De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden

De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden 1515-1648
1.1
waardoor brak er een opstand uit in de Nederlanden, 1515-1572
kenmerkende aspecten
- de opkomst van de stedelijke burgerij en de toenemende zelfstandigheid van
steden
- het begin van staatsvorming en centralisatie
- de protestante reformatie die de splitsing van de christelijke kerk in WestEuropa tot gevolg had.
- Het streven van vorsten naar absolute macht
Luther verschijnt voor de Rijksdag in Worms (1521)
Luther was sterk tegen de Aflaat, waarmee volgens de RKK je zonden mee konden
worden afgekocht. In 1517: 95 stellingen. Het was een begin van hervorming v/d kerk
van binnenuit. Door de boekdrukkunst werden ze verspreid. In 1518: schreef hij “de
Resolutiones” waarin hij aan paus Leo X de opvattingen nader uitlegde, Leo vond
het onzin. In 1521: De paus zette Luther in de kerkelijke ban. In dit jaar was ook
Luther zijn reis naar Worms. Daar mocht hij zijn mening verdedigen tegenover Karel
V en rijksvorsten, en belangrijke theologen. en werd er een theologische discussie
gevoerd. Karel V zijn Katholieke standpunt was duidelijk. Met het edict van Worms
werd Luther nu ook in de Rijksban uitgesproken. Frederik de Wijze bood hem
onderdak in Eisenach. Daar vertaalde Luther het Nieuwe testament in het Duits. Zijn
aanhang groeide, ook onder vorsten. Ze kaapte zelfs RKK kerken voor een
financiele nieuwe basis. In de Schmalkadische Oorlog (1546-1547) bestreed Karel
de protestante vorsten en steden. De protestantste vorsten kregen de Franse koning
als bondgenoot en Karel V sloeg op de vlucht. De broer van Karel, Ferdniand,
slaagte erin met de Augsburgse Religievrede (1555) een compromis te vinden.
Katholieken & lutheranen gelijke rechten. “cuius regio, eius religio” – wiens land,
diens godsdienst. Je kon wel verhuizen. Karel trad door teleurstelling af.
Instelling van 3 Collaterale Raden (1531)
In 1543 slaagde Karel V erin de bestuursmacht over alle 17 gewesten te krijgen. En
hij voegde het samen tot “Bourgondische Kreits” eerst was een deel daarvan nog bij
HRR, maar vanaf 1548 waren de Zeven Verenigde Nederlanden definitief los
daarvan. Karel wou centraliseren. Dat deed hij door het instellen van de 3 centrale
bestuursorganen: collaterale raden ( naast elkaar). De Raden moesten de landsheer
(Karel V) en zijn plaatsvervanger, de landvoogd/es bestaan bij het bestuur.
1) Geheime raad. Daar zaten universitair geschoolde bestuurders, die zich met
de wetgeving en de uitvoering bezig hielden.
2) Raad van financiën. 3 edelen, 3 juristen die het persoonlijk bezit van de vost
beheerde. Ze zorgde ook voor de belasting(beden). De macht van de hoge
adel nam door deze raad af.
3) Raad van state. Om de hoge adel tevreden te houden. Het was de
belangrijkste raad.
De vorst haalt de macht van de adel weg, voor meer plek voor de juristen en
ambtenaren. In Mechelen was de Grote Raad. Die was de hoogste rechtbank .Ook
in de gewesten werd de adel langzaam buitenspel gezet, vergaan privileges. Het
ongenoegen over de centralisatiepolitiek groeide enorm.
