Dringende noodzaak suppletie essentiële

OMEGA-3-VETZUREN
Transvetzuren
Dringende noodzaak suppletie
Essentiële vetzuren
Algemeen gezondheidsbelang
Aldert Hoogland & Annemieke Meijler
membraan, wat de prikkelgeleiding, de synaptische signaaloverdracht
Transvetzuren zijn vetzuren die ontstaan
door chemische bewerking of hoge verhitting van vetten en komen zo in onze
voeding voor. Het zijn echter geen voedingsstoffen. Transvetzuren zijn lichaamsvreemd en zeer schadelijk voor de gezondheid. Met uitzondering van margarine is
de industrie niet verplicht de hoeveelheid
transvetzuren op het etiket te vermelden.
De vermelding op het etiket ‘geharde
plantaardige olie’ is een directe aanwijzing voor de aanwezigheid van transvetzuren. Verder komen transvetzuren voor in
alle door de industrie bewerkte producten,
zoals kant-en-klaarproducten, zoete en
hartige snacks.
Behoud soepelheid en stabiliteit celmembraan
Essentiële vetzuren zijn de belangrijkste bouwstenen van de celmembraan en van de myelineschede rondom zenuwen. Vanwege de
ruimtelijke structuur verhogen deze vetzuren de vloeibaarheid van de
en zo de informatieverwerking bevordert. Bij onvoldoende vloeibaar-
Omega-3- en omega-6-vetzuren behoren tot de meervoudig onverzadigde vetzuren die ons lichaam niet zelf kan
produceren. Ze worden essentiële vetzuren genoemd. In de jaren zeventig zijn ze voor het eerst in beeld gekomen in relatie
tot hart- en vaatziekten. Inmiddels is er een groot aantal nieuwe toepassingsgebieden ontdekt, waaronder diverse aandoeningen die te maken hebben met chronische ontstekingen. Met name de omega-3-vetzuren zijn essentieel voor een
goed verloop van ontstekingsprocessen. Inname van voldoende essentiële vetzuren is daarom noodzakelijk voor de
algehele gezondheid. In ons huidige voedingspatroon is de balans doorgeslagen naar linolzuur (omega-6) en arachidonzuur.
Dit werkt juist ontstekingsbevorderend. Met ons westerse voedingspatroon is dagelijkse suppletie, met name van omega-3vetzuren, vrijwel onontkoombaar.
De vorming van EPA is de langzaamste stap in de keten
Omega-6-familie
Omega-3-familie
LA
linolzuur
ALA
alfa-linoleenzuur
Delta-6-desaturase
(D6D)
en de werking van het enzym D6D wordt ook nog eens
DGLA
dihomo-gammalinoleenzuur
Type-2-eicosanoïden
Type-4-eicosanoïden
AA
arachidonzuur
EPA
eicosapentaeenzuur
Type-3-eicosanoïden
DHA
docosahexaeenzuur
Afbeelding 1. De stofwisselingsroutes van de essentiële veturen.
Verstoorde verhouding
Ontwikkeling en functie van hersenen, zenuwstelsel en ogen
Na vetweefsel heeft het zenuwstelsel van alle weefsels in het lichaam
het hoogste vetpercentage. De hersenen bestaan voor 50 tot 60% (van
het drooggewicht) uit lipiden, en 35% van de lipiden zijn meervoudig
Indicaties voor vetzuursuppletie
onverzadigde vetzuren, met name DHA en arachidonzuur.
