WIJN EN HET (LAATSTE) AVONDMAAL

WIJN EN HET (LAATSTE) AVONDMAAL
Wijn.indd 1
06-12-2006 17:43:46
Wijn.indd 2
06-12-2006 17:43:46
GD Wijn en... titelpagina logo.i1 1
06-12-2006 15:29:33
WIJN EN HET (LAATSTE) AVONDMAAL
Copyright © 2006 Nederlandse uitgave: Gideon
Auteur: Nico Catsburg
Omslagontwerp: Studio Vrolijk, Margreet Kattouw
Druk: Bariet, Ruinen
Jaar van uitgave: december 2006
Uitgave: Gideon, Hoornaar, Nederland
(ISBN-10) 90-6067-410-3 (ISBN-13) 978-90-6067-410-9
NUR 707
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar
gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm
of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke
toestemming van de uitgever.
No part of this work may be reproduced in any form by print,
photoprint, microfilm or any other means without
written permission of the publisher.
Wijn.indd 4
06-12-2006 17:43:46
Inhoud
C
Voorwoord 7
1. Het Laatste Avondmaal: een Pesachmaal 9
2. Wijn in de Bijbel 13
3. Wijnsoorten in de antieke wereld 17
4. De antieke smaak 27
5. Kleur 33
6. Koosjere wijn 37
7. Most en gegist druivensap 45
8. Water bij de wijn 53
9. De Seder 59
10. Symboliek van de wijn 67
11. Nawoord 73
Verklarende woordenlijst 83
Bibliografie 87
Wijn.indd 5
06-12-2006 17:43:46
C
Wijn.indd 6
06-12-2006 17:43:46
Voorwoord
C
In dit boekje wil ik proberen een antwoord te geven op
de vraag wat voor soort wijn er gebruikt werd bij het Laatste
Avondmaal dat Jezus en zijn discipelen met elkaar hebben
gehouden. Ik heb ook nagegaan hoe het Avondmaal gebruikt
werd en welke conclusies wij daaruit kunnen trekken. Er is
in sommige gemeenten (kerken) een veronachtzaming van
de symbolen van brood en wijn. Het betekent dat er voor
de gebruiken bij het Avondmaal beslissingen worden genomen die wel verdedigbaar, maar niet noodzakelijkerwijs de
beste zijn. Aan het eind van het boekje doe ik enkele korte
aanbevelingen.
In mijn praktijk als predikant ben ik voor- en tegenstanders tegengekomen van het gebruik van gewoon (gezuurd)
brood in plaats van matses. Voorstanders van matses vinden
de symboliek belangrijk, maar dezelfde ‘matse-aanhangers’
geven doorgaans weinig aandacht aan de symboliek van de
wijn. Wij hebben in onze tijd niet zo duidelijk voor ogen
wat voor drank de wijn was die gebruikt werd tijdens de
viering van het Laatste Avondmaal. Er zijn wel discussies
over het punt of de ‘vrucht van de wijnstok’ met of zonder
alcohol gedronken moet worden.
Wijn.indd 7
06-12-2006 17:43:46
Wijn en het (Laatste) Avondmaal
Tijdens mijn zoektocht kwam ik in het boek ‘De versierde Haggadah’, van Rabbi Dr. Michael Shire, de volgende opmerking tegen: ‘Vragen stellen is een teken van vrijheid – de
vrijheid om te onderzoeken en te ontdekken.’ Dit is mij uit
het hart gegrepen en ik heb geprobeerd deze waarheid op
bescheiden wijze toe te passen. Terwijl ik probeerde te achterhalen hoe de wijn geproduceerd en gebruikt werd in de
tijd dat Jezus Christus op aarde was, kwam ik in gesprek met
rabbi’s, wijngaardeniers, studenten en een keur van andere
‘specialisten’, die mij met hun beste kennis op weg hebben
geholpen. Ik ben hun dank verschuldigd.
Wat voor u ligt, is een korte studie die aandacht geeft
aan het soort wijn dat gebruikt werd, op wat voor manier
de wijn gebruikt werd bij het Laatste Avondmaal en welke
symboliek daarbij past.