Instelling van de Bloedplakkaten (1550)
Rond 1530 kreeg in de Nederlanden de dopers meer aandacht. Maar ze werden
sterk vervolgd. De calvinisten waren de gevaarlijkste protestante groep voor de
RKK. Ze hadden een hechte organisatie en een felle duidelijke propagande, en sterk
discipline. De aanhang groeide vanaf 1560 enorm. Het begon in het zuiden, in de
Vlaamse en Hollandse steden. Daar was er ontevredenheid over de achterstand van
de handel en nijverheid. Karel V zag hen als ketters. Eenheid zou het rijk ook goed
doen. In 1550 kwamen er nieuwe plakkaten tegen ketters. De inquisitie, de kerkelijke
rechtbank werd strenger. “bloedplakkaten” werden het genoemd. De maatregel:
brandstapel was er zelfs. De inquisitie werd tegengewerkt, zelf door katholieke, en
raadsheren in de Gewestelijke Hoven die de inquisitie moesten uitvoeren. Dit vond
Karel V niet oke. Zijn plan was om de Zeventien Verenigde Nederlanden in kerkelijk
opzicht los te maken van Frankrijk en het HRR. Met de paus kwam hij tot een
conlcusie voor nieuwe kerkelijke bestuurlijke indeling. Die plannen paste goed bij de
contrareformatie. Het plan was  bisdommen indelen in kleinere eenheden,
priesteropleidingen te verbeteren en meer controle over priesters. Dit plan werd pas
uitgevoerd door Filips II. Bij de herindeling van de bisdommen in 1559 werden
Mechele, utrecht, kamerijk aarstbisdom, die hadden de hoogste functie. Die waren
weer opgedeeld in kleine bisdommen. Deze centralisatie werd niet geaccepteerd als
iets goed. Het zou verdere verscherping van de vervolging voor protestanten als
gevolg hebben.
1.2
waardoor resulteerde de opstand in het ontstaan van de
republiek, 1572-1588
kenmerkende aspecten
- Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een
Nederlandse staat
Het ontzet van Leiden (1574)
De veldtochten van Willem van Oranje en zijn broers in 1568 waren geen succes. Hij
trok zich terug, herlaadde zich in HRR, legde contact met calvinistische edelen in
Frankrijk, en de watergeuzen. Die namen met toeval den briel in. Ook leek de 2e
veldtocht succesvol. Alva sloeg terug vanuit het zuiden, maar Willem kreeg in het
Noorden, de Zeeuwse en Hollandse steden die zich nu bij de opstand wouden
voegen. In Dordrecht was een Gewestelijke- Staten vergadering zonder overleg met
de landsheer (Filips II) of de stadhouder. Willem werd weer (eerder in 1567 maar
toen vluchtte hij) stadhouder. Ze bepaalde dat RKK en protestanten vrijheid van gd
hadden. Alva en zoon Frederik trokken naar noorden. Veel steden kwamen weer in
zijn macht. Alleen bij Alkmaar werd de dijk doorstoken en moesten de Spanjaarden
vluchten. Leiden werd wel 2 keer uitgehongerd, maar de Spanjaarden moesten dus
vluchten voor het water. Veel Leidenaren dood door honger en de pest  maar vanaf
1574 wel ontzet van de Spanjaarden ontzet 
De alteratie van Amsterdam
Pacificatie van Gent (1576)
In 1576 plunderde Spaanse troepen Antwerpen, ook wel “de Spaanse Furie”Willem
zag toen zijn kans om de terughoudende steden aan zijn kant te krijgen in Gent. in
de pacificatie van Gent stond: verdrijven Spaanse soldaten. Er was ook
gewetensvrijheid, ook de calvinisten moesten zich gedragen tegenover de RKK.
De Alteratie van Amsterdam (1578)
Orangje moest per stad een “satisfactie” sluiten, een verdrag waarin de positie van
beide geloofgroepen was vastgelegd. Hij probeerde alle steden aan zijn zijde te
krijgen. Amsterdam kreeg een blokkade omdat ze niet mee wouden werken.
Uiteindelijk wel toen ze ook een satisfactie kregen. In het begin werden de katholieke
bevoorrecht. Maar sinds de herfst van 1578 was Adam een protestantse stad. Dit
kwam door eerst een commissaris die hun positie aantaste, en daarna door de
“alteratie”waarbij het katholieke stadsbestuur gedwongen werd af te treden.
