Pedagogisch dossier : De geschiedenis van het schrift

PEDAGOGISCH DOSSIER
WIE SCHRIJFT, DIE BLIJFT.
DE GESCHIEDENIS VAN HET SCHRIFT
INHOUDSOPGAVE
I. Wat is schrift?
II. Wanneer ontstond schrift?
2.1 Van prehistorie naar historie: het ontstaan van het schrift
Mesopotamië
Egypte
Indusvallei
2.2 De verspreiding van het schrift
2
3
3
4
5
5
6
III. De evolutie van het schrift
3.1 Lettertekens
3.2 Schriftdragers
3.3 Schrijfrichtingen
3.4 Nieuwe schriften vandaag
7
7
8
8
9
BIBLIOGRAFIE
10
Educatieve dienst - KBR
1
I.
WAT IS SCHRIFT ?
Schrift is een systeem van grafische tekens
waarmee één of meerdere talen worden genoteerd
met als doel die ta(a)l(en) te kunnen bewaren en
doorgeven. We staan er niet vaak bij stil, maar het
schrift dat wij vandaag gebruiken is al eeuwen
oud. Dat wil daarom niet zeggen dat het oudste
schrift er precies hetzelfde uitzag als vandaag.
Evenmin ziet het schrift dat mensen vandaag
schrijven er overal hetzelfde uit: hoe wij in
Europa schrijven is heel anders dan de manier
waarop de mensen in Azië dat doen. Er zijn
doorheen tijd en ruimte verschillende soorten
schrift ontstaan en of weer verdwenen.
De belangrijkste indeling tussen soorten schrift
is die tussen beeld- en klankschrift.
Schrift dient om een bepaalde boodschap
over te brengen. Maar die boodschap bestaat
daarom niet altijd uit woorden. Schrift kan ook
dienen om wiskundige grootheden te noteren,
zoals cijfers. Ook muziek kan worden genoteerd.
De Grieken waren de eersten die een
systeem bedachten om muziek te noteren; zij
schreven letters van het alfabet boven de tekst
om de noten aan te duiden die moesten worden
gezongen. In de middeleeuwen raakte het
Griekse systeem in onbruik en kwam een nieuw
in de plaats. Boven de noten werden vanaf dan
accents aigus of accents graves (neumen) geplaatst
om aan te geven of de melodie naar boven of naar
beneden ging. Men bedacht ook een notenbalk
van 4 regels, waarbij de hoogte van de noten
Beeldschrift is schrift waarbij afbeeldingen
taal weergeven. Er zijn tekens die een ding of
wezen verbeelden (pictogrammen), tekens die een
idee of concept weergeven
(ideogrammen) en tekens
die een woord voorstellen
(logogrammen).
Chinees teken voor
Beeldschrift bestaat vaak
‘vuur’
uit duizenden tekens. Ieder
woord, idee of concept
heeft een eigen teken.
Bij klankschrift of fonetisch schrift leggen
tekens de klanken van woorden vast (fonogrammen), waardoor je er veel minder nodig hebt.
Daar waar je bij beeldschrift bijvoorbeeld drie
verschillende tekens nodig hebt om de woorden
zon, zoon en zone uit te beelden, gebruik je bij
klankschrift grotendeels dezelfde tekens. Beide
schriften bestaan al millennia en worden tot op
de dag van vandaag gebruikt.
Partituur met neumen, © KBR
2
Educatieve dienst - KBR
nauwkeurig werd aangegeven, maar niet het ritme
waarin deze noten moesten worden gezongen.
Met de intrede van de meerstemmige of
polyfone muziek in de 13de eeuw veranderde dat
laatste en verscheen er een vijfde regel op de
II.
notenbalk. In de 17de eeuw ontstond de moderne
muzieknotatie: men voegde een maatstreep en
aanwijzingen van nuance en beweging (hoe
traag, hoe snel iets moest worden gespeeld) toe.
Muzieknoten zijn het alfabet van de muziek.
