er is nog maar weinig behandelmateriaal voorhanden, waardoor wij een kans zagen om een behandelmethode op te stellen waarin leefstijlverandering en fysieke activiteit op de voorgrond staan. Bij deze willen we iedereen bedanken die betrokken is geweest bij de totstandkoming van onze beroepsopdracht, kinderen met obesitas. Dankzij onze opdrachtgever, Fysiotherapie & Training Coevorden; De heer G.H.J van Telgen & mevrouw I. Sierink hebben wij de mogelijkheid gekregen om deze behandelmethode op te stellen. Daarnaast willen wij mevrouw B. Pronk van Fitkids Amsterdam bedanken voor het geven van informatie over de “behandelingen” van Fitkids. Als laatste onze begeleidster mevrouw F. van Hoeve van de Hogeschool van Amsterdam voor het begeleiden en ondersteunen tijdens de uitvoering van dit project. 4 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Inleiding. Waarom een scriptie over obese basisschool kinderen. Nederlanders worden steeds dikker, vier op de tien inwoners kampen met overgewicht, waarvan een kwart ernstig. Overgewicht en obesitas zijn één van de belangrijkste volksgezondheidsproblemen van dit moment. Ongeveer 45 procent van de mannen en 35 procent van de vrouwen lijdt aan overgewicht of obesitas. Bij kinderen onder de 14 jaar is, 13 procent van de jongens en 14 procent van de meisjes sprake van overgewicht. De gewichtstoename bij deze doelgroep is zorgwekkend. In twintig jaar tijd is het aantal kinderen tussen 5 en 11 jaar met overgewicht gestegen van 4 naar 10% en is het aantal mensen met obesitas verachtvoudigd. De provincie Drenthe staat landelijk gezien in de top drie van dikste provincies. Vooral binnen de gemeenten in zuidoost Drenthe is er sprake van ernstig overgewicht. De gemeente Coevorden staat binnen (Zuidoost) Drenthe derde in de top tien. Van alle Nederlandse kinderen tussen de vier en zes jaar is 5 tot 10 % te dik. Zij lopen een groot risico om ook als puber dik te blijven en dikke adolescenten lopen weer een grote kans op overgewicht op volwassen leeftijd wat vervolgens de volgende lichamelijke klachten en symptomen met zich mee kan brengen: De meest en eerst voorkomende klachten zijn het zich niet lekker voelen en chronische vermoeid zijn. Ook kunnen klachten optreden als spataderen, menstruatiestoornissen, lage rugpijn en gewrichtsklachten. Op langer termijn kunnen echter ook ernstige tot zeer ernstige klachten ontstaan zoals: hoge bloeddruk, suikerziekte, hart- en vaatziekte, galsteenziekte en zelfs bepaalde kankersoorten. Om obesitas aan te pakken zal er op jonge leeftijd wat aangedaan moeten worden. In ons document komt het veranderen van de leefstijl sterk naar voren. Het veranderen van de leefstijl moet op een jonge leeftijd gebeuren omdat, aanleren op jonge leeftijd makkelijker is dan afleren op oudere leeftijd. Voordat je kinderen dingen kan aanleren is het van belang dat de ouders inzicht hebben in het veranderen van de leefstijl en het belang hiervan. 5 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Resultaten. Resultaten Nationaal. Begin jaren tachtig kampten in Groningen, Friesland, Drenthe en Overijssel al meer dan 35 procent van de volwassenen (20 jaar en ouder) met overgewicht. De zuidelijke provincies Limburg, Noord-Brabant en Zeeland overschreden de 35-procentsgrens later in de jaren tachtig. Pas in de eerste helft van de jaren negentig volgden de overige provincies.(1,2) tabel 1: overzicht overgewicht per provincie. (Bron CBS (1,2) Een op de negen jongeren is te dik. Rond de 11 procent van de 2 tot en met 19-jarigen kampt in Nederland met overgewicht in 2003. Bij 3 procent van de jongeren is sprake van ernstig overgewicht. Hieronder een tabel van kinderen met obesitas in de leeftijd 6,10,14 en 19 jaar, waarbij een vergelijking van 1980 en 1997. (1) Tabel 2: Percentage kinderen op 6, 10, 14 en 19 jarige leeftijd met ernstig overgewicht in 1980 en 1997 (1) 6 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Tabel 3: overgewicht per leeftijdscategorie.(bron CBS (2) Turkse en Marokkaanse jongeren zijn vaker obese dan autochtone leeftijdsgenoten. Van de jongeren die obees zijn het voornamelijk de Turkse en Marokkaanse jongeren. Bijna een op de vier Turkse en Marokkaanse jongeren heeft overgewicht. Onder autochtone jongeren is dat een op de tien. Ook de jeugd met een Surinaamse of Antilliaanse/Arubaanse achtergrond is vaker obese. (2) Tabel 4: 2 tot en met 19-jarigen naar cultuurgroep 1997/2003.(bron CBS. (2) Het coping gedrag van kinderen. Ouders spelen een belangrijke rol bij de ontwikkeling van het gewicht van hun kinderen. Zij bepalen in hoge mate wat hun kinderen eten en hoeveel zij bewegen. Obese ouders blijken vaak obese kinderen te hebben. Als beide ouders ernstig overgewicht hebben, is bijna 35 procent van de kinderen te obese. Als geen van beiden overgewicht heeft, is 9 procent van de kinderen te obese. Obesitas bij kinderen komt zeven keer vaker voor wanneer de ouders obees zijn dan kinderen waarvan de ouders geen overgewicht hebben. (2) 7 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Tabel 5: kinderen met obesitas 2 tot en met 11 jaar aan de hand van overgewicht van de ouder, 1997/2003 (Bron CBS) ( 2,3) Resultaten Internationaal. Ook in Europa komen steeds meer kinderen met obesitas voor. Volgens de International Obesity Taskforce (IOTF) kampte in 2002 al 24 procent van de kinderen in de EU met overgewicht. Dit komt neer op ongeveer 14 miljoen kinderen en daar komen er jaarlijks nog 400.000 bij. (4) Hoewel overgewicht bij kinderen in Nederland een probleem vormt, valt de situatie nog mee vergeleken met andere Europese landen. Het hoogste percentage kinderen met gemeten obesitas komt voor in Zuid-Europese landen. Hier heeft 20 tot 35 procent van de kinderen overgewicht, in Noord-Europa is dat 10 tot 20 procent . Italië spant de kroon; hier heeft meer dan een derde van de negenjarigen overgewicht of ernstig overgewicht. In Spanje steeg het percentage kinderen van zes en zeven jaar met overgewicht van 23 naar 35 procent tussen 1985 en 1996 zie tabel 6 (5) Land Italië Malta Spanje Portugal Griekenland Verenigd Koninkrijk Cyprus Ierland Kroatië Zwitserland Frankrijk België Zweden Polen Bulgarije Tsjechië 7-11 jaar 36 35 34 32 31 27 27 26 26 22 19 18 18 18 18 17 14-17 jaar 21 22 25 23 23 20 12 17 9 8 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Servië en Montenegro Duitsland Denemarken NEDERLAND Slowakije Rusland 17 16 15 12 12 10 17 13 17 11 8 9 Tabel 6: Percentage overgewicht (BMI>25) bij kinderen van 7-11 jaar en 14-17 jaar in verschillende Europese landen (gebaseerd (6) op studies na 1991) Mogelijke oorzaken voor de hogere percentages in Zuid-Europa zijn genetische aanleg en het feit dat mensen er over het algemeen kleiner zijn. Daarnaast is lichamelijk activiteit minder aangenaam in een warm klimaat en is bij warm weer minder energie nodig om de lichaamstemperatuur op peil te houden. (7) Gewichtstoename onder kinderen in minder geïndustrialiseerde landen komt vaak voor bij de hogere inkomensgroepen, vooral als ze naar verstedelijkte gebieden verhuizen. In geïndustrialiseerde landen komt overgewicht bij kinderen juist vaker voor bij de lagere inkomensgroepen. Zij lopen een groter risico op overgewicht door een slechtere voeding en minder mogelijkheden voor lichaamsbeweging. (8) 9 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Oorzaken Obesitas bij kinderen. Definitie van Obesitas: De termen overgewicht en obesitas worden vaak door elkaar gebruikt, terwijl het om twee verschillende begrippen gaat. (9) Wat is overgewicht: overgewicht betekend dat een persoon meer weegt dan "normaal" voor zijn lengte. (9, 10) Wat is obesitas: bij obesitas gaat het om zwaarlijvigheid (fors overgewicht), een persoon weegt dus niet meer dan “normaal” voor zijn lengte, maar teveel voor zijn lengte, hierdoor kunnen er ernstige gezondheidsproblemen ontstaan. (9,10) Wanneer is er sprake van obesitas? Als de uitslag van de BMI (= gewicht in kg / lengte² (in m) ruim boven het gemiddelde zit. In internationaal verband is vastgesteld bij welke BMI-waarden bij kinderen sprake is van een gezond gewicht, overgewicht en obesitas. Voor een overzicht van deze BMI waarden bij kinderen verwijs ik naar: betrouwbaarheid van meetmethoden. In dit hoofdstuk wordt de betrouwbaarheid van verschillende meetmethoden uitgelicht. (10) Oorzaken obesitas. In de eerste levensjaren van een kind wordt de vraag naar voedsel geregeld door een gevoel van honger en verzadiging. Alle kinderen hebben een periode, waarin ze actiever zijn of waarin ze sneller groeien, in deze periode zullen ze dan ook meer eten. Als een kind bij een maaltijd te veel heeft gegeten zal dat in de volgende maaltijd gecompenseerd worden en zal er dus iets minder worden gegeten. Wanneer kinderen drie tot vier jaar zijn neemt het compensatie mechanisme af en worden de invloeden van de omgeving op de voedselinname groter. Het is belangrijk dat ouders en opvoeders het honger- en verzadigde gevoel respecteren en een kind niet dwingen het bord leeg te eten. Het zinnetje “je moet je bord leeg eten” valt totaal niet op zijn plaats. Als een kind een verplichte portie eten moet opeten, moet het telkens opnieuw het verzadigde gevoel negeren waardoor het kind op den duur het verzadigde gevoel niet meer zal herkennen en daardoor de hoeveelheid voedsel inname tijdens een volgende maaltijd niet zal compenseren. De basis voor een te grote energie inname is gelegd. Een dagelijkse overschrijding van 100 kcal van de energie inname ten opzichte van de energie behoefte kan leiden tot een extra gewichtstoename van 5 kg per jaar. Een overschrijding van 100 kcal kan je al bereiken door 2 glazen cola te drinken. ( cola bevat, 55 kcal per glas). (11,12) Dit is de basis van een niet correcte voedingsgewoonte, het kind weet op den duur de grens niet meer en blijft door eten. Er zijn nog meer oorzaken van obesitas. Vaak is het een combinatie van oorzaken en ligt het niet ten grondslag aan een oorzaak. De belangrijkste oorzaak is: De disbalans tussen energie-inname en energie verbruik. Kinderen eten teveel in verhouding tot wat ze verbruiken. (9,10) o o o Het voedingsgebruik (10) : Het voedingsgebruik is vergroot, kinderen eten steeds meer calorierijke maaltijden. Kinderen evenveel eten bij calorierijke maaltijden