Het kan niet lang meer goed gaan met de wereldeconomie

a ct u e e l
interview
Instabiliteit baart econoom Bob Goudzwaard grote zorgen
Het kan niet lang meer
goed gaan met de
wereldeconomie
Het rommelt in de wereldeconomie. De onrust op de Amerikaanse
huizenmarkt houdt de gemoederen
danig bezig. Maar op de achtergrond
is er veel meer aan de hand, waarschuwt econoom Bob Goudzwaard
(73), en hij is niet de enige. Er worden al jaren lang te grote risico’s
genomen op de financiële markten,
waardoor het eens stevige fundament onder de wereldeconomie als
een kaartenhuis ineen kan storten.
‘Bangmakerij van zwartkijkers’,
brommen optimisten. Maar nu ook
grote partijen als het Internationaal
Monetair Fonds en de Wereldbank
aan de bel trekken, lijkt de voorspelling van een nieuwe, diepe economische crisis behoorlijk reëel.
N
Tekst en beeld: Felix de Fijter
a de economische dip van 2001 en
2002 - toen de internethype op de
aandelenmarkten eindigde in een
beurskrach - kampt de wereldeconomie opnieuw met zwaar weer. Boosdoener
is Amerika, dat worstelt met een inzakkende
huizenmarkt. Huiseigenaren raken hun duur
betaalde woningen aan de straatstenen niet
kwijt; de huizenprijzen dalen en de hypotheekrente stijgt.Amerikaanse banken krijgen hierdoor te maken met klanten die hun aflossing
op de hypotheek en de rente niet kunnen betalen.Veel banken krijgen fikse klappen te verduren – en sommige staan zelfs op de helling.
Volgens pessimistisch gestemde economen en
financieel analisten is de hypotheekcrisis een
teken aan de wand: de naderende diepe crisis
zal niet alleen Amerika, maar ook de rest van
de wereld treffen. Het Westen waant zich ten
onrechte rijk, waarschuwen ze. De vergelijking
met de beurskrach van 1929 in Amerika is al
meer dan eens gevallen. Goudzwaard ziet die
parallellen ook. Net als toen was er euforie over
de stijgende koersen, maar de onderliggende
economie bleek veel zwakker dan zichtbaar
was op de beurzen. Zoiets tekent zich ook nu
af, zegt Goudzwaard. ,,We leven in de illusie
van grote rijkdom en denken dat we met meer
geld het geluk tegemoet gaan. Maar het is andersom, we gaan ons ongeluk tegemoet.”
Reële versus financiële markt
Waarom maakt u zich zo’n zorgen?
,,De wereldeconomie is in de afgelopen twintig jaar in steeds diepere onevenwichtigheid
20
terechtgekomen. Dat heeft denk ik drie oorzaken. De eerste is een radicale wijziging in
de verhouding tussen de reële economie en
de financiële markten. Zo’n dertig jaar geleden
was de reële economie - waarin het gaat om
actuele handel - dominant boven de financiële
markten. De financiële markt was toen dienstverlener voor de reële markt door te voorzien
in geld en andere middelen om al te grote
prijsschommelingen, in die van bijvoorbeeld
grondstoffen, te verzekeren.
De waarde van de huidige financiële markt
wordt echter bepaald door een nieuw ontstane
handel in risico’s. Banken kunnen in deze handel bijvoorbeeld een verzekering kopen voor
het geval dat leners hun geld niet terug kunnen betalen. Als een klant niet voldoet aan de
betalingsverplichting, kan het verlies worden
gecompenseerd door een claim bij de ‘verzekeraar’.
Dit lijkt in eerste instantie een slimmere manier van bankieren, maar het gevolg is dat veel
banken te snel en makkelijk en veel te hoge
leningen uitgeven aan partijen die dat bedrag
mogelijk helemaal niet kunnen terugbetalen.
Vaak worden deze verzekeringen over heel de
wereld doorverkocht door ze om te zetten in
aandelen of op te nemen in fondsen. Op deze
manier ontstaat een markt waarin meer en
meer wordt gehandeld in toekomstverwachtingen, maar op basis van steeds minder informatie. Het geld dat in deze zogenaamde
derivaten omgaat, is wanstaltig gestegen.
