Document

Centrum voor Wetenschap,
Techniek en Ethiek
10 geboden en
mensenrechten
21-7-2017
Nascholing godsdienst
Bisdom Gent (deel 1)
1
Centrum voor Wetenschap,
Techniek en Ethiek
1. Hernieuwde interesse in
deugden in laat-moderniteit
• Voorbij ideologisch bepaalde controverses over bioethische en
relationeel-ethische thema’s zoals abortus, homohuwelijken,
adoptierecht van homokoppels, etc.
• In plaats van focus op rechten en particuliere handelingen
(WAT doe ik/moet ik doen? Ethics of doing) terug meer
interesse voor de motieven van handelende PERSONEN
(WAAROM doe ik iets (niet)? Ethics of being)
• Voornaamste vraag = WHO should I become?
• Virtue ethics (McIntyre) is zowel beroepsmatig als
persoonlijk relevant
21-7-2017
• = “verworven menselijke kwaliteit”
• pro-actief i.pl.v van op dilemma’s gebaseerde, re-actieve
ethiek
2
Centrum voor Wetenschap,
Techniek en Ethiek
2. De Griekse erfenis: Who am I? Mijn
levensverhaal (narrative)
• Griekse erfenis: deugd = objectieve maatschaf voor
goed/kwaad
• Deugd = “vaste grondhouding [= habitus] vanwaaruit de mens
bekwaam wordt tot het goede handelen en van waaruit hij/zij
de bij hem/haar passende handeling op een volkomen wijze tot
stand brengt”
21-7-2017
– Plato (tgo sofisme of waardenrelativisme: “van alle dingen is de
mens de maat”): deugd = vooraf gegeven en onveranderlijke Idee
die in verschillende verschijningsvormen opduikt (de deugd
‘moed’ of het telkens overwinnen van angst is geen subjectieve
kwaliteit maar komt alnaargelang de context anders tot uiting.
– Aristoteles: Ethica Nicomachea (11 deugden (aretè):
vriendschap, praktische wijsheid, grootmoedigheid,
ruimhartigheid, vrijgevigheid, etc.
3
Centrum voor Wetenschap,
Techniek en Ethiek
3. Thomas van Aquino (13e eeuw)
• Deel I-II, 55-67 van de Summa van
Thomas: 4 kardinale deugden (Ambrosius,
Augustinus: deugd = amor ordinatus/ordo
amoris): prudentia, justitia, temperantia en
fortitudo (naast 3 theologale deugden:
geloof, hoop en liefde)
– Ill.: concentratie op relatie tussen
verpleegkundige en patiënt iplv meer formele,
op regels gebaseerde ethiek (cf. heiligheid)
21-7-2017
4
Centrum voor Wetenschap,
Techniek en Ethiek
• Om een goed mens te worden heb je de
deugd van de ‘prudentia’ nodig:
• vroeger wel eens negatief omschreven als ‘kijk uit’,
‘laat je niet vangen’, ‘wees alert’
• Aristoteles/Thomas: prudent = met beide voeten op
de grond, praktisch en realistisch zijn in elk
onderdeel van het handelen = praktische wijsheid
(vgl. met leren koken)
• kinderen worden niet ‘prudent’ geboren want lang
leerproces
21-7-2017
5
Centrum voor Wetenschap,
Techniek en Ethiek
• “in medio virtus”: wat het ‘midden’ is, ligt niet voor
eens en altijd vast! (moed ligt tussen overmoed en
lafheid)
• Deugden regelen neigingen en passies die een heel
eigen rol spelen in het ‘kunnen’
• Thomas zag elke menselijke handeling als een
oefening in deugdzaamheid (vgl. de nood aan
training in basket, atletiek, dansen, zwemmen)
• Deugdenethiek houdt zich bezig met het gewone
leven en heeft niets van doen met een ‘made-forTV-ethics’ die focust op zwart-wit dilemma’s
21-7-2017
6
Centrum voor Wetenschap,
Techniek en Ethiek
• In de mate dat ik nog niet
rechtvaardig/matig/moedig of voorzichtig genoeg
ben, dien ik ernaar te streven
• Opvoeding: streven naar meer visie (ouders zijn
vaak louter deontologisch bezig met hun kinderen:
‘praat niet tegen vreemden’, ‘steek de straat niet
over als het voetgangerslicht op rood staat’).
– Kritisch zelfonderzoek: ben ik (voldoende) matig? Ben ik (voldoende)
rechtvaardig? Ben ik (voldoende) moedig (neem ik mijn toekomst zelf in
handen - studieaanpak?)? Ben ik (voldoende) voorzichtig?