als bij caloriearme maaltijden. kinderen snoepen en snacken meer. 10 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ o Er geen ritme meer in het voedingspatroon zit hierdoor, niet meer 3 keer op een dag wordt gegeten. Er wordt vaker 'gemaksvoedsel' gegeten, zoals kant-en-klaarmaaltijden. In gemaksvoedsel, dat gemakkelijk mee te nemen, te bewaren, te bereiden en te consumeren is, is de hoeveelheid groenten meestal gering. (13) o Het energieverbruik (10) : Het energie verbruik is verminderd doordat, kinderen steeds minder buiten spelen. o o Kinderen zitten veel achter de (spel) computer omdat het populair is en iedereen elkaar via msn (chat) spreekt. o Toename van het aantal uren tv kijken Het aantal uren per dag dat kinderen voor de tv doorbrengen is de afgelopen jaren sterk toegenomen. Uit onderzoek waarin het aantal uren tv-kijken werd gerelateerd aan obesitas bij kinderen, is gebleken dat obesitas meer voorkomt bij kinderen die in verhouding langer tv-kijken. (14,15) In 1990 keken Amerikaanse kinderen gemiddeld 4,8 uur per dag tv. 33% van de kinderen keek meer dan 5 uur per dag tv en slechts 11% keek minder dan 2 uur per dag. (14) Van de Europese kinderen kijkt 30% meer dan 4 uur per dag tv. Nederlandse kinderen kijken gemiddeld 2 uur tv per dag (16). Tv-kijken leidt niet alleen tot een verminderde hoeveelheid lichamelijke activiteit. De energie-inname neemt ook toe naarmate er langer tv wordt gekeken (15). o Er op scholen geen ruimte meer is voor fysieke activiteiten zoals gymnastiek en schoolzwemmen, door bijvoorbeeld een tekort aan geschikte vakdocenten en de kosten die het huren van een zwembad en een sporthal met zich mee brengen. o Kinderen steeds minder buiten school aan sport doen, dit mogelijk in verband staat met de kosten die bij een sport komen kijken. o Kinderen worden overal met de auto heen gebracht zoals naar school en naar vriendjes. Ze gaan niet meer lopend of met de fiets naar school. Andere mogelijke oorzaken die ten grondslag liggen aan obesitas bij kinderen. Kinderen op jonge leeftijd voedselvoorkeur krijgen, ze willen alleen lekkere dingen eten, hierdoor ontstaat er een machtsstrijd tussen de ouders en het kind. De ouders willen dat het kind wel eet en dan wordt er toegegeven aan het kind, wat als gevolg heeft dat het kind met name lekker dingen eet, (vaak is dit vet eten.) en minder groente fruit en aardappelen. (10) Ongezond eten is goedkoper dan groente, fruit, vlees en aardappelen. (10) Kinderen nemen het gedrag van hun ouders over. (10) Culturele factoren: o De culturele herkomst van ouders en kinderen kan ook van invloed zijn op het eetgedrag en gewicht. Het is in sommige culturen een teken van welzijn als de kinderen er goed doorvoed uitzien. Ouders uit Zuid-Europese landen hebben nog altijd liever een mollig dan een mager kind, omdat ze obesitas zien als een 11 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ uiting van gezondheid en welvarendheid. (10)Genetische factoren kunnen voor een gedeelte de oorzaak zijn, toch is het wetenschappelijk nog niet onderbouwd dat erfelijke factoren invloed hebben op obesitas. (10) De ruststofwisseling (de hoeveelheid energie die in rust wordt verbruikt.) is nauwelijks te beïnvloeden en ligt bij het ene persoon hoger dan bij de andere, dit is ook niet te beïnvloeden door lichaamsbeweging. (10) Psychische factoren (10): Psychische factoren spelen ook een rol bij het eet gedrag. Factoren zoals o Spanningen, o Frustraties, o Agressie of o Teleurstellingen worden als het ware 'weg gegeten'. Een lage sociaal- economische status van de ouders kan gezond gedrag in de weg staan. Laag opgeleiden vertonen vaker ongezond gedrag dan hoogopgeleiden. Dit geldt voor vrijwel alle leefstijlfactoren. Laag opgeleiden roken meer, gebruiken vaker overmatig alcohol en zijn minder vaak lichamelijk actief. Bijna de helft (46%) van de laag opgeleiden rookt, tegenover 25% van de hoogopgeleiden. De indicatoren voor lichamelijk inactiviteit laten ook grote verschillen naar opleidingsniveau zien. Zie ook tabel 7. (17,18) Percentage naar opleidingsniveau LO LBO, HAVO, HBO, MAVO VWO, MBO universiteit Relative Index of Inequality (RII)a Totaal ma vrou Totaal n w Roken (nu)b 46,2 37,8 32,6 25,2 34,1 2,8 3,0 2,6 (2,3-2,8) Alcohol, overmatig gebruik (>3 per dag)b 16,8 14,9 14,5 12,7 14,7 2,4 0,8 1,7 (1,4-2,0) Alcohol, zwaar gebruik (>1 per week > 6 glazen)b 14,2 13,6 12,7 10,7 12,6 1,9 1,3 1,3 (1,1-1,5) Lichamelijke inactiviteit (<3,5 uur 58,7 per week)c 46,2 45,8 42,0 46,9 1,2 2,1 1,6 (1,5-1,8) Lichamelijke inactiviteit (<3,5 uur 93,5 per week w.v. < 2 uur zwaar)c 86,3 82,6 80,6 85,1 2,3 2,9 2,7 (2,3-3,2) Niet regelmatig wandelenb 41,8 38,6 33,7 39,8 2,0 2,0 2,0 (1,8-2,2) 44,8 12 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Niet regelmatig fietsenb 55,7 50,0 48,1 46,7 49,2 1,6 1,6 1,7 (1,5-1,8) Tabel 7: Aspecten van leefstijl naar opleidingsniveau, gecorrigeerd voor verschillen in leeftijd en gestandaardiseerd naar de .(17,18) Nederlandse bevolking, 2000 Wat zijn risicogroepen voor obesitas bij kinderen? (10) Kinderen uit een laag sociaal economisch milieu Allochtone kinderen. Kinderen met dikke ouders. Kinderen met een laag geboortegewicht en dan vooral degene die vervolgens een snelle inhaalgroei vertonen. Daarnaast blijken ook kinderen met een hoog geboortegewicht een verhoogde kans op obesitas te hebben. Kinderen met een chronische ziekte of handicap Risicofactoren bij obesitas. Het op jonge leeftijd hebben van obesitas brengt grootte risico’s met zich mee. Zo komt diabetes mellitus type II (ook wel ouderdoms diabetes genoemd) steeds vaker bij jonge kinderen voor. Kinderen met obesitas hebben een grotere kans op het krijgen van diabetes mellitus type II. Door buik vet stijgen de hoeveelheid vetten in het bloed. Deze vetten hebben een aantal kwalijke effecten met als gevolg dat de spieren ongevoelig worden voor het hormoon insuline. Insuline verlaagt de suikerspiegel in het bloed (bloedglucose). Suiker (glucose) heeft het lichaam (spieren) onder andere nodig als energiebron. Deze ongevoeligheid voor insuline wordt ook wel insulineresistentie genoemd en wordt gecompenseerd door het lichaam door meer insuline in de pancreas te maken en af te geven aan het bloed. Als iemand dus insulineresistent is en suikerrijk voedsel nuttigt dan stijgt het bloedglucose en is er meer insuline nodig om dit vervolgens te verlagen. (19) Dit kan lange tijd goed gaan maar bij circa 1 op de 3 obese mensen faalt de pancreas na verloop van tijd om genoeg insuline aan te maken. Hierdoor stijgt langzaam het bloedglucose totdat de waarde wordt bereikt waar de diagnose diabetes mellitus type II wordt gesteld. (19) Wanneer er sprake is van diabetes mellitus type 2 is de kans op het krijgen van een hoge bloeddruk en afwijkingen in de bloedvaten verhoogt. Deze aandoeningen geven een verhoogde kans op overlijden.(19) Mensen met diabetes mellitus type 2 hebben een sterk verhoogde kans op het krijgen van hart- en vaatziekten Hoe jonger iemand is, hoe groter de kans op hart- en vaatziekte. Meer dan zestig procent van de kinderen met overgewicht hebben ook een verhoogde kans op, een hoge bloeddruk of een verhoogd cholesterolgehalte in het bloed. Kinderen met overgewicht en obesitas hebben als volwassene een verhoogde kans op harten vaatziekten. 13 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Hartinfarct, het risico van kransslagader vernauwing (angina pectoris) en hartinfarct is duidelijk verhoogd. Dit komt mede door het verhoogde bloedvetten en de hoge bloeddruk. (10,20) Verhoogde bloeddruk, de bloeddruk stijgt recht evenredig met toename in gewicht. Dit geldt vooral voor mensen met de zgn. appel vormige obesitas (abdominale obesitas). Hoe hoger het gewicht hoe groter de kans dat u aan hoge bloeddruk gaat leiden. Hoge bloeddruk kan soms snel verminderen als het gewicht daalt. (10,20) Beroerte (CVA), dit komt vooral ten gevolge van de hoge bloeddruk en de verhoogde kans op trombose die ontstaat bij obesitas. Mensen met obesitas revalideren over het algemeen ook minder goed na een beroerte door de moeilijkheden die ze ondervinden bij het bewegen. (10,20) Verhoogt cholesterol en hyperlipidemie: door de toegenomen aanwezigheid van vetzuren in de bloedbaan ontstaat een ongunstiger samenstelling van het bloed met een toename van ongunstige vetzuren (cholesterol en triglyceriden) in het bloed met als gevolg vaatproblemen. (10,20) Atherosclerose ook wel aderverkalking genoemd, kan ontstaan door verschillende factoren zoals: roken, hoge bloeddruk, diabetes mellitus type II, cholesterol, obesitas, te weinig bewegen en hart -en vaatziekten, alle factoren waar je verhoogd risico op hebt als je obees bent. (10,20) Daarnaast kunnen kleine bloedvaten worden beschadigd die kunnen leiden tot onder andere oogproblemen, ziekte van de zenuwen met als gevolg bijvoorbeeld een diabetische voet of ziekte van de nieren. (10,20) Overige risico’s door obesitas. Obesitas heeft grootte invloeden op ziekten van het bewegingsapparaat, zoals: gewrichtsklachten, gewrichtsontstekingen, rug- en nekklachten evenals voet- knieen heupklachten. Dit is het eerste signaal dat het lichaam afgeeft wanneer het lichaamsgewicht te zwaar wordt. Obese mensen krijgen pijnlijke gewrichten zoals enkels en knieën zonder dat er iets aan de gewrichten te zien of vinden is. Het enige wat dan helpt is afvallen. Gebeurt dit niet dan ontstaan onvermijdelijk ernstige kraakbeen beschadigingen van de gewrichten met als gevolg "slijtage" (artrose) klachten. (10,20) Daarnaast heeft obesitas ook invloed op: galblaasaandoeningen, kortademigheid, slaapstoornissen, bepaalde soorten kanker en sociale isolatie (zie ook hieronder). Galstenen komen vooral bij obese vrouwen voor.