WANNEER ONTSTOND SCHRIFT?
2.1 VAN PREHISTORIE NAAR HISTORIE: HET ONTSTAAN VAN HET SCHRIFT
Ongeveer vijfduizend jaar geleden vond de
mens het schrift uit. Voor het eerst ontstond een
systeem waarmee non-verbale boodschappen
konden worden bijgehouden en doorgegeven.
Voorlopers van deze non-verbale manier van
communiceren zijn terug te vinden in de grotten
van Lascaux (Frankrijk) en Altamira (Spanje). De
tekeningen op de rotswanden zijn verhalen die
mensen in de prehistorie aan elkaar doorgegeven
hebben. Mensen tekenden wat voor hen belangrijk
was, zoals jacht- en oorlogstaferelen.
beperkte vorm van communicatie (concrete
zaken, niets abstracts). Anderzijds is er geen
sprake van een eenduidig systeem. Er werd bijvoorbeeld niet systematisch dezelfde afbeelding
voor hetzelfde woord of dezelfde klank
gebruikt. Vanaf 3000 v.C. was dat wel het geval.
De uitvinding van het schrift kenmerkt de overgang van prehistorie naar historie.
De komst van het schrift lokaliseerde zich
op hetzelfde ogenblik op drie verschillende
plaatsen:
Dat deze tekeningen voorlopers zijn van het
schrift en niet het werkelijke begin ervan, heeft
twee redenen. Enerzijds gaat het om een heel
Grot van Pech Merle, Frankrijk
Educatieve dienst - KBR
3
• MESOPOTAMIË
Een eerste plek was Mesopotamië, het huidige
Irak. Daar vonden de Sumeriërs het spijkerschrift uit. Dat schrift, genoemd naar de bijzondere vorm van het schrift waarvan de tekens in
zachte klei werden aangebracht, kreeg 5.000 jaar
geleden haar definitieve vorm. Vervolgens gaat
het spijkerschrift evolueren. In het begin werd
het van boven naar onder gelezen, later van links
naar rechts. Uiteindelijk zullen de pictogrammen
(een onderwerp = een teken) een kwartslag
draaien en verliezen ze hun beeldbetekenis. Het
worden klanktekens in plaats van beeldtekens.
Vanaf dan verwezen ze naar de klank van de
gesproken taal. Het spijkerschrift verspreidde
zich vanuit Mesopotamië verder naar het Oude
Nabije Oosten, Anatolië en het huidige Iran. Het
werd het internationale handelsschrift.
Kleitablet met spijkerschrift, © KBR
Wist je dat…
… de letter ‘A’ al heel oud is? Hij ontstond ongeveer 3.500 jaar geleden in het Midden-Oosten. Een rund (of ‘alef ’)
was een heel belangrijk dier in de samenleving. Een teken van een runderhoofd werd daarom het eerste teken in hun
schrift. De Feniciërs namen de ‘alef ’ over, maar kantelden hem en gebruikten hem als medeklinker; de ‘a’ klonk als
een soort keelklank. Na hen namen de Grieken de letter over en bij hen werd het wel een klinker die ze ‘alfa’ doopten.
Bij de Romeinen werd de Griekse ‘alfa’ overgenomen als klinker en kreeg ze de vorm zoals wij die vandaag kennen.
4
Educatieve dienst - KBR
• EGYPTE
In Egypte deed op dat moment het hiërogliefenschrift zijn intrede. Anders dan het
Mesopotamisch schrift evolueerde het amper in
de ruim 3.000 jaar dat het bestond. Van bij het
begin was het geschrift immers geschikt om
zowel concrete als abstracte zaken te
(be)schrijven. Hiërogliefen gaven spreektaal weer,
terwijl het spijkerschrift naar klanken verwijst en
zich op die manier sneller kan aanpassen. Een
tweede verschil waren de onderwerpen waarover
deze twee culturen schreven. Egyptische scribenten
of schrijvers schreven religieuze en historische
traktaten, maar evengoed medische en juridische
literatuur. Het spijkerschrift bij de Sumeriërs had
- zeker in de beginperiode - vooral economische
doeleinden. Vanuit Egypte verspreidden de hiërogliefen zich in hetzelfde gebied als het spijkerschrift. In beide culturen behoorden de scribenten
van de geschriften tot de elite.