– “Vandaag wil ik wat vlijtiger zijn of een beetje meer op mijn gezondheid
letten of opnieuw contact zoeken met de buren.”
21-7-2017
7
Centrum voor Wetenschap,
Techniek en Ethiek
4. Het ethische denken op andere
sporen gezet
– (Breuk 1) Reformatie in Noordwest-Europa:
plicht vervangt deugd (mens =
onrechtvaardig//gulzig want zondaar!). Nadruk
op plicht tot juist handelen (wetticisme! Cf. derde
gebod over sabbatsrust)(Kant ligt in deze lijn)
– (Breuk 2) Aufklärung/Verlichting: recht vervangt
plicht
– (Breuk 3) Romantiek: Plato’s morele orde wordt
vervangen door individualiteit, uniciteit,
creativiteit en subjectiviteit
21-7-2017
8
Centrum voor Wetenschap,
Techniek en Ethiek
5. Mensenrechtenethiek
• UK-Bill of Rights (1689); US-Independence
Declaration ( 4 juli 1776); Déclaration des
Droits de l’Homme et du Citoyen (1789):
inaliénable et sacré
• Terreurbewind: tijdelijke terugslag maar na
WOII: UVRM (1948) = lingua franca
• rechten van de mens/burger/vrouw/kind/ouden van
dagen/allochtoon/werknemer/verdachte/gevangene/
niet-roker/dier, etc.
21-7-2017
9
Centrum voor Wetenschap,
Techniek en Ethiek
• Visie op goed/kwaad verandert:
concentratie op wat rechten zijn en of deze
geschonden worden (iplv een mens die zich
afvraagt wat zijn plichten zijn en of hij/zij
deze verzaakt en tekortschiet tov anderen)
– De ‘ander’ wordt dus een potentiële bedreiging
– Plichtsethiek: zet aan tot bezinning op rechten van
anderen (en beziet mezelf als potentiële dader);
mensenrechtenethiek: zet aan tot bezinning op plichten
van anderen (en beziet mezelf als potentieel slachtoffer)
21-7-2017
10
Centrum voor Wetenschap,
Techniek en Ethiek
• Plichtsethiek: zet aan tot gewetensonderzoek, tot
het vragen van vergeving
• Mensenrechtenethiek: zet aan tot claims of
schadevergoeding, tot eisen van verontschuldiging
• Het is duidelijk welke ethiek het beste en welke
ethiek het slechtste in de mens naar boven haalt.
21-7-2017
11
Centrum voor Wetenschap,
Techniek en Ethiek
6. Romantiek: verwerping van
Plato’s morele orde
– Verschillen tussen mensenrechtenethiek,
plichtsethiek en deugdethiek zijn wezenlijk
maar overeenkomst is nog wezenlijker: er is
een voorgegeven objectieve morele orde (=
natuurrechterlijk denken)
– Romantiek: morele orde verworpen met beroep
op individualiteit, singulariteit, creativiteit,
subjectiviteit, uniciteit
– Moraal = ontwerp (past bij zelfontplooiing, authenticiteit)
– Mens zelf wordt schepper van goed/kwaad
21-7-2017
12
Centrum voor Wetenschap,
Techniek en Ethiek
• Traditie heeft afgedaan; vooral niets opdringen
• Leven = ongebaande paden betreden, taboes
doorbreken, anders kijken dan de anderen, heilige
huisjes doorbreken, breken met het verleden, etc.
• Gevolgen voor de ethiek: subjectivisme, relativisme
(goed en kwaad liggen voor iedereen anders; cf.
Sofisten van 5e eeuw voor Christus)
21-7-2017
13
Centrum voor Wetenschap,
Techniek en Ethiek
7. De decaloog als alternatief?
• Checklist die mensen helpt op de weg naar
geluk
• Thomas: in heel ons leven en handelen
draait het maar om één ding (= deugd): de
liefde tot God en de naaste (3 + 7 geboden)
• De goddelijke liefde brengt 4 dingen in de mens
teweeg die zeer de moeite waard zijn
21-7-2017
» Het behoort tot de aard van de liefde dat ze degene
die liefheeft omvormt
» Liefde is niet lui
14
Centrum voor Wetenschap,
Techniek en Ethiek
» Liefde biedt hulp bij tegenslagen
» Liefde voert tot geluk
21-7-2017
15
Centrum voor Wetenschap,
Techniek en Ethiek
7.1. Bovenal bemin één God
– Gij zult geen andere goden hebben (Ex 20:3)
• Velen aanbidden demonen (waarzeggerij, tovenarij,
verering van hemellichamen, wichelarij, hebzucht,
voorouders, zichzelf, andere mensen,
hoogmoedigen die zichzelf goden laten noemen)
• “De Apostel spreekt over mensen: van wie hun buik
hun god is (Fil 3:19)”
– Cf. Wijsheid 14:15: “Om dezelfde reden zorgden
sommigen ervoor dat ze de eer die zij aan bepaalde
mensen niet konden bewijzen in hun aanwezigheid, alsnog
in hun afwezigheid betoonden.”
