Observaties belangrijk bij het leren lezen

veilig leren
lezen
Observaties belangrijk
bij het leren lezen
Auteur: Huub Lucas en Bea Zuurwelle
Veilig leren lezen biedt de mogelijkheid om de leesontwikkeling van leerlingen op de voet te volgen en het
leesonderwijs aan te passen aan de behoeften van die leerlingen. Diverse projecten van Kees Vernooij e.a.
hebben aangetoond hoe belangrijk het is om het leesonderwijs tijdig af te stemmen op de leerlingen. Niet
na een half jaar, niet na de herfstvakantie, maar direct vanaf het begin van het schooljaar. Hoe eerder u
hiermee begint, hoe groter de kans op succes!
Met de basistoetsen Veilig & vlot kunt u de leesontwikkeling van de eerste tot en met de laatste kern volgen,
en op basis van die gegevens het leesonderwijs afstemmen op uw leerlingen. Maar toetsresultaten vertellen lang niet alles, ook uw eigen observaties zijn van belang. Over observeren en het gebruik van uw observatiegegevens gaat dit derde artikel in de reeks over afnemen van toetsen, het interpreteren van toetsresultaten, en het aanpassen van het leesonderwijs aan de behoeften van uw leerlingen.
Belang optimale leesontwikkeling
toetsresultaten hiervoor gebruiken? Of is het mis-
Elk kind doorloopt het proces van leren lezen op zijn
schien beter om daarvoor gebruik te maken van de
eigen manier. Het ene kind pikt het leren van letters
eigen observatiegegevens?’ Deze vraag kan duide-
en het lezen van woorden snel en moeiteloos op. Bij
lijk beantwoord worden: gebruik beide gegevens!
andere leerlingen duurt het even, maar komt het lezen in een versnelling als het kind ineens in de gaten
Ga niet enkel en alleen af op de toetsresultaten.
heeft hoe het moet. Maar er zijn ook leerlingen waar-
Toetsresultaten, uitgedrukt in cijfers, vertellen wel-
bij het leren lezen moeizaam verloopt. Soms zó moei-
iswaar veel, maar toch ook weer niet alles. Hetzelfde
zaam dat een leerling zonder goede begeleiding ge-
geldt voor observatiegegevens. Die zijn belangrijk
frustreerd raakt en het lezen gaat ervaren als een
voor het afstemmen van uw onderwijs op de leerlin-
activiteit die hij of zij bij voorkeur vermijdt. De gevol-
gen, maar moeten wel worden aangevuld met meer
gen zijn nadelig voor het zelfvertrouwen en het com-
objectieve gegevens zoals toetsresultaten.
petentiegevoel van die leerling. Het is daarom van
Illustratief in dit verband is een ervaring op een
groot belang dat bij elke leerling de leesontwikke-
school die bij de ontwikkeling van Veilig leren lezen
ling positief en zo optimaal mogelijk verloopt.
als proefschool meewerkte.
Toetsresultaten of observatiegegevens?
Halverwege het schooljaar kwam een nieuwe leerling
Regelmatig wordt de volgende vraag gesteld: ‘Waar-
op deze school. Een leerling die op de vorige school
op kan ik me het beste baseren bij het aanpassen van
op basis van observatiegegevens gezien werd als
het onderwijs aan de leerlingen? Kan ik het beste de
een van de betere lezers van de groep. Op de nieuwe
1
Veilig leren lezen Artikelen - Leesontwikkeling: volgen en beïnvloeden
© Uitgeverij Zwijsen B.V. - www.veiliglerenlezen.nl
school manifesteerde deze leerling zich in de ogen
De leesvaardigheid
van de leerkracht als een gemiddelde lezer, zelfs als
U werkt dagelijks met uw leerlingen. U kent uw leer-
een leerling die best wat extra aandacht kon gebrui-
lingen het beste. Tijdens de leesles valt al op als kin-
ken. De ouders van deze leerling waren verbaasd en
deren niet adequaat reageren op vragen/beurten of
vroegen zich dan ook terecht af hoe zoiets mogelijk
als ze tijdens het zelfstandig werken niet precies we-
was: ‘Waarom leest mijn kind op deze school opeens
ten wat ze moeten doen. Dan kan er sprake zijn van
minder goed dan op de vorige school?’
een leesvaardigheidsprobleem. U zult merken dat
een aantal kinderen:
Bij een vergelijking van de objectieve toetsresulta-
• moeite heeft met de elementaire leeshandeling.
ten op beide scholen bleek dat de leesvaardigheid
Hakken gaat wel maar plakken lukt niet, of anders-
niet veranderd was. Op beide scholen was het resul-
om. Blijf in de verlengde instructie samen met deze
taat ‘voldoende’. Maar de observatiegegevens waren
kinderen extra analyse- en synthese-opdrachten
op beide scholen verschillend. Op de vorige school
doen.
waren er veel leerlingen in de groep die lager scoor-
• hardnekkig een aantal letters niet kan onthouden.