Unie van Atrecht en Unie van Utrecht (1579)
De katholieke voelde zich bedreigt door de calvinisten en vonden niet dat de
pacificatie van gent goed werd nageleefd. Alexander Farnese de zoon van Parma,
werd nu landvoogd in Brussel. Hij moest de positie van filips II en de RKK
herstellen. Via onderhandelingen zorgde hij ervoor dat mensen uit de pacificatie
gingen (Henegouwenen Artesië ). In 1579 sloten zij de Unie van Atrecht 
verzoening met filips II. Als reactie stichtte de opstandige gewesten in het noorden
de unie van Utrecht  zelfstandig blijven en verdediging. Pacificatie verviel, elk
gewest mocht zelf zijn godsdienstige zaken regelen.
Willem van Oranje & propaganda
Willem tekende de, volgens hem te harde, unie van Utrecht niet. Hij wou jou de
pacificatie van Gent, en niet dat iedereen uit elkaar dreef. Hij liet zich als vader des
vaderlands portretteren. Willem werd RKK opgevoed in Dillenburg. Hij bleef dat zodat
hij zijn erfenis braaf kreeg. Hij had de hoogste adellijke functie. Hij was een
bemiddelaar (denk aan de Beeldenstorm en pacificatie van Gent) daarom werd hij
gewaardeerd. Filips II vond hem een opstandige edelman die tegen de landsheer, en
dus tegen de orde van God in ging. De raad van Beroerten (Bloedraad) veroordeelde
hem omdat hij 1 keer afwezig was. Zijn bezittingen werden door de staat in beslag
genomen. 1567: justificatie, verdediging van Willem. Hij koos steeds
noodgedwongen voor de kleine groep opstandige calvinisten, waardoor de RKK hem
een verrader vond. Sinds 1572 ging hij wel naar een protestantse kerk, maar liet zich
niet inschrijven en dat accepteerde de protestante niet. Door
propaganda(liedjes,afbeeldingen,geschriften) probeerde hij eenheid tussen de
gewesten te smeden, de opstand weer op te laten bloeien, en het kritiek te smoren.
Hij had trouw gezworen aan filips II en dus aan God, en hij keerde zich ook niet
tegen hen. Wel tegen de tirannie v/d overheid e n hertog Alva. Door zijn uitspraak “je
maintiendrai Nassau” dachten mensen dat het Willem niet meer om de
geloofskwestie ging/politieke vrijheid, maar gewoon het herstel van zijn bezittingen.
Balthasar Gerard vermoorde Willem in 1584 in Delft. de katholieke zagen dit als hulp
van God. En aan de calvinistische kant een straf van God. In de 16 e eeuw is heeft
zijn propaganda niet gezorgd voor het samenwerken vd gewesten qua godsdienst.
Maar wij zien hem momenteel nog steeds als leider van de opstand en bevrijder van
Nederland.
De Armada
De Nederlanden
In 1581 was de Acte van Verlatinghe, fillips II was niet meer de baas. De StatenGeneraal ging opzoek naar een nieuwe landsheer. De eerste was hertog van Anjou.
Hij wou teveel macht en begon zelf zn franse legertje alweer in te zetten. Niemand
accepteerde dit. Na de dood van Willem wiste de opstandelingen niet echt wat ze
meosten doen, en wie Willem moest opvolgen.
Engeland
Als 2e kandidaat voor landsheer werd de Franse koning Hendrik III aangeboden,
maar die was te lui om te reizen. En hij was bang voor Spanje als vijand. Als 3 e
kanditdaat werd Elisabeth gevraagd. Ze had zelf teveel aan haar hoofd, dus stuurde
ze graaf van Leichester. Hij werd lichtelijk opstandig tegen haar, en koos voor de
calvinisten. Hij verbood handel met katholieke gebieden en Hollandse handelaren
baalden. Hij moest vertrekken. Mede door het succes van Farnese in Deventer,
Zutphen en bij Sluis.