21-7-2017
16
Centrum voor Wetenschap,
Techniek en Ethiek
7.2. Zweer niet ijdel, vloek noch
spot
– Gij zult de naam van God niet ijdel gebruiken
(Ex 20:7)
21-7-2017
• Ijdel: je gebruikt de naam van God ijdel wanneer je
deze gebruikt om iets onwaars te bevestigen
(meineed)
• Wie vals getuigt doet onrecht aan God, is wreed
voor zichzelf en brengt schade toe aan de
gemeenschap/medemensen
• Daarom verbood Christus het afleggen van eden,
tenzij in geval van noodzaak want er is niets zo
kwetsbaar als de tong, die geen mens kan temmen17
(Jak 3:8)
Centrum voor Wetenschap,
Techniek en Ethiek
7.3. Heilig steeds de dag des Heren
– Denk eraan dat je de dag van de sabbat heiligt
(Ex 20:8)
21-7-2017
• de joden vieren de sabbat om de eerste schepping
te gedenken; Christus heeft een nieuwe schepping
gemaakt door zijn verrijzenis (zondag)
• Rust = rust van de inspanningen voor eigen gewin
tenzij echt noodzakelijk (neerwaarts op aardse
dingen gericht): “een dergelijke dag is niet ingesteld
voor de lol, maar voor de lof, en om te bidden”
• Opgepast echter voor leegloperij: “Zorg ervoor dat je
altijd bezig bent” (studie van Gods woord bv)
18
Centrum voor Wetenschap,
Techniek en Ethiek
7.4. Vader, moeder zult gij eren
– Eer je vader en je moeder (Ex 20:12)
• Alle mensen moeten we liefhebben maar we zijn
niet verplicht om alle mensen weldaden te bewijzen
(Augustinus):
21-7-2017
» “Wie niet zorgt voor de zijnen, en het meest voor zijn
huisgenoten, heeft het geloof verloochend en is erger dan
een ongelovige” (1Tim 5:8)
» Wat we uit grote weldaad van hen ontvangen hebben,
kunnen we niet op een gelijkwaardige wijze aan hen
teruggeven. Daarom kan een beledigde vader heel goed zijn
zoon eruit gooien, maar andersom niet.
» Kinderen ontvangen van hun ouders het bestaan, voeding
en onderricht. “Sta (daarom) op voor een grijsaard” (Lev
19
19:32)
Centrum voor Wetenschap,
Techniek en Ethiek
7.5. Dood niet, geef geen ergernis
– Gij zult niet doden (Ex 20:13)
– Onjuist dat het niet geoorloofd is om ook maar het kleinste
levende wezen te doden. “Het behoort zelfs tot de
ordening van de natuur dat planten tot voedsel dienen voor
dieren, sommige dieren tot voedsel van andere dieren, en
dit alles tot voedsel van de mens”
– Het gaat erom dat je geen mensen mag doden. Is echter
elk doden verboden? God zondigt niet als Hij de zonde
met de dood bestraft. Ook zijn dienaar niet (koning of
overheid die niet zonder reden het zwaard draagt)
21-7-2017
20
Centrum voor Wetenschap,
Techniek en Ethiek
21-7-2017
• Verbiedt dit voorschrift jezelf te doden? (cf. Simson,
maagden die zich in de vlammen hebben geworpen
– Aug) “Als je dus een ander niet moet doden tenzij
op gezag van God, moet je ook jezelf niet doden
tenzij op gezag van God”
• Een ander doden kun je met de hand, met de mond
(kleineren, bv. je broeder ‘idioot’ noemen), door hulp
na te laten (omissio), door verwaarlozing of
gierigheid (“als je zij die sterven van de honger, niet
voedt, dan heb je gedood” - Ambrosius)
• Wees op je hoede voor woede! (“Toorn kent geen
21
barmhartigheid” Spr 27,3-4)
Centrum voor Wetenschap,
Techniek en Ethiek
7.6. Doe nooit wat onkuisheid is
– Gij zult geen echtbreuk plegen (Ex 20:14)
• Overspel wordt zowel aan de man als de vrouw
verboden
21-7-2017
– “Ook een man die echtbreuk pleegt, zondigt en niet
minder ernstig dan een vrouw, hoewel mannen zichzelf
soms iets anders voorspiegelen”
– “Verder is het zo dat anderen de opvatting hebben dat
gemeenschap tussen man en vrouw altijd gepaard gaat
met zonde. Dat is een ketterse opvatting. (...) Want
wanneer ze vergezeld gaat met het voornemen om
kinderen voort te brengen, dan is ze verdienstelijk;
wanneer ze alleen gedaan wordt waar de partner recht op
heeft, dan is het ook iets rechtvaardigs en deugdzaams”. 22
Centrum voor Wetenschap,
Techniek en Ethiek
7.7. Vlucht het stelen en bedriegen
– Gij zult niet stelen (Ex 20:15)
• alles wat op onrechtmatige wijze wordt
weggenomen (in het verborgene, met geweld,
iedere slechte vorm van overheersing (Aug), geen
uitbetaling van loon, bedrog (kroegbazen die water
met wijn vermengen), woeker, simonie), wordt
verboden.