• INDUSVALLEI
Een derde beschaving waar het schrift 5.000
jaar geleden zijn intrede deed, was nog meer naar
het Oosten gelegen. In het huidige Pakistan
bloeiden toen de beschavingen Mohenjodaro en
Harappa die steden stichtten en handel dreven.
Het schrift van de Indusvallei verspreidde zich
in dezelfde gebieden als het spijkerschrift en de
Egyptische hiërogliefen, maar anders dan deze
laatste twee is er verder bitter weinig over dit
schrift bekend. Hoewel er enkele duizenden
fragmenten van het schrift van de Indusvallei
zijn bewaard, bevat dit materiaal zo’n beperkt
aantal lettertekens dat ontcijfering op heden is
uitgesloten. Specialisten opperen dat het
geschrift mogelijk gebruikt werd bij economische
transacties of als handtekening.
Educatieve dienst - KBR
Steen met hiërogliefen, © KMKG
5
2.2
DE VERSPREIDING VAN HET SCHRIFT
Het spijkerschrift, de Egyptische hiërogliefen
en het schrift van de Indusvallei verspreidden
zich in de daaropvolgende eeuwen in het Oude
Nabije Oosten, Anatolië en het huidige Iran.
In de 11de eeuw v.C. namen de Feniciërs, een zeevaarders- en handelaarsvolk, de Egyptische hiërogliefen over. Zij maakten er een klankschrift
van dat bestond uit een dertigtal tekens. Hier
ontstaat het eerste alfabet. Zij verspreidden hun
geschrift onderweg op verschillende handelsroutes
rond de Middellandse Zee. Het Fenicisch schrift
vormde zo een belangrijke basis voor het latere
Arabische, Hebreeuwse en Griekse schrift (dat
er klinkers aan toevoegde). De Grieken voegden
klinkers toe aan het Fenicisch alfabet dat tot dan
toe enkel uit medeklinkers bestond. In de 2de
eeuw v.C. maken de Romeinen kennis met het
Griekse alfabet, passen het aan en verspreiden
het verder over de hen bekende wereld. Zo
maakten onze contreien kennis met het Latijnse
alfabet dat tot vandaag gebruikt wordt.
manier zorgt ook het Chinese schrift voor eenheid
in dit grote land.
Aan de overkant van de oceaan, in het
Amerika waar de Maya’s leefden, vond men
vanaf de 4de eeuw v.C. sporen van het
Mayaschrift. Dat schrift, waarmee een dertigtal
talen genoteerd werd, werd verspreid in
Centraal-Amerika van El Salvador tot Mexico.
Het Mayaschrift heeft geen alfabet maar bestaat
uit ‘glyfen’, grafische tekens die woorden voorstellen. Ongeveer 80% van de ontdekte glyfen is
vandaag ontcijferd.
Fenicisch schrift, ©
Nationaal museum
van Cagliari
In Italië ontstond in de tijd van de Etrusken
(voor de Romeinen het land veroverden) het
runenschrift. De oudste sporen van dit schrift
dateren uit de 2de eeuw n.C. Het schrift verspreidde zich over heel Noord- en Midden-Europa,
maar werd vooral in Engeland, Duitsland,
Hongarije en Scandinavië gebruikt. Tot in de 11de
eeuw gebruikten de Scandinaviërs het runenschrift, daarna kreeg het Latijnse schrift de
bovenhand en verdween het runenschrift.
Onafhankelijk van deze gebeurtenissen in
Europa, vonden in de andere werelddelen eigen
schrift-(r)evoluties plaats. In China ontstond in
de 14de eeuw v.C. het Chinees schrift, dat tot op
heden in gebruik is. Dit schrift bestaat uit
Chinese ideogrammen, waarbij één teken één
idee voorstelt. De Chinese tekens kunnen
gebruikt worden om verschillende Chinese talen
(Mandarijns, Kantonees,…) te noteren. Op die
Mayaschrift, © KMKG
6
Educatieve dienst - KBR
III.
