Morele perceptie omtrent huwelijk en echtscheiding bij de

Morele perceptie omtrent huwelijk en echtscheiding bij de
Romeinse elite gedurende de late Republiek en het vroege
Principaat
Hanne Aerts
Masterproef voorgelegd voor het behalen van de graad Master in de Geschiedenis
Promotor: Prof. Dr. Andries Johan Zuiderhoek
Commissarissen: Dr. Lindsey Vandevoorde en Dr. Wim Broekaert
1
Verklaring
De auteur en de promotor(en) geven de toelating deze studie als geheel voor consultatie
beschikbaar te stellen voor persoonlijk gebruik. Elk ander gebruik valt onder de beperkingen
van het auteursrecht, in het bijzonder met betrekking tot de verplichting de bron
uitdrukkelijk te vermelden bij het aanhalen van gegevens uit deze studie.
Het auteursrecht betreffende de gegevens vermeld in deze studie berust bij de auteur en de
promotor(en). Het auteursrecht beperkt zich tot de wijze waarop de auteur de problematiek
van het onderwerp heeft benaderd en neergeschreven. De auteur respecteert daarbij het
oorspronkelijke auteursrecht van de individueel geciteerde studies en eventueel bijhorende
documentatie, zoals tabellen en figuren. De auteur en de promotor(en) zijn niet
verantwoordelijk voor de behandelingen en eventuele doseringen die in deze studie
geciteerd en beschreven zijn.
2
Dankwoord
Alvorens aan te vangen met de thesis en het bronnenonderzoek los te laten op de lezer, is het
opportuun enkele mensen te bedanken die mij het hele jaar hebben bijgestaan:
Allereerst denk ik daarbij aan professor Zuiderhoek, zonder wiens geduld, aanbevelingen en raad ik
hopeloos verloren was gelopen in de wereld van Cicero en de zijnen.
Daarnaast ook mijn familie en vrienden, die ervoor zorgden dat er op tijd en stond ook eens
ontspannen kon worden en die ik uitprobeerde als testpubliek. In het bijzonder denk ik ook aan
Sander en Annelies, voor de morele steun en humoristische noot die ze in het (studenten)leven
brengen.
Mijn vader, om af te wijken van de sociaal aanvaardbare deontologische normen en zijn vijfjarige
dochter te laten kijken naar films als ‘The 300 Spartans’, ‘Ben-Hur’ en ‘Spartacus’, wat een
fantastische eerste kennismaking was met het oude Rome.
De medewerkers van de bibliotheken Latijn, Grieks en geschiedenis, die het beste gezelschap waren
die een student zich kan wensen.
En ten slotte ook mama, zowel voor de financiële sponsering van mijn studies, als de
aanmoedigingen, goede raad en zorgen die zij altijd te berde brengt en bracht.
3
Inhoud
Inleiding ............................................................................................................................................................... 7
Literatuur ........................................................................................................................................................ 9
DEEL I: Huwelijk en echtscheiding als instituut in het klassieke Romeinse recht en in de Romeinse maatschappij
.............................................................................................................................................................................. 10
Bronnen ......................................................................................................................................................... 11
Het huwelijk in Romeins Recht en maatschappij .................................................................................................. 12
De Augusteïsche Huwelijkswetgeving ........................................................................................................... 14
Voor het huwelijk: leeftijd, verloving en toestemming ..................................................................................... 15
Leeftijd .......................................................................................................................................................... 15
Formele procedures en ceremonie ............................................................................................................... 16
Verloving ....................................................................................................................................................... 16
Instemming ................................................................................................................................................... 17
Bruidsschat .................................................................................................................................................... 18
Echtscheiding In de Klassieke periode .................................................................................................................. 19
Echtscheiding en patria potestas .................................................................................................................. 21
Sociale aanvaarding ...................................................................................................................................... 21
Het Sentimenteel Ideaal van de Romeinse Familie ............................................................................................... 22
Poëzie ............................................................................................................................................................ 25
Grafschriften ................................................................................................................................................. 28
Laudatio Turiae ............................................................................................................................................. 31
Tot slot .......................................................................................................................................................... 32
DEEL II: MORELE PERCEPTIE OMTRENT POLITIEKE HUWELIJKEN EN ECHTSCHEIDINGEN IN DE BRONNENANALYSE ............................ 32
Morele perceptie omtrent huwelijk en politiek bij Cicero .................................................................................... 32
Inleiding casestudy: Cicero en Terentia ........................................................................................................ 32
Cicero: een korte biografie ............................................................................................................................ 33
Huwelijk met Terentia en nieuwe perspectieven ......................................................................................... 33
Terentia ......................................................................................................................................................... 34
De brieven: welke periode, voor wie, welke inhoud, doel ............................................................................ 35
Analyse van de brieven die Cicero verstuurde naar Terentia gedurende zijn ballingschap ................................. 36
Tussentijdse conclusie ................................................................................................................................... 42
Terentia: Karakter ......................................................................................................................................... 43
Bona Dea schandaal ...................................................................................................................................... 45
Verder verloop van het huwelijk ................................................................................................................... 46
Plutarchus ..................................................................................................................................................... 47
Conclusie ........................................................................................................................................................... 49
Morele perceptie omtrent huwelijk en politiek bij Livius ..................................................................................... 51
Inleiding ............................................................................................................................................................. 51
4
Livius en Ab Urbe Condita ............................................................................................................................. 51
Bronnen en Structuur Ab Urbe Condita ............................................................................................................ 53
Eerste Decade ............................................................................................................................................... 53
De Derde, Vierde en Vijfde Decade ............................................................................................................... 54
Schrijfstijl Ab Urbe Condita ........................................................................................................................... 55
Ab Urbe Condita: bronnenanalyse (onderzoek naar morele perceptie dat naar voor komt bij politieke
huwelijken en echtscheidingen in Ab Urbe Condita) ............................................................................................ 56
Bevestiging liefdesideaal binnen het huwelijk .................................................................................................. 56
Lucumo en Tanaquil ...................................................................................................................................... 56
De Sabijnse maagden .................................................................................................................................... 57
Horatius en Verginia ...................................................................................................................................... 58
Scipio en de Keltiberiërs ................................................................................................................................ 59
Antiochus ...................................................................................................................................................... 60
De huwelijken van Sophoniba ....................................................................................................................... 61
Ontkenning liefdesideaal binnen het huwelijk .............................................................................................. 62
Algemene Conclusie Ab Urbe Condita................................................................................................................... 64
De Annales en de Historiën: morele perceptie omtrent huwelijk en politiek bij Tacitus ..................................... 65
Inleiding ............................................................................................................................................................. 65
Wie was Tacitus? ........................................................................................................................................... 65
De Historiën .................................................................................................................................................. 67
De Annales .................................................................................................................................................... 68
Bronnen en antecedenten ............................................................................................................................ 69
Taal en Stijl .................................................................................................................................................... 70
Historische integriteit .................................................................................................................................... 71
Bronnenanalyse .................................................................................................................................................... 73
Tiberius .......................................................................................................................................................... 73
Appuleia Varilla ............................................................................................................................................. 75
Lepida en Publius Quirinius ........................................................................................................................... 76
Plautius Silvanus ............................................................................................................................................ 77
Julia, kleindochter van Augustus ................................................................................................................... 78
Nero .............................................................................................................................................................. 78
Historiën ........................................................................................................................................................ 81
Domitianus .................................................................................................................................................... 81
Titus Vinius .................................................................................................................................................... 82
Cartimandua.................................................................................................................................................. 82
Positieve representaties van huwelijk en gezin ............................................................................................ 83
Conclusie ............................................................................................................................................................... 85
Morele perceptie omtrent huwelijk en politiek bij Plutarchus ............................................................................. 85
5
Inleiding ............................................................................................................................................................. 85
Familie en gezin Plutarchus ............................................................................................................................... 87
Werken .............................................................................................................................................................. 88
Moralia .......................................................................................................................................................... 88
Parallelle Levens ............................................................................................................................................ 89
Plutarchus als auteur in het genre van de antieke biografie ............................................................................ 90
Taal .................................................................................................................................................................... 91
Bronnen ............................................................................................................................................................. 92
Bronnenonderzoek................................................................................................................................................ 93
Caesar ............................................................................................................................................................ 93
Pompeius....................................................................................................................................................... 96
Crassus .......................................................................................................................................................... 99
Brutus ............................................................................................................................................................ 99
Marcus Antonius ......................................................................................................................................... 101
Kleopatra ..................................................................................................................................................... 102
Sulla ............................................................................................................................................................. 106
Conclusie ......................................................................................................................................................... 108
Morele perceptie omtrent huwelijk en politiek bij Suetonius ............................................................................ 109
Familiale achtergrond Suetonius .................................................................................................................... 109
Werken: bronnen, stijl, doel ............................................................................................................................... 110
Suetonius als auteur binnen het genre van de antieke biografie ............................................................... 110
De Vita Caesarum ........................................................................................................................................ 111
De Vita Caesarum: de Bronnen ................................................................................................................... 112
Het doelpubliek van Suetonius ................................................................................................................... 113
Bronnenonderzoek.............................................................................................................................................. 114
Caesar .......................................................................................................................................................... 114
Augustus ...................................................................................................................................................... 116
Julia, kleindochter van Augustus ................................................................................................................. 119
Tiberius ........................................................................................................................................................ 120
Gaius Caligula .............................................................................................................................................. 122
Claudius ....................................................................................................................................................... 126
Nero ............................................................................................................................................................ 128
Conclusie ............................................................................................................................................................. 129
ALGEMENE CONCLUSIE.............................................................................................................................................. 130
Bibliografie .......................................................................................................................................................... 133
Literatuur .................................................................................................................................................... 133
Website ....................................................................................................................................................... 136
Antieke bronnen- Rechtsbronnen ............................................................................................................... 136
6
CIL ................................................................................................................................................................ 137
Antieke bronnen- Literaire bronnen ........................................................................................................... 137
Bijlagen ................................................................................................................................................................ 139
Bijlage 1 ............................................................................................................................................................... 139
Bijlage 2 ............................................................................................................................................................... 140
Inleiding
Wanneer men heden ten dage in onze moderne Westerse maatschappij het huwelijk als
gespreksonderwerp aansnijdt, is de kans groot dat dit instituut met gemengde gevoelens wordt
ervaren. Niet iedereen ziet het huwelijk immers als de enige mogelijke manier om samen te leven
met de partner van wie ze houden. Wanneer een koppel wel in het huwelijk treedt, gaat men er
doorgaans logischerwijze van uit dat dit uit liefde gebeurt, zonder een daaraan gekoppelde politieke
of familiale strategie. In het Rome van de late Republiek en het vroege Principaat – de tijdsperiode
die deze thesis zal behandelen- was het daarentegen bij de elite geen vereiste dat de
huwelijkspartners genegenheid voor elkaar voelden. Nobele families trachtten zoon of dochter te
koppelen aan een huwelijkspartner die het prestige van de familie geen oneer zou doen, of die op
politiek vlak een interessante tactiek bleek te zijn in het verwerven naar meer macht. De
huwelijkspolitiek was een courante praktijk bij de elite van de Romeinse maatschappij.
Het onderzoek naar de Romeinse familie, en in het bijzonder het huwelijk en de mogelijkheid tot
echtscheiding, werd reeds uitgebreid behandeld door een aantal historici en classici. Susan Treggiari,
Suzanne Dixon, Keith Bradley en Beryl Rawson zijn slechts een paar autoriteiten die zich de laatste
jaren bezighielden met de studie rond de Romeinse sociaal-familiale geschiedenis. Dankzij rechts- en
literaire bronnen beschikken historici over een vrij genuanceerd beeld omtrent de totstandkoming
7
van het huwelijk en echtscheiding, wat in se een informele aangelegenheid betrof in de Romeinse
maatschappij.
Hoe een huwelijk en een echtscheiding werden gepercipieerd door de Romeinen betreft een heel
andere invalshoek op de sociale geschiedenis; bij het aangaan van een huwelijk speelden bij de elite
voornamelijk politieke motieven, de perceptie errond moet dus ook in dat licht worden onderzocht
en bekritiseerd. Suzanne Dixon spreekt in haar onderzoek van het bestaan van een ‘sentimenteel
ideaal’ van de Romeinse familie, waarbij men het huwelijk als een romantisch idee ervoer. Zo stelt ze
dat het mogelijk is om, zeker vanaf de late Republiek, een sentimenteel ideaal te onderscheiden dat
kan vergeleken worden met ons eigen culturele ideaal.1 Affectie binnen het huwelijk, alsook de
appreciatie van jonge kinderen behoorden onder andere tot dit ideaal, dat naar voor komt in
Romeinse grafschriften, poëzie, literatuur.. (uiteraard plaatst Dixon ook onderbouwde nuancering bij
de vergelijking met ons eigen culturele ideaal en erkent zij de spanning die bestond tussen dit
geromantiseerde idee en de werkelijkheid).2
Een interessant uitgangspunt is dan ook de perceptie rond het aangaan van politieke huwelijken bij
de elite, en de echtscheidingen die er een gevolg van waren. Dixon steunt voor haar these
voornamelijk op bronnen als grafschriften, poëzie en brieven, maar voert geen diepgaand onderzoek
naar grote geschiedeniswerken van antieke auteurs. Zeker, voorbeelden van gelukkige huwelijken in
de klassieke historiografie zijn wel degelijk te vinden, maar wegen deze passages op tegen de
algemene teneur bij de klassieke auteurs omtrent huwelijks- en gezinsbeleving ?
De onderzoeksvragen die centraal staan in deze thesis kan men als volgt formuleren: Kan men bij de
klassieke auteurs het bestaan zien van een sentimenteel huwelijksideaal? En vindt men een morele
veroordeling (of op zijn minst een moreel oordeel) terug dat past binnen het Romeinse familie-ideaal?
Indien dit het geval is, moet ook worden nagegaan of dat moreel oordeel op zijn beurt moet worden
bekeken in het licht van de politieke situatie waarin de auteur zich bevond. Wanneer er geen (of
weinig) vermelding blijkt van het huwelijkse ideaal, vormt dit ook een interessant gegeven om de
eventuele dichotomie tussen romantiek en realiteit te onderzoeken. De focus blijft echter liggen op
de perceptie die de antieke auteurs zelf weergeven, in hoeverre dit strookt met de realiteit kan nooit
met 100% zekerheid worden achterhaald.
De opbouw van de thesis kan grofweg worden ingedeeld in twee delen: in het eerste deel zal het
wettelijke kader worden behandeld. Er zal dieper worden ingegaan op specifieke rechtsbronnen en
de organisatie van huwelijk, echtscheiding en verloving zal met alle gebruiken en gewoonten aan bod
komen, om de lezer aldus de nodige achtergrondinformatie te bieden over wat het Romeinse
huwelijk precies inhield, hoe het tot stand kwam en hoe het beëindigd kon worden. Nog in deel I zal
het bestaan van een sentimentele ideaal worden besproken, alsook de bronnen die moderne
historici hebben gebruikt voor hun onderzoek hieromtrent, waarbij een grote focus ligt op het
onderzoek naar grafschriften en grafreden. Ook voorbeelden van poëtische liefdesuitingen binnen
het huwelijk komen hierbij aan bod. De bronnen die in dit deel worden besproken slaan zowel op de
klasse van het gewone volk als de elite, daar de grafepigrafie betrekking heeft op de brede lagen van
de bevolking en de poëzie geschreven werd door en voor de elite. Het sentimenteel ideaal lijkt zich
volgens haar zodoende boven de klassen uit te manifesteren.
Deel II bestaat uit het eigen bronnenonderzoek en de vraag naar de morele perceptie omtrent
huwelijkspolitiek binnen de elite. Concreet komen de volgende werken aan bod: persoonlijke brieven
1
2
8
S. Dixon in: Marriage, divorce, and children in ancient Rome. P 99
Ibidem
die Cicero aan zijn vrouw Terentia stuurde gedurende zijn ballingschap, de Ab Urbe Condita van Livius,
de Annales en Historiae van Tacitus, de Parallelle Levens van Plutarchus en De Vita Caesarum van
Suetonius. Deze auteurs schrijven voornamelijk over het leven van beroemde en nobele personen en
de perceptie rond huwelijk en politiek behelst logischerwijze de elitaire klasse van Rome. De eerste
casus die aan bod komt zijn de brieven van Cicero, die tijdens de laatste jaren van de Romeinse
Republiek leefde 106 v.C.- 43 v.C.), de laatste keizer die zal worden besproken is Domitianus ( 51 -96
n.C.). De focus van het onderzoek speelt zich dus grotendeels af gedurende de laatste jaren van de
Republiek en de eerste eeuw van het Principaat. De meest relevante passages uit de werken omtrent
de beleving van het huwelijk (en/of een echtscheiding) van de personages worden geanalyseerd en
uitgediept op zoek naar een morele perceptie vanwege de auteur.
De bronnen die zullen worden geanalyseerd op hun morele perceptie omtrent huwelijkspolitiek
beslaan verschillende vormen: de correspondentie van Cicero naar zijn vrouw tijdens zijn
ballingschap zijn persoonlijke brieven, de werken van Livius en Tacitus plaatst men onder de antieke
historiografie en Plutarchus en Suetonius representeren dan weer de antieke biografie. Omwille van
deze verschillende vormen zullen de werken telkens besproken worden in correlatie tot de specifieke
genrekenmerken. Zo zien we bij de biografieën een grotere nadruk op de persoonlijkheden en
innerlijke motivaties van de personages, en een mindere aandacht voor de grote tendensen en
historische causaliteit dan bij de antieke historiografie.
Daarnaast is het ook belangrijk achtergrondinformatie over de auteurs zelf weer te geven, alsook hun
persoonlijke stijl en (literaire) voorkeuren. In de discoursanalyse worden sociale observaties dus
gekoppeld aan politieke en economische connotaties. Bij Tacitus is het bijvoorbeeld belangrijk te
weten dat hij zijn werk schreef vanuit een negatievere perceptie omtrent het keizerlijke
bestuurssysteem, de excessen die we terugvinden in zijn werk dienen bijgevolg aan zijn eigen
persoonlijke ervaring te worden gelinkt. Ook de ethische doeleinden van de antieke auteurs speelt
een rol bij de representatie van bepaalde scènes: ze wensten hun lezerspubliek voorbeelden aan te
reiken van voorbeeldgedrag, of gedrag dat absoluut diende te worden vermeden. Deze teleologische
motieven konden ook hun rol spelen bij de morele perceptie omtrent het huwelijk.
Wanneer er sprake is van een uitermate negatieve weergave van immoreel gedrag binnen het
huwelijk, heeft dit ook politieke resonanties: de zwakte of perversiteit van individuen, hun gebrek
aan zelfcontrole, was de oorzaak van ongewenste gebeurtenissen. Problemen konden enkel worden
opgelost wanneer individuen deugdelijke waarden omarmden. Dit discours van moraliteit was diep
doordrongen in de machtsstructuren in Rome, en de seksuele excessen van hooggeplaatste elitaire
personen in de antieke geschiedschrijving, moet dus ook vanuit dit licht worden bekeken3. Wanneer
Suetonius de uitspattingen van Tiberius omschrijft, is dit een resonantie van zijn bewind, dat door
hem als negatief wordt gepercipieerd.
Ten slotte volgt de finale conclusie die de bevindingen uit het eigen onderzoek zal koppelen aan de
these van Suzanne Dixon, haar eigen bronnenonderzoek, en hoe deze twee tot elkaar in verhouding
staan.
Literatuur
Zoals hierboven reeds vermeld, werd het pad naar deze thesis geëffend door historici voor mij, die
onderzoek hebben verricht naar de sociale antieke geschiedenis, en het huwelijk in het bijzonder.
Het is dan ook niet meer dan gepast dat de belangrijkste namen hier worden vermeld, met een korte
uitleg bij hun belangrijkste werken die bij dit onderzoek werden geraadpleegd.
3
9
Edwards (C.). The Politics of Immorality in Ancient Rome. p 4
Als allereerste moet Susan Treggiari worden vermeld, die vanaf de jaren ’70 wetenschappelijk
onderzoek heeft gepubliceerd omtrent de Romeinse vrouw. Haar werk ‘Terentia, Tullia and Publilia :
the women of Cicero’s family’ was het primaire werk dat werd geraadpleegd voor de studie rond de
verhouding tussen Cicero en Terentia gedurende zijn ballingschap. Dankzij Treggiari konden Cicero’s
brieven op een juiste manier worden geïnterpreteerd, met de nodige context en
achtergrondinformatie. Haar werk maakt daarnaast gewag van een korte geschiedenis van het
huwelijk en de plaats van de Romeinse vrouw binnen dat instituut: haar rol als echtgenote en
moeder, en de sociale implicaties die hieraan waren verbonden. De rol die Treggiari heeft gespeeld
op het vlak van antieke gendergeschiedenis valt niet te onderschatten.
Van groot belang was ook het onderzoek van Keith R. Bradley, in het bijzonder zijn werk ‘Discovering
the Roman family : studies in Roman social history’ geeft een duidelijk en helder overzicht van
verschillende aspecten van de Romeinse familie en haar plaats in de maatschappij. Bradley’s werk
maakt ook gewag van een studie van het familieleven van Cicero, en was bijgevolg een hulp bij de
interpretatie van de brieven van de redenaar.
Beryl Rawson’s ‘Marriage, divorce, and children in ancient Rome’ biedt dan weer een meer
extensieve kijk op echtscheiding in de Romeinse maatschappij en koppelt in zijn werk de inzichten
van verschillende academische autoriteiten op het vlak van antieke familiegeschiedenis: Dixon,
Treggiari, Rawson, Corbier, Eyben, Saller en Weaver.