» Sir 34:25: “Het brood van de behoeftigen is het leven
van de arme, en wie dat wegneemt is een man van
bloed”
» Cf Spr 13:8: “Gestolen goed gedijt niet”
21-7-2017
23
Centrum voor Wetenschap,
Techniek en Ethiek
7.8. Vlucht ook de achterklap en ‘t
liegen
– Gij zult niet vals getuigen tegen uw naaste (Ex
20:16)
• Noch in de rechtspraak (valselijk beschuldigen, een
liegende getuige, een slecht vonnis), noch in het
dagelijkse leven (kwaadspreker, wie graag naar
kwaadsprekers luistert, roddelaar, vleier en
mopperaar)
»
»
»
»
21-7-2017
Sir 28:24a: “Omhein je oren met doornen”
Rom 1:10: “De kwaadsprekers zijn gehaat bij God”
1Kor 10:10: “Mort niet”
Wijsh 1:11: “Hoedt jullie voor gemopper”
24
Centrum voor Wetenschap,
Techniek en Ethiek
7.9. Begeer nooit iemands goed
– Gij zult het bezit van uw naaste niet begeren
(Ex 20:17)
• De begeerte is oneindig: Pred 5:9: “Het verlangen naar
geld van een vrek raakt nooit verzadigd”
• Begerige mensen zijn altijd druk om te verwerven
wat ze niet hebben en te bewaken wat zij hebben
» Pred 5:11: “De verzadiging van de rijke staat het niet
toe dat hij slaapt”
• Niemand kan twee heren dienen: Mt 6:21: “Waar je schat
21-7-2017
is, daar is ook je hart”; 1Tim 6:9: “Degenen die rijk willen
worden, vallen ten prooi aan verleidingen en valstrikken van de
duivel”
25
Centrum voor Wetenschap,
Techniek en Ethiek
7.10. Wees steeds kuis in uw
gemoed
– Gij zult de vrouw van uw naaste niet begeren
(Ex 20:17)
» Rom 6:12: “Laat de zonde niet heersen in jullie sterfelijke lichaam”
» Mt 5:38: “Wie naar een vrouw kijkt om haar te begeren, pleegt reeds
overspel met haar in zijn hart”
» Mt 12:34: “Waar het hart van vol is, loopt de mond van over” ( cf.
luchtige liedjes, etc.)
Hoe begeerte ontvluchten? “Wend je gezicht af van een
sierlijke vrouw en kijk niet naar andermans
schoonheid” (Sir 9:7-8), kastijding (1Kor 9:27), gebed
en vasten (hulp bieden aan geest + vlees hulp
ontzeggen), vermijd ledigheid, doe altijd iets goeds.
21-7-2017
26
Centrum voor Wetenschap,
Techniek en Ethiek
Slotwoord van Thomas bij de Tien
Woorden
• 1. Liefde tot God
• Geen andere God
• God eren
• In hem tot rust komen
• 2. Liefde tot de naaste
• Eerbied betonen tov wie het verdient
• Naaste geen kwaad doen
» Mbt het handelen: niet doden, geen overspel plegen, niet stelen
» Mbt het spreken: niet vals getuigen
» Mbt datgene wat gedacht wordt: niet begeren, niet verlangen naar
de vrouw van uw naaste.
21-7-2017
27
Centrum voor Wetenschap,
Techniek en Ethiek
21-7-2017
28