Overalgemene herinneringen bij depressie en bij de

o v e r z i c h tsartikel
Overalgemene herinneringen bij depressie en
bij de posttraumatische stressstoornis: de rol
van intrusieve herinneringen
b . j . a . h a u e r , i . w e s s e l , h . m e r c kelbach
achtergrond Sinds de min of meer toevallige ontdekking van het bestaan van
overalgemeen geheugen is naar dit fenomeen veel onderzoek gedaan. In de literatuur zijn
verschillende verklaringen voor de herkomst van overalgemene herinneringen te vinden waarin
traumatische ervaringen een prominente rol spelen.
doel Een overzicht geven van de literatuur over overalgemeen geheugen, teneinde meer inzicht
te verschaffen in de rol die traumatische ervaringen spelen bij het ontwikkelen van overalgemeen
geheugen bij depressie en posttraumatische stressstoornis.
methode Literatuuronderzoek met behulp van Psycinfo en PubMed naar overalgemeen
geheugen in relatie tot traumatische gebeurtenissen. De trefwoorden die daarbij zijn gebruikt
waren: ‘overgeneral memory’ en ‘autobiographical memory’ (specificity), in combinatie met
‘trauma’ of ‘intrusive memory’.
resultaten Overalgemeen geheugen is een kwetsbaarheidsfactor voor het ontwikkelen van
depressie en hangt samen met een slechtere prognose. Een traumatisch verleden alleen is onvoldoende
voor het ontwikkelen van overalgemene herinneringen. Met name intrusieve herinneringen lijken
bij te dragen aan de ontwikkeling van overalgemeen geheugen.
conclusie De rol van intrusieve herinneringen bij overalgemeen geheugen is tot nu toe
onderbelicht geweest. Meer inzicht in de relatie tussen intrusieve en overalgemene herinneringen
leidt mogelijk tot aangepaste behandelmethoden.
[tijdschrift voor psychiatrie 47(2005)5, 299-308]
trefwoorden autobiografisch geheugen, depressie, intrusieve herinneringen,
overalgemeen geheugen, posttraumatische stressstoornis
De invloed van stemming op het geheugen is veelvuldig onderzocht (zie voor een overzicht Williams
e.a. 1997). Een robuuste bevinding is dat mensen
die in een negatieve stemming verkeren woorden
met dezelfde (negatieve) emotionele waarde beter
opslaan en weer ophalen. Dit fenomeen heet stemmingscongruent geheugen (mood-congruent memory). Ongeveer twintig jaar geleden vroegen Williams en Broadbent (1986) zich af of een dergelijke
tijdschrift voo r p s y c h i a t r i e 4 7 ( 2 0 0 5 ) 5
stemmingscongruentie ook zou optreden bij autobiografische herinneringen. Om dat te achterhalen onderzochten zij de ophaalsnelheid van
autobiografische herinneringen bij patiënten die
een zelfmoordpoging hadden ondernomen en bij
controlepatiënten die alleen voor lichamelijke
klachten in het ziekenhuis lagen. De patiënten
werden geïnstrueerd om naar aanleiding van positieve (bijvoorbeeld gelukkig, geïnteresseerd) en
299
b.j.a. hauer / i . w e s s e l / h . m e r c k e l b a c h
negatieve (bijvoorbeeld boos, gekwetst) steekwoorden zo snel mogelijk specifieke autobiografische herinneringen op te halen. Met specifieke
herinneringen bedoelden Williams en Broadbent
herinneringen aan slechts één enkele in tijd en
plaats gelokaliseerde gebeurtenis.
De resultaten wezen inderdaad op stemmingscongruentie: negatieve herinneringen werden sneller gerapporteerd dan positieve herinneringen. Om de herkomst hiervan te traceren bestudeerden Williams en Broadbent de inhoud van
de herinneringen. Zij ontdekten dat de herinneringen van suïcidale patiënten algemener waren
dan die van controlepatiënten. Dit kwam voornamelijk naar voren bij de positieve steekwoorden.
Naar aanleiding van het steekwoord ‘gelukkig’
konden patiënten met lichamelijke problemen
een specifieke herinnering noemen, zoals: ‘Toen ik
vorige maand met mijn vrouw ’s avonds uit eten
ging in Amsterdam.’ Suïcidale patiënten kwamen
vaak niet verder dan: ‘Toen ik jong was.’ Ondanks
de uitdrukkelijke instructie om herinneringen
aan één bepaalde gebeurtenis op te halen, gaven
suïcidale patiënten dus vaker algemene beschrijvingen van meerdere gebeurtenissen. Williams en
Broadbent noemden dit verschijnsel ‘overalgemeen geheugen’. Hun min of meer toevallige ontdekking gaf in de daaropvolgende jaren aanleiding
tot flink wat onderzoek naar dit fenomeen.