Het bronnenboek van Judith Evans Grubbs ten slotte, ‘Women and the law in the Roman Empire : a
sourcebook on marriage, divorce and widowhood’ was van uitermate belang bij het eerste deel rond
de wettelijke kadering van het huwelijk en echtscheiding en de bijhorende rechtsbronnen die men
kan vinden bij de belangrijkste Romeinse juristen.
Bij het verwerken van de bronnen zelf en de koppeling naar de genrekenmerken van de specifieke
vorm geschiedschrijving zijn onder meer ‘The Cambridge Companion to the Roman Historians’ en
‘The Art of Biography’ van Tomas Hägg’ van uitermate belang gebleken. Dankzij deze werken werden
de bevindingen in hun historiografische context geplaatst.
Hopelijk kan mijn eigen thesis bijdragen aan het verdere historische onderzoek en een aanvulling zijn
op Suzanne Dixon en haar onderzoek rond de sentimentele huwelijksbeleving bij de Romeinen. Dit
bronnenonderzoek zoekt immers niet gericht op het bestaan van dat sentimentele ideaal, maar gaat
daarentegen na wat de morele perceptie is rond huwelijkspolitiek bij vijf grote antieke auteurs.
DEEL I: Huwelijk en echtscheiding als instituut in het klassieke
Romeinse recht en in de Romeinse maatschappij
Marriage is the joining of male and female and a partnership for all of life, a sharing of divine and
human law4.
Deze omschrijving van het huwelijk door de Romeinse jurist Modestinus (infra) wordt door historici
en classici vaak aangehaald in het onderzoek naar de geschiedenis rond huwelijk in de Romeinse
periode. Zij vat twee belangrijke aspecten van het Romeinse huwelijk kort samen: het is zowel een
goddelijke band, als een onderdeel van het menselijke rechtssysteem (evenals in onze huidige
4
Dig. 23. 2. 1. (Vert : Grubbs, Women and the Law in the Roman Empire)
10
Westerse huwelijkstraditie). In dit hoofdstuk zal worden ingegaan op twee belangrijke instituten van
de Romeinse maatschappij: het huwelijk en de echtscheiding. Hiervoor zullen allereerst de bronnen
worden besproken waaruit hedendaagse historici hun informatie halen; daarnaast wordt besproken
op welke wijze men in het huwelijk kon treden (of uit de echt scheiden), welke gevolgen dit had voor
de status van de voormalige echtelieden, zowel legaal als sociaal en welke praktische consequenties
hieraan gekoppeld waren.
In het tweede deel van dit hoofdstuk zal het affectieve aspect van het huwelijk aan bod komen, en de
these rond het bestaan van een sentimenteel maritaal ideaal. Bij dit ideaal speelt het onderzoek van
Suzanne Dixon een belangrijke rol; haar bevindingen, alsook andere bronnen, zullen in de diepte
verder worden besproken. Het doel van dit hoofdstuk is dan ook voldoende context aan de lezer te
bieden, zodat deze een breder begrip krijgt rond huwelijk, echtscheiding en de sociale beleving
errond gedurende de late Romeinse Republiek en het vroege Principaat .
Bronnen
De belangrijkste bron voor onze kennis van het klassiek Romeins recht zijn de Digesten van
Justinianus, bestaande uit 50 boeken die selecties in zich dragen van commentaren van de meest
invloedrijke juristen. De Digesten werden samengesteld onder keizer Justinianus (die heerste van het
jaar 527 tot 565), later dus dan de tijd waarin de juristen die in het werk voorkomen leefden en
werkten. Justinianus had opdracht gegeven tot het uitpluizen van duizenden teksten omtrent
klassiek recht om zo de essentie ervan te distilleren in een werk van beknoptere omvang. Enkel wat
nog relevant was op het moment van de samenstelling, werd opgenomen in de Digesten.5 Het
privaatrecht- waartoe ook het familierecht behoorde- was in de Republiek juristenrecht: het werd
niet door een wetgever opgelegd, maar hoofdzakelijk door de rechtsgeleerden ontwikkeld. Het
Romeinse recht was op twee niveaus een precedentenrecht: men hield zich binnen een bepaalde
jurisdictie aan eerdere gelijkaardige uitspraken, maar men hield zich ook aan precedenten in de
rechtsleer, aan de uitspraken van beroemde juristen. Uit de Republiek zijn echter weinig geschriften
van juristen overgeleverd6.
In het Principaat konden juristen, in tegenstelling tot de keizer en de senaat, geen nieuw recht
creëren, maar interpreteerden zij daarentegen de bestaande wetten. De meest invloedrijke jurist in
de Digesten was Ulpianus, afkomstig uit Phoenicië (Syrië), die in de vroege derde eeuw schreef.
Andere belangrijke juristen waren Modestinus en Paulus, die beiden ook in de derde eeuw werkten,
en Julianus, die onder keizer Hadrianus in de vroege tweede eeuw schreef. Er bestaan, naast de
Digesten, nog andere Romeinse bronnen omtrent klassiek recht. De belangrijkste om hierbij te
vernoemen zijn de Instituten van Gaius, een handboek daterend uit de tweede eeuw n.C., dat ons
quasi-volledig werd overgeleverd. De instituten van Gaius zijn bijzonder interessant aangezien zij ons
informatie bezorgen omtrent gebruiken die tegen de tijd van Justinianus niet meer voorkwamen.
Daarnaast zijn er ook nog andere handboeken overgeleverd omtrent klassiek recht in de derde eeuw
n.C. (vb. de Regulae Ulpiani, of de Sententiae Pauli), die evenwel later (vroeg in de vierde eeuw n.C.)
werden geschreven dan de respectievelijke tijd van Ulpianus en Paulus. Nog in de vierde eeuw
werden de zogenaamde Fragmenta Vaticana samengesteld, die wat fragmenten van juridische
commentaren bevatten, alsook enige keizerlijke rescripten.7
Naast de Digesten was Justinianus ook verantwoordelijk voor het tot stand brengen van een andere
belangrijke rechtsbron van Romeins privaatrecht van de tweede en derde eeuw n.C.; nl. de Codex
5
Grubbs (J.E.). Women and the Law in the Roman Empire. P 1
Waelkens (L.). Civium Causa: Handboek Romeins Recht. P 51
7
Grubbs (J.E.). Women and the Law in the Roman Empire. P 2- 3
6
11
Justinianus. Waar de Digesten commentaren van juristen bevat, is de Codex een verzameling van
keizerlijke verordeningen vanaf Hadrianus tot Justinianus, onder wiens toezicht het werk tot stand
kwam. De keizerlijke verordeningen in kwestie kwamen meestal in de vorm van algemene wetten,
maar ook edicten of brieven gericht aan een individuele persoon of gemeenschap of betreffende een
specifieke zaak konden bedoeld zijn voor algemene publicatie en implementatie doorheen het hele
Rijk. De wetgeving van de keizers uit de tweede en derde eeuw, kwam meestal in de vorm van
rescripta; antwoorden die die de keizer gaf op een individuele vraag omtrent informatie of bijstand
bij bepaalde legale kwesties. Net als de Digesten is de Codex Justinianus onderverdeeld in boeken
(hoewel er maar twaalf boeken van de Codex bestaan), en titels en nummers binnen de boeken zelf.8
Het huwelijk in Romeins Recht en maatschappij
Net zoals in elke andere maatschappij verbond het huwelijk niet alleen twee individuen, maar ook
twee families; het instituut was zodus belangrijk voor de familiale relaties en één van de meest
fundamentele instituties in de Romeinse maatschappij. Het Romeinse huwelijk, of Matrimonium, was
volgens Treggiari een instituut dat draaide rond de mater, of moeder. De idee erachter was dat een
man een vrouw trouwde, zodat hij via haar legitieme nakomelingen kon bekomen. De status van een
vrouw werd dan ook, meer dan een man, beoordeeld aan de hand van haar maritale status9. Een
ideale echtgenote droeg de volgende kwaliteiten in zich: ze was aantrekkelijk, zedig, toegewijd aan
haar echtgenoot, een goede moeder, devoot, bescheiden, gebonden aan haar huis en ijverig10.Een
man diende, naast echtgenoot, ook de rol van pater familias op zich te nemen; bewaker van het
nalatenschap van de familie, de reputatie, het patrimonium, de graven.. De pater familias zag erop
toe dat de familie voldoende kansen kreeg om zich te ontwikkelen in een maatschappij die geen
sociale zekerheden bood11. Huwelijken tussen bloedverwanten in rechte lijn (vb. tussen een vader en
dochter, of een grootvader en kleindochter) waren verboden, zelfs wanneer het een verwantschap
door adoptie betrof. Broers en zussen konden eveneens geen huwelijk aangaan met elkaar, tenzij het
een adoptieve band betrof en één van de twee reeds geëmancipeerd werd12 13.
De meeste informatie omtrent Romeinse huwelijken stamt uit de late Republiek, wanneer de
maritale band vaak een politiek middel was voor een hypercompetitieve elite om meer macht te
bekomen of het bestaand familiebelang te consolideren. Ook op minder hoge niveaus waren
huwelijken in zekere mate politiek of praktisch gekleurd14: alleen uit een legaal huwelijk ( iustum
matrimonium of iustae nuptiae) konden legitieme kinderen (erfgenaam van hun vader) geboren
worden. Zo was het dan ook belangrijk om de lijn te bepalen tussen wat wel en geen legitiem
huwelijk betrof. De Romeinen beschouwden het huwelijk als een partnerschap, met als primaire doel
het voortbrengen van legitieme afstammelingen, aan wie het familiebezit, status en kwaliteiten
konden worden doorgegeven. Huwelijk en procreatie was niet alleen nuttig op sociaal vlak, de raison
8
Ibidem p 4
Treggiari (S.). Roman Marriage: Iusti Coniuges from the Time of Cicero to the Time of Ulpian. P 5
10
Harlow (M.), Laurence (R.). Growing up and Growing Old in Ancient Rome.. P 79
11
Centlivres Challet (C-E.). Like Man, Like Woman: Roman Women, Gender Qualities and Conjugal
Relationships at the Turn of the First Century. P 30
12
Bij emancipatie werd de band met de gens (familie) symbolisch verbroken en stond de persoon in kwestie
niet langer onder de patria potestas (Waelkens (L.) Civium Causa: Handboek Romeins Recht. P143)
13
Treggiari (S.). Roman Marriage: Iusti Coniuges from the Time of Cicero to the Time of Ulpian. P 38
14
Grubbs (J.E.). Law and Family in Late Antiquity. P 140
9
12
d’être van het huwelijk zoals Keith Bradley het uitdrukt15, ze waren bovendien in overeenstemming
met de natuurwet16:
Ulpianus: Natural law (ius naturale) is that which nature has taught all animals: for that law is not
unique to the human race, but to all animals which arise on the earth or in the sea; and also common
to the birds. From this follows the joining of male and female, which we call marriage, from this
follows the procreation of children, and their upbringing: for indeed we see also the other animals,
even the wild beasts, are thought to have experience of that law17.
Callistratus: In addition, nature also teaches us that dutiful parents, who take wives with the intention
and desire of procreating children, hold by the name of ‘children’ all who descend from us: for we are
not able to call our grandchildren by a sweeter name than ‘children.’ For this reason indeed we
conceive and bring up sons and daughters, so that from the offspring of our male or female (children)
we may leave for ourselves a lasting memorial for all time.18
Legitimate marriage (iustum matrimonium) occurs, if the right to marry (conubium) exists between
those who are contracting marriage, and the male is as mature as the female is capable (sc., of
intercourse), and they both consent, if they are legally independent, of their parents also consent if
they are in (paternal) power. 3. Conubium is the ability to take a wife by law.19
Bovenstaande rechtsbron (Callistratus) vermeldt specifiek de term ‘conubium’: de capaciteit om op
wettige wijze te kunnen trouwen.20 Wanneer aan de voorwaarden van conubium waren voldaan,
konden een man en vrouw een matrimonium iustum aangaan dat geldig was in het Romeinse recht
en legitieme nakomelingen bekomen. Aan volgende voorwaarden diende volgens Hersch te worden
voldaan: beide huwelijkspartners dienden Romeinse burgers te zijn, oud genoeg om wettig gezien
een huwelijk te kunnen aangaan, en mochten geen dichte bloedverwanten zijn.21 Gardner vermeldt
naast juridische capaciteit en leeftijd echter instemming als cruciaal voor het aangaan van een geldig
huwelijk22. Vanuit het standpunt van een Romeins burger was conubium zowel op sociaal als juridisch
vlak een belangrijke prerogatief bij het aangaan van een huwelijk23.
Samenwonen of seksuele gemeenschap met elkaar betekende niet dat een koppel getrouwd was
volgens de juristen. Omgekeerd gold de afwezigheid van bovengenoemde kenmerken niet als bewijs
voor het niet bestaan van een huwelijk.24
Ulpianus: Sleeping together does not make a marriage, but consent does.25
Ulpianus: Indeed, if a woman and her husband have lived apart for a long time, but kept the honor of
marriage on both sides, which we know sometimes ensues even among consular persons, I think that
gifts (between them) are not valid, just as if the marriage has lasted. For sexual intercourse does not
make a marriage, but the marital frame of mind (affectio maritalis) does.26
15
Bradley (K.). Writing the History of the Roman Family. In: Classical Philology. P 248
Grubbs (J.E.). Women and the Law in the Roman Empire. P 81
17
Dig. 1.1.1.3. (Vert. Grubbs, Law and Family in Late Antiquity)
18
Dig. 50. 16. 220. 3. (Vert. Grubbs, Law and Family in Late Antiquity)
19
Ulp. 5.2. (Vert. Grubbs, Law and Family in Late Antiquity)
20
Hersch (K.K.). The Roman Wedding: Ritual and Meaning in Antiquity. P 19
21
Hersch (K.K.). The Roman Wedding: Ritual and Meaning in Antiquity. P 20
22
Gardner (J.F.). Women in Roman Law & Society. P 31
23
Abrahamsen (L.). Roman Marriage Law and the conflict of Seneca’s ‘Medea’. P 109
24
Grubbs (J.E.). Women and the Law in the Roman Empire. P 82
25
Dig. 50. 17.30 (Vert. Grubbs, Law and Family in Late Antiquity)
26
Dig. 24. 1. 32. 13. (Vert. Grubbs, Law and Family in Late Antiquity)
16
13
Emperor Probus Augustus to Fortunatus: If, with the knowledge of neighbours or others, you had a
wife at home ‘for the sake of producing children’, and a daughter was begotten from this marriage,
though neither marriage tablets nor records pertaining to your daughter’s birth were made,
nevertheless the truth of the marriage and of the daughter begotten (in it) has its own value.27
Emperors Diocletian and Maximian Augusti and the Caesars to Onesimus: Documents that were made
without marriage (taking place) are not suitable for proof of marriage if the truth of the matter is
otherwise. Nor is a marriage that was lawfully contracted without the introduction of documents
invalid, since, even if written documentation has been omitted, other indications of marriage are not
invalid.28
Sommige juristen stelden bovendien dat een huwelijk geldig was voor het Romeins recht wanneer
beide partners de intentie hadden getrouwd te zijn; de zgn. affectio maritalis of mens matrimonii.
Deze ‘huwelijksgevoelens’ lijken vooral als stilzwijgend van aard te worden verondersteld29. Deze
mentale constructie zou volgens Gardner dan ook moeilijk bewezen kunnen worden, zeker wanneer
één van de echtelieden kwam te sterven of weigerde het huwelijk in het openbaar te erkennen.
Andere juristen stelden dat de ‘in domum deducta’, of de verhuis van de vrouw in het huis van haar
echtgenoot, diende plaats te vinden, op die manier werd het huwelijk gepercipieerd vanaf de dag van
haar nieuwe woonst. Een vrouw kon op deze manier niet in afwezigheid trouwen, een man wel.
Cohabitatie was echter op zich geen geldige reden om beschouwd te worden als wettig echtpaar30.
De Augusteïsche Huwelijkswetgeving
In de jaren 18 v.C. en 9 n.C. werden onder het bewind van de eerste keizer Augustus de Lex Julia en
Lex Papia Poppaea geïntroduceerd, die hij zelf beschouwde als zijn ‘morele wetgeving’. De nieuwe
regels beloonden leden van de senatoriële orde die getrouwd waren en kinderen hadden, en straften
het vaak voorkomende celibaat en kinderloosheid af31.Daarnaast diende overspel ingedijkt te worden
en seksuele betrekkingen vóór het huwelijk. Zijn wetgeving hield gedurende honderden jaren stand
(aanpassingen van latere keizers inbegrepen), en had een directe impact op alle Romeinse burgers,
maar in het bijzonder op de elite.32 Cassius Dio (155-235 n.C.) vermeldt het volgende omtrent de
Augusteïsche wetgeving:
Upon the unmarried men and the women without husbands he imposed rather heavy penalties, and
conversely, he set up prizes for marriage and child-bearing. And since there were many more males
than females among the well-born, he permitted those who wished, except for Senators, to take
freedwomen (as wives), ordering that their offspring be legitimate33.
Suetonius vermeldt de onvrede die voortkwam uit de huwelijkswetgeving van Augustus:
He revised existing laws and enacted some new ones, for example, on extravagance, on adultery and
chastity, on bribery, and on the encouragement of marriage among the various classes of citizens.
Having made somewhat more stringent changes in the last of these than in the others, he was unable
to carry it out because of an open revolt against its provisions, until he had abolished or mitigated a
part of the penalties, besides increasing the rewards and allowing a three years’ exemption from the
27
Cod. Just. 5. 4. 9, 276- 282. (Vert. Grubbs, Law and Family in Late Antiquity)
Cod. Just. 5. 4. 13, 292- 305. (Vert. Grubbs, Law and Family in Late Antiquity)
29
Hersch (K.K.). The Roman Wedding: Ritual and Meaning in Antiquity. P 22
30
Gardner (J.F.). Women in Roman Law & Society. P 47
31
Betzig (L.). Roman Monogamy. P 351
32
Grubbs (J.E.). Women and the Law in the Roman Empire: A Sourcebook on Marriage, Divorce and
Widowhood. P 84
33
Dio 54 .16. 1-2. (Vert. Grubbs: Women and the Law in the Roman Empire)
28
14
obligation to marry after the death of a husband or wife. When the knights even then persistently
called for its repeal at a public show, he sent for the children of Germanicus and exhibited them, some
in his own lap and some in their father’s, intimating by his gestures and expression that they should
not refuse to follow that young man’s example. And on finding that the spirit of the law was being
evaded by betrothal with immature girls and by frequent changes of wives, he shortened the duration
of betrothals and set a limit on divorce34.
De laatste zin refereert naar de twee manieren waarop mannen die terughoudend waren om te
trouwen, de intentie van de wet trachtten te ontwijken: ze trouwden bijvoorbeeld met als doel een
nalatenschap te erven, om daarna snel te scheiden, of verloofden zichzelf met meisjes die ver onder
de legale huwelijksleeftijd (12 jaar) zaten. 35 Als oplossing stelde Augustus limieten op de
verlovingsperiode en het aantal echtscheidingen.
De persoonlijke motieven van Augustus voor zijn huwelijkswetgeving, kunnen door historici niet met
100% zekerheid worden vastgesteld, al ziet Betzig de meest logische verklaring in de functie en status
van Augustus zelf: als eerste keizer was het voor hem van belang voorgoed te breken met de
Republiek en zijn praktijken. De officiële drijfveer van Augustus om de wetten in te voeren, was naar
eigen zeggen ‘om te verhinderen dat de elite van Rome uit zou sterven’36.
Voor het huwelijk: leeftijd, verloving en toestemming
Leeftijd
Volgens Corbett werd in de vroegste periode van het Romeinse recht aan de hand van lichamelijke
onderzoeken, bepaald of een meisje al dan niet fysiek klaar was voor een huwelijk. Watson
daarentegen vond geen enkel bewijs van criteria, buiten de vastgelegde leeftijd van 12 jaar tegen het
einde van de Republiek, waarop de puberteit naar alle waarschijnlijkheid kon beginnen en die
daardoor de minimumleeftijd bedroeg voor een meisje om een geldig huwelijk aan te gaan37. Ook
volgens Grubbs moesten meisjes minstens 12 jaar oud zijn om wettig getrouwd te kunnen zijn, maar
konden zij zich al op jongere leeftijd verloven:38
Modestinus: In contracting a betrothal the age of the contracting parties has not been defined as it
has in the case of marriage. Therefore even from the earliest age a betrothal can be made, as long as
it is understood by each party that this is happening, that is, as long as they are not younger than age
seven.39
Hopkins concludeerde uit zijn onderzoek dat puberteit geen universele voorwaarde was bij meisjes
om in het huwelijk te kunnen treden, bewijs hiervoor zag hij in de oordelen van artsen, de bezwaren
van filosofen tegen de Romeinse praktijk om meisjes zo vroeg uit te huwelijken, de onverschilligheid
bij antieke geschiedschrijvers t.o.v. vroege huwelijken, tenzij het huwelijk niet werd geconsumeerd
en uiteindelijk in grafschriften, die een verassend aantal huwelijken vermeldden van meisjes op zeer
34
Suet. Aug. 34. (Vert. J.C Rolfe, Loeb)
Grubbs (J.E.). Women and the Law in the Roman Empire: A Sourcebook on Marriage, Divorce and
Widowhood. P 86
36
Betzig (L.). Roman Monogamy. P 355-356
37
Treggiari (S.). Roman Marriage: Iusti Coniuges from the Time of Cicero to the Time of Ulpian. P 39
38
Grubbs (J.E.). Women and the Law in the Roman Empire: A Sourcebook on Marriage, Divorce and
Widowhood. P 88
39
Dig. 23. 1. 14. (Vert. Grubbs, Law and Family in Late Antiquity)
35
15
jonge leeftijd. Prepuberaal of niet, naar onze hedendaagse standaard, lag de leeftijd van de
gemiddelde bruid in Rome heel laag40:
Pomponius: A girl married when she was less than twelve years old will be a legitimate wife at the
time when she has completed her twelfth year at her husband’s home.41
Richard Saller concludeerde uit zijn onderzoek (op basis van Romeinse grafschriften in het Principaat)
dat de huwelijksleeftijd bij mannen doorgaans hoger lag dan vrouwen. In de praktijk zag Saller de
eerste mannen trouwen in de late tienerjaren, betrekkelijk later dus dan de eerste huwelijken voor
meisjes42. Hopkins stelt dat er aanwijzingen zijn om aan te nemen dat de elite doorgaans vroeger
trouwde dan de lagere klassen (een Italiaanse boerendochter zou zo gemiddeld op 13 à 14 jaar in het
huwelijk treden).43
Formele procedures en ceremonie
Reeds zeer vroeg bestonden in Rome twee soorten huwelijken: de vrouw kon ofwel formeel worden
opgenomen in de familie van haar nieuwe echtgenoot (een huwelijk cum manu), wat betekende dat
zij ondergeschikt was aan de ‘manus’ of ‘hand’ van haar partner (of schoonvader), op soortgelijke
wijze dat zij voorheen ondergeschikt was aan de patria potestas. Enkel wanneer haar echtgenoot
kwam te sterven verkreeg zij volledige handelingsbekwaamheid44. Bij de andere huwelijksvorm (sine
manu) bleef de vrouw onder de macht van haar vader, maar kon zij, bij zijn dood, beschikken over
haar eigen bezittingen, die niet tot het bezit van de echtgenoot behoorden. Het was bovendien
gebruikelijk dat man en vrouw elkaar geen cadeaus overhandigden, wat uiteindelijk in een formele
wet zou vastgelegd worden45. Tegen de laatste eeuw v.C. waren de in manu huwelijken vervangen
door sine manu verbintenissen46.
