Filosofie als vak in het onderwijs - Vlaams netwerk voor eigentijds

Filosofie als vak in het onderwijs
Een uitgelezen manier om mensen te doen schitteren
VEFO vzw
1
Filosofie als vak in het onderwijs. Een uitgelezen manier om mensen te doen schitteren:
K.U.Leuven, UA, UGent, VUB en VEFO vzw, januari 2011.
Filosofie als vak in het onderwijs
Een uitgelezen manier om mensen te doen schitteren
Namens de vakgroepen Wijsbegeerte van de K.U.Leuven, de UA, de UGent, de VUB en de Raad van Bestuur van
VEFO vzw. Auteurs: Luc Braeckmans (UA), Gustaaf Cornelis (VUB), Stefaan Cuypers (K.U.Leuven), Filips
Defoort (K.U.Leuven), David Dessin (K.U.Leuven), Esther Goudsmit (VUB), Bert Leuridan (UGent), Herman
Lodewyckx (VEFO vzw), Katrien Schaubroeck (K.U.Leuven), Iris Snoeck (UA), Johan Stuy (VUB), Antoon
Vandevelde (K.U.Leuven), Wim Van Moer (VUB), Sofie Vercoutere (UGent), Peter Visser (UA en VEFO vzw) en
Erik Weber (UGent).
1. Waarom filosofie als schoolvak in het secundair onderwijs?
In alle ons omringende landen wordt het als vanzelfsprekend beschouwd dat filosofie ook als vak
een belangrijke rol vervult (UNESCO, 2007). In die context is de aanwezigheid van filosofie als
schoolvak in het secundair onderwijs er onbetwistbaar. Reeds twintig jaar worden onder andere
vanuit de academische wereld argumenten aangehaald om ook in Vlaanderen filosofie als
volwaardig vak in de basisvorming op school in te voeren (Decorte J. & Vanheeswijck G., 1991).
Tot nog toe is dat jammer genoeg niet gebeurd.
Wij menen dat de invoering van filosofie als vak in de derde graad van het secundair onderwijs
om verschillende redenen aangewezen is:
Ten eerste heeft het secundair onderwijs onder meer als doel leerlingen een algemene vorming
aan te bieden. Die moet hen in staat stellen om op een volwassen wijze en als verantwoordelijke
burgers actief aan de samenleving te participeren. Als geen ander vak daagt filosofie de
leerlingen uit om kritische kernvragen te stellen met betrekking tot de essentie van leven en
samenleven. Filosofie speelt reeds eeuwenlang als redelijke en kritische reflectie een invloedrijke
rol. Daarbij heeft ze alle facetten en dimensies eigen aan ieder mens-zijn en aan alle uitingen van
humane cultuur aan een kritische blik onderworpen. Door de leerlingen te initiëren in de
filosofische traditie, biedt men hun uitstekende kansen om die cultuur en de samenleving waarin
ze is ingebed, te begrijpen.
Ten tweede geeft onderzoek aan dat precies de studie van filosofie bij leerlingen belangrijke
vaardigheden aanscherpt, zoals: cognitieve vaardigheden (probleemoplossend denken, kritische
zin, analyserend vermogen, synthetiserend vermogen, enz.), vaardigheid tot dialogeren, … (zie
addendum). Met andere woorden vaardigheden die verwijzen naar vele competenties (Rondhuis
T., 2005). Dergelijke effecten geven voldoende reden om aan te nemen dat de invoering van het
vak filosofie op voortreffelijke wijze zou bijdragen tot de realisatie van tal van
vakoverschrijdende eindtermen (Ministerie van Onderwijs en Vorming, 2009).
Ten derde is filosofie een logische en onvervangbare aanvulling op het bestaande curriculum.
Ondanks raakpunten onderscheidt het vak filosofie zich wezenlijk van andere schoolvakken. Het
studiegebied van de historische en hedendaagse, academische filosofie verschilt van dat van de
moderne en hedendaagse wetenschappen (zowel de geesteswetenschappen als de sociale
wetenschappen, de natuurwetenschappen en de biomedische wetenschappen). In haar eigenheid
biedt filosofie namelijk een fundamentele ondersteuning van deze wetenschappen en een
essentiële aanvulling erop. Bovendien is filosofie duidelijk onderscheiden van, maar
complementair met de levensbeschouwelijke vakken. Filosofie benadert immers ethische en
zingevingsvragen vanuit een onafhankelijk denkkader en is vanuit deze eigen positie hoegenaamd
geen bedreiging voor de levensbeschouwelijke vakken.