Momenteel is de waarde van de financiële
markt zelfs het tienvoudige van de waarde
van de reële economie.
cv • ko e rs s e p tember 2007
,,Momenteel is de waarde van de financiële markt zelfs het
tienvoudige van de waarde van de reële economie’’
De situatie van ‘vroeger’ is vergelijkbaar met
een grote piramide, waarvan de reële economie de basis vormt en de geldeconomie de
top. Nu is de situatie geheel anders, de basis
en de top zijn als het ware verwisseld, zodat
de piramide op zijn kop staat. De financiële
markten hebben veelal de leiding. Dat wil
dus zeggen dat de reële economie - en dus
de bedrijven - moet volgen wat de financiële
markten dicteren. De reële economie zwabbert daarom heen en weer op de speculaties
en verwachtingen van de financiële markt, de
verhoudingen zijn zoek. En dat terwijl de groei
van de reële economie en de financiële economie ongeveer gelijk op zou moeten gaan. De hypotheekcrisis in Amerika is er een
van binnenuit, die is wellicht nog wel op te
vangen. Maar een onverwachte storing in de
wereldeconomie kan fataal zijn, omdat die de
c v • koers september 2007
bestaande financiële verwachtingen doet instorten. Het Westen waant zich erg rijk, maar
die rijkdom is een illusie.’’
Amerikaanse leningen
De tweede oorzaak van de onevenwichtigheid
in de economie is een ongezonde Amerikaanse
economie, aldus Goudzwaard. Amerikanen
consumeren ver boven hun stand. Van sparen hebben ze weinig kaas gegeten. Omdat er
weinig aanbod van eigen kapitaal is, wordt
er veel geleend. Alle Amerikanen lenen bij
elkaar zo’n drie miljard euro per dag van het
buitenland. En de rente die over deze leningen wordt geheven, wordt ook weer betaald
met leningen. Bovendien is het Amerikaanse
begrotingsoverschot dat er was onder het bewind van president Clinton, onder opvolger
Bush in een verbijsterend tempo omgeslagen
in een gigantisch tekort. Oorzaken zijn onder
meer de torenhoge kosten van de Irak-oorlog,
de belastingverlagingen en de economische
dip in 2001. De VS vullen de gaten dus op
met geleend geld, met name nu ook uit China.
Volgens Goudzwaard, en andere economen
met hem, is dat een zorgelijke zaak.
Waarom is het gevaarlijk dat Amerika zo veel
geld leent vanuit China?
,,Het vertrouwen van de Chinezen in de
Amerikaanse economie kan op een gegeven
moment gaan afnemen. De vraag die namelijk
kan rijzen, is of Amerika al dat geleende geld
wel kan terugbetalen. Het lenen kan niet eindeloos doorgaan. De VS zijn financieel kwetsbaar omdat er zo veel geld uit het buitenland
moet komen om de boel draaiende te houden.
Ondanks deze kwetsbaarheid gaat Amerika
door met de interventies in de Arabische,
olierijke landen. Naast de goede bedoelingen
daar, staat niet alleen de geloofwaardigheid
van de grootmacht op het spel als het gaat om
militaire overmacht, maar ook de toegang tot
het vloeibare goud, olie.
Om de dollar op waarde te houden blijft China
echter geld pompen in het financieel instabiele >
21
> Amerika. Afwaardering van de dollar zou na-
melijk een vermindering betekenen van de
totaalschuld van Amerika aan China; iets dat
China niet graag ziet gebeuren.
Ten tweede houdt China de dollar op peil om
zijn zeer winstgevende exportpositie te behouden. Een goedkopere dollar betekent namelijk een duurdere yuan en dientengevolge
een duurder Chinees product. De economische
groei is gigantisch. China investeert de laatste
tijd dan ook flink in Azië, Afrika en Europa.
Als het zo doorgaat, is China over tien jaar een
economische grootmacht. In Europa timmert
Rusland ook behoorlijk aan de weg.
Kortom, Amerika wordt kwetsbaarder. Het is
een macht met een kern van machteloosheid.