(10, 20) Er zijn sterke aanwijzingen dat borstkanker na de menopauze, baarmoederkanker en dikke darmkanker vaker voorkomen bij obese mensen. (10,20) Aandoeningen van de ademhalingsorganen (kortademigheid) zoals: o Astma en longemfyseem komen meer voor bij mensen met obesitas. Vooral de combinatie roken en obesitas geeft een sterk verhoogde kans op het ontwikkelen van longfunctie verlies. (10,20) 14 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ o Het slaap-apneu syndroom, waarbij mensen door zeer zwaar snurken 's nachts perioden hebben waarbij de ademhaling even stokt, komt vooral vaak voor bij te dikke mannen. (10,20) o Vooral bij extreem zware patiënten komt het zg. Pickwick-syndroom voor, wat gepaard gaat met sufheid en extreme slaperigheid overdag, doordat het lichaamsvet de longen als het ware samendrukken waardoor een chronisch zuurstof tekort optreedt. (10,20) Vrouwen hebben kans op: menstruatiestoornissen en hirsutisme (mannelijke beharing bij vrouwen), maar ook ongewenste onvruchtbaarheid. Dit ontstaat omdat het vetweefsel als het ware een eigen productie van oestrogenen verzorgt. Hierdoor is zwangerschap moeilijk bij obese vrouwen. (10,20) Tijdens zwangerschap bestaat er kans op een verhoogd aantal complicaties zoals: hoge bloeddruk en de daarmee vaak samengaande zwangerschapsvergiftiging (toxicose). Zwangerschapsdiabetes, voortijdige geboorten, keizersneden en ziekenhuisopname. o Voor de baby: verhoogd risico voor complicaties tijdens de bevalling, aandoeningen bij de pasgeborene en een vergrootte kans om eerder te sterven. (10,20) Het verliezen van urine door druk-momenten zoals niezen, lachen, springen etc. Dit kan uiteindelijk leiden tot operatieve ingrepen met alle complicaties van dien als het obesitas niet afneemt. (10,20) Psychologische gevolgen, (die niet bij alle obese mensen voorkomen) Verminderd zelfvertrouwen en negatief zelfbeeld, depressieve perioden, eetstoornissen, "night eating syndrome" (waarbij nachtelijke vreetaanvallen, soms in een soort trance, de nachtrust enorm kunnen verstoren met alle gevolgen van dien). Bij kinderen: o kinderen kunnen door hun obesitas worden gepest door leeftijdsgenootjes. o Worden niet gevraagd voor activiteiten buiten school zoals verjaardagfeestjes (10,20) Bij obese mensen bestaat de kans dat ze in een sociaal isolement komen en verminderde arbeidsgeschikt worden. Het reizen met het openbaar vervoer kunnen problemen geven. Bij sollicitaties neemt men eerder iemand die slanker is, waardoor ze in hun carrière ernstig belemmerd kunnen worden. Niet meer naar theaters, bioscoop, restaurants en bij kennissen op bezoek gaan. Niet mee kunnen doen met sporten. (10,20) Bij kinderen: o Kinderen met obesitas worden bij kiezen van groepen niet gekozen of als laatste gekozen. o Kinderen met obesitas kunnen met sporten / spelletjes op het schoolplein vaak niet mee komen, waardoor ze zich telkens meer afzonderen van andere kinderen. (10,20) Door de lichamelijke gevolgen van obesitas kan het komen tot een voortijdige afkeuring en een verlaagd inkomen. Veel te dikke personen komen op een gegeven moment is een neergaande spiraal terecht. Door hun verworven lichamelijke handicap kunnen ze minder bewegen, hebben sneller klachten aan het bewegingsapparaat (hierboven genoemd) en het vasthouden van vocht. Hierdoor bewegen ze minder waardoor de kans om dikker te worden wordt vergroot. (10,20) 15 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Invloed van ouders op het eetgedrag Ouders hebben een belangrijke invloed op de voedselinname van hun kinderen tijdens de basisschoolperiode. Zij verzorgen de maaltijden, geven tussendoortjes mee en beïnvloeden de voedselvoorkeuren van hun kinderen (21) Uit de voedselconsumptiepeiling 1997/98 blijkt dat bijna 80% van de energie-inname van schoolkinderen wordt verkregen door voedingsmiddelen die binnenshuis zijn geconsumeerd. Van de overige 21-25% die buitenshuis wordt geconsumeerd wordt de helft van huis meegenomen en de andere helft buitenshuis verkregen (22) . Ouders zullen dus voor zeker 90% de energie-inname van kinderen bepalen. De overige 10% kan door het kind zelf worden ingevuld of ook door de ouders omdat zij gezamenlijk met de kinderen uit eten gaan. Uit onderzoek komt naar voren dat er een aantal omgevingsfactoren zijn die de voedselinname beïnvloeden en indirect bijdragen tot overgewicht en obesitas: Familiegrootte De hoogste prevalentie van obesitas wordt gezien in éénkindgezinnen. De prevalentie neemt af naarmate het gezin kinderrijker wordt (23). Sociale klasse Obesitas bij kinderen hangt samen met een lager opleidingsniveau en een lager inkomen van de ouders. Na correctie voor de BMI van de ouders verdwijnt echter in veel studies deze relatie (23). Obese ouders Het eetgedrag van ouders beïnvloedt sterk dat van de kinderen. Kinderen van obese ouders hebben vijfmaal zoveel risico in vergelijking met kinderen van niet-obese ouders, om zelf obees te worden op volwassen leeftijd (24). Uit andere studies blijkt dat als beide ouders obees zijn, een kind 80% kans heeft op obesitas. De kans daalt naar 40% als één van de ouders obees is (25). Verder blijkt dat 79% van de obese moeders zelf niet signaleert dat hun kind overgewicht heeft. Dit gebrek aan inzicht beïnvloedt negatief de preventie van obesitas bij deze kinderen met overgewicht (26). Ouderlijke verwaarlozing Ouderlijke verwaarlozing in de kindertijd voorspelt overgewicht op volwassen leeftijd, ook na correctie voor de sociale achtergrond (23). Werkende moeders Bij nadere analyse van de gegevens uit de Nederlandse groeistudies wordt een significant verband gevonden tussen het buitenshuis werken van de moeder en de BMI van het kind. Daarnaast werd een positieve correlatie gevonden tussen het aantal uren dat de moeder buitenshuis werkt en de BMI van het kind (27). Eén-ouder gezinnen In het onderzoek onder Utrechtse scholieren werd een significant hoger percentage niet-ontbijters gevonden bij kinderen uit één-ouder gezinnen. In dit onderzoek werd daarnaast tweemaal zo vaak overgewicht aangetroffen onder de kinderen die niet ontbeet in vergelijking met kinderen die wel een ontbijt gebruikt (28). Of er een direct verband tussen overgewicht en het afkomstig zijn uit een eenoudergezin bestaat, is echter niet bekend. Allochtone gezinnen Obesitas is meer aanwezig bij Turkse, Marokkaanse, Surinaamse en Antilliaanse kinderen dan bij Nederlandse kinderen (23). 16 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Omgevingsfactoren die de voedselinname kunnen beïnvloeden geen vaste eetmomenten niet gezamenlijk eten aan tafel eten voor de tv te weinig tijd om te ontbijten gebruik van meer tussendoortjes te weinig tijd beschikbaar om maaltijden te bereiden verschuiving van de avondmaaltijd naar een later tijdstip waardoor ouders tussendoortjes voor deze avondmaaltijd toestaan ouders treden minder dwingend op dan ‘vroeger’ en laten zich bij hun inkopen door hun kinderen beïnvloeden meer geld beschikbaar bij ouders kinderen met meer zakgeld meer invloed van vriendjes en vriendinnetjes om allerlei tussendoortjes te gebruiken geen of weinig (ouderlijk) toezicht compensatie met verwenvoedingsmiddelen om schuldgevoelens bij ouders over te weinig tijd die aan het kind kan worden besteed, weg te werken het kind zelf geld meegeven om tussendoortjes en maaltijden te kopen het kind te vaak verwennen/verrassen met ‘lekkere’ tussendoortjes hoger gebruik van energierijke kant-en-klaarmaaltijden door gebrek aan tijd groot en gevarieerd aanbod aan smakelijke en aantrekkelijke voedingsmiddelen 17 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Meetmethoden. De intake met betrekking tot antropometrie. Tijdens de intake van het te behandelen kind zullen er enkele dingen moeten worden opgemeten. We hebben er voor gekozen de belangrijkste punten te meten om het leuk te houden voor het kind. Tijdens ons bezoek aan Fitkids in Amsterdam is dit bij ons duidelijk geworden. Zo is het belangrijkste om te meten de lengte en gewicht, waaruit de mate van overgewicht naar voren komt. Daarnaast is het belangrijk te weten hoe het staat met het algehele uithoudingsvermogen van het kind. Dit zijn allemaal vrij korte testen, zodat het niet te saai word voor het kind. Deze intake kan in het geheel niet wetenschappelijk onderbouwd worden. in de literatuur wordt ook aangeraden onder andere huidplooimetingen en tailleomtrekken te meten. Wij raden aan om huidplooimetingen en tailleomtrekken bij de intake en naar 3 maanden uit te voeren, zodat wanneer het kind gewicht verliest, deze vorderingen zichtbaar zijn. Wel moet vermeld worden dat het mogelijk is dat het kind deze manier van meten niet op prijsstelt en misschien wel weg blijft bij de behandelingen. Lengte Voor het meten van de lengte is een stadiometer (lengtemeter) nodig. Deze moet op correcte wijze aan de muur bevestigd zijn of aan een standaard. Blootsvoets, met de hielen, rug en billen tegen de muur aan. Het hoofd dient zo gehouden te worden dat de denkbeeldige lijn tussen de uitwendige gehoorgang en het oog evenwijdig loopt aan de grond. Het te meten kind wordt gevraagd recht op te staan. Zie bijlage 1 voor groeicurve’s van de leeftijd 0-24 jaar. (29,30,49) Lichaamsgewicht Voor het meten van het lichaamsgewicht is een geijkte weegschaal nodig. Bij het wegen dient het kind zo min mogelijk kleding te dragen. Het moge duidelijk zijn dat wanneer de metingen herhaald worden deze onder gelijke omstandigheden moeten worden uitgevoerd. Dus het tijdstip, kleding en moment van de dag. Ook kan het verschil in lengte verschillen, de mens is ’s morgens langer dan ‘s avonds, dit verschil kan oplopen tot wel 1 cm. (29,31) Als deze 2 metingen zijn uitgevoerd kan de Quetelet index / Body mass index, worden berekend. (50) In plaats van de Quetelet index kan ook het percentage van overgewicht worden uitgerekend: Percentage overgewicht = actuele gewicht / gewicht voor lengte* x 100. * In Bijlage 2 is het gemiddelde gewicht naar lengte opgenomen. Een voorbeeld: Een jongen van 10 jaar met een gewicht van 55 kg en een lengte van 1.41 m. Percentage overgewicht = 55 x 100 31,9 = 172 % 18 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Normaal Overgewicht Obesitas klasse I Obesitas klasse II Obesitas klasse III Kind 90 - 120% 120 – 140 % 140 - 160 % 160 – 180 % > 180 % De Body mass index word op de volgende wijze berekend. BMI= kilo’s________ = BMI. Lengte x lengte De classificatie van de Body Mass index is te vinden in bijlage 3. Zie ook bijlage 3 voor een grafiek van de BMI (= gewicht in kg / lengte² (in m)) Nadelen: Bij kinderen geld dat lengte, gewicht en dus ook de BMI sterk afhankelijk zijn van de leeftijd en worden beïnvloed door de groei en ontwikkelingsstadia die kinderen doormaken. Daarom zijn er internationaal vastgestelde leeftijd- en geslachtsafhankelijke BMI-criteria voor kinderen gedefinieerd. Het nadeel van het gebruik van BMI (en mate van overgewicht) als maatstaf voor overgewicht zou kunnen zijn dat de test als niet volledig betrouwbaar zou kunnen worden geïnterpreteerd. Omdat de maat niet altijd overeenstemt met het percentage vet bij een individueel persoon. De BMI neemt de vetmassa en de vetvrije massa tezamen en kan vooral problemen geven bij kinderen die erg lang of kort zijn, een abnormale vetverdeling hebben of zeer gespierd zijn. De BMI scoort lager dan de werkelijk aanwezige vetmassa. Huidplooimeting. Met behulp van referentietabellen, te vinden in bijlage 4, kan een schatting worden gemaakt van de vetmassa en de vetvrije massa van het lichaam. De patiënt moet voor deze meting kunnen zitten of staan. Huidplooimetingen zijn makkelijk uitvoerbaar en licht belastend. (29,30,49) vier huidplooien Om een schatting te maken van het totale lichaamsvet worden vier huidplooien gemeten: De bicepshuidplooi (voorkant, midden bovenarm) De tricepshuidplooi (achterkant midden bovenarm) De subscapilaire huidplooi (onder de punt van het schouderblad) De supra-iliacale huidplooi (vlak boven de bovenrand van het heupbeen) weergave van huidplooi metingen. 