Het blijkt dat verschillende chronische aandoeningen worden
“Na vetweefsel heeft het zenuwstelsel
het hoogste vetpercentage.”
vetzuren in de voeding sterk opgeschoven in de richting van de omega6-vetzuren. Het toenemend gebruik van plantaardige oliën en vetten die
rijk zijn aan omega-6-vetzuren, stimuleert de vorming van arachidonzuur, ten koste van eicosapentaeenzuur (EPA) en docosahexaeenzuur
tussen omega-3- en omega-6-vetzuren in de westerse voeding ongeveer
20-25 : 1 is. Onderzoekers stellen dat een verhouding van ongeveer
6-vetzuren in een verhouding van (waarschijnlijk) 1 : 1 geconsumeerd.
rose, depressie, ziekte van Alzheimer, diabetes, evenals veroudering in het
magnesium en/of vitamine B6) en metabole factoren
Omega-3- en omega-6-vetzuren zijn voorlopers van zogenaamde
(o.a. competitieve remming van het enzym D6D). Deficiënties van vet-
als hypercholesterolemie, diabetes en bepaalde medi-
eicosanoïden (afbeelding 1). Deze stoffen worden geproduceerd als
zuren als GLA en EPA spelen daarbij vaak een belangrijke rol. Dit kan
cijnen (o.a. anticonceptiepil).
lokale signaalstoffen tussen cellen. Eicosanoïden zijn betrokken bij
verklaren waarom suppletie van deze essentiële vetzuren effectief is bij
Bij gezonde personen wordt slechts drie tot vijf procent
onnoemelijk veel processen, zoals ontsteking en bloedstolling (trom-
uiteenlopende ziektebeelden, zoals:
van het aanwezige ALA omgezet in EPA en DHA. Als
bose). Eicosanoïden afkomstig van arachidonzuur (type 2 en 4) zijn
de stofwisseling verstoord is kan dit percentage nog
pro-inflammatoir en trombosebevorderend, terwijl eicosanoïden uit
Reumatoïde artritis
lager liggen. Daardoor kunnen mensen dus nauwelijks
EPA (type 3 en 5) anti-inflammatoir en tromboseremmend zijn. De
Uit onderzoek blijkt dat suppletie met omega-3-vetzuren significant
zelf GLA en EPA vormen. Deze vetzuren moeten via de
samenstelling van de vetzuren in de celmembraan bepaalt het type
gewrichtspijnen en de duur van ochtendstijfheid vermindert. Het
voeding worden aangevoerd. Voldoende inname van
prostaglandines of leukotriënen dat tijdens ontstekingsprocessen wor-
effect van vermindering van ochtendstijfheid is terug te voeren op
EPA en DHA met de voeding wordt vooral bemoeilijkt
den aangemaakt en langs die weg dus direct het niveau van ontsteking
een verhoogde vloeibaarheid van de celmembraan en specifiek van de
doordat rijke bronnen rijk kunnen zijn aan kwikzilver.
dat in het weefsel optreedt. In een gezond lichaam worden vooral de
vloeibaarheid van de synovia. Ook de pijn neemt af. De effecten zijn na
type-1- en -3-eico-sanoïden aangemaakt. Onder pathologische omstan-
twaalf tot vierentwintig weken behandeling duidelijk merkbaar.
Vetzuur
Goede bronnen
digheden wordt arachidonzuur vrijgemaakt uit de membraan en daar-
Omega-3-vetzuren
(linoleenzuurfamilie)
Lijnzaadolie, vette vis (haring,
makreel, zalm, sardine), schaaldieren, niet-gekweekt wild en
gevogelte, hennepolie
Suppletie van EPA en DHA leidt echter tot een verhoogde productie
Omega-6-vetzuren
(linolzuur-familie)
Omega-9-vetzuren
Het enzym delta-6-desaturase reguleert zowel de omzetting van linolzuur naar dihomo-gammalinoleenzuur (DGLA) als de omzetting van
alfa-linoleenzuur (ALA) naar EPA (afbeelding 1). Bij een overmaat aan
Het gaat dan om aandoeningen als coronaire hartziekten, arteriosclealgemeen. Verstoringen van de stofwisseling van essentiële vetzuren
4-5 : 1 wenselijker is.