2
Filosofie als vak in het onderwijs. Een uitgelezen manier om mensen te doen schitteren:
K.U.Leuven, UA, UGent, VUB en VEFO vzw, januari 2011.
2. Inhoudelijke themata van filosofie als vak in het secundair onderwijs
Het vak moet aandacht besteden aan relevante themata die bepalend zijn voor wie vandaag
bewust in het leven staat. Daarbij worden filosofische inzichten, vaardigheden en attitudes
aangeleerd, die verder gaan dan louter kennisoverdracht.
Ten eerste hebben leerlingen nood aan een grotere democratische geletterdheid. Het ontbreekt
hun dikwijls aan fundamenten die nodig zijn om een democratische samenleving te begrijpen en
om er als kritisch burger aan te kunnen deelnemen (Kerr, D., Sturman, et. al. 2010). Wat is
vrijheid van meningsuiting? Wat is vrijheid van godsdienst? Wat is vrijheid in se? Wat is
democratie? En bovenal: wat zijn deze begrippen niet? En hoe ga je er (al dan niet) mee om?
Filosofie (meer bepaald politieke en sociale filosofie, moraalfilosofie en wijsgerige antropologie)
speelt in de behandeling van deze en andere vragen een belangrijke rol.
Daarnaast is er ook nood aan een grotere wetenschappelijke geletterdheid. Hiermee bedoelen we
niet in de eerste plaats een grotere kennis van de fysica, de chemie, de biologie, enz. – al
onderschrijven we graag het belang van deze vakspecifieke kennis. Wel verstaan we hieronder
inzichten over de wetenschap: wat is wetenschappelijke kennis en wat is ze niet? Hoe komt ze tot
stand? Hoe speelt ze haar rol in de samenleving? Wat is haar positie ten opzichte van andere
kennisvormen?... Filosofie (meer bepaald wetenschapsfilosofie, logica en kennisleer) speelt ook
hier een belangrijke rol.
Filosofie is in haar actuele gestalten uitsluitend te begrijpen wanneer men zicht heeft op de
belangrijke wendingen die zij in de loop van haar geschiedenis heeft genomen. Daarom ligt het
voor de hand om bovenstaande thema’s historisch toe te lichten, aan de hand van toonaangevende
figuren als Plato, Aristoteles, Augustinus, Maimonides, Averroes, Avicenna, Thomas van
Aquino, Descartes, Hume, Kant, Hegel, Mill, Popper, Wittgenstein, Heidegger, Arendt, Rawls,
Nussbaum en talloze andere filosofen uit zowel de continentale als de analytische traditie.
In functie van de studierichting en de opties die de leerling in het secundair onderwijs heeft
gekozen, en met respect voor de culturele achtergronden van de leerling en voor de pedagogische
vrijheid van de school, zijn verder optionele verdiepingen en thematisch gedifferentieerde
accenten mogelijk (Ceulemans C., 2008).
Op dit moment zijn er al veel randvoorwaarden vervuld om filosofie als vak op een kwalitatief
hoogstaande manier in te voeren. Er is bijzonder veel degelijk binnen- en buitenlands didactisch
materiaal beschikbaar (zie bibliografie). Jaarlijks leveren de vier Vlaamse vakgroepen masters in
de wijsbegeerte af. Er is ondersteuning vanuit deze vakgroepen en vanuit (inter)nationale
beroepsverenigingen voor de leerkrachten filosofie. Bovendien organiseren de vakgroepen
lessenreeksen en lezingen gericht op een breder, filosofisch geïnteresseerd publiek.
Als de Vlaamse onderwijswereld en de politieke verantwoordelijken de aanbevelingen van
UNESCO en onze oproep volgen en filosofie als vak invoeren, grijpen we een uitgelezen kans
om “leerlingen werkelijk te doen schitteren”.
The very mission of UNESCO, dedicated to serving the intellectual and moral solidarity of
humanity, is to embrace and promote knowledge as a whole. In an open, inclusive and
pluralistic, knowledge-oriented society, philosophy has its rightful place. Its teaching
alongside the other social and human Sciences remains at the heart of our concerns. […]
The message conveyed by this study transcends the reality of the findings. It reveals a real
desire to safeguard philosophy, to safeguard both its teaching and its perennial nature. This
message means to convey a strong conviction: the right to philosophy for all. (UNESCO,
2007: ix-xv)
3
Filosofie als vak in het onderwijs. Een uitgelezen manier om mensen te doen schitteren:
K.U.Leuven, UA, UGent, VUB en VEFO vzw, januari 2011.