In het onderzoek naar overalgemeen geheugen is veel aandacht besteed aan de relatie met
traumatische ervaringen (bijvoorbeeld De Decker
e.a. 2003; Hermans e.a. 2004; Kuyken & Brewin 1995;
Williams 1996). Dit artikel gaat in op de vraag welke rol traumatische ervaringen en in het bijzonder
intrusieve herinneringen spelen bij het ontstaan
van overalgemeen geheugen. Allereerst wordt een
overzicht gegeven van overalgemene herinneringen en bij welk soort patiënten ze voorkomen. Vervolgens wordt ingegaan op de implicaties van een
overalgemeen autobiografisch geheugen voor behandelsucces, prognose en kwetsbaarheid voor
psychopathologie. Dan zullen gangbare verklaringen voor de herkomst van het fenomeen worden
besproken. Hoewel in een aantal van die verklarin300
tijdschrift v o o r p s y c h i a t r i e 4 7 ( 2 0 0 5 ) 5
gen traumatische ervaringen een belangrijke rol
spelen, blijft het aandeel van intrusieve herinneringen aan trauma onderbelicht. Daarom wordt
afgesloten met het formuleren van een alternatieve verklaring die rekening houdt met de bevinding dat intrusieve en overalgemene herinneringen gerelateerd zijn.
methode
Literatuur over overalgemeen geheugen en
de relatie met traumatische gebeurtenissen is gezocht in de databanken Psycinfo en Medline met
als zoektermen ‘overgeneral memory’ en ‘autobiographical memory’ (specificity), in combinatie met
‘trauma’ of ‘intrusive memory’ en zonder periodebegrenzing. Verder zijn ook referentielijsten geraadpleegd op voor dit overzicht relevante artikelen en
boekhoofdstukken. Dit resulteerde in 49 relevante
artikelen.
resultaten
Kenmerken van overalgemeen geheugen De
term ‘specifieke autobiografische herinnering’
verwijst naar een herinnering aan een persoonlijk ervaren gebeurtenis die in tijd en plaats gelokaliseerd is. Als mensen niet goed in staat zijn
om specifieke herinneringen op te halen, wordt
gesproken van een overalgemeen autobiografisch
geheugen (overgeneral autobiographical memory).
Overalgemene herinneringen komen voor in
twee verschillende vormen (Mackinger e.a. 2000;
Williams & Dritschel 1992). Enerzijds zijn er de
categorische herinneringen (categoric memories).
Dit zijn herinneringen die verwijzen naar een categorie van gebeurtenissen zoals: ‘Telkens als ik
naar mijn ouders ga.’ Anderzijds zijn er de herinneringen die verwijzen naar gebeurtenissen
tijdens een langere periode (extended memories),
bijvoorbeeld: ‘Toen ik op de middelbare school
zat.’ Uit verschillende onderzoeken blijkt dat patiënten voornamelijk categorische herinneringen
rapporteren (zie bijvoorbeeld Williams 1996).
Om de aanwezigheid van overalgemeen ge-
overalgemene h e r i n n e r i n g e n b i j d e p r e s s i e e n b i j d e p o s t t r a u m a t i s c h e s t r e s s s t o o r n i s
heugen te meten, werd tot nu toe gebruikgemaakt
van (varianten op) Williams’ en Broadbents (1986)
autobiografische geheugentest (Autobiographical
Memory Test, amt; zie voor een meta-analyse
Vreeswijk & De Wilde 2004). Bij deze test wordt aan
deelnemers gevraagd om binnen een bepaalde tijd
naar aanleiding van positieve en negatieve steekwoorden specifieke en persoonlijk ervaren gebeurtenissen te beschrijven. Meestal wordt het antwoord dat het eerst na de aanbieding van een
steekwoord is gegeven gescoord op specificiteit,
terwijl ook wordt gekeken naar het aantal categorische herinneringen (zie Vreeswijk & De Wilde
2004).
Overalgemeen geheugen hangt samen met
een ondermaats probleemoplossend vermogen
(Goddard e.a. 1996; Evans e.a. 1992). Mensen met
overalgemene herinneringen hebben bijvoorbeeld
moeite te bedenken hoe zij na een verhuizing een
nieuw sociaal netwerk kunnen opbouwen (social
problem solving; Goddard e.a. 1996). Overalgemene
herinneringen bemoeilijken het genereren en formuleren van specifieke oplossingen. Voorzover
wel specifieke herinneringen worden opgehaald
zijn deze minder bruikbaar voor een geschikte oplossing (Goddard e.a. 1996). Deze kenmerken staan
dus een succesvolle aanpak van problemen in de
weg.
Sinds Williams’ en Broadbents onderzoek
(1986) blijkt dat overalgemene herinneringen niet
beperkt blijven tot suïcidale patiënten. Een flink
aantal onderzoeken laat zien dat patiënten met
een klinische depressie overalgemene herinneringen vertonen (bijvoorbeeld Hermans e.a. 2004;
Williams & Scott 1988; Wessel e.a. 2001). Daarnaast
blijkt dat het niet goed in staat zijn om specifieke
autobiografische herinneringen op te halen ook
voorkomt bij andere vormen van psychopathologie, zoals de posttraumatische stressstoornis
(ptss; zie McNally 1998; McNally e.a. 1994; McNally e.a. 1995), acute stressstoornis (ass; Harvey
e.a. 1998), anorexia en boulimia nervosa (Dalgleish
e.a. 2003), waanstoornis (Kaney e.a. 1999), en borderline persoonlijkheidsstoornis (bps; Jones e.a.
1999). Het is niet bekend hoeveel procent van de
tijdschrift voo r p s y c h i a t r i e 4 7 ( 2 0 0 5 ) 5
patiënten last heeft van overalgemene herinneringen. Maar al met al komen deze herinneringen
voor bij een diversiteit aan klinische stoornissen.