19 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Tailleomtrek metingen. Het meten van de tailleomtrek wordt gemeten op het smalste deel van de middel tussen de onderste rib en de bovenkant van het heupbeen. (29,30,49) Hoe is de uitslag te interpreteren. Vrouw: <68 cm = Te licht: Pobeer aan te komen. 68-80 cm = Gezond gewicht: Hndhaaf dit gewicht. 80-88 cm = De risicogrens is nabij: Km niet verder aan! >88 cm = Verhoogd risico: Probeer wat af te vallen Man: < 79 cm = 79-94 cm = 94-102cm = > 102cm = Te licht: Probeer aan te komen. Gezond gewicht: Handhaaf dit gewicht. De risicogrens is nabij: Kom niet verder aan! Verhoogd risico: Probeer wat af te vallen. Algemene uithoudingsvermogen Voor het algemene uithoudings-vermogen kunnen verschillende test worden gebruikt om later een controle uit te kunnen voeren hoe de kinderen zijn gevorderd in hun ‘fitheid’. Hier onder valt ook de shuttle run test en de complete fiets en wandel testen. (54) Deze test kan na 3 maanden herhaalt worden om zo te kijken hoe het kind is gevorderd. Alhoewel dit ook niet geheel betrouwbaar is, omdat een kind groeit, langer word en behendiger. Dus als het goed is gaan ze ook sneller lopen, fietsen of rennen. (55) 20 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Protocol Het protocol begint al bij de huisarts, het is van belang dat alle disciplines die aan het multiprofessionele team deelnemen dezelfde regels hanteren. We beginnen bij het verwijsprotocol. Verwijsprotocol. Het is verstandig om een verwijsprotocol op te stellen zodat de huisarts niet ieder kind die enig overgewicht heeft doorstuurt. De huisarts moet een BMI bij de kinderen afnemen voordat ze kunnen door verwijzen met obesitas, omdat er 1 lijn getrokken moet worden binnen een multidisciplinair team hebben we hier onder uitgewerkt op welke wijze de BMI moet worden gehanteerd en de gradaties van de BMI, ook is het mogelijk om te verwijzen naar de hoeveelheid overgewicht, voor zowel de BMI als de hoeveelheid overgewicht verwijs in naar het hoofdstuk meetmethoden waar zowel de BMI als het percentage overgewicht worden besproken. Bij een uitkomst van 25-29,9 & 30 of hoger moet de huisarts dus doorsturen. De behandeling. De behandeling wordt gestart op het moment dat het behandeldoel vast staat. Bij voorlichting aan de ouders moet duidelijk gemaakt worden dat de energie opname gelijk moet staan aan het energie verbruik, waardoor op den duur het gewicht niet toeneemt en het kind door middel van “de groei” het correcte gewicht bereikt. De behandeling bestaat uit de volgende stappen: 1) intake. 2) Voorlichting en preventie. - eet gewoonten - fysieke activiteit. 3) met “lotgenoten”gaan sporten. Intake. De intake bestaat uit een uur, waaronder meten, wegen en een klein testje, daarnaast bestaat het uit adviseren. Bij obesitas I, II & III wordt het de kinderen / ouders aangeraden om een diëtist in te schakelen, het is dan ook verstandig dat de diëtiste ook in het multidisciplinaire team zit, zodat de communicatie en doorverwijzing optimaal blijft. De diëtiste kan de kinderen goed begeleiden bij het voedingsadvies. Voor de intake word veel tijd uitgetrokken omdat het waarschijnlijk niet past in een half uur, er worden enkele testen gedaan, omdat het voor het kind ook leuk moet blijven! Bij de intake word ook verteld dat er nu wel word gemeten hoe het gewicht en de BMI is, maar dat daar niet de nadruk op word gelegd tijdens de behandeling en het sporten. Het is dus niet de bedoeling dat het kind elke week gemeten en gewogen wordt. Dit kan namelijk aanleiding voor kinderen zijn om het niet meer als leuk te ervaren. In het hoofddocument staat een voorbeeld van een intakelijst. Deze is te vinden als bijlage 5. De intake bestaat uit een vragenlijst waarbij de leefgewoontes van het kind worden verduidelijkt. Dit betreft dus: -Eetgewoontes binnen het gezin -Regelmaat van het eten -De hoeveelheid die het kind consumeert -Het eetgedrag (bv emotioneel of lijngericht eetgedrag) 21 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ -De fysieke activiteit -De uitlokkende of instandhoudende factoren voor het gewichtsprobleem -De psychologische achtergrond van het kind -Motivatie van het gezien en het kind om iets aan het probleem te doen. De intake moet de leefgewoonten van het kind verduidelijken. Aan de hand van de intake resultaten wordt er voorlichting gegeven. In de bijlage staat een voorbeeld van een mogelijke intake. Zie bijlage 5. Voorlichting. In de voorlichting worden enkele punten behandeld. Waaronder de eetgewoonten, de fysieke activiteit en belangrijke / praktische tips. Hieronder wordt verder ingegaan op de eetgewoonten en fysieke activiteit. De eetgewoonten. Hoe ouder en omvangrijker het kind is hoe groter de kans dat op latere leeftijd het overgewicht blijft bestaan. Een derde van de volwassenen was als kind te zwaar. Hoe jonger het kind is wanneer het gewicht sneller toeneemt dan de lengte, hoe groter ook de kans om op latere leeftijd overgewicht te hebben. Het tijdig opsporen en “behandelen” van overgewicht is daarom erg belangrijk. Het opsporen en behandelen moet zowel door de ouders, verzorgers, de maatschappij in het algemeen (scholen etc) en door professionele hulpverleners worden opgemerkt. Het geven van adviezen en het aanleren van een “gezonde leefstijl” op kinderleeftijd heeft meer resultaat dan een leefstijl veranderen op volwassen leeftijd. Hoe jonger het kind is hoe groter de kans dat het blijvende gezonde gewoontes aanleert. (32) Ouders moeten weten wat de gemiddelde voedingsaanbevelingen voor kinderen van de desbetreffende leeftijd zijn om zo hun kinderen te kunnen voorzien van de optimale voedingstoffen en voedingsstoffen inname. Zie bijlage 6 Het ontbijt. Het ontbijt wordt vaak gezien als de belangrijkste maaltijd van de dag. Het overslaan van het ontbijt leidt tot een tekort aan inname van voedingsstoffen, wat zelden wordt gecompenseerd door de maaltijden gedurende de rest van de dag. Juist voor schoolkinderen is het van belang de dag te beginnen met een goed ontbijt omdat het overslaan daarvan een ongunstige invloed heeft op de schoolprestaties. (33-34) Uit onderzoek in Denemarken blijkt dat er een duidelijk verband is tussen het nuttigen van een ontbijt dat minimaal 20% van de aanbevolen dagelijkse energie-inname bevat en de creatieve en cognitieve functies van schoolkinderen. Ook voelden kinderen die goed hadden ontbeten zich beter en hadden minder vaak honger (35). Het eten van een goed ontbijt is lang niet voor alle scholieren vanzelfsprekend. Het percentage scholieren in Nederland dat het ontbijt overslaat varieert van 4 tot 13%. Het overslaan van het ontbijt komt vaker voor bij meisjes, oudere kinderen, kinderen uit eenoudergezinnen en kinderen van laag opgeleide ouders (33-34) Ook kinderen van allochtone afkomst vormen een risicogroep. Uit onderzoek in Amsterdam blijkt dat deze kinderen vaker het ontbijt overslaan en ook vaker slecht ontbijten dan Nederlandse klasgenootjes. De verschillen bij 5-6 jarige schoolkinderen waren het grootst. In deze leeftijdsgroep had 13,0% van de Marokkanen, 11,4% van de Turken, 9,1% van de Surinamers / Antillianen en 2,5% van de Nederlanders verkeerde ontbijtgewoonten (34). 22 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Uit onderzoek in Utrecht blijkt dat overgewicht tweemaal zo vaak voorkomt onder kinderen die niet ontbijten in vergelijking met kinderen die wel een ontbijt gebruiken. Leerkrachten, jeugdartsen en jeugdverpleegkundigen gaven aan dat het niet-ontbijten meestal slechts één onderdeel is van een ongezonde leefstijl. Andere aspecten zijn bijvoorbeeld laat naar bed gaan, laat opstaan, weinig ouderlijk toezicht, veel snoepen en een algeheel ongezonde voeding (33). Het is van belang dat goede ontbijtgewoonten onder schoolkinderen worden bevorderd. Het is daarbij niet alleen belangrijk dát men iets eet, maar ook wát men eet. Er worden meer tussendoortjes gegeten. Een goede voeding zou moeten bestaan uit drie hoofdmaaltijden en twee of drie tussendoortjes per dag. Aanbevelingen voor een goede energieverdeling over de dag gaan daarom uit van de volgende verdeling: ontbijt 15-25%, lunch 25-35%, avondmaaltijd 25-35% en tussendoor (totaal) 10-15% (36). In 1981 werd in het Tijdschrift Kindergeneeskunde aangegeven dat kinderen van 8 jaar in Nederland 20% van hun energie tussen de maaltijden door gebruiken en werd reeds gewaarschuwd dat dit zou kunnen bijdragen aan een toename van obesitas bij kinderen (37). Uit de laatste voedselconsumptiepeiling blijkt dat de energiebijdrage van tussendoortjes de laatste jaren verder is gestegen en de energiebijdrage ligt nu al op 28-32% (22). Hoewel het (nog) niet wetenschappelijk bewezen is, zou een verhoogde eetfrequentie en een toename van het aantal tussendoortjes kunnen bijdragen aan de toename van overgewicht en obesitas bij kinderen (38,39,40). Lichaamsbeweging. Kinderen besteden normaal gesproken een relatief groot aandeel van hun lichamelijke inspanning aan laagintensieve activiteiten (zoals lopen, spelen, fietsen, etc.), waarbij tussen jongens en meisjes