Huwelijken werden niet gevierd op bepaalde dagen en een bepaalde tijd in het jaar, vanwege
religieuze motieven. Wanneer zij wel werden gevierd bestonden zij, net als de huwelijksfeesten in
onze huidige maatschappij, uit: een viering, een trouwfeest en een processie met muzikanten die de
bruid naar het huis van haar nieuwe echtgenoot escorteerden. Deze festiviteiten waren eerder
ritueel dan juridisch van aard, en deden niets af aan de geldigheid van een huwelijk in het Romeins
recht47.
Verloving
In het geval van een eerste huwelijk voor een jonge vrouw zou de keuze van de echtgenoot en de
arrangementen voor het huwelijk in handen liggen van de ouders. Zij (en dan voornamelijk de vader)
zouden de mogelijkheden onderzoeken van een geschikte echtgenoot en onderhandelingen met de
familie van de mogelijke partner ondernemen. Het werd aangenomen dat de ouders, die meer
ervaring hadden in de wereld en maatschappij, meer capabel waren om deze belangrijke beslissing te
nemen dan de jonge vrouw zelf die, als ze correct was opgevoed, over weinig tot geen kennis van het
40
Hopkins (M.K.). The Age of Roman Girls at Marriage. P 326
Dig. 23. 2. 4. (Vert. Grubbs, Law and Family in Late Antiquity)
42
Saller (R.P.). Patriarchy, property and death in the Roman Family. P 36
43
Hopkins (M.K.). The Age of Roman Girls at Marriage. P 326
44
Opm.: In het Romeinse recht was de vrouw die niet onder de macht van haar pater familias of echtgenoot
stond, aanvankelijk nog niet geheel handelingsbekwaam: ze stond nog onder een voogd. Al in de eerste
eeuwen na Christus echter stelde deze vrouwenvoogdij niet veel meer voor. Op het einde van de derde eeuw
was zij reeds geheel verdwenen. (Heirbaut (D.). Privaatrechtsgeschiedenis van de Romeinen tot het heden. P
191)
45
Dixon (S.). The Marriage Alliance in the Roman Elite. P 354
46
Lelis (A.A.), Percy (W.A.), Verstraete (B.C.). The Age of Marriage in Ancient Rome. P 57
47
Gardner (J.F.). Women in Roman Law & Society. P 44
41
16
andere geslacht zou beschikken. Onder de elite werd het huwelijk doorgaans voorafgegaan door een
periode van verloving (sponsalia) wat twee of meer jaren kon duren. De match was gewoonlijk
geregeld door onderhandeling van de betrokken mannen (vaders van de kinderen en dikwijls ook de
toekomstige bruidegom)48. In de klassieke periode werd de verloving doorgaans bekrachtigd door
een unilaterale belofte vanwege de vader van het meisje; deze belofte droeg ook enige juridische
consequenties met zich mee49:
Florentinus: Betrothal is the proposal and counter-promising of future marriage50.
Ulpianus: Bare consent suffices to constitute betrothal. In fact, it is agreed that an absent person can
be betrothed to an absent person, and this happens every day51.
Ulpianus: In constituting a betrothal it makes little difference whether this is done through oneself
(either face-to-face or through an intermediary or a letter) or through someone else. Most often
matches are arranged with third parties serving as intermediaries52.
Instemming
De voornaamste regel van het Romeinse huwelijksrecht luidde: ‘Consensus facit matrimonium, nec
concubitus’ (het huwelijk komt door consensus tot stand, niet door bijslaap)53.Voor een geldig
huwelijk (en verloving) was het essentieel dat er sprake was van instemming bij alle betrokken
partijen, met name de bruid, de bruidegom en diegenen die patria potestas bezaten over de
toekomstige huwelijkspartners. Afhankelijk van de verschillende familierelaties, konden de regels
omtrent instemming nog aangepast worden. Een vrouw, zelfs wanneer zij nog onder de patria
potestas viel, moest haar toestemming geven met het huwelijk en de verloving, maar ‘toestemming’
werd ruim geïnterpreteerd en de afwezigheid van het actief uiten van bezwaren, kon als
stilzwijgende toestemming worden beschouwd54. Wanneer de echtelieden sui iuris waren, volstond
de eigen instemming met het huwelijk.55 De mogelijkheid tot het afsluiten van een consensueel
huwelijk behoorde dus tot het vrijheidsstatuut56. Treggiari merkt in dit opzicht wel op dat er in de
Romeinse maatschappij weinig begrip bestond wanneer niet werd ingestemd met een huwelijk57.
Paulus: Marriage is not able to occur unless all consent, that is, those who join together and those in
power they are.58
Julian: Betrothal, like marriage, occurs by the consent of those contracting it: and just as in marriage,
it is necessary for a daughter under paternal power to consent to her betrothal.59
Ulpianus: But she who does not fight against her father’s will is understood to consent. Moreover, the
liberty to dissent from her father is only allowed to the daughter if her father chooses for her a
shameful fiancé or one of unworthy habits60.
48
Grubbs (J.E.). Women and the Law in the Roman Empire. P 88
Watson (A.). The Law of Persons in the later Roman Republic. P 11
50
Dig. 23. 1. 1. (Vert. Grubbs, Law and Family in Late Antiquity)
51
Dig. 23. 1. 4. (Vert. Grubbs, Law and Family in Late Antiquity)
52
Dig. 23. 1. 18. (Vert. Grubbs, Law and Family in Late Antiquity)
53
Waelkens (L.). Civium Causa: Handboek Romeins Recht. P 165
54
Grubbs (J.E.). Women and the Law in the Roman Empire. P 89
55
Gardner (J.F.). Women in the Roman Law & Society. P 41
56
Waelkens (L.). Civium Causa: Handboek Romeins Recht. P 165
57
Treggiari (S.). Roman Marriage: Iusti Coniuges from the Time of Cicero to the Time of Ulpian. P 83
58
Dig. 23. 2. 2. (Vert. Grubbs, Law and Family in Late Antiquity)
59
Dig. 23.1. 11. (Vert. Grubbs, Law and Family in Late Antiquity)
60
Dig. 23. 1. 12. (Vert. Grubbs, Law and Family in Late Antiquity)
49
17
Jonge mannen hadden naar alle waarschijnlijkheid meer zeggenschap in hun
huwelijksarrangementen, aangezien zij man én ouder waren. De toestemming was ook van hen
vereist, maar net als bij de bruiden werd deze ruim geïnterpreteerd.61
Paulus: Betrothal is not able to take place in the name of a son under paternal power if he objects.62
Terentius Clemens: A son under paternal power is not forced to take a wife.63
Celsus: If, when his father forces him, he does take as wife a woman whom he would not marry of his
own free will, he has nevertheless contracted marriage, which is not contracted between those who
are unwilling. He appears to have preferred this course64.
In de realiteit stonden zowel de bruid als bruidegom naar alle waarschijnlijkheid onder grote familiale
druk om te trouwen met de partner die de ouders voor hen hadden uitverkoren. Hierbij zal de zoon
zich iets makkelijker hebben kunnen verzetten tegen een ongewenst huwelijk dan een dochter.
Idealiter zou de pater familias verantwoordelijk zijn voor het regelen van een huwelijk tussen zijn
zoon of dochter, en zijn instemming zou dan ook vanzelfsprekend moeten zijn. Wanneer deze pater
familias weg van huis was, of niet in staat was het huwelijk te arrangeren, konden in bepaalde
gevallen de kinderen zelf hun eigen huwelijk regelen. Meestal betrof dit al wat oudere kinderen, die
reeds getrouwd waren geweest, die hulp kregen van hun moeder bij het opzetten van een nieuwe
verloving.65 Een voorbeeld uit de praktijk is het huwelijk tussen Tullia, de dochter van Cicero, en
Dollabella, dat geregeld werd door zijn echtgenote en dochter, terwijl Cicero onwetend omtrent de
verloving, in Cilicië verbleef66.Wanneer de pater familias kwam te sterven voor zijn kinderen
getrouwd waren, vielen zij niet langer onder de patria potestas en hadden zij geen toestemming
meer nodig om een huwelijk aan te gaan. Desondanks bleven in de praktijk de moeder en de
voogden een grote rol spelen bij de huwelijksarrangementen, voornamelijk bij jonge vrouwen. Ook
wanneer de pater familias al lange tijd afwezig was en er geen duidelijkheid bestond of hij nog in
leven was of niet, konden de kinderen zonder zijn toestemming in het huwelijk treden67:
Paulus: If the father is so far away that it is not known where he is or whether he is alive, there is
rightly some doubt about what should be done. And if a three- year period has passed after there has
very clearly been no knowledge of where the father lives or if he survives, his children of either sex are
not prohibited from contracting legal marriage68.
Bruidsschat
Het was de gewoonte bij Romeinse huwelijken voor de bruid om een bruidsschat in het huwelijk te
brengen, wat zowel land als geld als roerend goed kon bedragen. De bruidsschat was evenwel niet
bedoeld als erfenis vanwege haar vader aangezien zij bij zijn dood nog meer kon erven en een pater
familias ook de mogelijkheid had zijn dochter een peculium te schenken (een fonds dat kinderen
onder de patria potestas naar eigen goeddunken konden beheren)69; bijgevolg viel de bruidsschat
over het algemeen bescheiden uit.70Wanneer de bruidsschat bestond uit geld, was het gebruikelijk
61
Grubbs (J.E.). Women and the Law in the Roman Empire. P 89
Dig. 23. 1. 13. (Vert. Grubbs, Law and Family in Late Antiquity)
63
Dig. 23.2.21 (Vert. Grubbs, Law and Family in Late Antiquity)
64
Dig. 23. 2. 22. (Vert. Grubbs, Law and Family in Late Antiquity)
65
Grubbs (J.E.). Women and the Law in the Roman Empire.. P 89
66
Gardner (J.F.). Women in Roman Law & Society. P 41
67
Grubbs (J.E.). Women and the Law in the Roman. P 90-91
68
Dig. 23. 2. 10. (Vert. Grubbs, Law and Family in Late Antiquity)
69
Grubbs (J.E.). Women and the Law in the Roman Empire. P 91
70
Shaw (B.D.), Saller (R.P.). Close-Kin Marriage in Roman Society? P 438
62
18
deze in drie jaarlijkse termijnen uit te betalen.71 De vroegste contemporaine bronnen omtrent de
bruidsschat vinden we bij de schrijvers Plautus en Polybius in de tweede eeuw. De Romeinen zelf
leken er van overtuigd dat het gebruik reeds zo oud was als de stad zelf72. Enkele bronnen in de
Digesten verwijzen naar de bruidsschat als zijnde van groot belang voor de vrouw:
Paulus: It is in the interest of the state that women have their dowries secure, on account of which
they are able to marry73.
Pomponius: An action for a dowry is always and everywhere of special importance; for it is in the
public interest that dowries be preserved undiminished for women, since it is especially necessary that
women have dowries for the purpose of procreating offspring and replenishing the state with
children74.
Echtscheiding In de Klassieke periode
De vroegste bron omtrent Romeinse echtscheiding vinden we terug in de komedies van Plautus (251
- 255 v.C.)75. Al werden er, zoals eerder aangegeven, later nog aanpassingen doorgevoerd aan het
echtscheidingsgebruik: tegen de eerste eeuw v.C. hadden vrouwen in Rome, die niet cum manu
getrouwd waren, het recht om unilateraal van hun echtgenoot te scheiden en uiteindelijk werd dit
recht ook uitgebreid naar vrouwen die getrouwd waren onder manus. 76 Informatie omtrent de
wettelijke voorschriften van een echtscheiding bij een manushuwelijk is echter schaars77. Tegen het
midden van de eerste eeuw v.C. werd een huwelijk sine manu de norm onder de Romeinse bruiden,
met als gevolg dat zij nog onder de volledige macht van hun vader stonden, die hen kon dwingen uit
de echt te scheiden78. Mannen hadden reeds vroeg het recht verkregen unilateraal van hun
echtgenote te scheiden, in het bijzonder in het geval van overspel of ander wangedrag79. Hetzij
unilateraal of met wederzijdse instemming, echtscheiding behoorde tot de normale gang van zaken
in de Romeinse maatschappij, en was tot aan de vierde eeuw n.C. aan weinig restricties onderhevig.
Voorhuwelijkse contracten om niet te scheiden hadden geen juridische validiteit.80
Paulus: Marriage is broken by divorce, death, captivity or another kind of slavery affecting one of the
two partners81.
Wanneer men in Latijnse teksten spreekt over echtscheiding komen daarbij vaak de termen
‘divortium’ en ‘repudium’ aan bod, inhoudelijk is er echter een verschil tussen beiden, daar het
laatste meer toepasselijk blijkt in het geval van het verbreken van een verloving:
Modestinus: It is said that there is ‘divorce’ (divortium) between man and wife, but ‘repudium’ seems
to be sent to a fiancée. This refers not absurdly also to the person of a wife82.
71
Watson (A.).The Law of Persons in the Later Roman Republic. P 64
Evans (J.K.). War, Women and Children in Ancient Rome. P 53
73
Dig. 23. 3. 2 (Vert. Grubbs, Law and Family in Late Antiquity)
74
Dig. 24. 3. 1 (Vert. Grubbs, Law and Family in Late Antiquity)
75
Watson (A.). The Law of Persons in the later Roman Republic. P 48
76
Grubbs (J.E.). Women and the Law in the Roman Empire. P 187
77
Corbett (P.E.). The Roman Law of Marriage. P 222
78
Clark (G.). Roman Women. P 203
79
Treggiari (S.). Divorce Roman Style: How Easy and how Frequent was it? In: Rawson (B.). Marriage, Divorce,
and Children in Ancient Rome. P 31-32
80
Grubbs (J.E.). Women and the Law in the Roman Empire. P 187 188
81
Dig. 24. 2. 1. (Vert. Grubbs, Law and Family in Late Antiquity)
72
19
Hoewel formules omtrent verstoting bekend zijn in juridische en literaire bronnen, was dit niet
essentieel om een geldige echtscheiding te bekomen in de Republiek, noch was een geschreven notie
van echtscheiding nodig. De wetgeving van Augustus stelde dat, om een unilaterale echtscheiding
zijn volle validiteit te laten bekomen, de scheidende partij zijn partner moest verstoten in het bijzijn
van andere getuigen. Deze publieke verstoting was belangrijk, zeker in het geval de man zijn
overspelige vrouw verlaat; een echtgenoot die niet scheidde van een duidelijk overspelige vrouw kon
beschuldigd worden van pooierschap83:
Paulus: No divorce is valid unless seven (male) Roman citizens who have reached puberty have been
summoned, other than the freedman of the person who will be maling the divorce.84
Papinianus: The deified Hadrian relegated for three years a man who had led someone else’s wife to
his own home (in marriage) while she was on a journey and had only then sent a repudium to her
husband85.
Aangezien de toestemming van beide partners een grote rol speelt bij het aangaan van een huwelijk,
volgt hier volgens Treggiari logischerwijze uit dat een echtscheiding moet worden beschouwd als de
intrekking van die toestemming door één van de twee partners, of door allebei86. Deze mentale
ingesteldheid bleek belangrijker te zijn dan de formele procedures die werden gevolgd. Zo bestond
er een bekende woordelijke formule die bij de Romeinse echtscheiding werd uitgesproken87:
Tuas res tibi habeto (‘neem jouw spullen voor jezelf’)
Ook ‘agito’ was een bekende formule in het geval van echtelijke breuk. Deze formules worden
gevonden bij Plautus, Cicero, Martialis en in de Digesten88.Niets wijst er echter op dat deze formule
noodzakelijk was om een geldige echtscheiding volgens het Romeins recht te bewerkstelligen in de
Republiek, noch dat enige andere uitspraak hiervoor essentieel was. 89 Ook het verzenden of
ontvangen van een notie van echtscheiding was niet noodzakelijk, noch werd er officieel gewag
gemaakt in de rechtsdocumenten van een effectieve echtscheiding.90Soms werd er immers een notie
van echtscheiding verstuurd, maar werd de scheiding zelf toch niet doorgezet, omdat beide partijen
er terug van afzagen91:
Papinianus: If the person who gave a notice of divorce to be handed over (to the other spouse) came
to regret it, and the notice of divorce was handed over in ignorance of this change of mind, the
marriage ought to be said to endure- unless, upon learning of the change of mind, the person who
received the notice wanted to dissolve the marriage himself. For in that case the marriage is dissolved
by the person who received the notice.92
Een bilaterale echtscheiding, waarbij beide partners akkoord gaan om uit elkaar te gaan (bona gratia),
lijkt geen zeldzaam fenomeen geweest te zijn. Beide echtelieden plus hun vrienden wisten dan hoe
82
Dig. 50.16.101.1. (Vert. Grubbs, Law and Family in Late Antiquity)
Grubbs (J.E.). Women and the Law in the Roman Empire. P 189
84
Dig. 24. 2. 9. (Vert. Grubbs, Law and Family in Late Antiquity)
85
Dig. 24. 2. 8. (Vert. Grubbs, Law and Family in Late Antiquity)
86
Treggiari (S.). Divorce Roman Style: How Easy and how Frequent was it? In: Rawson (B.). Marriage, Divorce,
and Children in Ancient Rome. P 34
87
Grubbs (J.E.). Women and the Law in the Roman Empire. P 191
88
Corbett (P.E.). The Roman Law of Marriage. P 224
89
Grubbs (J.E.). Women and the Law in the Roman Empire. P 35
90
Ibidem p 37
91
Grubbs (J.E.). Women and the Law in the Roman Empire. P 191
92
Dig. 24. 2. 7. (Vert. Grubbs, Law and Family in Late Antiquity)
83
20
de situatie in elkaar zat, er werden praktische maatregelen genomen, maar er was geen nood aan
een specifieke officiële boodschap of aankondiging93.
Echtscheiding en patria potestas
Er is geen directe juridische bron voor het Romeins recht in de Republiek en de eerste eeuwen van
het Principaat die aangeeft dat de toestemming van de pater familias was vereist bij een
echtscheiding, hoewel men naar analogie met het aangaan van een huwelijk kan aannemen dat dit in
de praktijk wel het geval moet zijn geweest. Voor de meeste mannen zou dit echter geen probleem
vormen, aangezien zij hun vader op dat moment doorgaans reeds waren verloren. Vrouwen, die
gemiddeld zo’n tien jaar vroeger trouwden, maakten meer kans om hun vader nog in leven te zien op
het ogenblik van hun huwelijk en –eventuele- echtscheiding. Een jonge vrouw die onder patria
potestas leefde, zou naar alle waarschijnlijkheid niet kunnen scheiden zonder toestemming van haar
vader. Wanneer zij terugkeert naar het huis van haar ouders had zij immers de zegen van haar vader
nodig, en een vader zou zeker een belang hebben in het feit dat zijn dochters bruidsschat na haar
echtscheiding naar haar (familie) terugkeerde. Eenmaal een vrouw haar juridische onafhankelijkheid
bereikte kon ook zij zonder toestemming een ongelukkig huwelijk verlaten:94
Emperor Gordian to Aper: If, as you assert, the marriage was broken up after a complaint concerning
her husband reported to you by your daughter, nor did she return to him with your consent, the union
is not at all legal, since it is no longer according to the will of the father in whose power she is. And
therefore, as long as your daughter does not regret (her decision to divorce), you will not be
prevented from asking for her dowry back95.
Vaders van hun kant hadden daarentegen tot midden tweede eeuw n.C. het recht hun kinderen
onder patria potestas te dwingen van hun partner te scheiden:96
The deified Pius forbade that a harmonious marriage be broken up by a father, and likewise that a
freedman’s (marriage) be broken up by a patron, or (the marriage of) a son or daughter be broken up
by relatives (parentes), unless by chance there is an investigation, when it ought to be more useful to
delay97.