De vraag rijst welke variabelen hieraan schuldig zijn. Zo zouden non-specifieke variabelen, bijvoorbeeld intelligentie of algemene cognitieve
vaardigheden, een rol kunnen spelen. Resultaten
van eerder onderzoek (Wessel e.a. 2002) suggereren
dat algemene geheugenvaardigheden, zoals de 15
Woorden Leer Test, niet gerelateerd zijn aan de aanwezigheid van een overalgemeen geheugen. Daarentegen lieten Wessel e.a. (2001) zien dat bij patiënten met een angststoornis en/of depressie een hoger opleidingsniveau wel samenhangt met het
vermogen om specifiek te zijn. Wanneer echter
voor opleidingsniveau werd gecontroleerd, dan
bleek de aanwezigheid van een (comorbide) depressie bepalend voor de mate van overalgemeen
geheugen. Hiermee in overeenstemming liet onderzoek bij patiënten met een bps (Kremers e.a.
2004) en met een obsessieve-compulsieve stoornis
(Wilhelm e.a. 1997) zien dat overalgemeen geheugen
terug te voeren is op de aanwezigheid van een comorbide depressie. Kortom, depressie en overalgemeen geheugen zijn nauw met elkaar verbonden.
Traumatische ervaringen en intrusieve herinneringen Dat overalgemeen geheugen ook voorkomt bij ptss (McNally e.a. 1994; 1995) en ass
(Harvey e.a. 1998) duidt erop dat traumatische
ervaringen mogelijk een belangrijke rol spelen.
Verschillende onderzoekers (bijvoorbeeld De
Decker e.a. 2003; Henderson e.a. 2002; Kuyken &
Brewin 1995) hebben inderdaad een verband aangetoond tussen traumatische ervaringen en een
overalgemeen autobiografisch geheugen. Opmerkelijk is dat mensen met een trauma naast
overalgemene herinneringen vaak zeer specifieke
en gedetailleerde herinneringen hebben aan de
traumatische ervaring zelf. Intrusieve herinneringen behoren immers tot de belangrijkste
symptomen van ptss (American Psychiatric Association (apa) 1994). Het gaat dan om traumatische herinneringen die voortdurend en ongewild
in het bewustzijn opduiken.
301
b.j.a. hauer / i . w e s s e l / h . m e r c k e l b a c h
Behalve bij ptss, komen intrusieve herinneringen
ook voor bij depressie (Brewin 1998a, 1998b; Brewin
e.a. 1996). De inhoud van de herinneringen is echter verschillend (bijvoorbeeld Brewin e.a. 1998;
Reynolds & Brewin 1999). Bij ptss is de inhoud
van intrusieve herinneringen voornamelijk gerelateerd aan het persoonlijk hebben ervaren van
(levens)bedreigende situaties, bijvoorbeeld verkrachting of mishandeling. Bij depressieve patiënten gaat het meer om herinneringen aan ingrijpende levensgebeurtenissen zoals de dood of
ziekte van een dierbare.
Nogal wat onderzoekers hebben aangetoond
dat intrusieve herinneringen, zoals gemeten met
de Impact of Events Scale (Horowitz e.a. 1979), samengaan met een overalgemeen geheugen, zoals
gemeten met de amt. Hoewel er onderzoeken zijn
die geen correlatie vonden (De Decker e.a. 2003;
Kremers e.a., 2004), is deze samenhang gevonden
in verschillende patiëntgroepen, zoals overlevenden van de Jappenkampen (Wessel e.a. 2002),
slachtoffers van ernstige verbranding (Stokes e.a.
2004) en depressieve patiënten (Brewin e.a. 1998;
1999; Kuyken & Brewin 1995). Al met al zijn er duidelijke aanwijzingen voor een positieve correlatie
tussen intrusieve en overalgemene herinneringen.
Symptoom of stabiel kenmerk? Een belangrijke vraag is wat het hebben van overalgemene
herinneringen nu precies betekent. Moet overalgemeen geheugen worden opgevat als een symptoom (analoog aan stemming of angst) en dus als
bijverschijnsel van psychopathologie? Of is het
een relatief stabiel kenmerk dat implicaties heeft
voor de ontwikkeling en/of instandhouding van
psychiatrische stoornissen? De resultaten van het
beschikbare onderzoek wijzen in de richting van
het laatste. Dat onderzoek speelt zich voornamelijk af in de context van depressie en/of posttraumatische stress.
Ten eerste hebben overalgemene herinneringen invloed op het verloop van psychopathologie.
Patiënten die aan het begin van een behandeling
meer specifieke herinneringen rapporteerden,
302
tijdschrift v o o r p s y c h i a t r i e 4 7 ( 2 0 0 5 ) 5
toonden aan het eind van hun therapie minder
depressieve symptomen (bijvoorbeeld Mackinger
e.a. 2004; Mackinger & Svaldi 2004; Peeters e.a.
2002). Voorts vonden Dalgleish e.a. (2001) bij patiënten met een seizoengebonden stemmingsstoornis dat een overalgemeen geheugen in de
winter samenhing met meer residuele somatischaffectieve symptomen in de zomer. Tevens hadden
ass-patiënten met overalgemene herinneringen
aan een auto-ongeluk een groter risico van het
ontwikkelen van ptss zes maanden later (Harvey
e.a. 1998). Een overalgemeen geheugen lijkt dus
gepaard te gaan met een slechtere prognose (maar
zie Brewin e.a. 1999 voor tegenstrijdige resultaten).