nauwelijks verschillen bestaan. Zwaardere inspanning komt bij jongens vaker voor dan bij meisjes (41). Een toenemende inactieve levensstijl is deels de oorzaak van de toename van overgewicht en obesitas bij kinderen. Als kinderen minder bewegen, neemt hun energiebehoefte af. Daarnaast leidt inactiviteit tot een afname van de spiermassa wat een vermindering van de energiebehoefte introduceert. (41,42) Een Vlaamse studie heeft aangetoond dat obese jongens minder aan sport doen dan nietobese jongens. Uit deze studie blijkt dat obese jongens slechter scoren op testen waarbij het lichaam verplaatst moet worden ( zoals springen, koprol, opdrukken, lopen etc) dan niet-obese jongens. Obese en minder fitte jongeren voelen er vaak niets voor om bij een sportclub te gaan om de competitie die er vaak bij een sportclub heerst. Daarnaast is er een groot gevoel van schaamte, om het lichaam en om het niet kunnen mee komen met de rest van de groep. De sporten die worden beoefend blijven meestal bij het gymmen en zwemmen op scholen. Het gebrek aan bewegen zou bij jongens meer invloed hebben op het ontwikkelen van overgewicht dan bij meisjes. (43) De consequenties van het overgewicht treden pas op latere leeftijd op, wel is er sprake van een versneld proces waarbij de gevolgen steeds eerder optreden. Kinderen met obesitas hebben een vergrote kans op psychosociale problemen. Obese kinderen worden dikwijls gepest en gediscrimineerd. Als gevolg hiervan komen ze in een sociaal isolement terecht en 23 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ ontwikkelen ze een negatief zelfbeeld. Zij ontwikkelen emotionele problemen en gedragsstoornissen en kunnen mogelijk in een depressie terecht komen. (41) Van welke training moet gebruik gemaakt worden. Tijdens de training/behandeling kan gebruik gemaakt worden van een duurtraining. het aërobe uithoudingsvermogen is de basis waarop andere varianten van uithoudingsvermogen kunnen worden uitgebouwd.(44) Bij de extensieve duur training word er gebruik gemaakt van de volgende trainingsintensiteit: Duur: tot 30 minuten voor beginners. 30-90 minuten voor gevorderden. 90 minuten of meer (extra gevorderd, topsport) Intensiteit: 50% van de maximale belasting of 60-80% van belasting op anaërobe drempel of HF. 180 – leeftijd Makkelijkste indicatie is, nog makkelijk kunnen praten tijdens de arbeid. Naast de duurtraining/ lang uithoudingsvermogen is het ook mogelijk om een Fartlektraining uit te voeren. Een fartlektraining is een combinatievorm van extensieve duurtraining en extensieve intervaltraining. De duur van de training kan gekozen worden in verschillende variaties van het lange uithoudingsvermogen. De intensiteit speelt zich hoofdzakelijk af op het extensieve duurniveau met daartussen korte perioden van intensive arbeid. Deze perioden van intensieve arbeid doen soms een beroep op anaërobe energieleverende systemen, maar mogen nooit leiden tot verzuring. De momenten van de intensievere arbeid zijn van oorsprong het gevolg van zwaardere terreinomstandigheden. De verzwaring kan echter even goed gehaald worden met verandering van bewegingsvormen als uit het intensievere uitvoeren hiervan. (44) Effecten van zowel extensieve duur- als fartlektraining: (44) betere doorbloeding van de werkende spieren. Dit komt omdat de capillaire zich: o vermeerderen. o Verwijden. Gevolg is aanzienlijke oppervlaktevergroting van het stroomgebied van het bloed in de spier. Hierdoor neemt de stroomsnelheid af en neemt de mogelijkheid tot diffusie van meer 02 van bloed naar spier en C02 van spier naar bloed sterk toe. De dikte van de hartwand neemt toe. Met name de linker hartholte wordt groter. Met als resultaat een groter slagvolume. De vitale capaciteit neemt toe. De ademhaling word langzamer en dieper omdat de ademhalingspieren sterker worden. Het resultaat is dat de ademhaling effectiever wordt. Geringe toename van de glycogeenvoorraad in de spieren. De energie voor extensieve arbeid wordt vooral geleverd door de verbranding van vetzuren. Training op extensieve duurbasis is daarom goed voor het verlagen van een (te) hoog vetpercentage. Toename van het vermogen te acclimatiseren op warmte. Toename van de breekvastheid en trekvastheid van bot,- pees,- en spierweefsel. 24 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Stappenplan. Hieronder staat de berekening die gebruikt moet worden voor het berekenen van het percentage overgewicht, met een bijbehorend stappenplan. Percentage overgewicht = 55 x 100 31,9 = 172 % Kind Normaal 90 - 120% overgewicht obesitas klasse I obesitas klasse II 120 – 140 % 140 - 160 % 160 – 180 % obesitas klasse III > 180 % Doelen gewichtscontrole. Uitkomst 2-3jaar ‘percentage lichaamsgewicht’ Normaal gewicht. Geef voorlicht aan 90 - 120% ouders handhaven van het gewicht zie 1.1 Overgewicht. Geef voorlicht aan 120 – 140% ouders energie opname en verbruik gelijk te houden. 1.1 Obesitas I. 140 – 160% Obesitas II. 160-180% Obesitas III. 180% (44) 3-7 jaar. 7- 13 jaar Vanaf 14 jaar Geef voorlicht aan ouders 1.1 Geef voorlicht aan ouders 1.1 Geef voorlicht aan ouders 1.1 Geef voorlicht aan ouders & kinderen energie opname en verbruik gelijk te houden 1.1 Behandeling door multidisciplinair team, doel naar onderzoek vaststellen.1.2 Gewichtsverlies noodzakelijk.1.3 Geef voorlicht aan ouders & kinderen energie opname en verbruik gelijk te houden *1.1 Geef voorlicht aan ouders & kinderen energie opname en verbruik gelijk te houden 1.1 Geef voorlicht aan Geef voorlicht ouders mbt aan ouders mbt voeding en voeding en energie opname energie opname en verbruik gelijk en verbruik gelijk te houden zie 1.1 te houden 1.1 Behandeling door Behandeling multidisciplinair door team, doel naar multidisciplinair onderzoek team, doel naar vaststellen. Zie 1.2 onderzoek vaststellen.1.2 Behandeling door Behandeling multidisciplinair door team, doel naar multidisciplinair onderzoek team, doel naar vaststellen. Zie 1.2 onderzoek vaststellen.1.2 Behandeling door multidisciplinair team, doel naar onderzoek vaststellen.1.2 Gewichtsverlies noodzakelijk. 1.3 Gewichtsverlies Gewichtsverlies noodzakelijk. 1.3 noodzakelijk. 1.3 (44) 1.1Voorlichting aan de ouders. Voorlichting aan de ouders geven met betrekking tot soort voeding. 25 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Door het aanpassen van de leefstijl (voeding en beweging) zal het gewicht niet verder stijgen, maar kan wel een normale lengtegroei gerealiseerd worden. Op termijn daalt daardoor de percentage lichaamsgewicht Zie behandeling; algemeen doel & behandeling 1.1, voorlichting pagina 21. 1.2 Behandeling door multidisciplinair team. overgewicht Onderzoek BMI, intake, dieet, sporten en controle op BMI. Daling van het lichaamsgewicht Bij oudere kinderen, bij kinderen die zeer gemotiveerd zijn en/of bij kinderen met obesitas zullen de behandelaars soms kiezen voor een verlaging van de energie-inname van 30 tot 40%. Hierbij gelden de regels voor gezonde voeding. Met een dergelijke voeding kan ook een normale groei worden gerealiseerd. Daarnaast is het stimuleren van beweging noodzakelijk. Vaak is gezinstherapie en gedragstherapie onontbeerlijk. Hulpmiddelen bij de behandeling zijn eetdagboeken, beweegdagboeken, beloningen, informatie en voorlichting. Zie behandeling van overgewicht 1.2, pagina 26 1.3 Gewichtsverlies noodzakelijk. Obesitas. Onderzoek BMI, intake, dieet, vaker sporten, vaker controle Daling van het lichaamsgewicht Bij oudere kinderen, bij kinderen die zeer gemotiveerd zijn en/of bij kinderen met obesitas zullen de behandelaars soms kiezen voor een verlaging van de energie-inname van 30 tot 40%. Hierbij gelden de regels voor gezonde voeding. Met een dergelijke voeding kan ook een normale groei worden gerealiseerd. Daarnaast is het stimuleren van beweging noodzakelijk. Vaak is gezinstherapie en gedragstherapie onontbeerlijk. Hulpmiddelen bij de behandeling zijn eetdagboeken, beweegdagboeken, beloningen, informatie en voorlichting. Zie behandeling van obesitas 1.3, pagina 27 26 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Behandeling van overgewicht en obesitas Algemeen doel & behandeling 1.1 Om de voedselinname en het activiteitenpatroon blijvend te veranderen is het noodzakelijk een gezonde leefstijl bij het kind en zijn familie te ontwikkelen. Hiervoor zal het vaak nodig zijn voedings- en beweegadviezen te combineren met gedragstherapie (45). Algemene doelen die altijd van belang zijn bij het behandelen van obese kinderen zijn: 1) Het ervaren van plezier bij het bewegen. (kwaliteit van het bewegen) 2) Leren van meer bewegingen, die door ervaring vergemakkelijkt worden. (bewegingservaring) 3) Het zelfvertrouwen van het kind dat kan groeien wanneer het bewegen makkelijker gaat en het kind plezier beleeft aan het bewegen. 4) Het kind motiveren om te gaan sporten en het belang van sporten. 5) Een kind hoeft niet af te vallen, als het kind maar niet verder aan komt het gewicht moet dus eigenlijk gelijk blijven, door het groeien in de lengte valt het kind uiteindelijk af. 6) Het kind moet zich in de loop van de tijd fitter voelt, waardoor het sporten vergemakkelijkt, het kind wordt minder (snel) kortademig wordt, kinderen hebben minder (snel) last van een hoge hartslag, en ze zullen minder (snel) pijn aan de gewrichten hebben.(cardiovasculaire fitheid) 7) Het kind zal buiten de “behandeling”om zelf ook vaker fysieke activiteiten gaat ondernemen en uitvoeren. Behandeling van overgewicht 1.2 Behoud lichaamsgewicht is daling ‘percentage overgewicht’ op termijn Door een stabilisatie van het lichaamsgewicht met behulp van voedings- en beweegadviezen, zoals weergegeven bij het onderdeel de ‘Preventie van overgewicht en obesitas’, kan met name bij jonge kinderen ervoor worden gezorgd dat het lichaamsgewicht gelijk blijft waardoor de BMI op termijn daalt (45) . Daling lichaamsgewicht Voor oudere kinderen, kinderen met complicaties van overgewicht en kinderen die zelf gemotiveerd zijn sneller hun lichaamsgewicht te normaliseren, kan worden gekozen om de energie-inname met 30% tot maximaal 40% van de energiebehoefte te verlagen (45). De voedings- en beweegadviezen zoals weergegeven bij de ‘Preventie van overgewicht en obesitas’ gelden hierbij ook. Andere uitgangspunten bij deze voeding zijn (45) : Het beste is om minimaal 25 tot 30%, vet te gebruiken in voeding voor kinderen, omdat bij vet inname van 17-22% vet, vertraging in de groei optreed. 