Evolutionair gezien heeft de mens miljoenen jaren omega-3- en omega-
als interleukines, cytokines, eicosanoïden en tumor necrose factor.
zuren, verzadigde vetzuren, alcohol, tekorten aan zink,
(DHA). Arachidonzuur is in de westerse voeding overvloedig aanwezig, onder andere door vleesgebruik. Geschat wordt dat de verhouding
gekarakteriseerd door verhoogde niveaus van ontstekingsstoffen
Eicosanoïdenstofwisseling
In de twintigste eeuw is de verhouding tussen omega-3- en omega-6-
Olie van borage, hennep, maïs,
pompoenpit, saffloer, teunisbloem, zonnebloem en zwarte
bessenzaad, walnoot, cashewnoot, pinda
Olijfolie, olie van raapzaad,
canola, sesamzaad, ‘high oleïc’
zonnebloemolie, avocado, noten
(m.n. hazelnoot, amandel,
macademia)
uit kunnen ontstekingsbevorderende type-2-eicosanoïden ontstaan.
van type-3-eicosanoïden ten koste van type-2-eicosanoïden. Het netto
“Uit onderzoek blijkt dat suppletie met
omega-3-vetzuren significant gewrichtspijnen
en de duur van ochtendstijfheid vermindert.”
effect is ontstekingsremming en een gunstig effect op de bloedsomloop
(lagere bloeddruk en minder snelle bloedstolling).
Allergische huidaandoeningen
Onverzadigde vetzuren verbeteren de barrièrefunctie van de huid, waar-
Immuunsysteem
door er minder vochtverlies plaatsvindt en de elasticiteit van de huid
Naast beïnvloeding van ontstekingsprocessen via de eicosanoïdenstof-
verbetert. Hoewel omega-3-vetzuren hier ook belangrijk zijn, blijkt voor
wisseling kunnen essentiële vetzuren (GLA, EPA en DHA) ook direct
de huid vooral gamma-linoleenzuur (GLA) van belang. Ontstekings-
effecten uitoefenen op het immuunsysteem en ontstekingsreacties. Het
reacties in de huid zijn, tenminste voor een deel, verantwoordelijk voor
werkingsmechanisme van dit effect berust op het reguleren van het
de roodheid, pijn en intense jeuk bij veel huidaandoeningen, waar-
immuunsysteem, waarbij er een verschuiving optreedt van Th2-
onder dermatitis, eczeem en psoriasis. In klinisch onderzoek blijkt
richting Th1-activiteit. Th2-cellen stimuleren vooral humorale afweer,
oraal en/of plaatselijk gebruik van omega-3-vetzuren (met name GLA)
terwijl Th1-cellen met name de cellulaire afweer stimuleren. Een
de symptomen duidelijk te verbeteren. >>
verschuiving waardoor men beter beschermd wordt tegen virale infec-
linolzuur is het gevolg dat ALA het enzym vrijwel niet meer kan gebruiken en er dus nauwelijks EPA wordt gevormd.
de receptorfunctie.
geremd door vele factoren in de voeding (o.a. transvet-
GLA
gamma-linoleenzuur
Type-1-eicosanoïden
heid van de membraan kunnen verstoringen ontstaan, bijvoorbeeld in
Tabel 1.
Bronnen van omega-3, -6- en -9- vetzuren.
ties en de vorming van tumorcellen.
HET
14
DOSSIER
15
OMEGA-3-VETZUREN
Effect op bloedstolling
Conclusie
Omega-3-vetzuren hebben de eigenschap bloedklontering tegen te gaan. Dit is een therapeutisch effect wat reguliere antitrombosemedicatie ook heeft. In het algemeen is omega-3-suppletie bij hartpatiënten gewenst, maar alertheid is geboden bij patiënten die bloedverdunners gebruiken, een vitamine-K- deficiëntie vertonen of andere medicijnen gebruiken die de bloedstolling remmen (aspirine). Bij deze
patiënten is het noodzakelijk het effect van omega-3-vetzuren op de bloedstollingsfactoren nauwkeurig te monitoren. Dit effect is na zes
weken behandeling maximaal.