Naast beïnvloeder van de prognose, kan overalgemeen geheugen ook een voorspeller of risicofactor zijn voor het ontwikkelen van depressieve
klachten (Mackinger e.a. 2000; Van Minnen e.a. in
druk). Mackinger e.a. (2000) vonden bij gezonde
jonge moeders dat overalgemene herinneringen
gemeten tijdens de zwangerschap een voorspeller
waren van postnatale depressieve symptomen. Van
Minnen e.a. (in druk) vonden vergelijkbare resultaten bij gezonde vrouwen die tevergeefs deelnamen
aan een ivf-behandeling. Overalgemene herinneringen voor aanvang van de behandeling hingen
samen met een toename van depressieve klachten.
Zulke uitkomsten suggereren dat overalgemene herinneringen een stabiel kenmerk zijn. Dit
wil echter niet zeggen dat overalgemeen geheugen
onveranderbaar is. Met behulp van cognitieve
training blijken patiënten na een depressieve episode wel weer in staat te zijn om meer specifieke
herinneringen op te halen (mindfulness-based cognitive therapy; Williams e.a. 2000). Hierbij moet
worden gedacht aan trainingen waarbij patiënten
leren hun aandacht te richten op het heden en alledaagse gebeurtenissen. Tegelijkertijd leren zij
onaangename gedachten niet meer te onderdrukken. Zodoende kunnen bepaalde cognitieve interventies een corrigerend effect hebben op de neiging om overalgemene herinneringen op te halen.
overalgemene h e r i n n e r i n g e n b i j d e p r e s s i e e n b i j d e p o s t t r a u m a t i s c h e s t r e s s s t o o r n i s
Verklaringen voor de herkomst van overalgemeen
geheugen In de literatuur zijn tot nu toe drie verklaringen genoemd voor overalgemeen geheugen. Volgens Watkins e.a. (2000) zijn overalgemene herinneringen van depressieve patiënten
sterk afhankelijk van de cognitieve staat waarin
zij op dat moment verkeren. Depressieven zijn
geneigd voortdurend te denken aan hun depressieve symptomen, negatieve emoties en de mogelijke implicaties daarvan. Die toestand wordt
‘rumineren’ genoemd (Nolen-Hoeksema 2000;
Watkins e.a. 2000). Het steeds maar blijven rumineren (‘… ik heb altijd gefaald op school’ en ‘… ik
zal wel nooit afstuderen’) veroorzaakt dat algemene categorische beschrijvingen zo sterk worden geëlaboreerd dat depressieve patiënten op
dit niveau blijven steken als hun tijdens de amt
wordt gevraagd om specifieke herinneringen op
te halen (Watkins e.a. 2000; Watkins & Teasdale
2001). Behalve dat rumineren een overalgemeen
geheugen in de hand werkt, blijven depressieve
klachten ook bestaan zolang patiënten sterk gericht blijven op negatieve thema’s in hun autobiografie (negatieve zelf-focus; Watkins & Teasdale
2001).
Wanneer depressieve patiënten erin slagen
hun aandacht te verplaatsen van hun negatieve
zelffocus naar thema’s die niet zelf-relevant zijn
(afleiding, zoals ‘… denk aan een boot die op de Atlantische zee vaart’) en naar andere aspecten van
henzelf (decentralisatie, zoals ‘… waarom reageer
je zoals je reageert?’), blijken hun depressieve
klachten af te nemen (Watkins & Teasdale 2001).
Zulke cognitieve interventies zorgen ook voor een
specifieker autobiografisch geheugen bij depressieve patiënten dan wanneer ze blijven rumineren
(Watkins & Teasdale 2004; 2001; Watkins e.a. 2000).
De precieze causale keten die hierachter schuilgaat, is onbekend. Het doorbreken van de ruminatie kan eerst de depressieve klachten verminderen
en langs die weg herinneringen specifieker maken.
Of het achterwege blijven van het rumineren heeft
direct invloed op de specificiteit van de autobiografische herinneringen.
Een tweede verklaring voor het ontstaan van
tijdschrift voo r p s y c h i a t r i e 4 7 ( 2 0 0 5 ) 5
overalgemeen geheugen gaat uit van een ontwikkelingspsychologisch perspectief (zie Williams
1996). Volgens Williams (1996) ontstaan overalgemene herinneringen in de vroege jeugd (op de leeftijd van circa drie tot vijf jaar), wanneer het autobiografische geheugen nog in ontwikkeling is.
Jonge kinderen hebben van nature de neiging om
voornamelijk algemene herinneringen op te halen. Naarmate kinderen ouder worden, ontwikkelen zij de vaardigheid om specifieker te worden
in hun autobiografische herinneringen. Wanneer
kinderen echter worden geconfronteerd met veel
en/of zware traumatische ervaringen, raakt de
ontwikkeling naar een specifieke ophaalstijl verstoord. Zij blijven dan steken in de neiging om
algemene herinneringen op te halen.
Die stagnatie heeft volgens Williams een
functionele betekenis. Het ophalen van specifieke
herinneringen brengt te veel negatieve (traumatische) thema’s naar boven. Daarom wordt het zoekproces naar specifieke herinneringen iedere keer
vervroegd afgebroken. Vervolgens worden alleen
maar overalgemene herinneringen gerapporteerd.
Vanwege de emotionele winst die dit oplevert,
houdt dit proces zichzelf in stand (mnemonic interlock; Williams 1996). Overalgemene herinneringen
ontstaan dus als een soort afweermechanisme tegen negatieve gevoelens.