5o tot 55% koolhydraten in voeding voor kinderen 15-20% eiwitten in voeding voor kinderen En rond de 1,5 - 2 liter vocht per dag. Met een dergelijk voedingsadvies kan een gewichtsreductie van 0,5 kg/week worden bereikt (45). 27 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Negatieve bijwerkingen, metabole afwijkingen of verlies van spiermassa door voeding (in combinatie met beweegadviezen) zijn zelden beschreven. Daarnaast wordt met een dergelijke voeding ook een normale groei bereikt (45). Om deze uitgangspunten te bereiken blijkt het effectief te zijn om met het kind afspraken te maken over de doelstellingen en evaluatiecriteria en een beloning af te spreken als het kind de doelstellingen haalt. Hulpmiddelen hierbij kunnen zijn een ‘contract’ (met doelstellingen, evaluatiecriteria en beloning), eetdagboek, bewegingsdagboek en informatie over onder andere gezonde tussendoortjes, dranken en maaltijden (47) . Behandeling van obesitas 1.3 Daling lichaamsgewicht Ook bij obesitas kan worden gekozen voor een verlies van lichaamsgewicht over een langere termijn. Door een verandering van leefstijl en een geleidelijke gewichtsdaling is de kans op lange- termijn succes groter dan bij een sterke daling van het lichaamsgewicht. Zie verder de adviezen onder ‘Behandeling van overgewicht, Daling lichaamsgewicht’, zie bijlage 7 Sterke daling lichaamsgewicht Bij kinderen met ernstige obesitas en adolescenten kan onder medische begeleiding worden gekozen voor streng energiebeperkt en eiwitverrijkte dieet. Doel van dit dieet is een maximale daling van het lichaamsgewicht na te streven waarbij de mineralenbalans en de spiermassa van het lichaam behouden blijft. Het dieet bevat 600-800 kcal per dag, 1,5-2,0 g eiwit/kg ideaal lichaamsgewicht/dag en wordt aangevuld met vitamines en mineralen. Ook drinkt het kind minstens 2 l vocht per dag. Vaak wordt dit dieet gedurende maximaal 3-10 weken gebruikt (45) . Voor kinderen vanaf 6 jaar is de veiligheid van dit dieet onderzocht. Voor jongere kinderen bestaan hiervoor onvoldoende gegevens (48) Het is niet de bedoeling dat dit dieet wordt gevolgd totdat het streefgewicht is bereikt. Dit dieet kan met name in de 1e fase van de behandeling leiden tot een grotere motivatie bij het kind en de familie. In de 2e fase zal vervolgens worden overgeschakeld op een dieet zoals beschreven onder ‘Daling lichaamsgewicht’. Vaak zal het nodig zijn al met gedragstherapie van het kind en zijn familie te beginnen tijdens de 1e fase van de therapie (45) . Afsluiting. Wanneer de trainingen / behandelingen er opzitten, is de bedoeling dat het kind klaar gestoomd is om te gaan sporten bij een sportvereniging. In de tweede maand moet het kind worden aangespoord om naar te denken over een sport die hij / zij leuk vind en zal er een keer bij de betreffend sport moeten worden gekeken. Wanneer de trainingen er dan opzitten is het de bedoeling dat ze direct naar de sportclub gaan en daar verder gaan met de fysieke activiteit. Wanneer een kind weinig tot niets vooruit is gegaan is het verstandig om het kind langer op de training/ onder behandeling te houden. Wel is het verstandig om te kijken waarom het kind niet vooruit is gegaan en wat daaraan gedaan kan worden. Terugkomdag. Ook moet er een terugkom dag zijn, zodat het kind kan worden gecontroleerd of het daad werkelijk door is gegaan met sporten en er niet naar 1 week mee is 28 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ gestopt. Is dit wel het geval ga na waarom het kind is gestopt en overweeg om het kind weer op te nemen in de groep. Het is de bedoeling dat het kind gemotiveerd doorgaat met het bewegen wanneer de trainingen/ behandelingen zijn afgelopen. 29 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Conclusie Naar aanleiding van het stijgende aantal mensen met overgewicht en obesitas wil de praktijk Fysiotherapie & Training Coevorden zich door middel van een multidisciplinaire samenwerking richten op kinderen met obesitas. De opgestelde doelen: Effecten van meer bewegen bij obese kinderen Gebruik maken van betrouwbare meetmethoden bij obese kinderen Evidence based onderbouwing van trainingsprogramma. Op de volgende wijze hebben we de doelen uitgewerkt, Door middel van een literatuurstudie hebben we de doelen uitgewerkt en wetenschappelijk onderbouwd. De wetenschappelijke literatuur hebben wij gescreend door middel van een criterialijst en zo bepaald of het wel of niet een toevoegende waarde had aan ons product. Uit de literatuur hebben wij de conclusies gehaald en deze verwerkt in het product. Obesitas is een serieus gezondheidsprobleem, deels veroorzaakt door een te kort aan beweging. Het aantal uren fysieke activiteit wat nodig is voor het verhinderen van gewicht aanname is tot op heden nog onbekend. Er wordt gezegd dat je minimaal een half uur per dag moet bewegen, dit voorkomt enigszins overgewicht en obesitas, maar zegt niks over het de hoeveelheid kilo’s die er wel aankomen. In 10 jaar tijd is de BMI van basisschool kinderen en adolescenten sterk toegenomen. Kinderen uit grote steden, met laag opgeleide ouder, in éénoudergezinnen of in twee oudergezinnen waarbij beide ouders buitenhuis werken, hadden een hogere BMI dan kinderen waar dit geen rol speelde. Ook hadden Turkse en Marokkaanse kinderen een hogere BMI dan autochtone kinderen. Cultuur en soort opvoeding (uit economisch oogpunt gezien.) spelen een grote rol bij het veroorzaken van overgewicht en obesitas. Het eerste doel, “Effecten van meer bewegen bij obese kinderen” was lastig om uit te werken omdat er voldoende literatuur over effecten van meer bewegen voor volwassenen te vinden was maar een enkel artikel over bewegen en de effecten daarvan bij kinderen. We hebben gebruik gemaakt van de literatuur waar de effecten bij volwassenen worden besproken. De conclusie die we daar uit konden trekken was het volgende: Bewegen speelt een grote rol bij overgewicht en obesitas. Maar als mensen willen afvallen wordt bewegen gezien als één van de onderdelen die nodig zijn om gewicht te verliezen. Door middel van de leefstijl te veranderen, de eetgewoonten aan te passen en te bewegen is het mogelijk om gewicht te verliezen. Daarbij moet er wel gelet worden op de oorzaak van overgewicht en obesitas, waarom heeft iemand overgewicht of obesitas? Als dit komt doordat gevoelens weg gegeten worden is het verstandig om een psycholoog in handen te nemen voordat het afvallen überhaupt kan beginnen. Bij kinderen speelt het afvallen nog geen grote rol. Het is belangrijk dat het gewicht stagneert en dat de leefstijl, het eetpatroon en het beweeg gedrag worden aangepakt. Bij kinderen kan door “de lengte groei” het overgewicht / obesitas enigszins gelijk worden getrokken, dit is alleen mogelijk als het kind in gewicht niet meer is aangekomen. Wat aller eerst belangrijk is, is de instelling van de ouders. Wat vinden de ouders van het feit dat hun kind overgewicht of obesitas heeft en zouden ze er wat aan willen doen. Als de ouders negatief tegenover de behandelingen staan, zal de behandeling geen effect hebben. De kinderen moeten gesteund worden door de ouders en de ouders moeten bereid zijn om hun kinderen te ondersteunen en aan te moedigen. De behandeling bestaat niet alleen uit bewegen maar de hele leefstijl moet omgegooid worden en dus niet alleen de leefstijl van het kind maar ook die van de ouders en 30 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ de rest van het gezin. Het is dus van belang dat de ouders vertrouwen in de behandeling hebben en open staan voor leefstijl veranderingen. Daarnaast is het belangrijk dat op een zo jong mogelijke leeftijd “verkeerde / ongezonde” gewoontes worden afgeleerd omdat afleren op oudere leeftijd moeilijker is dan aanleren op jonge leeftijd. Een ideaal bewegings/ trainingsprogramma is moeilijk op te stellen, het in beweging krijgen en het in beweging houden naar de behandeling is het belangrijkste en het moeilijkste. Als kinderen het bewegen als plezierig ervaren zullen ze het bewegen kunnen volhouden. Er zal veel variatie in de behandelingen moeten zitten anders wordt het saai en zullen kinderen de behandeling niet lang volgen. Doelen die van groot belang zijn bij het laten bewegen van kinderen zijn: 8) Het ervaren van plezier bij het bewegen. (kwaliteit van het bewegen) 9) Leren van meer bewegingen, die door ervaring vergemakkelijkt worden. (bewegingservaring) 10) Het zelfvertrouwen van het kind dat kan groeien wanneer het bewegen makkelijker gaat en het kind plezier beleeft aan het bewegen. 11) Het kind motiveren om te gaan sporten en het belang van sporten. 12) Een kind hoeft niet af te vallen, als het kind maar niet verder aan komt het gewicht moet dus eigenlijk gelijk blijven, door het groeien in de lengte valt het kind uiteindelijk af. 13) Het kind moet zich in de loop van de tijd fitter voelt, waardoor het sporten vergemakkelijkt, het kind wordt minder (snel) kortademig wordt, kinderen hebben minder (snel) last van een hoge hartslag, en ze zullen minder (snel) pijn aan de gewrichten hebben.(cardiovasculaire fitheid) 14) Het kind zal buiten de “behandeling”om zelf ook vaker fysieke activiteiten gaat ondernemen en uitvoeren. Door middel van een multidisciplinaire samenwerking kan gewicht- stagnering en gewichtsvermindering worden bereikt. Dit kan het beste multidisciplinair worden aangepakt omdat er meerdere doelen tijdens de behandeling worden aangesproken en één discipline niet voldoende kennis heeft van alle doelen. Het is dus van belang dat er algemene adviezen voor de ouders zijn die elke discipline kan geven en dat er specifieke adviezen zijn die door een bepaalde discipline worden gegeven. Bijvoorbeeld, een fysiotherapeut kan de ouders informatie geven over het eetgedrag en de soort voeding. Maar wanneer dit niet werkt en een kind een dieet moet volgen is het belangrijk dat dit door een diëtiste word gedaan, deze beschikt over meer kennis op het gebied van diëten en weet op welke wijze ze dit kan aanpakken. Obesitas is een probleem waar nu wat aangedaan moet worden, wanneer er niets aangedaan word zal, de komende decennia een stijgend aantal volwassenen met overgewicht en obesitas zijn. Mochten wij opnieuw een literatuur studie doen naar dit onderwerp dan zouden wij onderzoek willen doen naar de volgende punten: 1) welke invloed heeft moedermelk op overgewicht en obesitas 2) welke invloed hebben genen op overgewicht en obesitas. Dit omdat het in onze studie niet naar voren komt en wij toch verwachten dat deze twee punten invloed hebben op overgewicht en obesitas. 