Een macht die wankelt wanneer de verwachtingen zich omkeren, en bijvoorbeeld tegen de
dollar wordt gespeculeerd.’’
Centrale banken
Een derde oorzaak voor de onevenwichtigheid in de wereldeconomie komt volgens
Goudzwaard aan het licht bij het zoeken naar
een oplossing. Want de grote spelers, de centrale banken, komen volgens Goudzwaard tot
dusver alleen maar met kortetermijnoplossingen op de proppen.
Wat zouden de banken kunnen doen?
,,Om de klappen van de in elkaar zakkende
huizenmarkt op te vangen pompen Europese
banken nu veel geld in de Amerikaanse markt.
Ook stellen ze elkaar geld ter beschikking, om
het onderlinge vertrouwen weer wat op te vijzelen. Verder hebben ze de rente verlaagd om
het lenen weer aantrekkelijker te maken. Zo
wordt de economie gestimuleerd, maar zoals
ik al zei: dat lenen kan niet door blijven gaan.
Het geeft geen structurele oplossing, en juist
die is nodig. De geldomvang neemt toe, terwijl
die juist beperkt moet worden.
Het zou bijvoorbeeld beter zijn als het
Internationaal Monetair Fonds - dat in zijn
statuten heeft staan dat het verantwoordelijkheid moet dragen voor een stabiele financiële
situatie - meer regulerend zou optreden naar
speculatieve geld- en kapitaalstromen. Je kunt
dan bijvoorbeeld denken aan een minimale
belasting op het internationale betalingsverkeer. Je moet dan niet denken aan procenten,
maar meer aan honderdsten van procenten.
Zo kun je de gigantische geldomloop wellicht
verminderen.
Maar je kunt merken dat de banken erg beducht zijn voor een schrikreactie op de financiële markten. Zo’n regulerende maatregel
22
,,Door de derde wereld te laten verkommeren, onzorgvuldig om
te springen met het milieu en onrecht te doen aan minderheden,
roepen we een oordeel over onszelf af’’
durven ze tot dusver niet aan. Er hoeft maar
een directeur van een centrale bank wat negatiefs te zeggen, en de verwachtingen voor de
toekomst kunnen afnemen, met alle gevolgen
van dien. De dollar kan kelderen, of er kan
wantrouwen groeien over de financiële stabiliteit van Amerika. En dat kan het begin zijn
van een grote economische crisis.’’
Gevolg van hoogmoed
Behalve de drie technische oorzaken gelooft
Goudzwaard dat er een diepere reden ligt
achter de dreigende economische crisis. De
econoom, bekend geworden als architect van
de ‘economie van het genoeg’, ziet in de huidige ontwikkeling een ‘rechtmatig oordeel’. De
menselijke hoogmoed komt voor de val, aldus
Goudzwaard.
Een economische crisis als oordeel van God?
,,In onze westerse wereld zijn we veel te veel
van onszelf gaan verwachten. We leven in de
illusie van een maakbare toekomst. Met een
opeenvolging van grote ideologieën, communisme, fascisme en nu het kapitalisme, denken we toch steeds op een of andere manier
de toekomst in eigen hand te hebben. En we
gaan ervan uit dat ‘meer’ de basis is van het
geluk. Maar we lopen nu in alle nuchterheid
tegen een aantal markante grenzen aan. Het
tekort van energie en grondstoffen bijvoorbeeld, en de toenemende kwetsbaarheid van
het wereldmilieu. Daar ons niets van aantrekken, houdt in dat we een oordeel over onszelf
afroepen.’’
,,Deze wereld heeft een oorsprong, daar zullen
we rekening mee moeten houden. De schepping komt zelf in opstand. Naastenliefde, rentmeesterschap en gerechtigheid zijn geschapen
waarden die meer confronterend zijn dan ooit.
Door de derde wereld te laten verkommeren,
onzorgvuldig om te springen met het milieu en
onrecht te doen aan minderheden, snijden we
onszelf uiteindelijk in de vingers. Een boemerangeffect. Het is zoals Groen van Prinsterer
het heeft gezegd: we zijn genoodzaakt goed te
wezen. Er is een hernieuwd normbesef nodig,
en dat gaat veel verder dan de discussie die we
op dit moment in Nederland voeren.’’