Literatuurlijst
Ceulemans C. (2008) Kansen creëren door filosoferen met leerlingen in beroeps- en technisch onderwijs.
Broechem, VEFO vzw
http://www.filosoferen.eu/website%20docs/VEFO_publicatie_BTSO_rapport_CC.doc
Decorte J., Vanheeswijck G. (1991) Filosofie in het middelbaar onderwijs. Negen stellingen.
Streven, 58, 145-50 https://lirias.kuleuven.be/handle/123456789/192168
Kerr, D., Sturman, L., Schulz, W., & Burge, B. (2010) ICCS 2009 European Report: Civic knowledge,
attitudes and engagement among lower secondary students in 24 European countries, Amsterdam: IEA
http://iccs.acer.edu.au/uploads/File/Reports/ICCS_EuropeanReport.pdf
Ministerie van Onderwijs en Vorming (2009) Nieuwe vakoverschrijdende eindtermen voor het secundair
onderwijs. Brussel, Agentschap voor Onderwijscommunicatie, Afdeling Informatie en Communicatie
http://www.ond.vlaanderen.be/publicaties/eDocs/pdf/393.pdf
Rondhuis T. (2005) Philosophical Talent. Empirical investigations into philosophical features of
adolescents’ discourse. Rotterdam, Veenman Drukkers
http://igitur-archive.library.uu.nl/dissertations/2005-1004-200025/full.pdf
http://www.lopon2.net/pptTheclaRondhuis.pdf
Smet P. (2010) Mensen doen schitteren. Eerste oriëntatienota hervorming secundair onderwijs., Brussel,
Ministerie van Onderwijs en Vorming, http://www.pascalsmet.be/article/mensen-doen-schitteren/
UNESCO (2007) Philosophy: a School of Freedom. Teaching philosophy and learning to philosophize:
status and prospects. Parijs, UNESCO publishing,
http://unesdoc.unesco.org/images/0015/001541/154173e.pdf
UNESCO- centrum Vlaanderen (1998) Dossier democratie en filosofie in Vlaanderen, in het kader van
UNESCO- studiedagen georganiseerd te Parijs op 15 en 16 februari 1995
http://www.filosoferen.eu/pdf/002.pdf
4
Filosofie als vak in het onderwijs. Een uitgelezen manier om mensen te doen schitteren:
K.U.Leuven, UA, UGent, VUB en VEFO vzw, januari 2011.
Aanvullende bibliografie en links
Situering
Dortu V. (2006) Les cours ‘philosophiques’ revisités: une utopie?, Luik, ULg, Coll. Sociopolis
http://books.google.be/books?id=nTW8i76Ty0C&pg=PA8&lpg=PA8&dq=dortu+philosophie&source=bl&ots=ri6lXuATaN&sig=
68tSxlmDwpsKiMlWKCyTG05C9mk&hl=nl&ei=guv4TO7LK4aL4Abu7umYBw&sa=X&oi=b
ook_result&ct=result&resnum=9&ved=0CF4Q6AEwCA#v=onepage&q=dortu%20philosophie&
f=false
Hand. M., en Winstantley C. (2009) Philosophy in Schools, London, Continuum
http://www.continuumbooks.com/books/detail.aspx?BookId=136176&SearchType=Basic
Le Parlement de la Communauté Française (2001) La Philosophie à l’école. Brussel, Luc Pire
http://www.altereduc.be/index.php?page=archiveList&content=article&display=item&lg=1&art_
id=5714&s_id=10
Schaubroeck K., Defoort F. en Cuypers S. E. (2007) Tussen droom en daad: de toekomst van het
filosofieonderwijs in de Vlaamse middelbare scholen. Pedagogiek, Vol. 27, Nr. 1, 11 – 28
http://www.pedagogiek-online.nl/index.php/pedagogiek/article/viewFile/323/322
Een kans voor filosofieonderwijs, ook in Vlaanderen? (2000, 13 juni), De Standaard
http://www.filosoferen.eu/pdf/004.pdf
De ‘Filosofieresolutie’ van het Vlaams Parlement (2001-2002):
http://docs.vlaamsparlement.be/docs/stukken/2001-2002/g1138-3.pdf
Zie ook: http://www.filosoferen.eu/archief.html voor de ontwikkeling en materialisering van de
VEFO- visie op eigentijds filosofieonderwijs sedert 1997 tot op heden
Onderzoek
Goucha M. (ed.) (2007) Philosophy: a school of freedom; Teaching philosophy and learning to
philosophize: status and prospects Paris, UNESCO publishing, xvi
Marsman P. (2010) Vakdossier filosofie. Enschede, Stichting leerplanontwikkeling (SLO)
http://www.slo.nl/downloads/2010/
IAPC - Institute for the Advancement of Philosophy for Children; Research on Philosophy for
Children http://cehs.montclair.edu/academic/iapc/research.shtml
Didactisch materiaal – Vlaanderen en Nederland
Braeckman A., Raymaekers B. en Van Riel G. (2008) Handboek Wijsbegeerte. Leuven,
LannooCampus
http://www.lannoo.com/content/lannoo/fondsen/studieberoep/geesteswetenschappen/1/index.jsp?