Nico Catsburg,
2006
Wijn.indd 8
06-12-2006 17:43:46
1
Het Laatste Avondmaal:
een pesachmaal
C
Om te bepalen hoe de wijn bij het Laatste Avondmaal
gebruikt werd, is het belangrijk om een duidelijk beeld te
hebben over de context van deze maaltijd. Er is veel over
dit onderwerp geschreven, in het bijzonder over het veronderstelde verschil tussen de synoptische evangeliën en
het Johannes-evangelie. Het is van belang eerst een antwoord te vinden op de vraag of deze maaltijd een Pesachmaal was.
Onze kennis over de Pesachviering in het tijdperk van
het Nieuwe Testament komt hoofdzakelijk uit de geschriften van Flavius Josephus, een Joods geschiedschrijver uit
een belangrijk priestergeslacht, die leefde van 37 tot 100 na
Christus, en uit de beschrijving van de Pesachim in de Misjna. (De Misjna is de oudste Joodse leertraditie die mondeling door herhaling werd overgeleverd. De uiteindelijke ordening en schriftelijke vastlegging werd gedaan door Rabbi
Juda Ha-Nasi, in de tweede eeuw.)
Door bestudering van de evangeliën kunnen we bepalen
dat de laatste maaltijd van Jezus met zijn discipelen een Seider of Seder (= een vastgestelde ‘orde van dienst’) was. Het
evangelie van Lucas spreekt bijvoorbeeld over twee bekers
(Luc. 22:17, 20). Deze twee bekers vormden een onderdeel
Wijn.indd 9
06-12-2006 17:43:46
10
Wijn en het (Laatste) Avondmaal
van de Pesachmaaltijd, die in totaal vier momenten kende
waarop uit de beker wijn werd gedronken.
Volgens de synoptische evangeliën (o.a. Marcus 14:13;
14:26) en het evangelie Johannes (18:1) werd het Laatste
Avondmaal in Jeruzalem gehouden. We moeten dan met
een getal van meer dan honderdduizend feestgangers rekenen, die tijdens Pesach in Jeruzalem waren. (Sommigen
zeggen dat er tijdens Pesach meer dan een miljoen pelgrims
in Jeruzalem en omgeving waren).
Al in de eerste eeuw voor Christus bleek dat het onmogelijk was om de cultus vol te houden die teruggaat tot de
hervormingen onder Josia, waarbij alle deelnemers van het
feest het paasoffer aten in de voorhof van de tempel. Vanwege een tekort aan ruimte moest het offeren worden gescheiden van de plaats waar men het ging eten. Vanaf de
eerste eeuw voor Christus vond het offeren plaats in het
tempelgebied, de Paasmaaltijd (het Pesach) werd gehouden
in de huizen van Jeruzalem.
Tijdens zijn laatste verblijf in Jeruzalem ging Jezus
’s avonds regelmatig de stad uit en liep naar Betanië (volgens Lucas: de Olijfberg). Je kunt je afvragen waarom Hij,
tegen zijn gewoonte in, voor zijn laatste Avondmaal in de
overbevolkte stad Jeruzalem bleef. Het antwoord is, dat de
rabbijnen hadden bepaald dat het Paaslam gegeten moest
worden binnen de poorten van Jeruzalem.
De dag voor de maaltijd op Paasavond werd gevuld met
de voorbereidingen op het feest. Vanwege de grote drukte
was een grote groep priesters (vierentwintig afdelingen, in
plaats van de gebruikelijke ene afdeling) al vroeg in de tempel. Hun eerste taak was het verbranden van de zuurdesem
(hames).
’s Middags werd al het werk neergelegd. Ten tijde van Je-
Wijn.indd 10
06-12-2006 17:43:47
1. Het Laatste Avondmaal: een Pesachmaal
11
zus’ leven op aarde (en ook nu nog) was het onder de Joden
de gewoonte dat de families op de avond voor de Pesachviering – dit is de avond die volgt op de 13e Nisan (de maand die
gewoonlijk begint in de tweede helft van maart) – hun hele
huis minutieus doorzochten en ieder stukje zuurdesem
(zuur deeg dat dient als gist voor nieuw brood) verzamelden om het de volgende dag (de 14e Nisan) te verbranden.
De regel is dat er geen zuurdesem meer in het huis mag zijn
en de ongezuurde (zonder gist gebakken) broden moeten
klaargemaakt worden voor het Paasmaal. Daarom noemt
het evangelie van Lucas deze dag terecht de ‘dag van ongezuurde broden’.