Sociale aanvaarding
Vanaf het begin van het Romeinse gewoonterecht (vijfde eeuw v.C.) was echtscheiding
maatschappelijk aanvaardbaar in het geval van wangedrag langs de kant van de vrouw. Vervolgens
werd erkend dat een echtgenoot zijn vrouw kon verlaten wanneer zij onvruchtbaar bleek te zijn:
hierbij werd geen schuld aangerekend aan de vrouw en kon zij haar bruidsschat claimen. In de eerste
eeuw n.C., wanneer zowel man als vrouw een echtscheiding konden initiëren, diende geen oorzaak
te worden opgegeven. Desondanks konden in de praktijk, net zoals in onze huidige maatschappij,
koppels discussiëren over bij wie precies de oorzaak lag tot het falen van het huwelijk. Het relatieve
gemak waarmee koppels uit te echt konden scheiden betekende evenwel niet dat er licht omheen
werd gegaan: echtscheiding werd in de Romeinse maatschappij nog altijd als een tegenslag
beschouwd. Het bood een uitweg aan moeilijkheden binnen het huwelijk, maar was geen pasklare
oplossing voor maritale problemen. Een vrouw die uit de echt was gescheiden kon bovendien
93
Treggiari (S.). Divorce Roman Style: How Easy and how Frequent was it? In: Rawson (B.). Marriage, Divorce,
and Children in Ancient Rome. P 37
94
Grubbs (J.E.). Women and the Law in the Roman Empire. P 195
95
Cod. Just. 5. 4. 7, 29 Okt., 240.
96
Grubbs (J.E.). Women and the Law in the Roman Empire. P 196
97
Sent. Pauli V.vi. 15 (Vert. Grubbs, Law and Family in Late Antiquity)
21
moeilijkheden hebben bij het vinden van een nieuwe huwelijkspartner98. Een echtscheiding met
wederzijdse instemming kon in Rome dus, net als elders, als slecht of een mislukking worden
gepercipieerd.99
De belangrijkste sociale consequentie van een echtscheiding voor de vrouw was hoogstwaarschijnlijk
de op zijn minst tijdelijke scheiding met haar kinderen, de echtgenoot verkreeg immers het –naar
onze termen vertaalde- hoederecht. Alleen in het geval van zijn dood konden de kinderen voltijds bij
hun moeder, of de familie van de moeder wonen100.Een ander sociaal aspect dat gekoppeld ging aan
echtscheiding was de familiale druk die soms woog op een huwelijk om deze te ontbinden. Vooral
aan het einde van de Republiek en het begin van het keizerrijk werd er volgens Corbier vaak uit de
echt gescheiden omwille van een familiale verplichting. Bij vrouwen leek de beslissing te worden
gemaakt door haar mannelijke verwanten (vader, broer, oom, stiefvader,..).101
De mogelijkheid tot echtscheiding was één van de factoren die meespeelden bij de hoge graad van
hertrouwen onder de elite in Rome; dit alles had volgens Bradley tot gevolg dat het begrip ‘familie’,
zelfs dichte familie, een ingewikkeld en rekbaar begrip was. Ter ondersteuning van deze hypothese
haalt Bradley ook nog andere bevindingen aan; zoals de gearrangeerde aard van de huwelijken (in
een wereld die gecontroleerd werd door politieke tendensen), het gemak waarmee men uit de echt
kon scheiden, het hoge sterftecijfer en de mogelijkheid van een overlevende partner om opnieuw in
het huwelijk te treden, de mogelijkheid dat de kinderen van één persoon heel wat jaren in leeftijd
konden verschillen, de mogelijkheid dat de kinderen van één persoon tot dezelfde generatie konden
behoren als de kleinkinderen van de persoon in kwestie, de mogelijkheid (of eerder
waarschijnlijkheid) dat tussen man en vrouw een groot leeftijdsverschil lag, het alomtegenwoordige
geloof dat huwelijk en procreatie cultureel opgelegde sociale verplichtingen waren en niet het
resultaat van een individualistische keuze, en het creëren van netwerk van huwelijken, met het oog
op het aangaan van zoveel mogelijk aangetrouwde relaties.102
Bovenstaande bevindingen tonen volgens Bradley aan dat de familie bij de Romeinse elite moet
worden beschouwd als een dynamische entiteit; geen vastgelegd, maar een rekbaar begrip. Vandaar
ook de niet onbegrijpelijke keuze van Romeinen om hun familieleden, net als Cicero vaak doet, aan
te duiden met het multi-interpreteerbare Latijnse begrip, mei103. Curchin wijst ten slotte nog op het
feit dat de frequentie van echtscheiding, ondanks de liberale ingesteldheid van de Romeinse
maatschappij, onder de elite niet hoger lag dan in de moderne maatschappij; onder de lagere klassen
was deze zelfs naar alle waarschijnlijkheid lager104.
Het Sentimenteel Ideaal van de Romeinse Familie
98
Treggiari (S.). Divorce Roman Style: How Easy and how Frequent was it? In: Rawson (B.). Marriage, Divorce,
and Children in Ancient Rome. P 38- 41
99
Corbier (M.). Divorce and Adoption as Roman Familial Strategies. In: Rawson (B.). Marriage, Divorce, and
Children in Ancient Rome. P 50
100
Treggiari (S.). Divorce Roman Style: How Easy and how Frequent was it? In: Rawson (B.). Marriage, Divorce,
and Children in Ancient Rome. P 39
101
Corbier (M.). Divorce and Adoption as Roman Familial Strategies. In: Rawson (B.). Marriage, Divorce, and
Children in Ancient Rome. P 60
102
Bradley (K.R.). Remarriage and the Structure of the Upper-Class Roman Family. In: Rawson (B.). Marriage,
Divorce and Children in Ancient Rome. P 97
103
Ibidem
104
Curchin (L.A.). The Roman Family: Recent Interpretations. P 538
22
‘From the late Republic on, it is possible to discern a sentimental ideal of family life at Rome which
can be compared with our own cultural ideal.105’
Deze zin vat de these van Suzanne Dixon in al haar essentie samen. Dixon ziet namelijk vanaf de late
Republiek de opkomst van een sentimenteel liefdesideaal binnen het Romeinse huwelijk, dat
vergeleken kan worden met ons huidig bewustzijn omtrent maritale affectie106. Dit ideaal werd reeds
in 1978 door Veyne naar voor geschoven als een graduele evolutie van kille maritale relaties
gedurende de Republiek naar een warmere huwelijksband in de loop van het Principaat107. Gevoelig
later dan de tijdsperiode van Dixon dus, die op dat vlak wordt bijgetreden door Manson. Garnsey en
Saller zien dan weer een manifestatie van huwelijkse affectie in de Republiek, maar stellen zich
vragen bij het historisch onderzoek van de ontwikkeling naar dit ideaal 108 . Het bestaan van
sentimentele gevoelens binnen het huwelijk staat in contrast met de vroegere historische opvatting
dat Romeinse echtparen geen liefde voor elkaar voelden, of nauwelijks genegenheid koesterden voor
hun kinderen109. Dixon erkent de spanningen die bestonden tussen realiteit en ideaal, maar focust
zich in haar onderzoek specifiek op de perceptie van het ideaal dat kon doordringen in het
maatschappelijk bewustzijn. Deze perceptie vindt men volgens Dixon vooral in grafschriften, poëzie
en kunst terug110.De oorsprong van dit ideaal plaatst Dixon ten laatste in de late Republiek. Ter
staving van deze datering wijst zij onder meer op de correspondentie tussen Cicero en zijn vrouw
Terentia gedurende Cicero’s ballingschap. Deze correspondentie zal in dit onderzoek nog uitgebreid
aan bod komen in een casestudy. Uit deze correspondentie bleek een nood aan een zeker partneren gezelschap111. Dit ideaal zette zich door in het Principaat; tegen het vroege keizerrijk schrijven
mannen als Seneca, Plutarchus en Plinius de Jongere over liefde binnen het huwelijk112. Zo laat
Cassius Dio in zijn werk Augustus de deugden van het huwelijk bewieroken:
‘Is there anything better than a wife who is discreet, domestic, a good manager and child bearer; a
woman to rejoice you in times of health and look after you in illness, to join you in prosperity and
console you in misfortune; to restrain the very impetuosity of youth and to temper the untimely
harshness of age? And is it not a delight to rear a child who displays the endowments of both parents,
to nurture and educate it, at once a reflection of your own physical and mental character, so that in
its growth another self lives again? Is it not blessed, on departing from life, to leave behind as
successor and heir to your line and fortune one that is your own, produced by you, and to have only
the mortal part of you waste away while you live on in the child113?’
We zien de vrouw nog altijd in haar rol geduwd als middel tot voortplanting, maar de ideale
echtgenote wordt daarnaast een aantal kwaliteiten toegeschreven die de loutere zorg voor kinderen
overstijgt: een bron van vreugde in gezonde tijden en een verzorgende hand in tijden van ziekte; een
105
Dixon (S.). The Sentimental Ideal of the Roman Family. In: Rawson (B.). Marriage, Divorce and Children in
Ancient Rome. P 99
106
Dixon (S.). The Sentimental Ideal of the Roman Family. In: Rawson (B.). Marriage, Divorce and Children in
Ancient Rome. P 99
107
Veyne (p.) la Famille et l’Amour sous le haut-Empire Romain. P 35
108
Garnsey (P.), Saller (R.P.) The Roman Empire: Economy, Society and Culture. P 133 en Manson (M.). The
Emergence of the Small Child in Rome (Third Century BC- First Century AD)
109
Coontz (S.). Historical Perspectives on Family Studies. In: Journal of Marriage and the Family. P 284
110
Dixon (S.). The Sentimental Ideal of the Roman Family. In: Rawson (B.). Marriage, Divorce and Children in
Ancient Rome. P 99
111
Dixon (S.). The Sentimental Ideal of the Roman Family. In: Rawson (B.). Marriage, Divorce and Children in
Ancient Rome. P 105
112
Benabou (M.). Pratique Matrimoniale et représentation philosophique. Le crépuscule des stratégies? P
1261-1263
113
Dio. 56. 3. 3-5. (Vert. Dixon, The Sentimental Ideal of the Roman Family)
23
troost bij moeilijkheden en een verzachtend middel tegen de wreedheid van het voortschrijdende
leven. In poëtische bewoordingen wordt het hebben van legitieme kinderen aangeprezen, die niet
alleen kunnen zorgen voor het nalatenschap, maar ook de eigen dood zin geven omdat men blijft
verder leven in het nageslacht. Deze sentimentele passage overstijgt de puur praktische voordelen
die legitieme kinderen hun ouders bieden op gebied van familiereputatie en erfrecht en speelt in op
de idealistische voorstelling van kind en gezin. Enkele andere concrete voorbeelden uit de poëzie
zullen hieronder aan bod komen.
In het jaar 22 n.C. zorgde een aantal schandalen met vrouwen van provinciegouverneurs voor het
ontstaan van een groot debat in de senaat: dienden de vrouwen wel mee te gaan wanneer hun man
het huis verliet om zijn plicht uit te oefenen? Drusus (de oudere, 38 v.C.- 9 v.C.) was hierdoor zodanig
van slag dat hij wees op het feit dat Augustus zelf Livia altijd met zich meenam op officiële reizen. Bij
Tacitus lezen we het volgende omtrent Drusus114:
He too, had gone to Illyricum and, if it were required, would travel to other countries, but not always
in a happy frame of mind if he were to be separated from his beloved wife, mother of their many
mutual children115.
Raepsaet-Charlier ziet vanaf deze periode een stijging van het aantal vrouwen (eventueel met
kinderen) die hun echtgenoten vergezelden op reis, wat wijst op een voorkeur van de man om het
gezin dichtbij te houden116. Dixon wijst op het feit dat de omstandigheden vredevoller waren onder
het Principaat, maar mannen hun gezin ook nog altijd meenamen naar minder veilige plekken, wat
volgens haar wijst op een verandering in attitude ten opzichte van het familieleven en het gevoel dat
een gouverneur het recht heeft bij vrouw en kind te vertoeven. We kunnen aannemen dat de
perceptie evolueerde naar een wens om zoveel mogelijk tijd door te brengen bij het gezin als
mogelijk was117.
De nadruk op emotionele kwaliteit en een gedeeld geluk in het huwelijk wordt volgens Dixon ook
weergegeven in andere media: enkele voorbeelden die we kunnen aanhalen zijn de perceptie van
Plutarchus omtrent het huwelijk (infra), Musonius, filosoof uit de eerste eeuw n.C., die het
partnerschap van man en vrouw en een gedeelde beleving van voor- en tegenspoed benadrukt,
Tacitus die het huwelijk van zijn schoonouders idealiseert aan het begin van zijn Agricola:
Hinc ad capessendos magistratus in urbem degressus Domitiam Decidianam, splendidis natalibus
ortam, sibi iunxit; idque matrimonium ad maiora nitenti decus ac robur fuit. vixeruntque mira
concordia, per mutuam caritatem et in vicem se anteponendo, nisi quod in bona uxore tanto maior
laus, quanto in mala plus culpae est. (From this field he passed on to the city to take up office; there
also he married Domitia Decidiana, a woman of high lineage. The marriage proved at once a
distinction and a strength to him in his upward path; their life was singularly harmonious, thanks to
mutual affection and putting each other first; though, indeed, a good wife has the greater glory in
proportion as a bad wife is the more to blame.118)
114
Dixon (S.). The Sentimental Ideal of the Roman Family. In: Rawson (B.). Marriage, Divorce and Children in
Ancient Rome. P 100
115
Tac. Ann. 3. 34. (Vert. Perseus, Digital Library)
116
Raepsaet-Charlier (M.-T.). Epouses et familles de magistrats dans les provinces romaines aux deux premiers
siècles de l'empire. P 56-57
117
Dixon (S.). The Sentimental Ideal of the Roman Family. In: Rawson (B.). Marriage, Divorce and Children in
Ancient Rome. P 101
118
Tac. Agricola. 6. 1. (Vert. M. Hutton, Loeb)
24
De term concordia die we in bovenstaande passage kunnen lezen slaat terug op het begrip dat
traditioneel werd toegeschreven aan een civiele harmonie. Deze term verkreeg een brede
toepasselijkheid op verschillende soorten relaties en kon worden toegeschreven om het maritale en
familiale geluk te omschrijven119.
Poëzie
Zoals eerder gesteld kan men in de Romeinse poëzie het bestaan terugvinden van een liefdesideaal
binnen het huwelijk, hieronder volgen dan ook enkele concrete voorbeelden. De extravagante taal
die men volgens Dixon kan terugvinden in de liefdespoëzie werd naar alle waarschijnlijkheid sterk
beïnvloed door de literaire conventies, maar is wel toepasselijk op de manier waarop man en vrouw
tot elkaar konden praten. Dit suggereert dat dit ideaal zich op bewuste wijze manifesteerde in het
dagelijkse leven.120
Ovidius: Tristia
Een eerste voorbeeld van liefdespoëzie binnen het huwelijk komt van de hand van de Romeinse
dichter Ovidius (43 v.C.-18) die, na een conflict met Augustus (inzake een controversieel gedicht en
een onbenoemde ‘error’ langs Ovidius’ kant) in het jaar 8 wordt verbannen naar Tomis. Tomis, aan
de Westkust van de Zwarte Zee, bevond zich aan de uiterste rand van het Romeinse rijk en de
gezondheid van de dichter ging gedurende zijn ballingschap gestaag achteruit, evenals zijn
gemoedstoestand. Tijdens zijn ballingschap bleef hij wel met poëzie bezig, werk dat uitgebracht zou
worden onder de naam Tristia121. Volgende regels handelen over het gemis van zijn echtgenote; in
het gedicht komt zijn vrouw naar voor als de meest belangrijke persoon in zijn gedachtegang, zijn
lijden wordt versterkt door haar afwezigheid:
Lassus in extremis iaceo populisque locisque,
et subit adfecto nunc mihi, quicquid abest.
Omnia cum subeant, uincis tamen omnia, coniunx,
et plus in nostro pectore parte tenes.
Te loquor absentem, te uox mea nominat unam;
nulla uenit sine te nox mihi, nulla dies.
Quin etiam sic me dicunt aliena locutum,
ut foret amenti nomen in ore tuum.
Si iam deficiam, subpressaque lingua palato
uix instillato restituenda mero,
nuntiet huc aliquis dominam uenisse, resurgam,
spesque tui nobis causa uigoris erit.
Ergo ego sum dubius uitae, tu forsitan istic
iucundum nostri nescia tempus agis?
Non agis, adfirmo. Liquet hoc, carissima, nobis,
tempus agi sine me non nisi triste tibi122.
I’m weary lying here among distant peoples, places,
in sickness now thoughts come to me, of what’s not here.
119
Dixon (S.). The Sentimental Ideal of the Roman Family. In: Rawson (B.). Marriage, Divorce and Children in
Ancient Rome. P 107
120
Dixon (S.). The Sentimental Ideal of the Roman Family. In: Rawson (B.). Marriage, Divorce and Children in
Ancient Rome. P 100
121
Green (P.). Ovid in Tomis. P 116-118
122
Ovid. Tristia. III. 3. 6-12
25
Though I think of everything, still you above all, wife,
it’s you who occupy most of my thoughts
Absent, I speak to you: you alone my voice names:
there is no night for me without you, and no day.
They even say when I babbled disjointed things,
your name was on my delirious lips.
If I were failing now, and my tongue stuck to my palate
could barely be revived by a little wine,
let someone say my lady’s come, I’ll rise,
hope of you the reason for my vigour.
So, maybe, while I’m anxious for my life,
do you pass happy hours there forgetting me?
Not you, I know it. Dearest, it’s clear to me
without me you have no hour that isn’t sad123.
Statius: Silvae: Ad Uxorem
In volgend gedicht spoort de poëet Statius uit de eerste eeuw zijn vrouw aan met hem mee te gaan
naar Napels, de stad van zijn geboorte, zodat zij daar beiden zouden kunnen genieten van hun oude
dag124. In het gedicht spreekt hij haar liefdevol aan, en prijst haar echtelijke trouw en capaciteiten als
moeder:
Heu ubi nota fides totque explorata per usus,
qua veteres Latias Graias heroidas aequas? ,
isset ad Iliacas (quid enim deterret amantes?)
Penelope gavisa domos, si passus Vlixes;
questa est Aegiale, questa est Meliboea relinqui,
et quam (quam saevi!) fecerunt maenada planctus.
nec minor his tu nosse fidem vitamque maritis,
dedere. sic certe cineres umbramque priorem
quaeris adhuc, sic exsequias amplexa canori
coniugis ingentes iterasti pectore planctus,
iam mea. nec pietas alia est tibi curaque natae:
sic et mater amas, sic numquam corde recedit,
nata tuo, fixamque animi penetralibus imis
nocte dieque tenes125.
123
Kline (A.S.) www.poetryintranslation.com/PITBR/Latin/OvidTristiaBkThree.htm#anchor_Toc34217033
Vessey (D.W.T.). Statius to His Wife. P 134
125
Statius. Silvae. III. 5. 44-57
124
26
Alas where is your constant loyalty, proven in a host of
Ways, that of the ancient heroines of Greece and Rome?
If Ulysses had allowed, Penelope would have gone gladly
To Troy (what deters a lover?), Aegiale, Diomedes’ wife
Grieved to be left behind, as did Ajax’s mother Meliboea,
And that Laodamia whom savage lamentation maddened.
No less than her you know how to be loyal, and give your
Life for your husband. Thus, you still sought out his ashes,
And his shade; embraced the obsequies, of your tuneful
Spouse, once more raining blows on your breast, though
You were mine. Nor is your love and care for your girl
Any less; such is your maternal affection, your daughter
Is never absent from your heart; day and night, you hold
Her fast in the deepest recess of your spirit126.
Catullus 61
Onderstaand volgt een fragment uit een huwelijkshymne door dichter Catullus (ca. 84 v.C.- 54 v.C.).
Hierbij kan men onder meer zowel een seksuele als liefdevolle aantrekkingskracht van man en vrouw
lezen, een stap verder nog dus dan de lofprijzingen aan het adres van een echtgenote:
quare age, huc aditum ferens,
perge linquere Thespiae
rupis Aonios specus,
nympha quos super irrigat
frigerans Aganippe.
ac domum dominam voca
coniugis cupidam novi,
mentem amore revinciens
…
non tuus levis in mala
deditus vir adultera,
probra turpia persequens,
a tuis teneris volet
secubare papillis,
lenta sed velut adsitas
vitis implicat arbores,
implicabitur in tuum
complexum127.
126
127
27
Kline (A.S.). www.poetryintranslation.com/PITBR/Latin/StatiusSilvaeBkIII.htm#anchor_Toc316636107
Cat. 61. 26-35 en 97-105
So come, suffer yourself to approach,
leave the Aonian cave among
the cliffs of Thespia,
leave the nymph Aganippe
and her cooling stream.
And call the bride to her
new husband’s loving home,
her heart bound fast with love,
…
Your husband’s not fickle,
given to sinful adulteries,
chasing shameful vices,
does not wish to flee from
sleep in your tender breasts,
and as the vines slowly wind
about the trees they claim,
he’ll be wound in your
embrace128.
Grafschriften
Zoals reeds aangegeven steunt de these van het sentimentele huwelijksideaal voor een groot deel op
grafepigrafische bronnen; in dit hoofdstuk zullen dan ook een paar concrete voorbeelden aan bod
komen. Elk overgebleven grafschrift analyseren omtrent liefde en huwelijk zou onbegonnen werk zijn,
er wordt daarom geopteerd voor een diepteanalyse van enkele lofprijzingen die door hun aard en
bewoordingen volledig binnen de romantische voorstelling van liefde binnen het huwelijk passen.