titelcode=12565&fondsid=13
Geerlings E. (2007) Het oog in de storm. Wegwijs in de filosofie. Hand-, werkboeken en
docentendossier, Amsterdam, Boom http://www.hetoogindestorm.nl/
5
Filosofie als vak in het onderwijs. Een uitgelezen manier om mensen te doen schitteren:
K.U.Leuven, UA, UGent, VUB en VEFO vzw, januari 2011.
Roelands K., Vandendriessche D. (ed.) (2008) Sofia, mijn lief: een verkenning in de filosofie.
Handboek en handleiding, Mechelen, Plantyn
Zie ook de andere delen uit de filosofiereeks bij Plantyn:
http://www.plantyn.com/wps/portal/!ut/p/c0/dcy9CsIwFEDhJ7rcn9jcZKwibQVJaSuaLJKhlKLUDqKvr7j
LGT84mPDbkl_zlJ_zY8l3vGCy11DIqdxySa4SS02oddMOB3KsGDHpX68NDr_j-F7zNGIMu4otaIQb_v4MhwbkFUPYOQJYGmB6_OkyH2pmAFxvWW4weTLVDX/?CATALOGUE_PAGE=OCG1617
R808-SER-M1-WP-27791-20602-IS-9789030193517-1
Slagter M., Slagter S. (2008) Leren filosoferen. Methode voor de tweede fase en cursorisch
onderwijs, Amersfoort, Thieme Meulenhoff
http://detweedefase.nl/VirtueelAdviseur/pages/themas/methode.aspx?cluster=68&methode=338
&vak=63&id=338&markt=68
Vermeersch E., Braeckman J. (2008) De rivier van Herakleitos. Een eigenzinnige visie op de
wijsbegeerte, Antwerpen, Houtekiet
http://www.johanbraeckman.be/documents/de_rivier_van_Herakleitos.pdf
Tijdschrift ‘Filosofie’ met o.a. de vaste rubriek ‘Filosofie & Onderwijs’
http://www.maklu.be/MakluEnGarant/BookDetails.aspx?id=9781162167510
VFVO - Vereniging Filosofiedocenten in het Voortgezet Onderwijs http://www.vfvo.nl/
BCFVO - BegeleidingsCommissie Filosofie in het Voorgezet Onderwijs
http://www.bcfvo.nl/content.asp?menuid=1&linkid=1
Didactisch materiaal – Internationaal
Assmann L., Bergmann R., Henke R.W. (2004) Zugänge zur Philosophie, Berlin, Cornelsen
http://www.cornelsen.de/lehrkraefte/reihe/r-4441/ra-7169/titel
Liessmann K. P., Zenatu G., en Lacina K. (2009) Vom Denken. Einführung in die
Philosophie,Wenen, Braumüller
http://www.braumueller.at/shop/catalog/product_info.php?products_id=2071&osCsid=6c46626e
c8a5c4a780ea29b3f14be67c&navsection=1
Onfray M. (2001) Antimanuel de philosophie. Leçons socratiques et alternatives. Rosny, Bréal
Voor de Nederlandse vertaling zie:
http://books.google.be/books?id=J895Dsvm1MsC&pg=PA127&lpg=PA127&dq=Onfray+Michel
,+Antihandboek+voor+de+filosofie.&source=bl&ots=fxWTrDCSeq&sig=0tqjwW8H2FYSUsHk
pa-HsghQv8&hl=nl&ei=RGD6TOHaLYGcOq3RsNUK&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=8&ve
d=0CEkQ6AEwBw#v=onepage&q&f=false
Peters J., Rolf B. (2010) Philo-Praktisch. Unterrichtswerk für Praktische Philosophie in
Nordrhein-Westfalen, Bamberg, C.C. Buchner
http://www.ccbuchner.de/reihe-865_2_2/philo_praktisch.html
Zie ook het uitgebreide filosofieaanbod bij Militzke Verlag:
http://www.militzke.de/suche/show_search_result.php?kat=01.03.03.00
AIPPh - Association Internationale des Professeurs de Philosophie: http://www.aipph.eu/
6
Filosofie als vak in het onderwijs. Een uitgelezen manier om mensen te doen schitteren:
K.U.Leuven, UA, UGent, VUB en VEFO vzw, januari 2011.