Williams’ (1996) affect-regulatiehypothese
stoelt daarmee op twee aannames: (1) mensen met
een overalgemeen geheugen hebben een traumatische jeugd achter de rug en (2) overalgemene herinneringen beschermen tegen negatieve gevoelens. Zoals eerder besproken, bestaan er aanwijzingen dat het rapporteren van een traumatische
voorgeschiedenis correleert met een overalgemeen
geheugen (bijvoorbeeld Kuyken & Brewin 1995;
Henderson e.a. 2002). Wat betreft de beschermende
functie van overalgemene herinneringen laat een
recent onderzoek zien dat mensen met deze herinneringen het inderdaad minder vervelend vonden
om terug te denken aan een stressvolle taak dan
mensen die wel specifieke herinneringen konden
ophalen (Raes e.a. 2003). Het is echter onbekend of
de laagspecifieke groep in dit experiment trauma303
b.j.a. hauer / i . w e s s e l / h . m e r c k e l b a c h
tische ervaringen in de jeugd heeft meegemaakt.
Hoewel er duidelijke aanwijzingen bestaan voor
de relatie tussen traumatische gebeurtenissen en
overalgemene herinneringen, bestaat er (nog) weinig evidentie voor de functionele betekenis van
overalgemene herinneringen.
Een derde verklaring voor overalgemeen geheugen werd door Dalgleish e.a. (2003) geformuleerd, vanuit kritiek op Williams’ (1996) aanname
dat overalgemene herinneringen al ontstaan in de
vroege jeugd. Hoe kan dan bijvoorbeeld worden
verklaard dat volwassen verkeersslachtoffers met
ass (Harvey e.a. 1998) overalgemene herinneringen ontwikkelen? Dalgleish e.a. (2003) menen dat
bij deze patiënten het geheugensysteem wél intact
is, maar tijdelijk is verstoord. De oorzaak hiervoor
kan zijn dat patiënten algemene zelfschema’s hebben ontwikkeld waarin verschillende negatieve
aspecten (bijvoorbeeld traumatische ervaringen)
uit het verleden zijn samengevoegd. Overalgemene herinneringen ontstaan dan doordat: (1)
patiënten naar aanleiding van een steekwoord op
de amt het zelf-schema rapporteren dat correspondeert met een categorische autobiografische
herinnering, of (2) het ophalen van herinneringen
wordt gestaakt zodra een categorische herinnering is gevonden omdat er geen cognitieve capaciteit meer is om verder te zoeken.
discussie
Al met al kan gesteld worden dat overalgemeen geheugen meestal terug te voeren is op depressie, maar ook voorkomt bij andere vormen van
psychopathologie, in het bijzonder ptss. Overalgemene herinneringen gaan gepaard met een
slechter probleemoplossend vermogen en hangen
samen met traumatische ervaringen en intrusieve
herinneringen. Overalgemeen geheugen lijkt eerder een stabiel kenmerk dan een symptoom. In die
zin moet overalgemeen geheugen niet worden opgevat als een verschijnsel dat helpt bij het diagnosticeren van een bepaalde stoornis. Het belang van
overalgemene herinneringen ligt eerder in de rol
die ze lijken te spelen bij de instandhouding en
304
tijdschrift v o o r p s y c h i a t r i e 4 7 ( 2 0 0 5 ) 5
zelfs het ontstaan van (klinische) depressieve
klachten. Het is echter wel mogelijk om met cognitieve training algemene herinneringen van patiënten specifieker te laten worden.
Hoewel in twee van de drie gangbare verklaringen voor de herkomst van overalgemeen geheugen traumatische ervaringen centraal staan,
houden beide verklaringen geen rekening met de
gevonden samenhang tussen intrusieve en overalgemene herinneringen. Juist deze intrusieve herinneringen zouden wel eens kunnen bijdragen tot
de ontwikkeling van een overalgemeen geheugen.
In onderstaande alternatieve verklaring wordt ingegaan op een mechanisme dat verantwoordelijk
zou kunnen zijn voor het verband tussen intrusieve en overalgemene herinneringen.
Intrusieve herinneringen als oorzaak van overalgemeen geheugen De klinische bevinding dat
intrusieve en overalgemene herinneringen samengaan, toont opmerkelijke gelijkenis met de
experimenteel-psychologische bevinding dat het
scherp herinneren van bepaalde informatie hand
in hand kan gaan met het vergeten van andere informatie. Dit fenomeen wordt retrieval induced forgetting genoemd (Anderson e.a. 1994). Bij gezonde
mensen gaat het onthouden van nieuwe en relevante informatie vaak samen met het vergeten
van irrelevante informatie. Zo vergeten mensen
bijvoorbeeld waar ze vorige week hun auto hebben geparkeerd, terwijl ze wel onthouden waar
vandaag de auto staat.
Soms gaat het herinneren van bepaalde informatie echter gepaard met het (per ongeluk) vergeten van andere informatie die juist goed toegankelijk had moeten blijven (Anderson e.a. 1994). Wanneer bijvoorbeeld tijdens het studeren voor een
examen bepaalde leerstof herhaalde malen wordt
gerepeteerd dan kan andere kennis, die ook belangrijk is om te onthouden, worden vergeten
(Macrae & MacLeod 1999). Ook tijdens getuigenverhoren van een misdrijf kan de nadruk op de
rapportage van bepaalde informatie komen te liggen waardoor andere informatie, die ook belangrijk is voor de opsporing, wordt vergeten (MacLeod
overalgemene h e r i n n e r i n g e n b i j d e p r e s s i e e n b i j d e p o s t t r a u m a t i s c h e s t r e s s s t o o r n i s
2002; Shaw e.a. 1995).