De Bijbel heeft concrete boodschappen voor de
economen van vandaag?
,,God is present in onze werkelijkheid, de wereld is immers door God geschapen. Het is een
illusie dat we met onze financiële fantasterij
onze eigen realiteit zouden kunnen scheppen.
Het is alsof we in een duikboot zitten en niet
in de periscoop willen kijken. Als we dat wel
doen, zien we dat we in een schijnwerkelijkheid leven en ons toesluiten voor de wereldproblemen die we zelf oproepen. Ze vertonen
dan ook een nauwe samenhang. Als we alleen
maar meer, meer en meer willen in drang naar
meer geld en goederen, heeft dat zijn directe
weerslag op het milieu en de wereldarmoede.
Zo versterken de problemen elkaar.
Maar als problemen elkaar kunnen versterken,
kunnen oplossingen elkaar ook versterken.
Het is zoals Bonhoeffer het zegt aan de hand
van Psalm 119: De weg verwijdt zich onder
het gaan. Toen ze in Londen serieuze aandacht
schonken aan de vervuiling van de Theems,
kwam de zalm ook weer terug.’’
We zijn niet allemaal directeur van een centrale
bank. Kan de rest van de samenleving ook wat
doen?
,,Er moeten stappen gezet worden die de kleur
van het recht en van de zorg voor de schepping
dragen. We moeten uit de financiële crisis van
vandaag leren, dat je niet het streven naar geld
en materiële welvaart voorop kunt stellen in
de verwachting dat de rest dan vanzelf goed
komt. Ook in onze eigen rijke economieën
moet de volgorde net andersom zijn. De financiële markten moeten weer verankerd
worden in wat de reële goedereneconomie
nodig heeft, de zorg voor het milieu en de
arme landen. Die koers zal de inhoud van de
reële economie moeten bepalen. Arme landen
kunnen worden geholpen door hun langlopende schulden kwijt te schelden. Maar op
een kleiner niveau blijft er bijvoorbeeld een
toekomst voor maatschappelijk verantwoord
ondernemen. Het financiële kapitalisme van
vandaag komt uiteindelijk neer op the survival
of the fittest. Willen we de stabiliteit terug in
de wereldeconomie, dan zullen we een omslag
moeten maken. Dan gaat het om the survival
of the weakest.’’ <
cv • ko e rs s e p tember 2007
SPORT
ALGEMEEN
TIENERS
GEZIN
JONGEREN
KERKEN
VROUWEN
UITGAVEN
“Gods liefde bepaalt
hoe ik naar mijzelf
Nieuw! Beleef in het klooster:
en mijn omgeving kijk.”
EELKE, ROTTERDAM,
STUDENT
moeder & dochter weekend
HBO-V
JEZUS' OPDRACHT
VOOR U
Agapè wil mensen winnen voor Jezus, hen opbouwen in
het geloof en uitzenden in de wereld. Op die manier
ontstaan er overal bewegingen van geestelijke vermenigvuldiging, zodat iedereen iemand kent die Jezus oprecht
volgt. Brengt Gods liefde u in beweging? Wij hebben uw
hulp nodig! Steunt u ons, financieel en met gebed?
Giften kunt u overmaken naar giro 1021474 of bank
483638846 t.n.v. Stichting Agapè.
Agapè, Postbus 271
3940 AG Doorn
0343 415741
[email protected], www.agape.nl
“Inspiratie in Generaties”
waar? Bezinningshuis Regina Carmeli te Sittard
wanneer? vrijdag 9 t/m zondag 11 november 2007
Programma:
• Geloofsinspiratie delen als moeder en dochter
• Workshop “kleding-, kleur- & stijl”
• Samen Gods liefde ontdekken in de generaties
Christelijk trainingsbureau CHDM Zeist www.chdm.nl
i.s.m. kleur- en stijlconsulente van StyleColor
Info en aanmelding:
[email protected]  030-2886928
prijs voor dit gehele weekend:
 150,- per persoon
15,- korting bij aanmelding
vòòr 30 september 2007
Gods liefde in beweging
c v • koers september 2007
23