den dan deze leerling, waardoor hij in de observatie-
Blijf intensief oefenen (flitsen, lezen, stempelen,
gegevens naar voren kwam als een betere lezer. In de
schrijven). Laat deze kinderen een eigen Letter-
nieuwe groep waren er juist veel leerlingen die hoger
groeiboekje maken.
scoorden. Daarom ook het advies: baseer je nooit al-
• hardop spelt.
leen op objectieve toetsresultaten of op subjectieve
Spoor deze leerlingen aan ‘in je hoofd’ te spellen
observatiegegevens, maar gebruik beide om een zo
en daarna het woord in één keer te zeggen. Als dit
goed mogelijk beeld te krijgen van de leesontwikke-
goed gaat, dan is het tijd om het spellend lezen he-
ling van een leerling.
lemaal over te slaan.
• het spellend lezen niet durft c.q. kan loslaten.
Het automatiseren van het lezen lukt niet in voldoende mate. Vlot lezen oefent u met het herhaald
lezen van woordrijtjes en korte tekstjes. Pas daarbij
de ‘voor-koor-zelf’-methode toe. Ook kunt u een
zandloper gebruiken om de tijd concreet te maken.
• leesfouten blijft maken.
Maak een foutanalyse en leg alle aandacht bij deze
kinderen op correct lezen. Als er regelmatig geen
fouten meer gelezen worden dan is het kind toe
aan vlot lezen.
• onnauwkeurig, slordig leest.
Deze kinderen kennen de letters meestal wel, maar
ze zijn niet oplettend genoeg. Deze kinderen kunnen baat hebben bij een ‘leesstoel’. Als ze een
tekst goed geoefend hebben, mogen ze de tekst in
een mooie stoel voorlezen. Het kind moet nauw-
Identificatie van leesproblemen
keurig lezen en letten op intonatie en verstaan-
Zoals gezegd: tegenvallende toetsresultaten zijn
baarheid, zodat andere kinderen de tekst kunnen
signalen voor mogelijke leesproblemen, maar ze
begrijpen.
vertellen niet alles. Door middel van observaties
• letters door elkaar haalt, zoals omkeringen b-d.
kunt u beter de vinger op de zere plek leggen. De
Als een leerling moeite blijft houden met bepaalde
volgende aandachtspunten zijn bij het observeren
letters is het goed om die letters eens uitdrukke-
van belang:
lijk in combinatie met elkaar te behandelen om zo
• de leesvaardigheid,
de verschillen duidelijk te maken.
• de houding van de leerling bij het lezen,
• radend gaat lezen.
• de sociale en emotionele competentie,
Kinderen die radend lezen, willen te snel lezen of
• de fysieke gesteldheid,
gunnen zich geen tijd. Ook is het mogelijk dat een
• de thuissituatie.
kind radend leest om zijn gebrekkige leestechniek
In de volgende paragrafen zullen we nader ingaan op
te compenseren. Leg daarom hier het accent op
deze aandachtspunten.
correct lezen.
2
Veilig leren lezen Artikelen - Leesontwikkeling: volgen en beïnvloeden
© Uitgeverij Zwijsen B.V. - www.veiliglerenlezen.nl
Al deze veel voorkomende situaties vereisen extra
• Bij een kind van het laatstgenoemde type komt
instructie en begeleide oefening. Het prijzen van kin-
heel wat meer begeleiding kijken. Voor deze kinde-
deren om vertrouwen te krijgen in het eigen kunnen
ren zijn succeservaringen belangrijk. Ook korte,
mag daarbij niet vergeten worden.
extra momenten van persoonlijke aandacht doen
Adviezen kunt u vinden:
deze kinderen goed. Onzekere kinderen moeten
• in de Toetssite Veilig leren lezen,
vaker aangespoord worden om aan een werkje te
• op www.veiliglerenlezen.nl, in de artikelenreeks
beginnen.
‘Hulp aan risicolezers’ van Ed Koekebacker.
Verder biedt de site www.veiliglerenlezen.nl nog
De fysieke gesteldheid
meer informatie in de artikelen en op het forum.
Bij sommige kinderen functioneert er iets in het lichaam niet helemaal optimaal. Daardoor ondervin-
De houding van de leerling bij het lezen
den zij problemen bij o.a. het leren lezen. Denk bij-
De leeshouding verraadt hoe een kind zich voelt als
voorbeeld aan dyslexie, autisme, adhd, hoor- en
het leest. Leest het met plezier? Spreekt het de zin-
zichtproblemen. Deze kinderen hebben veel indivi-
nen goed articulerend, met de juiste intonatie en ver-
duele aandacht en structuur nodig. De problemen
staanbaar uit? Is de zithouding goed? Hebt u de in-
kunnen zo groot zijn dat specialistische hulp nood-
druk dat het kind begrijpt wat het leest? Haalt het op
zakelijk is. Voor dyslexie heeft het Expertisecentrum
de juiste momenten adem? Ziet u een actieve lees-
Nederlands het Protocol voor Dyslexie en Leespro-
houding, of is er sprake van een passieve leeshou-
blemen opgesteld met handreikingen voor de leer-
ding? Leest het kind nauwkeurig of slordig? Als een
kracht.