Addendum
Filosoferen en de ontwikkeling van cognitieve vaardigheden (Bert Leuridan)
Filosoferen met jongeren (bijvoorbeeld aan de hand van het P4C-programma van Matthew Lipman (1922
- 2010) waarin gewerkt wordt met onderwerpen als ‘kennis’, ‘tijd’, ‘vrijheid’, ‘samenleving’…) bevordert
de algemene cognitieve vaardigheden van deze jongeren. We bespreken kort twee wetenschappelijke
onderzoeken en een meta- onderzoek die dit staven.
Topping K.J. & Trickey S. (2007a) rapporteren, op basis van een grootschalig veldexperiment, dat
filosoferen met jongeren en kinderen (Philosophy for Children (P4C) en Thinking through Philosophy)
een significant en gunstig effect heeft op zowel de verbale als de niet-verbale en kwantitatieve cognitieve
capaciteiten van leerlingen.1 Jongens en meisjes profiteren in gelijke mate van dit effect. De gemiddeld
sterke leerlingen (2de en 3de kwartiel van de pre-test ability) profiteren het meest, op de voet gevolgd door
de ‘zwakkere’ leerlingen (4de kwartiel). De onderzochte interventie (1u/week, gedurende 16 maanden)
achten de auteurs relatief goedkoop. Wel waarschuwen ze voor een te optimistische
interpretatie/extrapolatie van de resultaten.
In een bijkomende studie rapporteren Topping K.J. & Trickey S. (2007b) bovendien dat het bekomen
effect ook op langere termijn (2 jaar) blijft bestaan. Met andere woorden: ook nadat de betrokken
leerlingen secundair onderwijs hadden aangevat, bleven ze profiteren van P4C in de lagere school, zelfs al
kregen ze tijdens die 2 jaar geen P4C meer. Hier profiteerden de ‘sterkere’ leerlingen (1ste kwartiel van de
pre-test ability) wel het meest.
De resultaten van Topping K.J. & Trickey S. (2007a) komen tenslotte overeen met de bevindingen van
Trickey S. & Topping K.J. (2004), een metastudie waarin op basis van tien studies over P4C in lagere en
middelbare scholen wordt geconcludeerd dat er een consistent, zij het bescheiden (moderate) effect van
P4C waar te nemen is op onder meer logisch denken, leesvaardigheid, wiskundig inzicht, zelfvertrouwen,
en redeneervermogen. De betrokken studies werden streng geselecteerd op basis van hun methodologische
kwaliteiten.
Referenties addendum
Topping K.J. & Trickey S. (2007a), “Collaborative Philosophical Enquiry for School Children: Cognitive
Effects at 10-12 Years”, British Journal of Educational Psychology, 77: 271-288.
Topping K.J. & Trickey S. (2007b), “Collaborative Philosophical Inquiry for Schoolchildren: Cognitive
Gains at 2-Year Follow-Up”, British Journal of Educational Psychology, 77: 787-796.
Topping K.J. & Trickey S. (2004), “‘Philosophy for Children’: a Systematic Review,” Research Papers in
Education, 19(3), 365-380.
Voor verdere literatuur over dit onderwerp verwijzen we naar de referenties van de betreffende artikels.
1
Een experimentele groep (105 kinderen van 10 jaar) kreeg gedurende 16 maanden 1 uur collaborative interactive
dialogue per week. Een controlegroep (72 kinderen van 10 jaar) kreeg gedurende deze periode het gewone
curriculum. De verbale en niet-verbale cognitieve capaciteiten van beide groepen werd gemeten aan de hand van de
Cognitive Abilities Test (CAT3), zowel vóór als na de interventie. De experimentele groep vertoonde een belangrijke
vooruitgang; de controlegroep vertoonde geen vooruitgang.
7
Filosofie als vak in het onderwijs. Een uitgelezen manier om mensen te doen schitteren:
K.U.Leuven, UA, UGent, VUB en VEFO vzw, januari 2011.