Zowel de lichamelijke als de geestelijke gezondheid is gebaat bij een
andere vetzuurinname in vergelijking tot het huidige westerse eetpatroon. Het streven moet zijn om de hoeveelheid linolzuur, verzadigd
vet en met name transvetzuren, zoveel mogelijk te beperken. Daaren-
Literatuur
tegen moet de hoeveelheid omega-3- en omega-9-vetzuren zoveel
•
mogelijk worden verhoogd. Dagelijks ruime inname van omega-3-vet-
Hart- en vaatziekten
Psychische aandoeningen
zuren is echter lastig. Er zijn maar weinig bronnen die rijk zijn aan
Omega-3-vetzuren remmen de bloedplaatjesaggregatie (via een effect
Recent wetenschappelijk onderzoek wijst uit dat EPA belangrijk is voor
omega-3-vetzuren (afbeelding 1). Daarbij is regelmatige consumptie
op de eicosanoïden) en voorkomen zo de vorming van bloedstolsels
mensen met psychische aandoeningen. Hoewel EPA maar een klein
van vette vis als rijke bron van omega-3-vetzuren, vanwege de toxische
die een infarct kunnen veroorzaken. Daarnaast vermindert visolie de
deel uitmaakt van de vetzuren in de hersenen, heeft het een vitale rol in
belasting, niet aan te raden. In het algemeen is het om die reden nood-
plaque doordat lymfocyten en macrofagen in de plaque infiltreren.
de communicatie tussen en binnen zenuwcellen.
zakelijk omega-3-vetzuren te suppleren.
• Hypertensie: Hoge doses omega-3-vetzuren hebben een duidelijk
• Gedragsstoornissen bij kinderen: Een verstoring van de vetzuurstof-
bloeddrukverlagend effect. Dit hangt samen met het soepeler worden
wisseling blijkt een oorzakelijke factor te zijn bij dyslexie, dyspraxie
Wanneer welk voedingssupplement
van de celmembranen door omega-3-suppletie. Bij mensen die lijden
en ADHD, evenals enkele andere aandoeningen. Verschillende
Visolie bevat zowel EPA als DHA, meestal ongeveer anderhalf tot twee
aan hypertensie blijkt de bètareceptor overgevoelig te zijn voor adre-
studies geven aan dat visoliesupplementen de symptomen van
maal zoveel EPA als DHA. Sommige ziektebeelden kunnen beter met
naline en noradrenaline. Een vloeibare celmembraan zorgt voor een
ADHD en aanverwante aandoeningen verbeteren.
2001 Dec; 52(3): 361-71
•
Anderson, J.W., et al. Breast-feeding and cognitive development: a meta-analysis.
Am J Clin Nutr.1999;70(4):525-35. EN Horwood, L.J. and D.M. Fergusson. Breastfeeding and later cognitive and academic outcomes. Pediatrics. 1998;101(1):E9
•
Belluzzi A. et al. Effect of an enteric-coated fish-oil preparation on relapses in
•
Calder P.C. Dietary modification of inflammation with lipids. Proc Nutr Soc. 2002
•
Cleland L.G., James M.J., Proudman S.M. The role of fish oils in the treatment of
vooral DHA worden behandeld en andere vooral met EPA. Daarom is
•
Erasmus U.: Vitale vetten, fatale vetten. Publish The Good ISBN 90 75888066
• Dementie/Alzheimer: Wereldwijd is uit studies gebleken dat hoe meer
het raadzaam bij sommige ziektebeelden een geconcentreerde vorm
•
Ergas D., Eilat E., Mendlovic S., et al. n-3 fatty acids and the immune system in
vis er in een land wordt gegeten, hoe minder de ziekte van Alzheimer
van EPA in te zetten en bij andere ziektebeelden juist geconcentreerd
• Hartritmestoornissen: Hartritmestoornissen zijn een belangrijke
voorkomt. Het verouderingsproces gaat gepaard met verminderde
DHA. Wanneer zowel DHA als EPA geïndiceerd zijn (of bij gebruik
oorzaak van plotselinge (dodelijke) hartaanvallen. Uit onderzoek
activiteit van het enzym D6D, verhoogde ontstekingsgevoeligheid
van hogere doses), is het gebruik van een omega-3-drinkolie het meest
en oxidatieve schade aan de celmembraan.
geschikt. <<
verhoogde turnover van dezelfde bètareceptor, waardoor de gevoeligheid afneemt.
blijkt dat door suppletie van omega-3-vetzuren hartritmestoornissen
verminderen.