31 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Verantwoording In opdracht van en overleg met onze opdrachtgevers ‘Fysiotherapie Coevorden’ hebben we de PICO geoperationaliseerde vraagstelling opgesteld. Deze vraag stelling hebben we vervolgens in de volgende hoofdstukken opgedeeld: - Resultaten - Oorzaken obesitas bij kinderen - Risicofactoren bij obesitas - Meetmethoden - Protocol - Behandeling van overgewicht en obesitas Als eerste hebben we daarna artikelen gezocht via Pupmed, Cochrane, Picarta. Deze hebben we opgezocht in de bibliotheek in de HVA, de Vu in Amsterdam en de bibliotheek van Hogeschool Inholland Alkmaar. Hiermee zijn we in totaal 4 dagen mee bezig geweest. Daarnaast zijn we 1 middag naar Fitkids Amsterdam geweest, mede om te zien hoe het trainen met de kinderen in het werk gaat. Maar vooral om de wetenschappelijk onderbouwde kant van het geheel te ontdekken. Vervolgens zijn we de artikelen gaan lezen en beoordelen aan de hand van de criterialijst. We hebben allebei alle artikelen gelezen en beoordeelt zodat er een goed beeld ontstond van de goede en afgekeurde artikelen. Vervolgens zijn we begonnen met het uitwerken van de hoofdstukken die we hadden opgesteld. Aan de hand van de gevonden informatie hebben we ons product kunnen verwezenlijken. De stukken die we apart hebben geschreven hebben we van feedback voorzien en dan nogmaals aangepast. Daarna is het complete stuk naar onze docent-begeleider (Francien van Hoeve) gegaan en heeft zij feedback gegeven. Dit hebben we vervolgens weer gewijzigd in ons eind document. Hieronder staat beschreven welke wie welke hoofdstukken heeft geschreven en wat we gezamenlijk hebben gedaan. Nicole Kroes Artikelen Zoeken Lezen Beoordelen Behandelprotocol Werkdocument Hoofddocument Inleiding Resultaten - Nationaal - Internationaal Oorzaken obesitas bij kinderen 32 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Risicofactoren bij obesitas Protocol Behandeling van overgewicht en obesitas Conclusie Literatuurlijst Lay-out Spellingcontrole Presenatie Hand-out Uitwerking presentatie Gepresenteerde deel op 25-01-2006 Protocol Algemene doelen Stappenplan Soorten behandelingen Bewegen Gezond bewegen Conclusie Anneke Apeldoorn Artikelen Zoeken Lezen Beoordelen Hoofddocument Oorzaken obesitas bij kinderen Risicofactoren bij obesitas Meetmethoden Behandeling van overgewicht en obesitas Conclusie Dankwoord Literatuurlijst Lay-out Spellingcontrole Presentatie Hand-out Uitwerking presentatie Gepresenteerde deel op 25-01-2006 Inleiding Inhoud presentatie Opdrachtgever De opdracht Definitie overgewicht en obesitas Overgewichtschaal voor kinderen Overgewichtschaal overzicht Meetmethoden 33 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Literatuurlijst 1. (Bron: 3de en 4de Landelijke groeistudie, naar Hirasing et al., 2001* ). * Hirasing RA, Fredriks AM, Buuren S van, Verloove-Vanhorick SP, Wit JM. Toegenomen prevalentie van overgewicht en obesitas bij Nederlandse kinderen en signalering 2. http://www.cbs.nl/nl-nl/menu/themas/mens-maatschappij/gezondheidwelzijn/publicaties/artikelen/archief/2004/2004-1590-wm.htm 3. StatLine; Gezondheidstoestand van de Nederlandse bevolking,Gerapporteerde gezondheid en leefstijl Ferdy Otten, Frans Frenken (CBS), Wanda Bemelmans (RIVM) 4. IOTF, International Obesity Taskforce EU childhood obesity “out of control” . www.iotf.org,2004 IOTF, International Obesity Taskforce. Waiting for a green light for health? Europe at the crossroads for diet and disease. IOTF position paper. London: IOTF, 2003 . 5. IOTF, International Obesity Taskforce. Waiting for a green light for health? Europe at the crossroads for diet and disease. IOTF position paper. London: IOTF, 2003 . 6. (Bron: IOTF, International Obesity Taskforce personal communication. 2005) 7. Lobstein T , Frelut M-L Prevalence of overweight among children in Europe. Obesity reviews , 2003 ;4:195-200. 8. IOTF, International Obesity Taskforce,EU childhood obesity “out of control” . www.iotf.org, 2004 9. www.rivm.nl/preventie/leefstijl/.nl 10. Gezondheidsraad. Overgewicht & Obesitas, Den Haag: Gezondheidsraad, 2003 ; publicatie nr 2003/07 11. Basic Nutrition, de voedingsbasis, 1999, Arko Uitgeverij BV, nieuwegein en NECEDO, Rotterdam. 12. Terug naar de gezonde basis, campagne ter preventie van overgewicht bij kinderen in Nederland. www.gezondebasis.nl oktober 2002. 13. Gezondheidsraad (2002). Enkele belangrijke ontwikkelingen in de voedselconsumptie. Gezondheidsraad, Den Haag. http://www.gr.nl/adviezen.php 14. ortmaker S.L., Must A., Sobol A.M. et al. (1996). Television viewing as a cause of increasing obesity among children in the United States, 1986-1990. Arch. Pediatr. Adolesc. Med. 150: 356-362. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=Retrieve&db=PubMed&list_uids=86 34729&dopt=Abstract 15. Crespo C.J., Smit E., Troiano R.P. et al. (2001). Television watching, energy intake, and obesity in US children: results from the third National Health and Nutrition Examination Survey, 1988-1994. Arch. Pediatr. Adolesc. Med. 155: 360-365. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=Retrieve&db=PubMed&list_uids=11 231802&dopt=Abstract 34 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ 16. Valkenburg P. (2002). Beeldschermkinderen; theorieën over kind en media. Uitgeverij Boom, Amsterdam. 17. POLS, gezondheid en arbeid; MORGEN 18. www.rivm.nl/vtv/object_document/o3193n21022.html 19. De meest gestelde vragen over, diabetes mellitus, uitgeverij;Houten2001,auteurs;Bohn Stafleu Van Loghum 20. www.huisartsenkliniek.nl/ris86²ico's_van_overgwicht.htm 21. Maffeis C. (2000). Aetiology of overweight and obesity in children and adolescents. Eur. J. Pediatr. 159 (suppl. 1): S35-S44. http://link.springer.de/link/service/journals/00431/bibs/0159013/0159s035.htm 22. Voedingscentrum (1998). Zo eet Nederland. Resultaten van de Voedselconsumptiepeiling 1997-1998. Voedingscentrum, Den Haag. 23. Mathus-Vliegen E.M.H. (1998). Overgewicht. I. Prevalenties en trends. Ned. Tijdschr. Geneeskd. 142: 1982-1989. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=Retrieve&db=pubmed&dopt=Abstra ct&list_uids=9856196 24. International Journal of Obesity 25: 971-977. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=Retrieve&db=PubMed&list_uids=11 443494&dopt=Abstract 25 Zwiauer K.F.M. (2000). Prevention and treatment of overweight and obesity in children and adolescents. Eur. J. Pediatr. 159 (suppl. 1): S56-S68. http://link.springer.de/link/service/journals/00431/bibs/0159013/0159s056.htm 26 aughcum A.E., Camberlin L.A., Deeks C.M. et al. (2000). Maternal perceptions of overweight preschool children. Pediatrics 106: 1380-1386. http://www.pediatrics.org/cgi/content/abstract/106/6/1380 27. Fredriks A.M., Buuren S. van, Wit J.M. et al. (2000). Body index measurements in 1996-7 compared with 1980. Arch. Dis. Child. 82: 107-112. http://adc.bmjjournals.com/cgi/content/full/archdischild%3b82/2/107 28. Gorissen W.H.M., Ruiter M. & Schulpen T.W.J. (1999). Met een lege maag naar school: een probleem onder Utrechtse scholieren? Tijdschrift voor Jeugdgezondheidszorg 31: 68-72. 29. Dr. Willem van Mechelen (1993) Fit fitter fit-test. 30. A.M. Fredriks, Ned.Tijdschrift Geneeskd 2001, 7 juli;145(27) voortgaande toename van de lengtegroei bij Nederlandse kinderen in de periode 1955-1997. 31. Leonard H. Epstein, AJDC-vol 147, october 1993, Effect of weight loss by obese children on long-term growth. 32. http://www.niceinfo.be/html/PROF/NUTRINEWS_PDF/NN0604/01overgewicht0604.pdfobesitas, de consensus van de BASO, Een praktische gids voor de evaluatie en behandeling van overgewicht en obesitas. Nutriflash, september 2002. 33. Gorissen W.H.M., Ruiter M. & Schulpen T.W.J. (1999). Met een lege maag naar school: een probleem onder Utrechtse scholieren? Tijdschrift voor Jeugdgezondheidszorg 31: 68-72. 34. Poort E.C., Wal M.F. van der, Uitenbroek D.G. et al. (2001). Verschillen in ontbijtgewoonten bij schoolkinderen van Nederlandse, Surinaamse, Marokkaanse en Turkse herkomst. Tijdschrift voor Gezondheidswetenschappen 79: 150-154. 35. Wyon D.P., Abrahamsson L., Jartelius M. et al. (1997). An experimental study of the effects of energy intake at breakfast on the test performance of 10-year-old children in school. Int. J. Food Sci. Nutr. 48: 5-12. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=Retrieve&db=PubMed&list_uids=9 093544&dopt=Abstract 36. Rocandio A.M., Ansotegui L. & Arroyo M. (2001). Comparison of dietary intake among overweight and non-overweight schoolchildren. International Journal of Obesity 25: 1651-1655. 35 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=Retrieve&db=PubMed&list_uids=1 1753586&dopt=Abstract 37. Wijn J.F. de (1981). Obesitas bij kinderen. III. Voedselpatroon in relatie tot de mogelijke ontwikkeling van obesitas. Tijdschr. Kindergeneeskd. 49: 214-220. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=Retrieve&db=PubMed&list_uids=73 30842&dopt=Abstract 38. ILSI Europe (2000). 28 Overweight and obesity in European children and adolescents. ILSI Europe, Brussel/België. http://www.ilsi.org/file/ILSIObes.pdf 39. Jebb S.A. & Lambert J. (2000). Overweight and obesity in European children and adolescents. Eur. J. Pediatr. 159 (suppl. 1): S2-S4. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=Retrieve&db=PubMed&list_uids=1 1011950&dopt=Abstract 40. Bellisle F., McDevitt R. & Prentice A.M. (1997). Meal frequency and energy balance. Br. J. Nutr. 77 (suppl. 1): S57-S70. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=Retrieve&db=PubMed&list_uids=9 155494&dopt=Abstract 41. Mulder Y.M., Stiggelbout M., Winter Th.C. de et al. (1998). Jeugd in beweging; de gezondheidseffecten van lichamelijke activiteit. Tijdschrift voor Jeugdgezondheidszorg 30: 81-85. 42. affeis C. (2000). Aetiology of overweight and obesity in children and adolescents. Eur. J. Pediatr. 159 (suppl. 