Allereerst is het belangrijk te wijzen op de beperkingen van het onderzoek naar de Romeinse familie
a.d.h.v. de studie van grafschriften: Curchin wijst in zijn onderzoek op het feit dat de meeste
bruikbare grafschriften betrekking hebben op de lagere klassen van de maatschappij, een aanvulling
dus op de literaire bronnen die zich voornamelijk bezighouden met de elitaire klasse. Daarnaast kan
men nooit uit het oog verliezen dat de overgeleverde grafschriften slechts een fractie weergeven van
de gigantische populatie die het Romeinse Rijk uitmaakte. Ook de grootte van de families, of de
precieze rol die de pater familias speelde in het huishouden kan men niet met absolute accuraatheid
uit de grafschriften bepalen. 129 Grafschriften kwamen vaker voor in stedelijke, dan landelijke
omgevingen en elke familie diende een bewuste keuze te maken voor welk familielid een monument
kon worden opgericht, omwille van de kostprijs (een dochter die stierf net voor ze in het huwelijk zou
treden, kon een betere keuze lijken voor een gedenkteken dan een oudere vrouw die niet langer in
128
129
28
Kline (A.S.). www.poetryintranslation.com/PITBR/Latin/Catullus.htm#anchor_Toc531846786
Curchin (L.A.). The Roman Family: Recent Interpretations. P 536
staat was kinderen op de wereld te zetten)130. Daarnaast representeren de bronnen volgens Dennis
slechts één oogpunt, nl. dat van de man: mannen richtten monumenten op en schreven grafschriften
voor hun vrouw, mannen schreven de lofredes en mannen omschreven de emoties van hun
echtgenotes. Dit alles heeft tot gevolg dat het beeld van het huwelijk zoals dat naar voren komt uit
de grafredes, een mannelijke perceptie betreft. Een vrouwelijk standpunt omtrent liefde en huwelijk
is zeer schaars en dient dus indirect uit de Romeinse bronnen te worden geanalyseerd131. Keegan
plaatst echter kritische vraagtekens bij de aanname van een puur mannelijke betrokkenheid bij de
lofredes en grafschriften (zo zouden ook vrouwelijke familieleden van de overledene kunnen
betrokken worden)132, bovendien kunnen moderne historici niet met 100% zekerheid zeggen in
hoeverre er een creatieve vrijheid bestond bij de overlevenden bij het opstellen van de formules op
de gedenktekens133. Het is zodus waarschijnlijk dat de mannelijke familieleden bij een overlijden een
grotere betrokkenheid vertoonden dan de vrouwelijke familieleden, maar dit sluit niet uit dat de
Romeinse vrouw wel degelijk zeggenschap kon hebben gehad bij het opstellen van een grafrede voor
haar overleden echtgenoot.
Toch biedt de studie van de grafschriften een meerwaarde aan het algemeen onderzoek omtrent
familiale geschiedenis, en het liefdessentiment bij het huwelijk in het bijzonder. Zo werd aan de hand
van Shaws en Sallers onderzoek (ze analyseerden zo’n 25.000 grafschriften, waarvan 12.000-13.000
bruikbare data bevatten134) naar grafschriften het beeld bijgesteld van uitgebreide Romeinse families
als de norm naar een zogenaamd kerngezin, waarbij een huishouden bestaat uit een echtpaar en hun
kinderen135. Curchin wijst echter op het onderzoek van Dixon en Martin, waaruit blijkt dat ook
uitgebreide huishoudens nog frequent voorkwamen in de Romeinse maatschappij 136 , maar
Edmondson stelt dat het onderzoek van Saller en Shaw desondanks toch baanbrekend kan worden
genoemd, daar het primaire doel het onderzoek naar de familierelaties betrof, en niet naar de
familiestructuur.137 Een andere bevinding uit de grafschriften betreft de relaties tussen dichte
familieleden: uit onderzoek bleek dit niet vaak voor te komen138. Wel suggereren sommige bronnen
volgens Corbier een huwelijk tussen neef en nicht139.
Treggiari verwijst naar een onuitgegeven onderzoek van Susan Dorken naar coniuges en uxores in de
CIL inscripties van Rome en Noord-Italië. Daaruit blijkt dat, wanneer er naar echtgenotes verwezen
wordt in de inscripties, de combinatie van substantief (coniunx of uxor) + adjectief driemaal meer
voorkomt dan een enkel het substantief. Van de adjectieven en de adjectieve zinnen is bene merens
(‘welverdienstelijke’) het vaakst voorkomende gezegde in de stad Rome, en carissima/carissimus
(‘liefste’) het tweede vaakst voorkomende (en het meest voorkomende gezegde in het Noorden). Bij
onderzoek van 3728 vrouwen die specifiek werden herdacht als coniuges of uxores blijkt dat bene
merens zoals aangegeven het meest frequent was; ook vaak aangevuld met andere adjectieven (zo’n
1305 gevallen). Carissima staat op de tweede plaats ( 576), daarna volgt sanctissima (‘de zeer heilige’,
208 gevallen), optima (‘uitstekende’, 156), dulcissima (‘zeer lieve’, 144), pientissima (‘zeer
plichtsbewust’, 107), incomparabilis (‘onvergelijkbare’, 103), rarissima (‘zeer zeldzame’, 35),
130
Edmondson (J.). The Oxford Handbook of Roman Epigraphy. P 561
Dennis (B.M.). Love: Another Aspect of Roman Marriage. P 10
132
Keegan (P.). Roles for Men and Women in Roman Epigraphic Culture and Beyond. P 59
133
Edmondson (J.). The Oxford Handbook of Roman Epigraphy. P 571
134
Edmondson (J.). The Oxford Handbook of Roman Epigraphy. P 567
135
Shaw (B.D.). Latin Funerary Epigraphy and Family Life in the Later Roman Empire. P 464
136
Curchin (L.A.). The Roman Family: Recent Interpretations. P 537
137
Edmondson (J.). The Oxford Handbook of Roman Epigraphy. P 568
138
Curchin (L.A.). The Roman Family: Recent Interpretations.p538
139
Corbier (M.). Constructing Kinship in Rome. Marriage and Divorce. P 130-132
131
29
castissima (‘zeer kuis’ ,23), fidelissima (‘zeer trouw’, 24), amantissima (‘zeer liefhebbende’ 14)140.
Opvallend genoeg komt amantissima dus in verhouding minder vaak voor, al dragen de andere
adjectieven een liefdevolle connotatie met zich mee. Ook het betrekkelijk weinig voorkomen van
castissima en fidelissima is merkwaardig; aangezien kuisheid en een zedig leven voor Romeinse
vrouwen van uitermate belang was (supra). We kunnen wijzen op het feit dat de formules gewag
maken van superlatieven, die de woorden meer kracht bijzetten. Het overvloedige voorkomen van
carissima zet de these van sentiment bij het huwelijk helemaal kracht bij, en ook bene merens, dat
vaak wordt aangevuld met andere adjectieven, vertelt historici dat tenminste in de literaire cultuur
van de grafschriften een liefdessentiment bestond.
De vergelijkbare lijst van 1241 echtgenoten leest als volgt: bene merens is opnieuw het vaakst
voorkomend (932 gevallen), gevolgd door carissimus (265), optimus (70), pientissimus (46),
dulcissimus (35), sanctissimus (2), castissimus en fidelissimus (1). Daarnaast wordt er nog gewag
gemaakt van een handvol andere adjectieven voor beide geslachten141. De standaardbewoordingen
bij de mannen komen grotendeels overeen met die van hun vrouwelijke tegenhangers, met enkele
kleine verschillen in frequentie (bij mannen wordt meer de nadruk gelegd op hun liefhebbende en
sterke karaktervolle kwaliteiten dan hun kuisheid of trouw). Sommige vrouwen werden geprezen
omwille van hun bedrijvigheid in het huishouden en het vervullen van de plichten van een goede
Romeinse echtgenote142. De echtgenoot van Amymone prijst haar als een ‘gewetensvol, kuis,
gematigd, deugdzaam, huisgebonden’ (pia, pudica, frugi, casta, domiseda), ook het feit dat Claudia
‘het huishouden diende en met wol werkte’ (domum servavit, lanam fecit) werd vermeld op haar
grafschrift uit de tweede eeuw v.C.143
Deze karakteriële beschrijvingen van mannen en vrouwen waren vooral populair in de derde eeuw
n.C.144; Julia Severina uit Wenen aan de Rhône werd uitgebreid geprezen als meest respectabele
echtgenote, de meest liefhebbende vrouw, de meest plichtsbewuste dochter en de liefste ouder
(matrona honestissima, coniux carissima, mater pientissima, parenta dulcissima)145. Bij gelegenheid
wordt ook het gebrek aan conflicten binnen het huwelijk vermeld146: Julius Primitius uit Lyon leefde
met zijn vrouw, Felicia Minna, ‘zonder enig conflict’ gedurende het hele huwelijk (sine ulla querella),
en Gaius Aonius Vitalis uit Verona prees Atilia Maximina (‘een onschuldige ziel en vrouw zonder
weerga’) met wie hij 19 jaar, twee maanden en negen dagen had samengeleefd ‘zonder enig dispuut’)
(sine ulla controversia).147
Hedendaagse onderzoekers kunnen niet met 100% zekerheid vaststellen in hoeverre de meest
voorkomende referenties naar het karakter en de aard van de overledene standaardformules
bedroegen die de maatschappelijke waarden reflecteerden, dan wel de uitingen waren van een
oprecht diepgevoeld verdriet. Carroll wijst echter op het feit dat de uitgedrukte sentimenten bijna
niet minder formulair zijn dan de moderne grafstenen; bijgevolg twijfelt zij ook niet aan een gevoel
van verlies dat vrienden en familie moeten hebben gevoeld bij het overlijden van een dierbare,
hiervoor zijn ook vele voorbeelden te vinden148. Edmondson is eerder kritisch en betwijfelt of de
140
Treggiari (S.). Roman Marriage: Iusti Coniuges from the Time of Cicero to the Time of Ulpian. P 231
Treggiari (S.). Roman Marriage: Iusti Coniuges from the Time of Cicero to the Time of Ulpian. P 231
142
Carroll (M.). Spirits of the Dead. Roman Funerary Commemoration in Western Europe. P 197
143
CIL VI. 11602/ILS 8402; CIL VI. 15346/ILS 8403.
144
Carroll (M.). Spirits of the Dead. Roman Funerary Commemoration in Western Europe. P 196
145
CIL XIII. 2000/ILS 7648/Wierschowski 2001: no.469.
146
Carroll (M.). Spirits of the Dead. Roman Funerary Commemoration in Western Europe. P 196
147
CIL XIII. 1916; CIL V. 3496/ILS 8457. Zie ook CIL VI. 12581; CIL VI.14289.
148
Carroll (M.). Spirits of the Dead. Roman Funerary Commemoration in Western Europe. P 197.
141
30
grafschriften moeten gelezen worden als oprechte affectie voor de overledene, aangezien zij
overduidelijk formulair van aard zijn. Hij erkent wel dat zeldzamere grafschriften en ongebruikelijke
combinaties een aanwijzing kunnen zijn naar een zekere keuzevrijheid langs de kant van de familie.
Edmondson besluit dat de retorische idealen omtrent familierelaties een emotioneel en moreel
kader in het leven riepen, waarin men het voorbeeld van een ideaal huwelijk kon terugvinden149.
Pompeius Catussa uit Lyon miste zonder twijfel zijn echtgenote, met wie hij vijf jaar getrouwd was in
de derde eeuw n.C., en sprak de lezer als volgt aan: ‘You who read this, go bathe in the baths of
Apollo, as I used to do with my wife. I wish I still could.150’ Gaius Maenius Cimber gebruikte versen op
het graf van zijn vrouw die ofwel haar terugkeer uit de onderwereld eisten, ofwel zijn eigen doorgang,
zodat zij niet langer ‘de misdadige scheiding dienden te verdragen’151. Furia Spes en haar overleden
echtgenoot Sempronius Firmus waren ‘gebonden door liefde op het eerste zicht’ als jongen en meisje
en ze vroeg de geesten dan ook minzaam te zijn en het echtpaar zo snel mogelijk te herenigen152. Een
ander voorbeeld was het grafschrift voor Urbana, de ‘liefste, meest kuise, en zeldzaamste der
vrouwen’ vanwege haar man Paternus. Het grafschrift leest voorts: ‘She lived everyday of her life with
me with the greatest kindness and the greatest simplicity, both in her conjugal love and the industry
typical of her character. I added this so that those who read may understand how much we loved one
another.153’
Laudatio Turiae
Het meest bekende grafschrift dat de emotionele liefdesband tussen man en vrouw weergeeft is
zonder twijfel een grafrede uit de late eerste eeuw v.C., bekend als de Laudatio Turiae154.
Distrusting your fertility and grieving about my childlessness, (afraid) that by being married to you I
was giving up hope of having children and would be unhappy for that reason, you spoke openly about
divorce. (You said) that you would hand over our empty home to another woman’s fertility, with no
other intention except that, with our well-known marital harmony, you yourself would seek out and
procure for me a worthy and suitable marriage match, and you would promise to consider my future
children as held in common with you and as if they were yours. Nor would you make a separation of
our property, which up to then had been held by us in common, but it would continue to be under my
authority and, if I wished, under your stewardship. You would have nothing divided, nothing
separated, and you would thereafter exhibit to me the offices and sense of duty (pietas) of a sister
and a mother-in-law. I must confess that I became so inflamed, I almost went out of my mind; I was
so horrified at your efforts that I scarcely regained control. For the possibility of a divorce between us
to be considered before the law (lex) had been spoken by fate- that you were able to conceive in your
mind some situation whereby you would cease to be my wife while I was still alive, when you had
remained most faithful to me when I was an exile almost from life! What desire or need of having
children would be so important to me, that I would for that reason cast off my faithfulness and
exchange sure things for unsure? – But why should I say more? (You remained my wife) with me; for I
was not able to yield to you without my own dishonour and our mutual unhappiness155.
De echtgenoot prijst zijn vrouw die op een bepaald punt in het huwelijk had gesuggereerd uit de echt
te scheiden, zodat hij zou kunnen hertrouwen met een vrouw die niet onvruchtbaar was en legitieme
149
Edmondson (J.). The Oxford Handbook of Roman Epigraphy. P 571
CIL XIII. 1983/ILS 8158
151
CIL VI. 7579/ILS 8190
152
CIL. VI. 18817/ ILS 8158
153
CIL. VI. 29580/ ILS 8450
154
Grubbs (J.E.). Women and the Law in the Roman Empire. P 189
155
Laudatio Turiae II. 31-47 (Vert. Grubbs, Women and the Law in the Roman Empire)
150
31
kinderen verkrijgen. We lezen hoe razend hij hier op reageerde en hoe hij weigerde te scheiden van
zijn echtgenote, die hem altijd trouw was gebleven in moeilijke tijden. Hij schrijft dat hij niet in staat
was zijn vrouw te verlaten; ten eerste uit persoonlijk eergevoel, ten tweede omdat hij geen afscheid
kon nemen van het gezamenlijk geluk die ze kenden binnen hun huwelijk. Grubbs vraagt zich af wat
de motieven waren achter de uitgebreide sentimentele grafrede en denkt naast persoonlijke
emotionele gevoelens, ook aan een verantwoording bij het niet naleven van de Augusteïsche
wetgeving die kinderen binnen het huwelijk promootte156.
Tot slot
Voorgaande voorbeelden tonen ons het bestaan van sentimentele gevoelens binnen het Romeinse
huwelijk. In hoeverre deze kunnen worden teruggevonden bij een aantal grote literaire auteurs uit
de late Republiek en de eerste eeuwen van de keizertijd (in casu: Cicero, Livius, Tacitus, Plutarchus en
Suetonius) die vooral huwelijken binnen de Romeinse elite (ordo senatorius en ordo equester)
beschrijven, zal in volgende hoofdstukken worden nagegaan. Zien we bij deze auteurs ook een
liefdevolle representatie van het huwelijk? In hoeverre wordt dit ideaal gedwarsboomd door de
huwelijkspolitiek binnen de elite? En welke verschillen in perceptie zien we bij de verschillende
auteurs?
DEEL II: MORELE PERCEPTIE OMTRENT POLITIEKE HUWELIJKEN EN
ECHTSCHEIDINGEN IN DE BRONNENANALYSE
Morele perceptie omtrent huwelijk en politiek bij Cicero
Inleiding casestudy: Cicero en Terentia
Marcus Tullius Cicero is misschien wel de bekendste Romeinse redenaar die ooit geleefd heeft: zijn
leven en werk worden nog altijd op grote schaal door academici en scholieren bestudeerd en
geanalyseerd, zijn talent nog altijd erkend.
Dankzij een ruime hoeveelheid bewaarde
correspondentie tussen Cicero en zijn tijdgenoten beschikken historici over een aanzienlijke
hoeveelheid aan informatie over de politieke situatie en de positie waarin de man verkeerde onder
de machtsstrijd tussen Caesar en Pompeius. Historica Elizabeth Rawson noemde Cicero’s
overgebleven correspondentie ‘hoewel onvolledig, misschien wel de meest fascinerende collectie
documenten uit de Klassieke wereld’157 .
Dit hoofdstuk richt zich echter niet op zijn redenaarstalent of politieke stellingname an sich, maar op
zijn huwelijk met Terentia en zijn belevingswereld daarrond. Over zijn familieleven, en in het
bijzonder zijn echtgenote van meer dan dertig jaar, Terentia Varrones, is immers veel minder
geschreven dan de politieke facetten van zijn leven. In het kader van de onderzoeksvraag wordt
nagegaan of -en in welke mate- we in de correspondentie tussen Cicero en zijn vrouw gewag kunnen
maken van een geromantiseerd liefdessentiment dat puur gekoppeld kan worden aan de band
tussen man en vrouw (de these van Suzanne Dixon). Dit zal gebeuren door een diepteanalyse van
enkele brieven, waarbij ook aandacht wordt gevestigd op de specifieke woordkeuze en
achterliggende inhoudelijke motieven.
156
157
32
Grubbs (J.E.). Women and the Law in the Roman Empire. P 188
Rawson (E.). Cicero: A Portrait xiii (Introduction)
De moeilijkheid bij dit soort onderzoek ligt in het feit dat, zoals historica Susan Treggiari in haar werk
omtrent het huwelijk van Cicero en Terentia ook al aanhaalde, de bronnen uit mannelijk oogpunt zijn
ontstaan: de belangrijkste bron is namelijk Cicero zelf158. Om zijn brieven op correcte en volledige
wijze te kunnen analyseren is het noodzakelijk om het kader waarin de brieven geschreven zijn mee
te geven, zodanig dat men een volledig beeld krijgt van zowel de gebeurtenissen als het kader waarin
Cicero de gebeurtenissen en zijn emoties errond omschrijft. De politieke strubbelingen kenden een
directe en ingrijpende impact op het familieleven van de Cicerones en zij zullen dan ook kort worden
uiteengezet, zonder al te veel in detail te treden. Dit hoofdstuk is geenszins bedoeld als
gedetailleerde biografie van Cicero met aandacht voor zijn vrouw Terentia, maar zal zich vooral
toespitsen op de correspondentie tussen de echtelieden tijdens zijn jaar in ballingschap.
Cicero: een korte biografie
Hoe kan men in enkele paragrafen het leven en werk van Marcus Tullius Cicero weergeven? Voor een
goed begrip van het karakter van de man, dat doorschijnt in zijn briefcorrespondentie, zal een korte
beschrijving worden gegeven van zijn levensloop en afkomst.
Cicero werd geboren op drie januari in 106 v.C. in het Italiaanse Arpinum, een stad die hij zelf
omschreef als ‘een afgezonderde kleine stad’.159 De Marii, de Gratidii en de Tullii Cicerones waren op
dat ogenblik de belangrijkste families in Arpinum en zij genoten zowel de status van equites nl.,
welgestelde personen buiten de Senaat om, als domi nobiles; of de plaatselijke aristocratie.160
Cicero zelf vermeldt in zijn werk weinig over zijn jeugd, die hij deels spendeerde in Rome, waar zijn
vader hem een goede opvoeding trachtte te geven. Wanneer Cicero vijftien wordt, begint zijn
belangrijkste hogere opleiding: retoriek. Ook raakt hij in zijn jonge jaren kennis met de filosofische
school van het Epicurisme en zal van dan af een leven lang een interesse blijven houden in de
filosofie, Rawson gaat zelfs zo ver als te stellen dat filosofie voor een groot deel de plaats van religie
innam in het leven van Cicero. Ondanks het feit dat Cicero een veelbelovende student bleek, was dit
niet voldoende om de absolute top te bereiken omwille van zijn achtergrond161,een huwelijk met een
vrouw uit een hoogstaande familie paste perfect binnen een strategie om op te klimmen op de
sociale ladder.
Huwelijk met Terentia en nieuwe perspectieven
Rawson schat het jaar dat Cicero in het huwelijk trad met Terentia Varrones op 79 v.C., aan de hand
van de leeftijd van hun dochter Tullia. Over Terentia’s dichte familie is weinig geweten, behalve dat
ze een Vestaalse Maagd als halfzuster had en uit een rijke en eerbiedwaardige familie stamde162.