Als het ophalen van bepaalde herinneringen het
ophalen van andere herinneringen bemoeilijkt,
dan zou dat een verklaring kunnen bieden voor
het verband tussen intrusieve en overalgemene
herinneringen. Doordat intrusieve herinneringen
voortdurend en ongewild in het bewustzijn opduiken, worden herinneringen aan de traumatische ervaring steeds sterker en toegankelijker. Het
vervelende gevolg hiervan kan zijn dat herinneringen aan andere autobiografische gebeurtenissen ongewild steeds minder toegankelijk worden.
In deze constellatie in het goed denkbaar dat intrusieve herinneringen aan traumatische levensgebeurtenissen via slechter geheugen voor andere
herinneringen resulteren in overalgemeen geheugen.
Deze verklaring maakt een aantal gegevens
inzichtelijk die vanuit het perspectief van Williams (1996) moeilijk te begrijpen zijn. Sommige
onderzoeken laten zien dat patiënten in remissie
wel weer specifieke herinneringen kunnen ophalen (bijvoorbeeld Wessel e.a. 2001). Een verklaring
in termen van retrieval induced forgetting staat
dit toe. Onderzoek zou moeten uitwijzen of intrusieve herinneringen – door deze aan te pakken tijdens de behandeling – inderdaad een cruciale rol
spelen.
Het klinische beeld van ptss toont dat patiënten gepreoccupeerd zijn met hun traumatische ervaring en juist niet bezig zijn met het vergeten van herinneringen aan andere gebeurtenissen
(American Psychiatric Association 1994). De traumatische gebeurtenis komt dus voortdurend op in
het bewustzijn en patiënten worden steeds geconfronteerd met de negatieve emoties die daarbij
horen. Dit is in tegenspraak met Williams’ (1996)
veronderstelling dat een overalgemeen geheugen
ontstaat om het hoofd te bieden aan negatieve
emoties. Door overalgemene herinneringen te
verklaren als toevallig bijeffect van voortdurend
opduikende intrusieve herinneringen, hoeft er
niet te worden gespeculeerd over de veronderstelde functionele betekenis van overalgemene herinneringen.
tijdschrift voo r p s y c h i a t r i e 4 7 ( 2 0 0 5 ) 5
Wanneer intrusieve versus overalgemene herinneringen verklaard worden in termen van retrieval induced forgetting, lijken sommige karakteristieken van intrusieve herinneringen te worden
genegeerd. Intrusieve herinneringen zijn namelijk ongewild en ongecontroleerd (American Psychiatric Association 1994) en niet altijd een accurate representatie van de traumatische gebeurtenis: bijvoorbeeld worst-case-scenario-intrusies
(Merckelbach e.a. 1998). De vraag is of deze punten
de alternatieve verklaring ondergraven. De kern
van retrieval induced forgetting is immers dat (intrusieve) herinneringen zó veelvuldig worden opgehaald dat daardoor andere herinneringen slechter worden. Het maakt dus niet uit of intrusieve
herinneringen al dan niet vrijwillig en gecontroleerd opkomen en of ze volledig accuraat zijn, zolang ze maar voortdurend worden opgehaald uit
het geheugen.
Toekomstig onderzoek zal moeten uitwijzen
of intrusieve herinneringen een belangrijke instandhoudende rol spelen bij overalgemeen geheugen. Wanneer dit inderdaad het geval blijkt te
zijn, dan zal de behandeling zich naast de bestaande methoden mede kunnen richten op intrusieve
herinneringen.
literatuur
American Psychiatric Association. (1994). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (4de versie). Washington, dc: American
Psychiatric Press.
Anderson, M.C., Bjork, R.A., & Bjork, E.L. (1994). Remembering can
cause forgetting: retrieval dynamics in long-term memory.
Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition, 20, 1063-1087.
Brewin, C.R. (1998a). Intrusive autobiographical memories in depression and post-traumatic stress disorder. Applied Cognitive Psychology, 12, 359-370.
Brewin, C.R. (1998b). Intrusive memories, depression and ptsd. The
Psychologist, 11, 281-283.
Brewin, C.R., Hunter, E., Carroll, F., e.a. (1996). Intrusive memories in
depression: An index of schema activation? Psychological Medicine, 26, 1271-1276.
Brewin, C.R., Reynolds, M., & Tata, P. (1999). Autobiographical memo-
305
b.j.a. hauer / i . w e s s e l / h . m e r c k e l b a c h
ry processes and the course of depression. Journal of Abnormal
Psychology, 108, 511-517.
Brewin, C.R., Watson, M., McCarthy, S., e.a. (1998). Intrusive memories and depression in cancer patients. Behaviour Research and
Therapy, 36, 1131-1142.
Dalgleish, T., Spinks, H., Yiend, J., e.a. (2001). Autobiographical memory style in seasonal affective disorder and its relationship
to future symptom remission. Journal of Abnormal Psychology,
110, 335-340.
Dalgleish, T., Tchanturia, K., Serpell, L., e.a. (2003). Self-reported parental abuse relates to autobiographical memory styles in patients
with eating disorders. Emotion, 3, 211-222.