De middag werd apart gezet voor het ritueel slachten van
het lam. Het offeren van het Paaslam in de tempel begon officieel om 3 uur ’s middags (Pesachim V.I), maar blijkt ook
wel vroeger te zijn begonnen en het werd uitgevoerd in
drie grote ploegen. Na de tweede eeuw voor Christus was
het niet meer de gewoonte om het Paaslam te slachten in
de avondschemering van de 14e op de 15e Nisan, maar in de
middag van de 14e Nisan. Er zijn aanwijzingen dat het offeren begon op het derde deel van de dag. Philo (een Hellenistische Jood uit Alexandrië die leefde van ongeveer 30 voor
tot 50 na Christus) geeft ook aan dat het slachten ’s middags
begon.
Dat het Laatste Avondmaal van Jezus met zijn discipelen
een Pesachmaal was, wordt taalkundig ondersteund door
het evangelie van Lucas. In Lucas 22:15 staat: ‘Ik heb er hevig
naar verlangd dit Pesachmaal met jullie te eten.’ Dit getuigt
van het Pesach-karakter van het Laatste Avondmaal, want
het wijst erop dat er eigenlijk een geslacht lam voor Jezus
stond.
De maaltijd zelf begon kort na zonsondergang. Joachim
Wijn.indd 11
06-12-2006 17:43:47
12
Wijn en het (Laatste) Avondmaal
Jeremias zegt het in zijn boek The Eucharistic Words of Jesus
als volgt: ‘Het klaarmaken van de bovenzaal voor Jezus en
zijn discipelen vond plaats op de 14e Nisan, de dag van voorbereiding. Volgens Marcus 14:17 e.v. vond de viering van de
maaltijd des Heren die avond plaats, ofwel de avond van de
14 op de 15e Nisan. Daarom was het een Pesachmaal.’
Volgens de Joodse tijdmeting was de zonsondergang het
begin van de volgende dag (de 15e Nisan) de eerste van de
zeven dagen van het ‘feest van ongezuurde broden’, ook wel
Pesach of Pasen genoemd. Velen wijzen erop dat het Johannes-evangelie de Romeinse indeling van de dag aanhoudt.
Die functioneerde zoals onze huidige indeling, waarin de
nieuwe dag om middernacht begint.
In de tijd van het Nieuwe Testament waren er aan de Pesachmaaltijd vormen toegevoegd die niet in het Oude Testament voorkomen. Er werd toen een ‘Seder’ gevolgd. Op vier
verschillende momenten ging een beker wijn rond, als een
symbool van vreugde. De rituele handwassing, gebeden en
gedeelten van het Halleel (Ps. 113-118) behoorden ook tot de
maaltijd.
De chronologie van Marcus, bevestigd door Matteüs 26:17
en Lucas 22:15, toont aan dat het Laatste Avondmaal op de
gewone tijd van het feest in de stad plaatsvond en daarom
de vorm van een Pesachmaaltijd had. Verschillende details
in de synoptische evangeliën karakteriseren de maaltijd als
een Pesachmaaltijd: het was een langdurige en goed voorbereide maaltijd. Hij vond ’s avonds plaats. De discipelen lagen aan de tafel (Mar. 14:8) en dronken wijn, en de maaltijd
eindigde met een lofprijzing (Mar. 14:26). Het gebruik van
brood tijdens de Pesachmaaltijd was ontleend aan het feest
van ongezuurde broden (hag hammassot, Ex. 12:17-20; Lev.
23:5-8; Num. 28:16-25).
Wijn.indd 12
06-12-2006 17:43:47
2
Wijn in de bijbel
C
De woorden die in het Oude Testament voor ‘wijn’ worden gebruikt, zijn in het Hebreeuws jajin (141 maal) en in
het Aramees hmar (6 maal). Daarnaast wordt er, voor de
uitdrukking ‘nieuwe wijn’, het Hebreeuwse woord terosj
gebruikt (Hos. 9:2; Hag. 1:11; Zach. 9:17). Zowel jajin als terosj zijn gefermenteerd druivensap waar alcohol in zit. Dus
beide hebben de mogelijkheid om dronkenschap te veroorzaken. Ze moeten worden onderscheiden van most of ongefermenteerd druivensap (Mat. 9:17).