Treggiari plaatst het huwelijk tussen 80 en 76 v.C., de historica stelt dat Cicero een stevige basis had
in zowel Arpinum als Rome, in elk van deze steden zouden er contacten kunnen geweest zijn met
Terentia’s tak van de Terentii of met de familie van haar onbekende moeder. Voor een ambitieuze
homo novus (een man die geen directe voorouder als senator kon aanwijzen163) als Cicero was dit
huwelijk dan ook meer een protocollaire aangelegenheid. Historicus Gaston Boissier legt de nadruk
op het voordelige belang van het huwelijk voor de politieke carrière van Cicero, die over meer talent
dan financiële middelen beschikte164.
158
Treggiari (S.). Women of the Ancient World: Terentia, Tullia and Publilia. P21
Rawson (E.) Cicero: A Portrait p 2
160
Ibidem
161
Rawson (E.). Cicero: A Portrait p 8-12
162
Ibidem p 25
163
Treggiari (S.). Terentia, Tullia and Publilia: The Women of Cicero’s Family. P 5-25
164
Boissier (G.) Cicéron et ses amis p 47
159
33
Hoewel geen liefdesmatch, bleek het huwelijk toch succesvol genoeg gedurende vele jaren. Doch zou
hij snel na het huwelijk zonder zijn vrouw naar Azië trekken, naar eigen zeggen om zijn ‘methode van
spreken te veranderen’. Het was helemaal niet ongewoon dat Romeinse vrouwen zonder hun man
achterbleven.165 Wanneer Cicero voor de eerste keer vader wordt van een dochter, Tullia, lijkt hij hier
uitermate tevreden mee te zijn. Net zoals met zijn zoon Marcus later, zou Cicero een hechte band
met zijn dochter opbouwen. Er mag evenwel niet uit het oog worden verloren dat het hebben van
een stabiel gezinsleven ook een opportuun en praktisch aspect bezat, daar de huiselijke situatie ter
ore zou komen van cliënten, vrienden, andere relaties en zijn eigen personeel.166
Als homo novus kan Cicero dankzij zijn goede educatie, zijn huwelijk met Terentia en zijn eigen
talenten, opklimmen op de politieke ladder. Hij wordt achtereenvolgens quaestor in Sicilië (75 v.C.),
aedile (69 v.C.), praetor (66 v.C.), waarbij hij een bevlogen speech geeft ter ondersteuning van
Pompeius’ militair bevel bij de strijd tegen Mithridates) en ten slotte ook consul (in 63 v.C.).167
Ondanks zijn succes zouden de politieke omstandigheden te Rome ervoor zorgen dat zijn leven een
nieuwe negatieve wending kreeg. In december 62 v.C. zou in Rome een schandaal plaatsvinden
waarbij de gevolgen voor Cicero en zijn familie niet onaanzienlijk waren. P. Clodius Pulcher, een
opkomende politicus uit een adellijk geslacht drong toen, verkleed als vrouw, het huis van Caesar
binnen om de riten van het Bona Dea- feest bij te wonen. Bij het feest, waar Terentia ook aanwezig
was, waren mannen niet welkom. Cicero keerde zich in de nasleep van het schandaal tegen Clodius
om enige verdachtmakingen rond het contact tussen hem en de zuster van Clodius (Terentia dacht
namelijk dat Clodia met Cicero wenste te trouwen) van de baan te ruimen. Dit zou hem een
jarenlange vijandschap met Clodius opleveren die zware repercussies zou inhouden.168
In maart 58 v.C. kreeg Clodius, die ondertussen tribuun was geworden, de kans zich te wreken op
Cicero: Clodius kondigde een wet af die iedereen die burgers zonder proces had gedood, vogelvrij
verklaarde. Ook Cicero kwam door deze wet in gevaar169 en vele machtige vrienden adviseerden hem
te vluchten. Op deze manier werd hij gedwongen in ballingschap te gaan tot hij in 57 v.C. dankzij
invloedrijke bondgenoten in triomf weer naar huis kon terugkeren. Tijdens deze ballingschap schreef
hij vele brieven: naar vrienden, maar ook naar Terentia. Het is uit deze periode dat we een
sentimentele Cicero met duidelijke emoties zien die erop wijzen dat hij zijn gezin uitermate mist.170
Terentia
Het staat vast dat Terentia een dochter was van de clan der Terentii, maar haar precieze afkomst
(haar vader en voorvaders) blijft tot op de dag van vandaag onbekend. Ook de moeder blijft
onbekend, al is het wel geweten dat Terentia een halfzus had die Vestaalse maagd was, wat betekent
dat haar moeder op zijn minst één maal hertrouwd moet geweest zijn. De dood van haar vader zou
een mogelijke verklaring kunnen zijn voor het feit dat over haar verleden zo weinig geweten is.171
Zoals eerder aangehaald was de huwelijksmatch voor Cicero aantrekkelijk aangezien Terentia over
interessante contacten en een aanzienlijk fortuin beschikte. Er bestaat volgens Fuhrmann geen
twijfel over dat het huwelijk gesloten werd vanuit het oogpunt de sociale status van Cicero te
165
Rawson (E.). Cicero: A Portrait p 25
Treggiari (S.). Terentia, Tullia and Publilia: The Women of Cicero’s Family p37
167
Hutchinson (G.O.). Cicero’s Correspondence: A Literary Study xi en Treggiari p 29
168
Treggiari (S.) Terentia, Tullia and Publilia: The Women of Cicero’s Family p 49
169
Cicero werd beschuldigd van het excecuteren van Catilina-aanhangers als consul zonder eerlijk voorgaand
proces in 63 v.C.
170
Treggiari (S.). Terentia, Tullia and Publilia: The Women of Cicero’s Family p 49-56
171
Ibidem p 30
166
34
verhogen.172 Vanuit het standpunt van Terentia bekeken, blijkt het huwelijk evenwel ook niet
oninteressant te zijn: het meest in het oog springend waren uiteraard Cicero’s persoonlijke talenten
en kwaliteiten. Cicero beschikte over het potentieel om uit te groeien tot een succesvol advocaat en
–waarschijnlijk- senator. Natuurlijk kan nooit met zekerheid worden uitgesloten dat gevoelens en
aantrekking geen enkele rol hebben gespeeld bij het sluiten van het huwelijk173. Hoe oud Terentia
precies was op het moment van het huwelijk is onbekend- Treggiari schat haar leeftijd op 18- maar
vaststaat dat het meisje als echtgenote werd verwacht het huishouden in goede banen te leiden.
Cicero’s moeder was op het moment van het sluiten van het huwelijk nog in leven, het is niet
ondenkbaar dat Terentia van haar schoonmoeder een training in het besturen van het huishouden
heeft gekregen174. Classicus Wilfried Stroh ziet in het huwelijk tussen Cicero en Terentia niet enkel
sociaal en politiek gewin; de passievolle brieven die ze elkaar stuurden en de liefde voor hun dochter
Tullia wijzen op een huwelijk dat de pure ratio oversteeg.175
Historisch onderzoek wijst erop dat Terentia waarschijnlijk niet in manu in het huwelijk trad, wat
betekent dat zij ook over privébezit in eigendom en, zoals vele upper-class vrouwen, over een zekere
onafhankelijkheid beschikte. Desondanks bestond het verwachtingspatroon van de Romeinse
maatschappij erin dat man en vrouw geacht werden hun bezittingen te delen met elkaar; ook
Terentia zou op dat opzicht genereus blijken.176 Weinig tot geen bewijs is nog beschikbaar om de
dagelijkse gang van zaken in het huwelijk van Cicero en Terentia na te gaan in hun eerste jaren
samen. Treggiari neemt dan ook aan dat Terentia zich naar alle waarschijnlijkheid ontpopte tot de
gemiddelde echtgenote uit de upperclass; dit hield in dat zij zich bezighield met het huishouden, het
offeren aan de goden, gastvrouw zijn wanneer zij en Cicero gasten ontvingen. In haar vrije tijd kon zij
vriendinnen bezoeken, offers en spelen bijwonen, Rome doorkruisen (mits begeleiding)…177
We hebben geen bewijzen uit eerste hand van hoe Terentia de ballingschap van haar man ervaren
heeft, maar het werd in het algemeen als schandelijk beschouwd om de echtgenote van een balling
te zijn. Het is dan ook aannemelijk dat Terentia’s tijdgenoten hun afkeuren lieten merken.
Daarbovenop kwamen de lasten van het huishouden, de opvoeding van de kinderen en het
netwerken in de buurt in de hoop de terugkeer van Cicero te kunnen bewerkstelligen178. Bovendien
kampte Terentia reeds voor de gedwongen vlucht van haar man met zware pijn in haar armen en
benen.179 Deze periode moet zowel op mentaal als fysiek vlak zwaar hebben gewogen op Terentia,
die zich desondanks goed uit de slag leek te trekken.
De brieven: welke periode, voor wie, welke inhoud, doel
Binnen het grote geheel van ‘de literatuur’ bestaan er vele subcategorieën die zich elk op een eigen
stroming, doel en publiek richten. Hetzelfde principe gold ook voor de brieven die Cicero opstelde
voor- en ontving- van vrienden, kennissen en familie. Cicero zelf vermeldde in zijn schrijven
verschillende categorieën van brieven afhankelijk naargelang hun functie (informatief, troostend,..)
en stijl ( humoristisch, ernstig,…).De twee soorten brieven die hem zelf het meest konden bekoren
waren de vriendelijke, humoristische brief en de plechtige, ernstige brief.180 In het analyseren van de
brieven is het echter niet aangewezen zich toe te spitsen op één bepaalde categorie: zelfs wanneer
172
Fuhrmann (M.). Cicero and the Roman Republic. p 35
Treggiari (S.). Terentia, Tullia and Publilia: The Women of Cicero’s Family. p 32
174
Ibidem p 33
175
Stroh (W.). Cicero: Redner, Staatsmann, Philosoph. p 23
176
Treggiari (S.). Terentia, Tullia and Publilia: The Women of Cicero’s Family p 34-35
177
Treggiari (S.). Terentia, Tullia and Publilia: The Women of Cicero’s Family. p p 36
178
Ibidem p58- 60
179
Furhmann (M.). Cicero and the Roman Republic. p 47
180
Hutchinson (G.O.) Cicero’s Correspondence: A Literary Study. P7
173
35
een brief bedoeld is als informatief gegeven, is persoonlijke interpretatie van vitaal belang en
verslagen van gebeurtenissen worden veelal gekleurd door persoonlijke, politieke of artistieke
motieven van de schrijver. De brieven worden volgens classicus Gregory Hutchinson dan ook het
beste gecategoriseerd aan de hand van de relatie die Cicero bezat met de geadresseerde.181
Onderstaande brieven werden door Cicero verstuurd naar zijn gezin, maar richten zich voornamelijk
naar zijn echtgenote Terentia.
Hoewel Cicero zijn eigen kenmerkende stijl bezat, moeten de brieven ook worden gekaderd in de
toenmalige maatschappij, waar verwacht werd dat zij kunstzinnig en met kennis van zake werden
geschreven. Zij waren dan ook essentieel voor de upper-class bij het onderhouden van
vriendschappen en politieke allianties (mannen uit de elite konden immers veel in het buitenland
vertoeven).182 Hutchinson kenmerkt de persuasion of overreding, in al zijn vormen, als de rode draad
en de levenskracht van Cicero’s oeuvre. Ook in veel brieven is er sprake van een poging tot
overreding: meer nog dan in toespraken of dialogen zien we een primaire vorm van overreding of
poging tot overtuiging, waarbij deze in een actuele, praktische en contemporaine situatie van
toepassing is. Vaak kan men een primaire overreding zien, direct gericht op de geadresseerde, maar
evengoed kunnen in diezelfde brief ook anderen worden geviseerd. Een grondige analyse van de
brieven is noodzakelijk: het is mogelijk dat een brief op het eerste zicht enkel handelt over de
gevoelens van de auteur, nieuwsfeiten of humoristische bespiegelingen, maar toch op subtiele wijze
de geadresseerde op een bepaalde manier te laten denken over de briefschrijver.183
Dankzij de overgebleven brieven van Cicero kunnen hedendaagse historici zich toeleggen op de
analyse van relatie tussen de redenaar en zijn vrouw. Ook de weerslag van de politieke
gebeurtenissen op de gemoedstoestand en het gezinsleven kunnen worden gereconstrueerd aan de
hand van het bronnenmateriaal. Het belang van de historische bronnenkritiek mag hier echter niet
bij uit het oog worden verloren. Alhoewel de brieven in zekere zin dichter bij de realiteit staan dan
ander werk van Cicero, zou het verkeerd zijn om deze als waarheidsgetrouwe reproducties van de
realiteit te behandelen. Bij weergave van de realiteit moet immers altijd rekening worden gehouden
met persoonlijke perceptie; bepaalde gevoelens kunnen een mentale constructie creëren die zich
niet leent tot een accuraat beeld van de werkelijkheid. Ook de subtiele –en minder subtielepogingen tot overreding moeten in het achterhoofd worden gehouden bij de realiteitstoetsing, al zijn
deze wel interessant voor het onderzoek naar de aristocratische gebruiken en cultuur184.
Bij de analyse van de brieven wordt gebruik gemaakt van Engelse vertalingen uit de reeks ‘The Loeb
Classical Library. Cicero: Letters to Friends’, relevante passages zullen echter onmiddellijk door de
originele Latijnse bewoordingen vergezeld worden.
Analyse van de brieven die Cicero verstuurde naar Terentia gedurende
zijn ballingschap
1. Brundisium, 29 April 58
From Tullius to his dear Terentia and Tullia and Marcus greetings.
181
Ibidem p 9
Ibidem p16-17
183
Hutchinson (G.O) Cicero’s Correspondence: A Literary Study. p 20-21
184
Ibidem p 23
182
36
I send you letters less often than I have opportunity, because, wretched as every hour is for me (cum
omnia mihi tempora sunt misera), when I write to you at home or read your letters I am so overcome
with tears that I cannot bear it. If only I had been less anxious to save my life! Assuredly I should have
seen no sorrow in my days, or not much. If Fortune has spared me for some hope of one day
recovering some measure of well-being, my error has not been so total. But if these present evils are
to stay, then, yes, I want to see you, dear heart (mea vita), as soon as I can, and to die in your
arms,( et in tuo complex emori) since neither the Gods whom you have worshipped so piously (quos tu
catissime coluisti) nor the men to whose service I have always devoted myself ( neque homines quibus
ego semper servivi) have made us any recompense.
…
Ah, what a desperate, pitiful case is mine! What now? Shall I ask you to come—a sick woman,
physically and spiritually exhausted (mulierem aegram, et corpore et animo confectam)? Shall I not
ask then? Am I to live without you? (sine te igitur sim) Perhaps I should put it like this: if there is any
hope of my return, you must build it up, and help in the campaign. On the other hand if all is over, as I
fear, then come to me any way you can. Be sure of one thing: if I have you, I shall not feel that I am
utterly lost. But what is to become of my Tulliola? You at home must take care of that—I have
nothing to suggest. But assuredly, however matters turn out, the poor little girl’s marriage and good
name must be a primary consideration. Then there is my son. What will he do? I hope that he will
always be clasped to your bosom. I cannot write any more now. Grief clogs my pen.
…
You urge me to hold my head high and hope for restoration. I wish the facts may give ground for
reasonable hope. Meanwhile, as matters wretchedly stand, when am I going to get your next letter?
Who will bring it to me? I should have waited for it at Brundisium if the sailors had let me, but they
did not want to lose the fair weather.
For the rest, dearest Terentia (mea Terentia), bear up with all the dignity you can muster. It has been
a good life, a great career. The good in me, nothing bad, has brought me down. I have done nothing
wrong, except that when I lost the good things of life I did not lose life itself. But if it was more for our
children’s happiness that I should live, let us bear what remains, intolerable though it be. And yet,
while I tell you to be strong, I cannot tell myself.
I am sending Clodius Philhetaerus back, because he is hampered by eye trouble. He is a faithful fellow.
Sallustius is the most forward of all. Pescennius is full of kindly feeling towards me; I think he will
always be attentive to you. Sicca had told me that he would stay with me, but has left Brundisium.
Take care of your health as best you can, and believe that your unhappiness grieves me more than my
own. My dear Terentia, loyalest and best of wives, mea Terentia, fidissima atque optima uxor my
darling little daughter, and Marcus, our one remaining hope, good-bye.
29 April, from Brundisium.185
In deze emotionele brief die Cicero tijdens zijn ballingschap in april naar zijn gezin schreef, komt het
beeld naar voor van een gebroken man. De situatie blijkt een zeer sterke weerslag op zijn gemoed te
hebben gehad; hij beklaagt zich zelfs dat het leven voor hem niet geëindigd is toen al de goede
dingen in zijn leven ook tot een einde kwamen. Hoewel de emoties in de brief extreem en
buitensporig lijken, passen ze perfect binnen de context waarin ze geschreven zijn: ballingschap was
de hoogste straf die men kon opleggen aan Romeinse burgers. Het verlies van waardigheid, de
185
37
Cic. Ad Fam.6. XI.4 (Vert. S. Bailey, Loeb)
armoede en de schaamte die daar bij kwamen, kan geen kleine indruk hebben nagelaten op zowel
Cicero als zijn gezin.186
Zijn kinderen worden vermeldt in dezelfde pessimistische context die de hele brief beheerst.
Paradoxaal genoeg lijkt zijn gezin zowel een lichtpunt als een extra bron van zorgen te zijn, daar het
geluk van zijn kinderen primeert op de – geprefereerde?- dood.
Terentia krijgt als echtgenote veel bewondering toegedicht, Cicero beklaagt meer dan eens dat zij
door zijn toedoen in een lastig parket wordt gebracht. Hij spreekt haar meerdere malen uitermate
liefdevol toe ( ‘mea Terentia’, ‘mea vita’). De brief begint met een dispositie van de situatie van
Cicero tegenover die van Terentia; de twee echtelieden gaan beiden door een zware periode,
inhoudelijk en stilistisch komt dit ook zo naar voor. Zijn eigen verdriet (‘cum omnia mihi tempora sunt
misera’) staat parallel aan het lijden van zijn vrouw (‘mulierem aegram, et corpore et animo
confectam’). Door de twijfel te introduceren om zijn zieke vrouw te laten overkomen kan Cicero
zowel zijn bezorgdheid als liefde voor zijn vrouw etaleren.187
De ‘quos tu catissime coluisti’ kan men grammaticaal gezien tegenover ‘neque homines quibus ego
semper servivi’ plaatsen: het onrecht voor beiden wordt hierbij extra onderstreept.
Aan het einde van de brief noemt hij haar ‘mea Terentia, fidissima atque optima uxor’, een duidelijk
gebruik van superlatieven om de pathos te onderstrepen. Hutchinson merkt in zijn onderzoek
terloops op hoe een moment van crisis het potentieel voor passie in het Romeinse huwelijk kan
realiseren.188
Hoewel Terentia, zoals eerder aangehaald door Treggiari, altijd een interesse blijkt te hebben gehad
in de filosofische en politieke bezigheden van haar man, komen deze aspecten bijna niet ter sprake.
Cicero spoort zijn vrouw wel kort aan om te blijven lobbyen voor zijn zaak, maar lijkt weinig tot geen
hoop te hebben op een goede afloop.
Maanden later, in oktober schrijft Cicero onderstaande:
2. Thessalonica, 5 October 58
From Tullius to his dear Terentia and his dear Tulliola and Marcus greetings.
You are not to suppose that I write letters of any length to anyone, unless somebody has written a lot
to me and I feel I ought to reply. In fact I have nothing to write about, and at the present time I find it
the most intractable of tasks. To you and our Tulliola I cannot write without many tears, for I see that
you are very unhappy—you, for whom I wished all the happiness in the world (quas ego beatissimas
semper esse volui).I ought to have given it to you, and should have done so if I had not been such a
coward.
I have a great affection for Piso, as he deserves. I have written encouraging him as best I could and
thanking him as was proper. I gather that you pin hopes on the new Tribunes. That will hold good, if
Pompey is friendly; but I am still afraid of Crassus.
I see that courage and love shines in all you do, nor does that surprise me. But it is a heartbreaking
situation when my distresses are relieved at the cost of so much distress to you (te quidem omnia fieri
fortissime et amantissime video, nec miror, sed maereo casum eius modi ut tantis tuis miseriis meae
miseriae subleventur). P. Valerius (he tries to help) has written to me an account, which I wept bitterly
186
Hutchinson (G.O.) Cicero’s Correspondende: A Literary Study. P 26
Ibidem p 31
188
Hutchinson (G.O.) Cicero’s Correspondende: A Literary Study. P 28
187
38
to read, of how you were taken from the Temple of Vesta to the Tabula Valeria. Ah, my beloved, my
heart’s longing! (mea lux, meum desiderium) To think that you, dearest Terentia (mea Terentia), once
everybody’s refuge in trouble, should now be so tormented! There you are, plunged in tears and
mourning, and it is my fault! In saving others, I ruined you and me , (idque fieri mea culpa, qui ceteros
servavi ut nos periremus!).
As for what you say about the house, or rather the site on which it stood, indeed I shall not feel myself
truly restored until that is restored to me. But these things are not in our hands. What grieves me is
that in your unhappy and impoverished state you should be contributing to any necessary outlay. If
the thing goes through, we shall win all. But if Fortune stays my enemy, are you going to throw away
what poor little you have left? My darling, I beg you (obsecro te, mea vita), where expense is
concerned, let others bear it who can, if only they will; and do not overstrain that frail health of yours,
if you love me (si me amas). For you are before my eyes night and day. I see you are shouldering
every burden. I fear you may not have the strength. Yet clearly everything depends on you (sed video
in te esse Omnia). So in order that we may win the prize of your hopes and efforts, take good care of
your health.
I do not know whom I should write to, except those who write to me or who are mentioned in letters
from home. Since it is your joint wish, I shall not go further away. But I hope you will send me letters
as often as possible, especially if we have grounds for reasonable hope.