Decker, A. de, Hermans, D., Raes, F., e.a. (2003). Autobiographical memory specificity and trauma in inpatient adolescents. Journal
of Clinical Child and Adolescent Psychology, 32, 22-31.
Evans, J., Williams, J.M.G., O’Loughlin, S., e.a. (1992). Autobiographical memory and problem-solving strategies of parasuicide
patients. Psychological Medicine, 22, 399-405.
Goddard, L., Dritschel, B., & Burton, A. (1996). Role of autobiographical
memory in social problem solving and depression. Journal of
Abnormal Psychology, 105, 609-616.
Harvey, A.G., Bryant, R.A., & Dang, S.T. (1998). Autobiographical memory in acute stress disorder. Journal of Consulting and Clinical
Psychology, 66, 500-506.
Henderson, D., Hargreaves, I., Gregory, S., e.a. (2002). Autobiographical memory and emotion in a non-clinical sample of women
with and without a reported history of childhood sexual abuse.
British Journal of Clinical Psychology, 41, 129-141.
Hermans, D., Van den Broeck, K., Belis, G., e.a. (2004). Trauma and
autobiographical memory specificity in depressed inpatients.
Behaviour Research and Therapy, 42, 775-789.
Horowitz, M., Wilner, N., & Alvarez, W. (1979). Impact of Event Scale:
A measure of subjective stress. Psychosomatic Medicine, 41, 209218.
Jones, B., Heard, H., Startup, M., e.a. (1999). Autobiographical memory
and dissociation in borderline personality disorder. Psychological Medicine, 29, 1397-1404.
Kaney, S., Bowen-Jones, K., & Bentall, R.P. (1999). Persecutory delusions and autobiographical memory. British Journal of Clinical
Psychology, 38, 97-102.
Kremers, I.P., Spinhoven, Ph., & van der Does, A.J.W. (2004). Autobiographical memory in depressed and non-depressed patients
with borderline personality disorder. British Journal of Clinical
Psychology, 43, 17-29.
Kuyken, W., & Brewin, C.R. (1995). Autobiographical memory func-
306
tijdschrift v o o r p s y c h i a t r i e 4 7 ( 2 0 0 5 ) 5
tioning in depression and reports of early abuse. Journal of Abnormal Psychology, 104, 585-591.
Mackinger, H.F., Leibetseder, M.F., Kunz-Dorfer, A.A., e.a. (2004). Autobiographical memory predicts the course of depression during detoxification therapy in alcohol dependent men. Journal
of Affective Disorders, 78, 61-65.
Mackinger, H.F., Loschin, G.G., & Leibetseder, M.M. (2000). Prediction
of postnatal affective changes by autobiographical memories.
European Psychologist, 5, 52-61.
Mackinger, H.F., & Svaldi, J.J. (2004). Autobiographical memory predicts cognitive but not somatic change in sleep apnea patients
vulnerable for affective disorder. Journal of Affective Disorders,
81, 17-22.
MacLeod, M. (2002). Retrieval-induced forgetting in eyewitness memory: Forgetting as a consequence of remembering. Applied
Cognitive Psychology, 16, 135-149.
Macrae, C. N., & MacLeod, M.D. (1999). On recollections lost: When
practice makes imperfect. Journal of Personality and Social Psychology, 77, 463-473.
McNally, R.J. (1998). Experimental approaches to cognitive abnormality in posttraumatic stress disorder. Clinical Psychology Review,
18, 971-982.
McNally, R.J., Lasko, N.B., Macklin, M.L., e.a. (1995). Autobiographical
memory disturbance in combat-related posttraumatic stress
disorder. Behaviour Research and Therapy, 33, 619-630.
McNally, R.J., Litz, B.T., Prassas, A., e.a. (1994). Emotional priming of
autobiographical memory in post-traumatic stress disorder.
Cognition and Emotion, 8, 351-367.
Merckelbach, H., Muris, P., Horselenberg, R., e.a. (1998). Traumatic
intrusions as ‘worse case scenario’s’. Behaviour Research and Therapy, 36, 1075-1079.
Minnen, A. van, Wessel, I., Verhaak, C., e.a. (in druk). The role of autobiographical memory specificity in depressive reactions to a
stressful life event: A prospective study. British journal of Clinical
Psychology.
Nolen-Hoeksema, S. (2000). The role of rumination in depressive
disorders and mixed anxiety/depressive symptoms. Journal of
Abnormal Psychology, 109, 504-511.
Peeters, F., Wessel, I., Merckelbach, H., e.a. (2002). Autobiographical
memory specificity and the course of major depressive disorder. Comprehensive Psychiatry, 43, 344-350.
Raes, F., Hermans, D., De Decker, A., e.a. (2003). Autobiographical
memory specificity and affect regulation: An experimental
approach. Emotion, 3, 201-206.
Reynolds, M., & Brewin, C.R. (1999). Intrusive memories in depres-
overalgemene h e r i n n e r i n g e n b i j d e p r e s s i e e n b i j d e p o s t t r a u m a t i s c h e s t r e s s s t o o r n i s
sion and posttraumatic stress disorder. Behaviour Research and
Therapy, 37, 201-215.
Shaw, J.S., Bjork, R.A., & Handal, A. (1995). Retrieval-induced forgetting in an eyewitness-memory paradigm. Psychonomic Bulletin
and Review, 2, 249-253.
Stokes, D.J., Dritschel, B.H., & Bekerian, D.A. (2004). The effect of burn
injury on adolescents autobiographical memory. Behaviour Research and Therapy, 42, 1357-1365.