1): S35S44.http://link.springer.de/link/service/journals/00431/bibs/0159013/0159s035.htm 43. M. Wouters, fitheid en fysieke activiteit bij vlaamse jongeren. Tijdschrift voor voeding en diëteteiek 2004, jaargang 31, nr 2. 44. Tjaart Kloosterboer, Elementaire Trainingsleer en Trainingsmethoden, De vrieseborch Haarlem. 45. A.M. Fredriks, S. van Buuren, Ned Tijdschr Geneeskd 2001 7juli;145 De queteletindex(BMI) bij jongeren in 1997 vergeleken met 1980; de nieuwe groeidiagrammen voor de signalering van ondergewicht, overgewicht en obesitas. 46. Zwiauer K.F.M. (2000). Prevention and treatment of overweight and obesity in children and adolescents. Eur. J. Pediatr. 159 (suppl. 1): S56-S68. http://link.springer.de/link/service/journals/00431/bibs/0159013/0159s056.htm 47. Koletzko B. (1999). Response to and range of acceptable fat intakes in infants and children. Eur. J. Clin. Nutr. 53 (suppl. 1): S78-S83. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=Retrieve&db=PubMed&list_uids=1 0365983&dopt=Abstract 48. Braet C. & Winckel M.A.J.M. van (ed.) (2001). Behandelingsstrategieën bij kinderen met overgewicht. Bohn Stafleu Van Loghum, Houten/Diegem. 49. Teeuw A.H. & Taminiau J.A.J.M. (2001). Adipositas bij kinderen. In: Informatorium voor Voeding en Diëtetiek. Carbasius Weber E.C., Post G.B., Swager T.W. et al. (ed.). Bohn Stafleu Van Loghum, Houten 50. Nederlandse groeistichting - Bron: Cole T.J., Bellizzi M.C., Flegal K.M. et al. (2000). Establishing a standard definition for child overweight and obesity worldwide: international survey. BMJ 320: 1240-1243. 51. Hider P. Environmental interventions to reduce energy intake or density. A critical appraisal of the literature. New Zealand Health Technology Assessment Report 2001; 4(2). 52. Van Wieringen, (1985) www.gezondebasis.nl/images/doc/protocol 53. De voedingsdriehoek; een praktische voedingsgids, vlaams instituut voor gezondheidspromotie, maart 2003. www.vig.be > voeding. 54. Kemper H.C.G., Ooijendijk W.T.M. & Stiggelbout M. (2000). Consensus over de Nederlandse norm voor gezond bewegen. Tijdschrift voor Gezondheidswetenschappen 78: 180-183 55. Takken T. Inspanningstests, Maarssen, elsevier gezondheidszorg, 2004 55. Takken T. Richtlijnen Conditie training; Kinderen met obesitas, 2005 36 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Bijlage 1 Groeicurve voor Meisjes en Jongens met de ‘standaard’ lengte. Bron: Nederlandse groeistichting (49) 37 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ 38 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Bijlage 2 Gemiddeld gewicht naar lengte voor verschillende leeftijdsgroepen (Van Wieringen, 1985) (10) Leeftijd < 13 jaar Jongens P 50 gewicht voor lengte kg lengte cm 10,3 10,8 11,3 11,8 12,2 12,7 13,1 13,6 14,0 14,5 15,0 15,5 16,0 16,6 17,2 17,8 18,4 19,0 19,6 20,3 21,0 21,7 22,4 23,1 23,8 24,6 25,5 26,4 27,4 28,5 29,6 30,7 31,9 33,1 34,3 35,5 36,7 37,9 39,1 40,4 41,9 43,6 45,4 47,2 77 79 81 83 85 87 89 91 93 95 97 99 101 103 105 107 109 111 113 115 117 119 121 123 125 127 129 131 132 135 137 139 141 143 145 147 149 151 153 155 157 159 161 163 meisjes p 50 gewicht voor lengte kg 10,1 10,5 10,9 11,4 11,9 12,3 12,8 13,2 13,7 14,2 14,7 15,3 15,9 16,4 17,0 17,6 18,2 18,8 19,4 20,1 20,8 21,5 22,2 23,0 23,9 24,8 25,8 26,8 27,8 28,8 29,8 30,8 31,9 33,1 34,4 35,7 37,0 38,4 39,8 41,2 42,7 44,3 46,0 47,8 39 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Bijlage 3 Diagrammen met de internationale aangepaste body mass index Alles wat zich binnen de groene lijnen bevind, wordt als ‘normaal’ gevonden. (49) Internationale criteria voor de signalering van overgewicht en obesitas bij jongens en meisjes (50) 40 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Bijlage 4. Referentietabel voor huidplooimetingen zodat er een schatting kan worden gemaakt van de vetmassa en de vetvrije massa van het lichaam. Referentietabel voor vrouwen. 41 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Bijlage 4. Referentietabel voor huidplooimetingen zodat er een schatting kan worden gemaakt van de vetmassa en de vetvrije massa van het lichaam. Referentietabel voor mannen. 42 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Bijlage 5 Intakelijst. Algemene vragen Naam: Adres: Geboortedatum: Vragen met betrekking tot de eetgewoonten. Hoe vaak eet je op een dag? o Onbijt o Middag eten o Avondeten. Bij 1 of 2x, welk eetmoment wordt er overgeslagen en waarom. o Onbijt o Middag eten o Avondeten. Wordt er met de hele familie aan tafel gegeten. o Ja. o Nee. Waarom wordt er wel of niet aan tafel gegeten. Motiveer hier onder. ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Wat voor avond eten, eet je vaak? ------------------------------------------------------------------------------Wat eet / drink je in de pauze op school? ------------------------------------------------------------------------------ Vragen met betrekking tot fysieke activiteit. Hoe ga je naar school? (lopend, met de fiets, met de auto) o Lopend. o Met de fiets. o Openbaar vervoer? o Met de auto, hoe vaak wordt je dan met de auto gebracht? 43 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ -----------------------------------------------------------------------------------Wat doe je in de pauze op school? (buitenspelen, binnen zitten, spelletjes of iets anders) -------------------------------------------------------------------------------------Doe je op school aan gymnastiek en of zwemmen? o Ja. o Nee. Zo ja, vind je het leuk? Zo nee, waarom niet, door school of omdat je zelf niet wil? ------------------------------------------------------------------------------------Wat vind je tijdens schoolgym of zwemmen leuk om te doen -------------------------------------------------------------------------------------Wat doe je naar schooltijd? (buitenspelen, binnen spelen met of zonder vrienden(nen) motiveer het antwoord, waarom. ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Doe je aan sport? o Ja. o Nee. Zo ja welke sport en hoe vaak? Zo nee waarom niet? ---------------------------------------------------------------------------------------Zou je aan sport willen doen? o Ja. o Nee. Zo ja, welke sport dan en waarom beoefen je die sport niet Zo nee, waarom niet. ---------------------------------------------------------------------------------------- 44 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Bijlage 6 Gemiddelde dagelijkse voedingsaanbeveling voor peuters en kleuters Voedingsstoffen. Peuters. 1,5 – 3 jaar. Kleuters. 3 – 6 jaar. Water. 0,5 – 1 liter. 1,5 liter. Bruin Brood. 1 – 3 sneden brood. 3 – 5 sneden brood Gekookte aardappelen. 1 – 2 stuks. 1 – 4 stuks. Groenten. 50 – 100 gram. 100 – 150 gram Fruit. 1 – 2 stuks. 1 – 2 stuks. Melk en melkproducten. 4 bekertjes. 4 bekertjes. Kaas. ½ plakje. ½ - 1 plakje Vlees, vis en ei 75 gram 75 – 100 gram. Bereidingsvet. Max. 15 gram. 15 gram. (Bron, , vlaams instituut voor gezondheidspromotie (52) Gemiddelde dagelijkse voedingsaanbeveling voor schoolkinderen en adolescenten. Voedingsstoffen. 6 -12 jaar. 12 – 18 jaar. Water. 1,5 liter. 1,5 liter. Bruin Brood. 5-9 sneden brood. 7 - 12 sneden brood Gekookte aardappelen. 3 – 4 stuks 3,5 - 5 stuks. Groenten. 250 - 300 gram. 300 gram Fruit. 2 - 3 stuks. 3 stuks. Melk en melkproducten. 3 glazen 3 glazen. Kaas. 1 - 2 plakjes. 2 plakjes. Vlees, vis en ei 75 – 100 gram 100 gram. Bereidingsvet. Max. 15 gram. 15 gram. (Bron, , vlaams instituut voor gezondheidspromotie (52) 45 _________________________________________________________________________ Kinderen met Obesitas.______________________________ Bijlage 7 Wanneer beweeg je gezond? Nederlandse norm gezond bewegen (52) Het energieverbruik in rust, is gesteld op 1 MET (afkorting van: éénmaal resting METabolic rate). Zitten op een stoel vergt circa tweemaal het rustmetabolisme en heeft dus een intensiteit van 2 MET en wandelen met 5 km/uur circa vijfmaal het rustmetabolisme, dat wil zeggen een intensiteit van 5 MET. (52). Jongeren <18 jaar. Jongeren dienen dagelijks een uur matig intensief lichamelijk actief te zijn, waarbij de activiteiten minimaal tweemaal per week gericht zijn op het verbeteren of handhaven van lichamelijke fitheid (kracht, lenigheid en coördinatie). Voorbeelden van matig intensieve lichamelijke activiteiten voor jeugdigen zijn: - wandelen, fietsen, trap lopen (5 MET); - zwemmen, hardlopen (6-7 MET); - trap oplopen, rennen en allerlei spelsporten zoals basketbal, voetbal, hockey (8 MET). Voorbeelden van lichamelijke activiteiten ter verhoging van de lichamelijke fitheid zijn: - roeien, wielrennen, hardlopen, skaten, steppen (uithoudingsvermogen); - turnen, vechtsporten, fitness, technische nummers bij atletiek (spierkracht); - yoga, turnen, aerobics, steps (lenigheid); - alle teamsporten en –spelen (coördinatie). De duur en intensiteit van lichamelijke activiteit zijn inwisselbaar. Dertig minuten wandelen kan bijvoorbeeld ook vervangen worden door 15 minuten hardlopen en in plaats van één keer per dag een uur fietsen kan men ook vier maal 15 minuten fietsen. De beste manier om aan de norm voor gezond bewegen te kunnen voldoen is niet uitsluitend te gaan sporten (in clubverband) maar ook de lichamelijke activiteit te integreren in het dagelijks leven (op de fiets naar school, lopend boodschappen doen, de trap nemen in plaats van lift of roltrap). Het is een misvatting dat lichamelijke activiteiten duur zijn. Als lichamelijke activiteiten worden geïntegreerd in het dagelijks leven dan zijn hieraan vaak geen kosten verbonden of leveren zelfs besparingen op omdat de auto niet wordt gebruikt. Volwassenen 18 tot 55 jaar. Per dag minstens een half uur matig intensieve activiteit (tussen de 4 en 6,5 MET), op minimaal 5 dagen per week. Matige lichamelijke actief betekent voor volwassenen bijvoorbeeld stevig wandelen (5km/uur) of fietsen (16 km/uur) 55- plussers. Een half uur matig intensieve lichamelijke activiteit (tussen de 3 en 5 MET) op tenminste vijf, bij voorkeur alle dagen van de week. Matig lichamelijk actief betekent voor 55- plussers bijvoorbeeld wandelen in een tempo van 4 km/uur of fietsen met een snelheid van 10 km/uur. Voor niet actieven, zonder of met beperkingen, is elke extra hoeveelheid lichaamsbeweging zinvol onafhankelijk van intensiteit, duur frequentie en type. 46