Good-bye, my absent loves, good-bye. Valete, mea desideria, valete
Dispatched 5 October, from Thessalonica189
Cicero maakt nog altijd gewag van sterke emoties bij zijn afwezigheid van vrouw en kinderen, al laat
hij in tegenstelling tot de brief in april in deze brief meer ruimte voor hoop over. Hij lijkt
strijdvaardiger om de -naar zijn gevoel- onrechtmatigheden die hem en zijn familie werden
aangedaan recht te zetten en met de nieuwe tribunen een kans op eerherstel te krijgen. In zijn
schrijven schijnt wederom een diepe liefde voor vrouw en kinderen door: Terentia wordt
verschillende malen aangeduid met ‘mea desideria’, ook noemt hij haar ‘mea lux’ en ‘mea vita’. Hij
legt opnieuw de nadruk op haar lijden, maar prijst tegelijk ook haar kracht (‘quas ego beatissimas
semper esse volui’ en ‘video in te esse omnia’) waarbij hij wederom gebruikt maakt van retorische
superlatieven.
Waar hij eerst de nadruk legt op het gevoel van verraad en zelfbeklag (‘idque fieri mea culpa, qui
ceteros servavi ut nos periremus’), probeert hij later zijn vrouw aan te sporen om hun vrienden om
hulp te vragen. Interessant hierbij is de aansporing ‘si me amas’: uit liefde voor Cicero moet Terentia
zorg dragen voor haar eigen welzijn, indirect dus ook een bewijs van zijn liefde voor haar.
Toch doet het begin van de brief uitschijnen dat zijn familie niet vaak brieven van hun echtgenoot en
vader ontving. Cicero zelf geeft hier zijn grote affectie en verdriet als reden voor aan, maar deze
passen vooral binnen de context van de nadruk op de pathos en moeten met enige kritiek worden
bekeken. Daarnaast moet men ook in het achterhoofd houden dat door Cicero’s ballingschap het
huwelijk tussen hem en Terentia technisch gezien werd ontbonden. Dit betekent dat de bruidsschat
waar Terentia in het geval van ontbinding van het huwelijk recht op had niet zou kunnen worden
189
39
Cic.Ad Fam. 7 XIV.2 (Vert: S. Bailey, Loeb)
terugbetaald wanneer Cicero’s bezit zou worden geconfisqueerd. Zijn bezorgdheid is naast
romantisch, dus zeker ook praktisch financieel van aard.190
Ook zijn afscheid kan als minder passioneel worden ervaren dan de bewoordingen die hij in april
gebruikte (‘Valete, mea desideria, valete’ tegenover ‘mea Terentia, fidissima atque optima uxor’).
In november schrijft Cicero het volgende aan Terentia:
3. Thessalonica, mid November 58, and Dyrrachium, 25 November
From Tullius to his dear Terentia and to dear Tulliola and to dear Marcus greetings.
Many folk write to me and everybody talks to me about you, what amazing courage and fortitude
you show, how no trials of body or spirit wear you out. Ah me, to think that my brave, loyal, true,
gentle wife (te ista virtute, fide, probitate, humanitate) should have come by such misery because
of me! And to think that our Tulliola should be suffering so much grief on account of her papa, who
used to give her so much pleasure! As for Marcus, what can I say? Bitter sorrow and suffering has
been his portion since the earliest dawn of intelligence. If I thought all this was the work of fate, as
you say, I should find it a little easier to bear. But I am to blame for everything (sed omnia sunt mea
culpa commissa). I thought I was loved by people who were only jealous of my success, while I
refused to follow those who sought my friendship. If only I had relied upon my own judgement instead
of paying so much attention to the talk of friends, whether fools or knaves, how happy I might have
been! As things are, since our friends tell us to hope, I shall take care not to let my health let your
efforts down. I well understand the magnitude of the task, and how much easier it would have been
to stay at home than it is to return. However, if we have all the Tribunes on our side, if Lentulus is as
zealous as he seems, and if we also have Pompey’s and Caesar’s good will, we ought not to despair.
As to my household, I shall do as you tell me our friends think best. As to my place of residence, the
epidemic has now disappeared, but while it lasted it did not touch me. Plancius, who is untiring in his
good offices, is anxious to have me with him, and keeps me here. I wanted to stay in some less
frequented place in Epirus out of the way of Piso and his soldiers, but Plancius still keeps me here. He
hopes it may turn out that he leaves for Italy in my company. If I live to see that day, and return to my
family’s embraces, and get all of you and my own self back again, I shall feel that your devotion to
me and mine to you have been sufficiently rewarded (sperat posse fieri ut mecum in Italiam
decedat. quem ego diem si videro et si in vestrum complexum venero ac si et vos et me ipsum
reciperaro, satis magnum mihi fructum videbor percepisse et vestrae pietatis et meae).
Piso’s kindness, manliness, and affection for us all is quite superlative. I pray it may bring him
happiness; certainly it will bring him honour. As regards my brother Quintus, I meant no criticism of
yourself; but I wanted you all to be as close to one another as possible, especially as you are so few. I
have thanked the persons you wished me to thank, and written that my information came from you.
Dearest (mea Terentia), you tell me that you are going to sell a row of houses. This is dreadful. What
in the name of heaven, what is to happen? And if no change of fortune comes to my relief, what is to
become of our poor boy? I cannot go on, the tears overcome me, and I would not wish to draw yours.
Just this I will say: if my friends are loyal, money will not be lacking; if not, you cannot achieve results
with your money. For pity’s sake, pitiable that we are, don’t let our unfortunate boy be utterly ruined!
If he has something to keep him above penury, he only needs a modicum of ability and a modicum of
luck to gain the rest. Nu niet meer haar eigen welzijn, maar manipulatie met het welzijn van de
kinderen.
190
40
Claassen (J.M.) Documents of a crumbling marriage: The case of Cicero and Terentia. P 212
Take care of yourself (fac valeas) and send me couriers, so that I know what is doing and what you
and the children are doing. To be sure, I have not long to wait now. Give my love to Tulliola and
Marcus. Good-bye to you all.
I have come to Dyrrachium because it is a Free City, and anxious to serve me, and the nearest point to
Italy. But if I find there are too many people about for my liking, I shall go somewhere else and send
you word.
Dispatched 25 November, Dyrrachium191.
Bij het begin van deze brief zien we opnieuw een lofprijzing aan het adres van Terentia, die
ondertussen al veel te verduren heeft gekregen (‘te ista virtute, fide, probitate, humanitate’).Ook het
zelfverwijtend discours ligt in het verlengde van voorgaande brieven. De hereniging met zijn gezin
lijkt voor Cicero de ultieme motivatie (‘sperat posse fieri ut mecum in Italiam decedat. quem ego
diem si videro et si in vestrum complexum venero ac si et vos et me ipsum reciperaro, satis magnum
mihi fructum videbor percepisse et vestrae pietatis et meae’).
Toch lijken de aansprekingen naar zijn vrouw toe een minder liefdevolle bijklank te hebben gekregen;
in plaats van ‘mea desiderata’, ‘mea lux’, of ‘mea vita’, wordt Terentia direct aangesproken als ‘mea
Terentia’. Waar Cicero in een eerdere brief nog inspeelde op de liefde van Terentia voor haar man,
gebruikt hij deze keer de kinderen als argument om bij geldzorgen aan te kloppen bij vrienden. Cicero
tracht in te werken op haar moedergevoelens door de sentimentele verwijzing naar het welzijn van
hun zoon.
Ook bij het afscheid is Cicero minder emotioneel en expressief in het uiten van zijn gevoelens,
Terentia moet het dit maal stellen met een ‘fac valeas’, wat beduidend minder expressief is.
4. Dyrrachium, 29 November 58
From Tullius to his dear Terentia and Tullia and Marcus greetings.
I have received three letters from Aristocritus, and almost blotted them out in tears. I am
overwhelmed with grief, dearest Terentia (mea Terentia); and my own distresses do not torture me
more than yours and my family’s (nec meae me miseriae magis excruciant quam tuae vestrae-que) .
But my wretchedness is greater than yours (and yours is bitter enough) because, while we both share
the disaster, the blame for it is mine and mine only. It was my duty either to avoid the impending
danger by taking a Commissionership or to oppose it by careful provision or to fall bravely. Nothing
could have been more miserable, dishonourable, and unworthy of me than this. So I am overwhelmed
by shame as well as grief. Yes, I am ashamed to have been found wanting in the courage and
carefulness that the best of wives ( uxori optimae) and most enchanting of children had the right to
expect of me. Night and day I have before my eyes the sorry spectacle of my family in grief and
mourning and the frailty of your health. The hope of restoration held out to me is very slender. Many
are hostile, almost all are jealous. To drive me out was a feat, but to keep me out is easy. However, as
long as my family continues to hope, I shall do my part, for I would not wish to seem responsible for
every fiasco.
You need not be concerned for my safety. That is no problem now, for even my enemies want me to
stay alive in my present wretchedness. However, I shall do as you advise. I have thanked the friends
you named and given the letters to Dexippus, and I have written that my information about their
good offices came from you. Our dear Piso’s extraordinary devotion and activity on my behalf is
evident to me and everyone talks of it. The Gods grant that I may enjoy the blessing of such a son-in191
41
Cic. Ad Fam. 8 XIV. 1 (Vert: S. Bailey, Loeb)
law in person with you and our children! Our last hope now lies in the new Tribunes—and in the first
few days; for if novelty is lost, we are finished. I am therefore sending Aristocritus to you straight
away, so that you can write me an immediate account of the initial stage and a conspectus of the
whole business. To be sure, Dexippus also has my orders to hurry back straight away, and I have
written to my brother asking him to send couriers at short intervals. I am staying in Dyrrachium at the
present time expressly so that I get the quickest possible news of what goes on. Also I am quite safe,
having always been a patron of this town. When my enemies are reported to be on their way, it will
be time to go to Epirus.
As regards your offer to join me if I wish, well, I know that a large share of this burden rests upon
your shoulders, and so I want you to stay in Rome. If you and the others succeed in your efforts, it is
for me to join you. If not—but there is no need to go on. I shall be able to decide what to do from
your first letter, or at latest from your second. All I ask is that you write me the most comprehensive
and detailed accounts—though it is results rather than letters I should be expecting now.
Take care of your health, and rest assured that nothing in the world is more precious to me than you,
or ever has been. Good-bye, dearest Terentia. I seem to see you, and my weeping exhausts me.
Good-bye. (Cura ut valeas et ita tibi persuadeas, mihi te carius nihil esse nec umquam fuisse. Vale,
mea Terentia; quam ego videre videor itaque debilitor lacrimis. vale.)
29 November192.
Een paar dagen later zendt Cicero een brief waarbij zijn gemoed alweer lijkt te versomberen door de
schaamte en het verdriet dat hem en zijn gezin wordt aangedaan. Deze brief illustreert perfect de
wisselende toon die Cicero aanneemt gedurende zijn ballingschap.
Terentia krijgt meer uitleg omtrent de politieke situatie en zij lijkt een sleutelrol te spelen bij de
onderhandelingen om Cicero’s terugkeer naar Rome te bewerkstelligen. Men kan zich dan ook
afvragen of zijn liefdevolle uitingen (‘uxori optimae’ , ‘Cura ut valeas et ita tibi persuadeas, mihi te
carius nihil esse nec umquam fuisse. Vale, mea Terentia; quam ego videre videor itaque debilitor
lacrimis’) kaderen in een breder liefdessentiment of dat zij tot doel hebben zijn belangrijkste
bondgenoot aan zich gehecht te houden.
Tussentijdse conclusie
Hierbij werd slechts een selectie van de brieven die Cicero tijdens zijn ballingschap naar zijn gezin
stuurde onderzocht voor een diepteanalyse naar de relatie met Terentia en zijn kinderen. Uit deze
enkele voorbeelden kunnen we echter wel veel informatie halen omtrent het persoonlijke discours
rond echtelijk geluk en sentiment.
De brieven zijn over het algemeen genomen zeer sentimenteel; de redenaar legt een grote nadruk op
de pathos, ondersteund door retoriek en grammatische strategie. Inhoudelijk lijken de brieven een
zeer grote liefde en hunkering te bevatten naar zijn echtgenote: Terentia wordt erkend in haar lijden
en wordt een grote bewondering toegedicht. De liefdevolle aansprekingen van Cicero naar zijn vrouw
en kinderen toe passen perfect binnen de these van Dixon, die een sentimenteel ideaal ziet ontstaan
binnen de Romeinse familie vanaf ten laatse de late Republiek.
Zoals eerder aangehaald mag men echter niet blind blijven voor de achterliggende motieven die
kunnen meespelen bij het opstellen van de brieven. De eloquentie en retorische stijlfiguren kunnen
immers bijdragen tot een breder doel dan het meedelen van Cicero’s schaamte en verdriet, alsook de
liefde voor zijn gezin. Terentia wordt op subtiele wijze overgehaald te blijven lobbyen voor haar mans
192
42
Cic. Ad Fam. 9 XIV. 3 (Vert: S. Bailey, Loeb)
zaak en houdt in haar eentje het huishouden draaiende. De liefdevolle uitingen die hij Terentia
schrijft, moeten dus worden bekeken in een breder kader, waarbij Cicero zijn echtgenote hard nodig
heeft om de politieke en vijandige situatie in Rome te stabiliseren.
In 57 v.C. keert Cicero terug naar Rome en bouwt zijn vriendschap met Pompeius uit. Datzelfde jaar
kennen Cicero en Terentia volgens Elizabeth Rawson ook enige huwelijksproblemen193. Later zou
Cicero over de periode in ballingschap het volgende zeggen:
I saved the commonwealth by going away, judges; by my pain and grief I deflected from you and your
children slaughter, devastation, fire and rapine, and all by myself I saved the commonwealth twice,
once by my glory [63 BC] , a second time by my suffering. For I shall never deny that in this I was a
human being. I cannot boast that I was not pained by the loss of my excellent brother, dearest
children, most loyal wife, the sight of you, my country, my rank. If I had not suffered, what benefit
would I have conferred on you, in leaving for your sake things I held cheap?194
Zijn vrouw en kinderen worden hierbij duidelijk apart vermeld (i.p.v. een geheelterm als ‘familia’),
waarbij Terentia wordt aangewezen met een superlatief. Een kleine, maar toch duidelijke aanwijzing
dat hij zijn echtgenote ook in publieke context liefdevol kon aanspreken, al kadert dit in een bredere
context; zijn eigen lijden in de verf zetten. Ook bij andere gelegenheden spaarde hij de emotie niet
en ging hij in op de scheiding met vrouw en kind.
When I had judged the situation, I wept for the separation from my unhappy wife, the loneliness of
my dearest children, the ruin of my loving and excellent brother (who was abroad), the sudden ruin of
a well-established family; but I put all these things second to the loves of my fellow citizens, and I
preferred that the commonwealth should fall stricken a the departure of one man rather than perish
by the destruction of all… To take on such mental agony, for one man to suffer while the city still
stands the things which happen to the conquered when a city is captured, and to see oneself torn
from the embrace of one’s family, the house taken stone from stone, one’s fortunes plundered, … to
undergo all this for the sake of preserving your fellow citizens- and that when you are present and
sorrowing, not such a philosopher as those who care for nothing, but loving your own people and
things as common humanity demands- that is glorious and godlike fame. For a man who with
equanimity for the sake of the commonwealth abandons things which he never thought dear and
pleasant demonstrates no remarkable benevolence towards the commonwealth; but a man who
leaves for the sake of the commonwealth things from which he is agonizingly torn truly loves his
country, whose survival he puts before his love of home and family.195
Terentia: Karakter
In bovenstaande analyse van de brieven ligt de focus op de belevingswereld van Cicero en de
gevoelens die hij voor zijn gezin –en vooral zijn echtgenote- koestert, Terentia zelf komt niet aan het
woord. Classica Sabine Grebe ziet in de briefwisseling tussen Cicero en zijn echtgenote een
interessante verschuiving van de genderrollen die in de traditionele Romeinse maatschappij
verankerd zaten. Wanneer de echtgenoot in ballingschap verkeerde, viel het op de vrouw om alle
‘mannelijke’ verantwoordelijkheden in goede banen te leiden. Ze stapte uit zijn schaduw en kreeg
volgens Grebe de kans om individueel op te treden in de publieke sfeer. Zodoende was dit ook het
geval bij Terentia.196
193
Rawson (E) Cicero: a portrait p 125
Cic. Sest. 49 (Vert: E. Rawson, A Portrait)
195
Cic. Dom. 96,98. (Vert. E. Rawson, A Portrait)
196
Grebe (S.) The Transformation of the Husband/Wife Relationship Durig Exile: Letters from Cicero and Ovid.
In: Sex,Love and Friendship p 433
194
43
Cicero erkende haar standvastigheid tijdens de moeilijke periode en erkende dat hijzelf de zwakkere
persoonlijkheid is van de twee; hij had meer aanmoediging nodig dan zijn echtgenote. Ook dit is
volgens Grebe opmerkelijk, aangezien het een breuk betekent met het klassieke Romeinse idee van
de mentaal sterke man en de zwakke vrouw.197 Grebe ziet in Terentia een sterke, prefeministische
vrouw die de rol van haar echtgenoot probeert in te vullen naar best vermogen.
In een reactie op Grebe merkt O. Stephens wel op dat die conclusies niet helemaal overeenstemmen
met haar eerdere stelling dat Cicero zich tijdens zijn ballingschap heel egoïstisch en zelfgericht
profileerde.198 Grebe’s claim dat Terentia en Cicero tijdens zijn ballingschap gelijkwaardige partners
waren, is volgens Stephens niet waar: Terentia nam weliswaar de taken en verantwoordelijkheden
waar die traditioneel aan haar man voorbehouden waren, maar Grebe geeft geen enkel bewijs dat zij
deze taken ook bleef waarnemen na Cicero’s terugkeer naar Rome. Het was immers Cicero, en niet
zijn vrouw, die vanuit zijn ballingschap besliste wat de rol van zijn echtgenote moest zijn.199 Stephens
maakt hier een terechte opmerking, dit kan echter niet betekenen dat, voor de periode dat Terentia
haar huishouden alleen moest zien te runnen, zij slechts een marionet was van haar echtgenoot.
Voor een tijd was het Terentia die beslissingen moest zien te nemen, handelen naar eigen
goeddunken en op wie de eindverantwoordelijkheid viel. In die periode waren de traditionele
genderrollen zodoende wel degelijk omgedraaid, hiervoor is toch enige standvastigheid vereist.
Voor een volledig beeld kan men andere bronnen gaan raadplegen om na te gaan wie Terentia
Varrones was en hoe ze als echtgenote haar rol vervulde. De grote Griekse biograaf Plutarchus van
Chaeronea (Beotië, ca. 50 tot 120 na Chr.) heeft in zijn Vitae Parallelae over het leven van Cicero en
zijn gezin geschreven, ook het karakter van Terentia komt daarbij aan bod. Bij het werk van
Plutarchus moet echter altijd in het achterhoofd worden gehouden dat de Griek bij zijn schrijven
gemotiveerd werd door zijn lezers aan te zetten tot een omzichtig leven. Ook filosofie in de
praktische zin, zoals hij dat begreep, moest bijdragen tot zelfontwikkeling200. Plutarchus tracht
volgens historicus C.P. Jones een wederzijds respect te bewerkstelligen tussen Grieken en Romeinen
door over hun grootste afgevaardigden te schrijven, anderzijds wil hij door het schrijven van de
biografieën een moreel voorbeeld (of exemplum) stellen.201 Jones maakt verder gewag van een
neiging tot het minimaliseren van de kleine kantjes van de hoofdpersonen bij het schrijven van de
biografie ‘net zoals een schilder een smet op het gezicht van zijn model niet meer aandacht geeft dan
de waarheid vereist.’ Welwillendheid en waarheid liggen bij Plutarchus volgens Jones dus dicht bij
elkaar202.
Onderstaande fragmenten zijn vertalingen door classicus Gerard Janssen in de reeks ‘Biografieën’ van
het leven van Cicero, waarbij alleen zal worden ingegaan op de portrettering van Terentia en de link
naar de these van Suzanne Dixon.
Terwijl Cicero hiermee tobde, deed zich aan de offerende vrouwen een teken voor. Hoewel het vuur
op het altaar namelijk al gedoofd leek te zijn, laaide er uit de as en de verbrande stukken boombast
een heldere vlam op. Terwijl de meeste vrouwen hierdoor van schrik ineenkrompen, zeiden de heilige
197
Grebe (S.) The Transformation of the Husband/Wife Relationship Durig Exile: Letters from Cicero and Ovid.
In: Sex,Love and Friendship p438
198
Stephens (W.O.) Seperated Spouses and Equal Partners: Cicero, Ovid, and Marriage at a Distance. In :Sex,
Love and Friendship p 450
199
Stephens (W.O.) Seperated Spouses and Equal Partners: Cicero, Ovid, and Marriage at a Distance. In :Sex,
Love and Friendship p 451
200
Scardigli (B.). Essays on Plutarch’s Lives p 17
201
Jones (C.P.) Plutarch and Rome p 103
202
Ibidem p 88
44
Maagden tegen Terentia, de vrouw van Cicero, dat ze zo snel mogelijk naar haar man moest gaan en
hem opdragen zijn beslissingen ten behoeve van het vaderland uit te voeren, omdat de godin volgens
hen hem een groot lichtend vuur op zijn weg naar redding en roem aanbood. Terentia deelde hem dat
mede – ga maar na : ze was normaal al geen doetje of van nature laf, maar een ambitieuze vrouw die,
zoals Cicero zelf zegt, meer deelnam aan zijn politieke beslommeringen dan dat ze hem deelgenoot
maakte van haar huiselijke zaken- en daagde hem uit tegen die kerels op te treden. Ook zijn broer
Quintus en een van zijn filosofische vrienden, Publius Nigidius, wiens adviezen bij politieke problemen
hij het meest gebruikte en het zwaarst liet wegen, deden hetzelfde203.