DE EVOLUTIE VAN HET SCHRIFT
3.1 LETTERTEKENS
Het schrift evolueerde doorheen de geschiedenis. Lettertekens werden omgedraaid, werden
hoekiger of ronder, groter of kleiner. Dit
gebeurde meestal spontaan, geleidelijk en op
verschillende plaatsen tegelijk. Maar niet alle
evoluties waren overal gelijklopend. Op sommige
plaatsen zijn bepaalde (tussen)vormen van letters
nooit doorgedrongen. Onder de Romeinse
heerschappij kregen letters de vorm die onze
hoofdletters vandaag hebben. In de millennia die
daarop volgden evolueerden de lettertekens
steeds verder: doel was om een steeds beter
leesbaarder en universeler schrift te verkrijgen.
Wist je dat…
In de 8ste eeuw een nieuw schrift ontstond onder invloed
van Karel de Grote? In 768 werd de carolina gecreëerd,
een vrij ronde en regelmatige letter die het schrijven en
lezen vergemakkelijkte. Een groot verschil met het
Merovingisch schrift dat tot dan toe in gebruik was.
In de 12de eeuw komt het Karolingisch schrift in verval.
Het gotisch schrift, hoekiger en moeilijker leesbaar, neemt
de bovenhand.
In de 15de eeuw kent het Karolingisch schrift onder invloed
van de renaissance een heropleving onder de naam van het
humanistisch schrift. Dit oorspronkelijk middeleeuws
schrift is het schrift dat we vandaag nog steeds gebruiken.
Merovingische minuskel, © KBR
Karolingische minuskel, © KBR
Educatieve dienst - KBR
7
3.2 SCHRIFTDRAGERS
De evolutie van de lettertekens staat in nauw
verband met de evolutie van de schriftdragers.
Niet elke ondergrond was even geschikt om op
te schrijven, waardoor letters geschreven volgens
eenzelfde schrift er op de ene ondergrond hoekiger uitzagen dan op de andere.
In de oudheid schreef men aanvankelijk
op wastafels. Zo’n
wastafel bestond uit
een houten plankje
waarop men weke
was streek. Doordat
de
weke
was
opnieuw kon worden
gladgestreken nadat
men
iets
had
geschreven, hebben
wij vandaag weinig voorbeelden van beschreven
wastafeltjes.
Verder schreef men ook op papyrus, dat
Egyptisch van oorsprong was. Hierop was het
niet eenvoudig schrijven, omdat papyrus een
relatief oneffen oppervlak heeft.
Perkament daarentegen was gladder, duurzamer en gemakkelijker te verkrijgen. Beide zijden
ervan waren geschikt om op te schrijven.
Daarenboven konden fouten gecorrigeerd worden
met een mesje. De techniek om van dierenhuiden
perkament te maken werd verspreid vanaf het 2de
millennium v.C. vanuit Egypte. Ze bleef tot diep
in de middeleeuwen in gebruik in Europa,
maar kreeg vanaf de 9de en 10de eeuw geduchte
concurrentie van ingevoerd papier. Papier was
belangrijk voor de uitvinding van de boekdrukkunst en de gemakkelijke verspreiding van literatuur die daarmee verbonden was. Vandaag blijft
papier de belangrijkste schriftdrager, ook al krijgt
het papier steeds meer concurrentie in de vorm
van nieuwe elektronische dragers.
Wist je dat…
… er in de 19de eeuw meer analfabeten leefden in de
steden dan dat het geval was in de middeleeuwen?
3.3 SCHRIJFRICHTINGEN
Onze schrijfrichting, van boven naar onder en
van links naar rechts, is voor ons vanzelfsprekend.