Normaal gesproken was de ‘nieuwe wijn’ het resultaat
van de laatste oogst, terwijl ‘oude wijn’ de wijn van het
voorgaande jaar was. Het begrip ‘nieuwe wijn’ werd ook
wel gebruikt voor most of wijn die nog niet of nog maar pas
was gaan fermenteren.
De betekenis van terosj veranderde. In het Oude Testament is terosj het woord voor ‘wijn’, maar later kwam er
in de omgangstaal een verschil met jajin (het gebruikelijke
woord voor ‘wijn’). We kunnen dit zien aan de volgende regel van de Essenen, die rond het begin van onze jaartelling
actief waren. ‘Voor hem die geen terosj drinkt vanwege een
eed, is het verboden elk soort van zoete (ongefermenteerde)
drank te nuttigen, maar het is toegestaan wijn te drinken.’
Wijn.indd 13
06-12-2006 17:43:47
14
Wijn en het (Laatste) Avondmaal
Ook de Gemara schenkt aandacht aan de woorden terosj en
jajin, vooral waar het gaat om de eed geen wijn (terosj) te
drinken. De betekenis van terosj was namelijk in de loop der
tijd veranderd. Het betekende niet meer ‘wijn’, maar ‘zoete
drank’. Jajin was het nieuwe woord voor wijn geworden.
Als iemand de eed aflegde om (een tijdlang) geen terosj te
drinken, was dat voor tweeërlei uitleg vatbaar. Degenen die
zich aan de oude Tora-tekst hielden, waren van mening dat
je dan geen enkele vorm van wijn mocht drinken. Voor hen
betekende terosj nog altijd ‘wijn’. Maar degenen die aansloten bij het latere spraakgebruik, waren van mening dat terosj alleen sloeg op zoete drank, maar niet op wijn. Volgens
hen was wijn (jajin) dus wel toegestaan (zie Deut. 11:14).
Wijn werd gebruikt bij het offeren, zoals omschreven
staat in de wet. Het werd dan een ‘plengoffer’, nesech, genoemd en was, normaal gesproken, een toevoeging aan andere offerrituelen.
De wijn van Israël werd op een bepaald moment in de
geschiedenis een belangrijk handelsproduct. Deze drank
diende mede als betaling aan Hiram, de vorst van Tyrus, die
arbeidskrachten en materialen voor de bouw van Salomo’s
tempel leverde (2 Kron. 2:10, 15).
Wijn was ook een prijzenswaardige gift, zoals blijkt uit
het verhaal in Genesis (14:18) over Melchisedek en Abraham.
Omdat de aartsvader een oorlog moest voeren, schonk Melchisedek aan Abraham, die toen nog Abram heette, brood
en wijn. Het werd ook als een welverdiende hulde opgevat,
als een koning wijn ontving (1 Kron. 12:40).
Het gebruikelijke woord voor wijn in het nieuwtestamentische Grieks is Óinos. Dit woord wordt 34 maal gebruikt. Het Grieks voor ‘nieuwe wijn’ is oinos neos (Mat.
9:17; Mar. 2:22; Luc. 5:37). Deze wijn is nog niet gefermen-
Wijn.indd 14
06-12-2006 17:43:47
2. Wijn in de Bijbel
15
teerd. Uit de gelijkenis dat men deze wijn niet in een oude
(leren) zak moet doen, omdat hij gaat fermenteren en een
oude zak door dat proces gaat scheuren, blijkt dat het gaat
om druivensap waarin (nog) geen alcohol zit. Het woord
gleukos (Hand. 2:13) wordt óók wel vertaald met ‘nieuwe
wijn’ of ‘jonge wijn’, maar ‘zoete wijn’ is een betere vertaling. Hier komen we later op terug.
Als in de Bijbel over de producten van het land wordt gesproken, komt regelmatig de verwijzing naar ‘granen, wijn
en olie’ naar voren, zoals in Deuteronomium 28:51. Dit waren de hoofdgewassen van het land Israël in volgorde van
belangrijkheid. De vrucht van de wijnstok werd zowel vers
als gedroogd (rozijnen), maar vooral als wijn genuttigd.
Wijn was in vroeger tijden een belangrijk voedingsmiddel
en niet slechts een drank ter opluistering van feesten.
Wijn.indd 15
06-12-2006 17:43:47
C
Wijn.indd 16
06-12-2006 17:43:47