Crohn’s disease. N Eng J Med 1996; 334(24):1557-60
Aug; 61(3): 345-58
rheumatoid arthritis. Drugs. 2003; 63(9): 845-53
autoimmunity. Isr Med Assoc J. 2002 Jan; 4(1): 34-8
•
Maes al aan dat meer dan de helft van de depressieve mensen een
tegen een plotselinge dood door hartstilstand. Uit een studie met een
tekort vertoont aan essentiële vetzuren, waarvan specifiek EPA.
duur van twintig jaar bleek dat mannen die twee keer per week vis
Bovendien blijkt de ernst van een depressie samen te hangen met
eten vijftig procent minder kans hebben op een hartaanval dan man-
de mate van deficiëntie van omega-3-gehaltes in de membraan van
nen die geen vis eten.
de rode bloedcellen. Er zijn aanwijzingen dat essentiële vetzuren
Friedberg C.E., Janssen M.J., Heine R.J., et al. Fish oil and glycemic control in
diabetes. A meta-analysis. Diabetes Care. 1998 Apr; 21(4): 494-500
•
• Depressie: In 1996 toonde de Belgische neuropsychiater Michael
• Coronaire hartziekten: EPA en DHA bieden een goede bescherming
Geleijnse J.M., Giltay E.J., Grobbee D.E., et al. Blood pressure response to fish oil
supplementation: metaregression analysis of randomized trials.
Indicatie
Vetzuur
Preventief volwassene
J Hypertens. 2002 Aug; 20(8): 1493-9
•
Harbige L.S. Dietary n-6 and n-3 fatty acids in immunity and autoimmune disease.
250 - 500 mg EPA
150 - 300 mg DHA
•
Hibbeln J.R., Seafood consumption, the DHA content of mother’s milk and preva-
Proc Nutr Soc. 1998 Nov; 57(4): 555-62
• Regulatie van de triglyceriden- en cholesterolspiegel: Visoliesuppletie
invloed hebben op serotonerge en dopaminerge neurotransmitter-
Chronische ontstekingen
(o.a. darmen en gewrichten)
3 gram EPA + DHA
(voornamelijk EPA)
•
Hornstra G., Essential fatty acids in mothers and their neonates. m J Clin Nutr.
blijkt erg effectief in het verlagen van de triglyceridenniveaus in het
systemen. Hoge plasmaconcentraties van essentiële vetzuren, met
Hart- en vaatziekten
bloed. Recent onderzoek wijst uit dat een combinatie van visolie met
name DHA, hangen samen met hoge concentraties metabolieten
1-7 gram EPA + DHA
(voornamelijk EPA)
•
Hornstra G., Omega-3 long chain polyunsaturated fatty acids and health benefits.
GLA de LDL/HDL-cholesterolratio in gunstige zin beïnvloedt.
van serotonine en dopamine in de hersenvloeistof. Tenminste drie
• Arteriosclerose: De mate van arteriosclerose blijkt omgekeerd even-
klinische studies hebben een duidelijke verbetering gevonden van
redig te zijn met de hoeveelheid DHA in het vetweefsel en evenredig
depressieve symptomen na gebruik van relatief hoge doses visolie
met de hoeveelheid transvetzuren.
(vijf tot tien gram EPA en DHA per dag), zowel bij ‘gewone’ als bij
• Beroerte: Mensen die één keer per week vis eten, blijken zeventig
procent minder kans te hebben op een beroerte.
manische depressiviteit. Ook bij winterdepressies is een verband
gevonden met de visconsumptie.