Spanje stuurt de Armada (1588)
In 1585 was filips II erg sterk, Willem was immers dood. Spanjaarden hadden
ondertussen in 1581 Portugal ook nog veroverd, waardoor zilverhandel met Amerika
mogelijk was. Engeland steunde de turken, met wie Spanje vocht, en ze Steunde de
opstand in de Nederlanden. Er werd een plan gemaakt: invincible armanda (boot)
zou Engeland gaan veroveren. Met geschut via schepen hield Engeland Spanje weg.
Ze wouden nu via het noorden komen maar stormen en de kustwacht hield Spanje
weg. “onoverwinnelijke” Armanda keerde zonder succes terug in Spanje.
In 1592 stierf farnese zonder succesen. Maurits, zoon van Willem van Oranje was
nieuwe stadhouder en slaagde erin veel steden te verover in het zuid en noorden.
1.3
waardoor ontstond in de Reoubliek de Gouden Eeuw, 15881648
kenmerkende aspecten
- de bijzonde plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economische en
cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek
- wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een
wereldeconomie
Coen verplaatst het bestuurscentrum van de VOC naar Batavia (1619)
De VOC
Republiek nu ook handel met Amerika & Azië. Ze hadden veel aan ervaring van
Noordzee en Oostzee. Verre expedities werden gefinancierd door het geld v/d
haringvangst en de graanhandel in de moedernegotie. Hollandse schepen durfde het
aan schepen naar het Oosten te sturen door de falende zwak georganiseerde
Portugezen. Geen succes, legde wel basis. Op aandringen van overheid(vooral
Johan van Oldenbarnevelt ) kooplieden samenwerkingsverband voor minder
concurrentie. 1602  VOC & 1600  East India Campany &1642  Campagnie
d’Oriënt. De compagnieën beschikten over staatsrechtelijke bevoegdheden. v/d
regering een handelsmonopolie, zelf verdragen sluiten, factorijen, handelsposten,
militaire versterkingen aanleggen.
Jan Pieterszoon Coen (1587-1629)
1617 hij werd gouverneur-generaal v/d VOC. Hij was voor felle concurrentie, ook
met geweld. Hij wou centralisatie vanaf Batavia @ Java. 1618  aan rivier Ciliwung
een versterkte handelspost. Engeland handelde daar ook. Kwam ruzie, Coen liet de
Engelse handelspost verwoesten. 1619  Batavia centrale bestuurcentrum van de
VOC @ Azië. In 1621  onderwerping Banda. Hij wou een monopolie in peperkruidnagel-nootmuskaat handel op de molukken. Dit lukte met nootmuskaat en foelie.
Ze waren de enige aanbieder en konden hoge prijzen houden. Batavia was inmiddels
het VOC-handelscentrum in Azië. In Azië werden ook handelswaren verhandeld
tussen verschillende handelsvestigingen v/d VOC
De Hoogduitse synagoge (Grote Sjoel) en Portugese synagoge.
Sefardim
In de opstandige steden was door de Unie van Utrecht, gereformeerd de heersende
godsdienst. Anders gelovige werden ook geaccepteerd. In tegendeel tot in Spanje
(1492) waar de joden niet meer werden geaccepteerd en werden ze fel vervolgd. De
verdraagzaamheid en economische voorspied van Holland/Amsterdam trok tot eind
16e eeuw zogenaamde Sefardim. Spanje had Portugal bezet in 1581 waardoor er
ook Portugese kwamen. Ze waren goed in de handel. In 1639 werden de 3
sefardimische gemeenten tot 1 gemeente gevoegd.
Asjkenazim
Eerst: Hoogduitse joden. Vanaf midden 17e eeuw:,polen,Litouwen,Oekraïne. Hier
waren felle Jodenvervolgingen. Ze waren armer dan Sefardims. Taal: Jiddisj
De grote synagoge en de Portugese synagoge
Grote sjoel (1671)  steeds meer gebouwen erbij
Portugese synagoge (1671-1675)  rijke interieur en architectuur.
Dit allesongekende vrijheid van geloof, geen gereformeerden schaden of bekeren.
Sefardim & Asjkenazim veel verschillen. Taal: Portugees en Jiddisj / verschillende
begraafplaatsen/ andere economie / andere hulpverlening.