Vreeswijk, M.F., & De Wilde, E.J. (2004). Autobiographical memory
specificity, psychopathology, depressed mood and the use of
the Autobiographical Memory Test: a meta-analysis. Behaviour
Research and Therapy, 42, 731-743.
Watkins, E., & Teasdale, J.D. (2004). Adaptive and maladaptive selffocus in depression. Journal of Affective Disorders, 82, 1-8.
Watkins, E., & Teasdale, J.D. (2001). Rumination and overgeneral memory in depression: effects of self-focus and analytic thinking.
Journal of Abnormal Psychology, 110, 353-357.
Watkins, E., Teasdale, J.D., & Williams, R.M. (2000). Decentring and
distraction reduce overgeneral autobiographical memory in
depression. Psychological Medicine, 30, 911-920.
Wessel, I., Meeren, M., Peeters, F., e.a. (2001). Correlates of autobiographical memory specificity: the role of depression, anxiety
and childhood trauma. Behaviour Research and Therapy, 39, 409421.
Wessel, I., Merckelbach, H., & Dekkers, T. (2002). Autobiographical
memory specificity, intrusive memory, and general memory
skills in Dutch-Indonesian survivors of the World War II era.
Journal of Traumatic Stress, 15, 227-234.
Wilhelm, S., McNally, R.J., Baer, L., e.a. (1997). Autobiographical memory in obsessive-compulsive disorder. British Journal of Clinical Psychology, 36, 21-31.
Williams, J.M.G. (1996). Depression and the specificity of autobiographical memory. In D.C. Rubin (Red.), Remembering our past:
Studies in autobiographical memory (pp. 244-267). New York, US:
Cambridge University Press.
Williams, J. M.G., & Broadbent, K. (1986). Autobiographical memory in
suicide attempters. Journal of Abnormal Psychology, 95, 144-149.
Williams, J.M.G., & Dritschel, B.H. (1992). Categoric and extended
autobiographical memories. In M.A. Conway, D.C. Rubin, H.
Spinnler & W.A. Wagenaar (Red.), Practical aspects of memory:
Current research and issues (Vol. II, pp. 175-179). Chichester, England: Wiley.
Williams, J.M.G., & Scott, J. (1988). Autobiographical memory in depression. Psychological Medicine, 18, 689-695.
Williams, J.M.G., Teasdale, J.D., Segal, Z.V., e.a. (2000). Mindfulness-
tijdschrift voo r p s y c h i a t r i e 4 7 ( 2 0 0 5 ) 5
based cognitive therapy reduces overgeneral autobiographical memory in formerly depressed patients. Journal of Abnormal
Psychology, 109, 150-155.
Williams, J., Watts, F., MacLeod, C., e.a. (1997). Cognitive psychology and
emotional disorders, second edition. Chichester: Wiley.
auteurs
b.j.a. hauer is psycholoog en als assistent in opleiding
verbonden aan de capaciteitsgroep Experimentele Psychologie
van de Universiteit Maastricht.
h. merckelbach is psycholoog en als hoogleraar verbonden
aan de capaciteitsgroep Experimentele Psychologie van de
Universiteit Maastricht.
i. wessel is psycholoog en als universitair docent werkzaam
bij de basiseenheid Klinische en Ontwikkelingspsychologie
van de Rijksuniversiteit Groningen.
Correspondentieadres: drs. B. Hauer, Faculteit der Psychologie,
Capaciteitsgroep Experimentele Psychologie, Universiteit
Maastricht, Postbus 616, 6200 MD Maastricht. Tel.: (043)
3884024. Fax: (043) 3884196.
E-mail: [email protected].
Geen strijdige belangen meegedeeld.
Het artikel werd voor publicatie geaccepteerd op 20-12-2004.
307
b.j.a. hauer / i . w e s s e l / h . m e r c k e l b a c h
summary
Overgeneral memory in depression and posttraumatic stress disorder: the role of
intrusive memories – B.J.A. Hauer, I. Wessel, H. Merckelbach –
background Overgeneral memory has been the subject of much research since the time
it was discovered more or less by accident. The literature provides several explanations for the
underlying causes of overgeneral memory, linking it to traumatic experiences.
aim To review the literature on overgeneral memory in order to obtain more insight into the
role that traumatic experiences play in the development of overgeneral memory on depression and
posttraumatic stress disorder.
method Relevant literature concerning overgeneral memory and its relation to traumatic
experiences was selected from the databases Psycinfo and PubMed using as key words ‘overgeneral
memory’ and ‘autobiographical memory’ (specificity), in combination with ‘trauma’ or ‘intrusive
memory’.
results Overgeneral memory is a vulnerability factor for the development of depression and is
associated with a poorer prognosis. Traumatic experiences in the past are in themselves insufficient
to generate overgeneral memories. Intrusive memories seem to be the main factor contributing to
the development of overgeneral memory.
conclusion So far, the role played by intrusive memories in the development of overgeneral
memory has not been adequately investigated. More insight into the relation between intrusive
memory and overgeneral memory may lead to adjustments in treatment.
[tijdschrift voor psychiatrie 47(2005)5, 299-308]
key words autobiographical memory, depression, intrusive memory, overgeneral
memory, post-traumatic stress disorder
308
tijdschrift v o o r p s y c h i a t r i e 4 7 ( 2 0 0 5 ) 5