• Postpartum depressie (voorheen postnatale depressie): Vrouwen met
postpartum depressie blijken vaak lage DHA-niveaus te hebben
Omega-3-vetzuren & vitamine E
want tijdens de zwangerschap en de borstvoedingsperiode worden
Omega-3-vetzuren zijn sterk onverzadigd en oxideren daardoor snel. De
meeste omega-3-vetzuurproducten bevatten vitamine E om oxidatie te voorkomen. Maar vetzuuroxidatie kan ook
in het lichaam plaatsvinden en de hoeveelheid vitamine E is echter uitsluitend
genoeg om oxidatie van het product
tegen te gaan. Daarom is het aan te
raden om naast omega-3-vetzuren ook
extra vitamine E te suppleren (minimaal
100 IE vitamine E per dag).
grote hoeveelheden DHA aan de baby doorgegeven. Naarmate er
in een land meer vis wordt gegeten, komt er minder postpartum
depressie voor.
lence rates of postpartum depression: J Affective Disorders 2001
2000 May; 71(5 Suppl): 1262S-9S
NutriScience Maastricht. http://www.nutrivit.co.uk/professional/PDFs/Omega_
Hypertensie
3-9 gram EPA + DHA
Hypertriglyceridemie
4 gram EPA + DHA
(voornamelijk EPA), 2 gram GLA
•
Huidaandoeningen /
wondgenezing
2 gram GLA, 1,5 gram EPA + DHA
(voornamelijk EPA)
•
Psychische aandoeningen
3 gram EPA + DHA
Zwangerschap / lactatieperiode
3 gram EPA + DHA
(voornamelijk DHA)
•
Montori V.M., Farmer A., Wollan P.C., et al. Fish oil supplementation in type-2-
3 gram EPA + DHA
(voornamelijk EPA)
•
Morris M.C., Sacks F., Rosner B. Does fish oil lower blood pressure? A meta-analy-
•
Nestel P.J. Fish oil and cardiovascular disease: lipids and arterial function. Am J
•
Richardson A.J., Basant K.P. A randomized double-blind, placebo-controlled study
(zowel in moedermelk als in rode bloedcellen). Dit is niet vreemd
Mentale stoornissen bij ouderen
Tabel 2. Algemeen advies vetzuursuppletie. Bovenstaande getallen zijn gebaseerd op
interpretaties van de literatuur en op praktijkervaringen.
Diabetes
3%20book.pdf
Joy C.B., Mumby-Croft R., Joy L.A.. Polyunsaturated fatty acid (fish or evening
primrose oil) for schizophrenia. Cochrane Database Syst Rev. 2000; (2): CD001257
Laidlaw M., Holub B.J., Effect of supplementation with fish oil-derived n-3 fatty
acids and gamma-linolenic acid on circulating plasma lipids and fatty acid profiles
in women. American Journal of Clinical Nutrition, Vol. 77, January 2003, pp. 37-42
diabetes: a quantitative systematic review. Diabetes Care. 2000 Sep; 23(9): 1407-15
sis of controlled trials. Circulation 1993; 88(2):523-33
Clin Nutr. 2000 Jan; 71(1 Suppl): 228S-31S
of the effects of supplementation with highly unsaturated fatty acids on ADHD-rela-
Bij diabetespatiënten (zowel type 1 als type 2) hebben DHA en EPA
De goede visgids
ted symptoms in children with specific learning difficulties. Progress in Neuro-Psy-
een gunstig effect op de glucosetolerantie en het vetzuurprofiel (daling
‘De goede visgids’ is een zeer overzichtelijk boekje, waarin u
chopharmacology & Biol. Psychiatry 2002;26:233-239
triglyceriden en LDL-cholesterol, stijging HDL-cholesterol). Via deze
kunt zien welke vis u goed kunt eten en welke vis u beter kunt
weg verminderen omega-3-vetzuren het risico op het ontstaan van late
laten zwemmen. Bij de beoordeling is rekening gehouden met
complicaties, waaronder hart- en vaataandoeningen.
overbevissing, kweekproblemen en toxische belasting.
Uitgeverij Schuyt en Co, ISBN: 9060976509
16
Abeywardena M.Y., Head R.J. Longchain Diabetes Care. 2000 Sep; 23(9): 1407-15.
HET
DOSSIER
17