kind het nodig heeft, wijst het dan systematisch bij
Een zwak kortetermijngeheugen heeft ook een nade-
met de vinger of dekt het tekst die het niet hoeft te
lige invloed op het leren lezen. Het kunnen onthou-
lezen consequent af?
den van letters is een kwestie van inslijpen. Met veel
geduld, op veel korte momenten: herhalen, herhalen
en nog eens herhalen. En dat steeds weer op andere,
nieuwe manieren om demotivatie te voorkomen. Voor
deze kinderen is extra uitbreiding van de leestijd onmisbaar. Dagelijks een moment van verlengde instructie en begeleide oefening is vaak nog niet voldoende.
De thuissituatie
De thuissituatie heeft een grote invloed op de leesvaardigheid van een kind.
• Als een kind in een rijke taalomgeving opgroeit,
heeft het een voorsprong op kinderen die in een
taalarme omgeving opgroeien. Gevarieerde monCorrectie van de leeshouding en de uitspraak is van
delinge interacties, het voorlezen van verhalen, en
belang vanaf het allereerste begin. Het beste is ech-
het veelvuldig lezen door ouders als voorbeeld,
ter als een kind vanuit zichzelf een actieve leeshou-
heeft een positieve invloed op de woordenschat en
ding aanneemt. Een inspirerende, uitdagende en af-
de ontwikkeling van het fonemisch bewustzijn van
wisselende leesomgeving helpt daarbij. Activiteiten
kinderen.
zoals een ‘leesstoel’ bieden dan uitkomst.
• Als er thuis (bijna) geen Nederlands gesproken
wordt en/of als er geen leescultuur is dan is dit een
De sociale en emotionele competentie
extra ‘handicap’ voor leerlingen die de leesvaar-
De sociaal-emotionele competentie van de leerling
digheid niet snel oppikken. Voor deze kinderen is
heeft invloed op de manier waarop hij leert lezen.
uitbreiding van de leestijd nodig. Zij moeten als
Het maakt een groot verschil of een kind onbevan-
het ware leesvaardigheidstijd ‘inhalen’.
gen, spontaan en vol zelfvertrouwen leert lezen of
• Ook op een totaal andere manier kan de thuissitu-
dat het onzeker, verlegen of faalangstig is.
atie een nadelige invloed hebben. Als een kind in
• Bij een kind van het eerstgenoemde type gaat het
een onveilige thuissituatie zit bijvoorbeeld. Dit
leren lezen doorgaans vlot en worden eventuele
zijn vaak sluimerende problemen, waarover meest-
correcties in het leesonderwijs goed opgepikt.
al niet open gesproken wordt. Symptomen kunnen
3
Veilig leren lezen Artikelen - Leesontwikkeling: volgen en beïnvloeden
© Uitgeverij Zwijsen B.V. - www.veiliglerenlezen.nl
zijn: een onverzorgd uiterlijk, slaapgebrek, licha-
Tot slot
melijke kneuzingen, pesten, dominant gedrag, of
Observaties in combinatie met toetsgegevens zijn
juist het tegenovergestelde: het kind trekt zich
als een twee-eenheid onmisbaar in het afstemmen
stilletjes terug. In deze situatie zullen verminderde
van het leesonderwijs op de behoeften van uw leer-
toetsresultaten niet alleen bij het lezen zichtbaar
lingen. Niets geeft meer voldoening dan dat risico-
worden. Voor de oplossing van de oorzaak is pro-
lezers uiteindelijk aan het eind van groep 3 toch op
fessionele hulp nodig. Via deelname aan de ver-
niveau AVI E3 kunnen lezen.
lengde instructie en begeleiding kunnen tegenvallende leesresultaten weer ingehaald worden.
• Verder kan het verlies van een familielid of scheiding van de ouders ook een nadelige invloed op de
leesvaardigheid hebben. Tijdelijk kan het kind last
hebben van een verminderde aandacht en concentratie. Bij tegenvallende leesresultaten zal het
kind extra ondersteuning nodig hebben.
Registreren van observaties
Als leerkracht kent u uw ‘pappenheimers’ wel. Natuurlijk. Toch is het verstandig uw observaties ook
te registreren. Ze zijn nodig om na de toetsresultaten de juiste vervolgstappen te bepalen. Behalve de
toetsresultaten kunt u ook uw observaties in de
Toetssite Veilig leren lezen registreren. De observaties die u doet tijdens de toetsafname kunt u invoeren bij ‘Toetsresultaten invoeren en/of wijzigen’.
Deze observaties komen te staan bij het groepsoverzicht van de betreffende toets. Ook komen alle
observaties in het individueel leerlingoverzicht.
4
Veilig leren lezen Artikelen - Leesontwikkeling: volgen en beïnvloeden
© Uitgeverij Zwijsen B.V. - www.veiliglerenlezen.nl