Voor andere culturen voelt het echter natuurlijk
aan om een blad van onder naar boven te lezen
en/of van rechts naar links. Er is een enorme
diversiteit aan schrijf- en leesrichtingen doorheen de geschiedenis! Bij de Grieken zien we het
‘boustrophedon’; daar werd van boven naar
onder gelezen en wisselde men bovendien per
regel van horizontale leesrichting: op de eerste
regel van links naar rechts, op de tweede regel
8
Japon schrift,
© KBR
Educatieve dienst - KBR
van rechts naar links, op de derde weer van links
en rechts enzovoort. De inspiratie hiervoor
hadden ze gehaald bij de landbouw: het deed
hen denken aan de manier waarop een ploeg
door ossen geduwd werd op de akkers.
De schrijfrichtingen die niet in horizontale of
verticale regels te lezen zijn, zijn nóg uitdagender.
Ook is het wennen aan teksten waarbij de letters
in de vorm van een cirkel of spiraal zijn
geplaatst! Maar ook op die manier zijn er teksten
geschreven.
Arabisch schrift, © KMKG
3.4 NIEUWE SCHRIFTEN VANDAAG
Sinds de Nieuwste Tijd (1789) worden er
nog steeds nieuwe schriften uitgevonden. In de
negentiende eeuw vond de Fransman Louis
Braille het brailleschrift uit, een schrift speciaal
voor blinden en slechtzienden. Dit schrift
bestaat uit puntencombinaties die elk een letter,
cijfer of punctueringsteken voorstellen. Deze
punten werden aanvankelijk geschreven maar
konden later ook worden gedrukt. Blinden en
slechtzienden kunnen lezen door hun vingertoppen over de punten te laten glijden.
Tolkien, auteur van In de Ban van de Ring, die voor
zijn boeken verschillende fictieve schriftsystemen
uitvond, volledig met ingebeelde woordenschat,
etymologische aantekeningen en fictieve spraakkunsten.
Het morseschrift dateert uit diezelfde eeuw,
al wordt het vandaag veel minder toegepast dan
het brailleschrift. Morse bestaat uit twee soorten
impulsies: korte (genoteerd als een punt) en
lange impulsies (genoteerd als een streep). Elke
letter, elk cijfer en elk punctueringsteken heeft
zijn eigen impulsiecombinatie.
Ook in de twintigste (en eenentwintigste)
eeuw bleven nieuwe geschriften verschijnen.
Denk bijvoorbeeld aan de streepjescode, het
eerste schrift dat door mensen is ontworpen,
maar niet door mensen zelf kan worden gelezen
want daarvoor zijn computers nodig.
Fictieschrijvers hebben daarnaast ook een
belangrijke rol gespeeld in de komst van nieuwe
talen en schriften. Zo was er John Ronald Reuel
Educatieve dienst - KBR
9
Wist je dat…
… de Amerikanen tijdens de Tweede Wereldoorlog een schrift van indianen, het Navajo, gebruikten als geheimschrift?
De Amerikanen namen in de jaren veertig Navajo-indianen in dienst om vertrouwelijke boodschappen in hun schrift
om te zetten. Navajo-schrift was immers zo’n moeilijk en ingewikkeld schrift, dat niemand (en dus ook de vijand niet)
er in slaagde dit te ontcijferen.
BIBLIOGRAFIE
BACH, F. en BERKEL, R., A is een koetje
(dat staat op zijn kop), Leuven, 2003.
GAUR, A., A history of writing, Londen, 1987.
SCHNEIDERS, P., Papieren geheugen: boek en schrift
in de Westerse wereld, Weesp, 1985.
SCHUURMAN, J., Geschiedenis van het schrift,
Houten/Groningen, 1998.
Bibliothèque nationale de France. Dossier
pédagogique sur la naissance des écritures
http://classes.bnf.fr/dossiecr/index.htm
GEORGES, J., L’écriture, mémoire des hommes,
Paris, Gallimard, collection « Découvertes »,
1987 .
10
Educatieve dienst - KBR