Deze anekdote speelde zich af tijdens een geheim offerritueel dat door de vrouw of moeder van de
consul (in dit geval Cicero) ieder jaar werd gebracht ter ere van de godin Bona Dea. Uit dit fragment
blijkt duidelijk dat Terentia, alvast volgens de bronnen van Plutarchus, geen vrouw was die enkel in
de schaduw van haar echtgenoot leefde. Op een moment dat Cicero met zichzelf in conflict ligt (hij
weet nl. niet welke straf hij moet opleggen aan een groep samenzweerders) komt de verlossing in de
vorm van zijn echtgenote, door tussenkomst van een goddelijke entiteit. Tekenend bij dit beeld is
hoe Terentia helemaal niet terugschrikt voor het fenomeen, in contrast met de andere vrouwen.
Terentia blijkt een grote interesse te hebben gehad in de professionele activiteiten van haar man en
mengde zich zelfs bij het maken van zijn beslissingen.
Bona Dea schandaal
Nu was Cicero een vriend van Clodius en had tijdens de verwikkelingen rond Catilina een zeer
energieke medewerker en lijfwacht aan hem. Toen hij zich echter tegen de aanklacht verweerde met
het argument dat hij in die tijd helemaal niet in Rome was geweest, maar heel ver weg vertoefde, gaf
Cicero een getuigenis tegen hem af, door te verklaren dat hij bij hem thuis was geweest en over
allerlei zaken had gediscussieerd, hetgeen waar was. Het leek er echter op dat Cicero niet zozeer
getuigd had om de waarheid te vertellen, maar om zich te verdedigen tegen zijn eigen vrouw Terentia.
Tussen haar en Clodius heerste namelijk een vijandige sfeer vanwege diens zus Clodia, omdat zij
volgens haar met Cicero wilde trouwen en daarop aanstuurde via ene Tullus, die een van de meest
intieme vrienden van Cicero was en vaak bij hem over de vloer kwam, maar bij Terentia verdenkingen
had gewekt, omdat hij voortdurend bij Clodia, die dichtbij woonde, op bezoek ging en haar in de
watten legde. Omdat zij een moeilijk karakter had en Cicero de baas was, hitste zij hem op om de
aanklacht tegen Clodius te steunen en tegen hem te getuigen204.
In bovenstaand fragment geeft Plutarchus zijn versie van het beruchte Bona Dea-schandaal (supra).
Interessant hierbij is de negatieve connotatie rond Terentia: zij zou de voornaamste reden zijn dat
Cicero zich tegen Clodius keerde en op die manier een machtige vijand creëerde. Uit het fragment
blijkt de schijnbaar dominante aard van de vrouw en de jaloezie die ze voelde voor de zuster van
Clodius. De vraag of Terentia de indirecte aanleiding was tot de vijandschap tussen Clodius en Cicero
blijft ook onder hedendaagse historici voer voor discussie; de vijandschap van Terentia tegenover de
Clodii zou immers verder in de tijd teruggaan dan het Bona Dea- schandaal en minder ingegeven zijn
door jaloezie. In 73 v.C. werd Fabia, een Vestaalse maagd en halfzus van Terentia, beschuldigd van
incestum met Catilinus, waarbij Clodius de aanklager zou geweest zijn. Het Bona Dea gebeuren kon
dan het ideale moment voor wraak geweest zijn.205 Deze hypothese ondergraaft dan Plutarchus’
versie van de feiten, waarbij Terentia in de rol van de jaloerse echtgenote wordt geduwd.
47
Plut. Cic. 20. 1-3 (Vert. G. Janssen, Biografieën)
Plut. Cic. 29. 1-4 (Vert: G. Janssen, Biografieën)
205
Tatum (J.W.) Cicero and the Bona Dea Scandal. P 202
204
45
De precieze aanleiding tot de vijandschap verandert echter niets aan het feit dat Terentia doelbewust
op een bepaalde manier wordt geportretteerd bij het schrijven van het leven van Cicero. We zien in
deze fragmenten geen vermelding van een romantisch ideaal dat bij het huwelijk hoorde, maar wel
een echtgenoot die zich schikt naar het sterke karakter van zijn vrouw. Deze gebeurtenissen zouden
later vele ernstige consequenties (Cicero in ballingschap, zijn naam besmeurd) hebben en men kan
zich dan ook afvragen of Plutarchus deze bewust probeert toe te schuiven aan Terentia, die zich als
vrouw en echtgenote sterk profileert.
Opvallend genoeg maakt Plutarchus geen vermelding van Terentia bij Cicero’s ballingschap, hoewel
uit zijn correspondentie toch een duidelijk verlangen naar vrouw en kinderen spreekt. Cicero wordt
bij Plutarchus geportretteerd als een man onder sterke invloed van zijn echtgenote, een vrouw die
niet alle deugden bezit die een ideale Romeinse echtgenote in zich zou moeten hebben. Bij de
analyse van de bronnen van Plutarchus dient men dus te allen tijde rekening te houden met de
bedoeling van de schrijver, die zijn publiek een morele spiegel wenste voor te houden. In dit geval
wordt Cicero neergezet als een ietwat zwak figuur, die door zijn dominante vrouw tot politieke
keuzes wordt gedwongen die zware gevolgen zouden hebben. Op moreel vlak blijkt een afkeuring
van de jaloezie die de echtgenote van Cicero ten toon spreidde en als bron kan men Plutarchus
zodoende niet volgens de moderne historische maatstaven als objectief of betrouwbaar beschouwen.
Verder verloop van het huwelijk
Ondanks de liefde die Cicero tijdens zijn ballingschap etaleerde tegenover zijn vrouw en kinderen,
komt het in 47 v.C. tot een breuk tussen hem en Terentia, na een huwelijk van meer dan 30 jaar.
Beide echtelieden hadden de jaren voorheen zware tijden meegemaakt, die mogelijk tot heel wat
spanningen binnen het huwelijk hebben geleid. Zo was de rivaliteit tussen Caesar en Pompeius
uitgegroeid tot een burgeroorlog, waarbij Cicero zich buiten Rome aan de strijdende macht van de
Pompeianen schaarde.
Wanneer Cicero uiteindelijk terug herenigd wordt met zijn gezin, nemen correspondentie en
contacten met andere nobiles quasi al zijn tijd in beslag; hij werkt gespannen door om een greep te
krijgen op de snel veranderende situatie in Rome. Het huis van de Cicerones moet te allen tijde goed
gevuld zijn geweest met gelijkgestemden, wat voor Terentia als gastvrouw een zware
verantwoordelijkheid betekende.206 Na een ontmoeting met Caesar vertrok Cicero naar Arpinum,
wederom gescheiden van vrouw en kinderen. In april 49 v.C. echter verblijft Terentia alweer in Rome,
wat aanleiding kon geven tot heel wat roddels, aangezien het beschouwd kon worden als
gedeeltelijke steun aan Caesar. Terentia werd zo op haar beurt ook ingezet in het politieke spel,
aangezien Romeinse vrouwen geacht werden politiek gezien aan de echtgenoot gehecht te zijn.
Cicero daarentegen overwoog Italië te verlaten, wat het paar weer voorbereidde op een lange tijd
van gescheiden leven. In mei zien we echter dat Terentia en Tullia samen met Cicero in Cumae
verbleven, waar ze evenwel niet zijn volledige en exclusieve aandacht kregen. Eind juni verlaat Cicero
Italië, voegt zich bij Pompeius in Griekenland en stuurt Terentia nog een liefdevolle, humoristische
brief.207
Gedurende Cicero’s verblijf in Griekenland stond Terentia in voor het financiële management van de
familie, iets waar haar echtgenoot kritisch tegenover stond. Financiële problemen (onder meer
omtrent het huis in Rome en een deel van de bruidsschat voor zijn dochter Tullia) zouden nog voor
206
207
46
Treggiari (S.) Terentia, Tullia and Publilia: the Women of Cicero’s Family. P 105-106
Treggiari (S.) Terentia, Tullia and Publilia: the Women of Cicero’s Family. P 111
veel stress en frictie zorgen bij Cicero en meer specifiek binnen zijn huwelijk met Terentia, wie hij
verantwoordelijk achtte.208
De terugkeer naar Italië gebeurde dan ook in mineur; Pompeius was definitief verslagen door Caesar
en Cicero moest, naast zijn financiële middelen, ook vrezen voor zijn eigen veiligheid. De brief die
Cicero in november 48 v.C. naar Terentia stuurde bleek zijn ingesteldheid zwaarmoedig en vinden we
bijna geen spoor terug van de affectieve Cicero tijdens zijn ballingschap:
You write that you are glad we have returned safely to Italy: I hope you will always be glad of it. But
disturbed by mental agony and the great injuries done me by <my family>, I am afraid we have
adopted a plan which we shall have difficulty disentangling. So, help me, as far as you can; but I have
no idea what you can do. It is no good you getting on the road at this time. The journey is a long one
and the road unsafe, and I do not know what good you can do if you come. Farewell.209
Andere brieven die Cicero dat jaar nog naar Terentia stuurt, gaan verder in dezelfde lijn. Cicero
maakt zich zorgen om zijn dochter en haar huwelijk met Dolabella en gebruikt Terentia verder als
informatiekanaal omtrent de politiek in Rome. De brieven zijn allen kort en zonder grote
liefdesverklaringen.210
Waren het de financiële problemen? De politieke spanningen die ook een enorme impact hadden op
het familieleven? Het feit dat de liefde na meer dan 30 jaar op was? Of een combinatie van
verschillende factoren? In ieder geval komt het in 47 v.C. tot een breuk tussen Cicero en Terentia. De
laatste bestaande brief die Cicero naar Terentia stuurde, was van een heel andere orde dan diegene
die hij jaren voordien als balling schreef; de brief is kort en bevat geen enkel teken van genegenheid.
De breuk kan zich dan ook duidelijk voelen in zijn schrijven:211
We think we shall reach the villa at Tusculum either on the 7th or the next day. Let everything be
ready. For perhaps there will be several people with us and, I think, we shall stay there some
considerable time. If there is no basin in the baths, let there be one; in the same way those other
things which are necessary for life and health. Farewell. The Kalends of October, from the territory of
Venusia.212
Plutarchus
Ook Plutarchus schreef over de breuk tussen Cicero en Terentia, en ging daarbij ook specifiek in op
het karakter van deze laatste als oorzaak van de breuk:
Hoewel hij van plan was, naar men zegt, om de hele vaderlandse geschiedenis op schrift te zetten,..,
werd hij door allerlei staatszaken in beslag genomen en ook door allerlei ongewenste privéactiviteiten en gebeurtenissen, waarvan de meeste door hem zelf lijken te zijn gekozen. Op de eerste
plaats had hij namelijk zijn vrouw Terentia de laan uitgestuurd, omdat hij tijdens de oorlog door haar
in de steek gelaten was, zodat hij zelfs gebrek had aan het noodzakelijke reisgeld toen hij vertrok en,
zelfs toen hij weer in Italië aan land gekomen was, geen vriendelijkheid van haar kant ontmoette. Ze
was namelijk naar hem toegekomen, hoewel hij lange tijd in Brundisium vertoefde, terwijl ze haar
dochter, een jong meisje nog, toen die de lange tocht wel ondernam, geen passende begeleiding en
geen middelen meegaf. Sterker nog: ze beroofde het huis van Cicero van alles wat er in stond, zodat
208
Ibidem p 112
Cic. Ad Fam. 159. XIV.12 (Vert: S. Bailey, Loeb)
210
Zie Bijlage 1
211
Treggiari (S.) Terentia, Tullia and Publilia: the Women of Cicero’s Family p 128
212
Cic. Ad Fam. 173. XIV. 20 (Vert: S. Bailey, Loeb)
209
47
het totaal leeg was boven op de vele grote schulden die ze gemaakt had. Dat zijn namelijk de meest
plausibele argumenten die voor de scheiding worden aangevoerd213.
Plutarchus schetst hier geen beeld van het ideale getrouwde koppel dat men in de these van Dixon
terugvindt: Terentia blijkt geen liefdevolle, onvoorwaardelijke steun voor haar man te zijn, maar een
onbetrouwbare, liefdeloze en op geld beluste vrouw. Opmerkelijk is de passage over Tullia, die door
haar moeder onverantwoord als ‘jong meisje’ op weg naar haar vader zou hebben gestuurd zonder
de nodige begeleiding. Vreemd genoeg maakte Cicero Terentia geen verwijten over de kwestie, in
een brief die hij zijn vrouw schreef na de aankomst van Tullia:
Our Tullia came to me on 12 June. Her outstanding courage and extraordinary kindliness gives me
even more grievous pain that by our negligence it has been brought about that her lot is far other
than her love and deserts demanded.214
Het beeld dat wordt geschetst van Terentia door Plutarchus lijkt overdreven en onwaar. Terentia
opteerde om haar echtgenoot niet te vervoegen in Brundisium aangezien haar echtgenoot haar
vroeg niet te komen en Tullia arriveerde veilig en wel bij haar vader. Bovendien was Tullia op het
moment van de reis strikt gesproken niet piepjong meer. Plutarchus vervolgde:
Terentia, die deze argumenten ontkende, kreeg van hemzelf een prachtige kans om zich te verdedigen,
doordat hij niet lang daarna trouwde met een meisje uit, zoals Terentia rondbazuinde, verlangen naar
haar jeugdige schoonheid, maar zoals Tiro, Cicero’s vrijgelatene, heeft geschreven, om een ruimere
financiële armslag te krijgen om de schulden af te betalen. Het meisje was namelijk erg rijk en Cicero
beheerde haar vermogen, omdat hij als beheerder in de nalatenschap was aangewezen. Omdat hij
vele tienduizenden schuldig was, werd hij door vrienden en verwanten overgehaald om ondanks het
verschil in leeftijd met het meisje te trouwen en van de schuldeisers af te komen, door haar geld te
gebruiken. Antonius, die van dit huwelijk gewag maakt in zijn Reacties op de Filippische
Redevoeringen, beweert dat hij de vrouw met wie hij oud geworden was de deur uit zette, terwijl hij
tevens op geestige wijze de draak stak met Cicero’s huiselijke leventje, omdat hij hem maar een
onzakelijke en a-militaire vent vond. Toen hij getrouwd was, overleed kort daarop zijn dochter in het
kraambed bij Lentullus. Na de dood van haar eerste man Piso was zij namelijk met hem getrouwd. Uit
alle hoeken en gaten kwamen de vrienden van Cicero dan ook bijeen om hem te troosten met het
verlies, maar het gebeuren had hem buitengewoon zwaar geraakt, zodat hij zelfs zijn jonge bruid het
huis uit stuurde, omdat zij in haar nopjes leek met de dood van Tullia215.
Ook het nieuwe huwelijksleven van Cicero blijkt uit dit fragment van Plutarchus geen ideaal te zijn. Er
wordt geen enkele moeite gedaan om te verhullen dat de motieven voor dit nieuwe huwelijk eerder
van praktisch-financiële dan van affectieve aard waren. Zijn nieuwe echtgenote heette Publilia, een
meisje van naar schatting 14 à 15 jaar oud. Vaak wordt geschreven dat zij onder Cicero’s
voogdijschap stond.216 Terentia wordt opnieuw afgeschilderd als jaloerse vrouw, die het moeilijk lijkt
te hebben met de jeugdige leeftijd van de nieuwe bruid van haar ex-echtgenoot. De impact van de
scheiding na meer dan 30 jaar huwelijk op Terentia wordt door Plutarchus niet vermeld, al kan de
financiële lamlendigheid van haar man, alsook zijn falende politieke carrière zeker voor enige
verbolgenheid hebben gezorgd. Volgens Treggiari is Plutarchus’ optekening van het karakter van
Terentia als moeilijk en dominant waarschijnlijk afkomstig van een vijandige bron, die Cicero wenste
213
Plut. Cic. 41. 1-3 (Vert: G. Janssen, Biografieën)
Cic. Ad Fam. 166. XIV. 11 (Vert: S. Bailey, Loeb)
215
Plut. Cic. 41. 2-3. (Vert: G. Janssen, Biografieën)
216
Treggiari (S.) Terentia, Tullia and Publilia: the Women of Cicero’s Family. p 134
214
48
af te schilderen als een zwak persoon217.Treggiari haalt voorts aan dat er voor Terentia enige reden
tot vermoeidheid bestond bij het omgaan met Cicero’s eisen. Ze zou ook kunnen gedacht hebben dat
hij haar kinderen bedreigde. In alle waarschijnlijkheid nam Cicero het initiatief tot echtscheiding,
maar liet dit Terentia toe haar bezit te vrijwaren van confiscatie en haar leven onafhankelijk als vidua
(uit de echt gescheiden vrouw) te leven218.
De manier waarop Cicero met zijn echtscheiding omging blijft ook voor de lezer onbekend, al zou
men uit het snelle nieuwe huwelijk kunnen afleiden dat het geen zware mentale spanning
veroorzaakte. Bij zijn tijdgenoten kon de breuk dan wel blijkbaar voor enige spottende reacties
zorgen als we ervan uitgaan dat Antonius niet alleen stond in zijn bemerkingen over de breuk en het
nieuwe huwelijk. Een nieuw huwelijk dat niet lang standhield; zoals we bij Plutarchus kunnen lezen
raakte de dood van zijn dochter Cicero behoorlijk hard, niet lang daarna scheidde hij van Publilia. Of
de enige reden voor de scheiding het feit is dat zij niet respectvol genoeg kon omgaan met het
heengaan van Tullia blijft nog maar de vraag, aangezien Cicero’s financiële situatie er in die periode
ook op vooruit ging dankzij een aantal erfenissen. Financieel gezien was hij dus minder afhankelijk
geworden van het fortuin van zijn echtgenote.219
Conclusie
‘ A Roman did not parade his love for his wife, not even to intimate friends’220, aldus Susan Treggiari.
Aan zijn echtgenote van meer dan 30 jaar deed Marcus Tullius Cicero dit echter wel. Of toch
tenminste tijdens een emotioneel zware periode in zijn leven: zijn gedwongen ballingschap uit Rome.
De brieven die Cicero zijn gezin stuurde gedurende zijn ballingschap zijn een ideaal voorbeeld van de
these van Suzanne Dixon, die aan het einde van de Romeinse Republiek een opkomend ideaal ziet
van liefde binnen het huwelijk. Cicero spreekt zijn vrouw uiterst liefdevol aan en zij lijkt, samen met
hun kinderen, de reden te zijn om het leven niet op te geven. Uit enige nuancering blijkt evenwel dat
Cicero nog andere motieven had om zijn echtgenote aan hem gehecht te houden, doch mag dat niet
betekenen dat de affectie die hij voor haar toonde puur praktisch gemotiveerd was.
De brieven die Cicero Terentia stuurde na zijn ballingschap zouden daarna nooit meer op het
hetzelfde emotionele niveau komen. In 46 v.C. scheidt hij van Terentia om daarna te trouwen met de
veel jongere Publilia, een huwelijk ingegeven uit financiële noodzaak, die helemaal niet past binnen
het romantische ideaal. Enige kritiek hierover bestond dan ook, hoewel Plutarchus in zijn biografie
over het leven van Cicero meer een moreel oordeel over Terentia lijkt te vellen dan over Cicero zelf,
zoals eerder aangegeven naar alle waarschijnlijkheid door het gebruik van een Cicero-vijandiggezinde
bron.
Classica Sabine Grebe schreef vanuit een interessante invalshoek over het huwelijk van Cicero en
Terentia gedurende zijn ballingschap.221 Het tijdelijk omkeren van de traditionele genderrollen in de
Romeinse maatschappij en de psychologische aanhankelijkheid die Cicero ten toon spreiden kan men
indirect ook binnen Dixon’s these plaatsen. De echtgenote die als mentaal sterker en ultieme steun
wordt beschouwd moet immers ook geliefd zijn.
Het verschil in bronmateriaal, tussen de brieven die Cicero zelf schreef en de biografie die Plutarchus
over hem maakte, is aanzienlijk. Bij Plutarchus verworden Cicero en Terentia tot personages die
217
Treggiari (S.) Terentia, Tullia and Publilia: the Women of Cicero’s Family. p 49
Ibidem p 130
219
Ibidem p 142
220
Ibidem p 62
221
Grebe (S.) The Transformation of the Husband/Wife Relationship Durig Exile: Letters from Cicero and Ovid.
In: Sex,Love and Friendship p 440
218
49
moeten bijdragen tot het stellen van een moreel exemplum, de afkeuring van echtelijke jaloezie en
dominantie, in de realiteit liggen de menselijke waarden en normen echter tussen wit en zwart.
Cicero zal naar alle waarschijnlijkheid een grote liefde hebben gevoeld voor zijn gezin ten tijde van
zijn ballingschap, aangezien zij hun echtgenoot en vader niet lieten vallen op een moment dat vele
anderen dit wel deden. Anderzijds was het voor Cicero ook van praktisch belang dat zijn echtgenote
een trouwe bondgenoot bleef. De perceptie rond het huwelijk van Cicero en Terentia lijkt bij
Plutarchus niet deze van een uitermate liefdevol huwelijk te zijn, maar eerder een relatie waarbij
Cicero onder de voet van zijn vrouw leefde en haar na vele jaren samen dan ook nog verliet voor een
jongere vrouw. Plutarchus is hier evenwel een minder betrouwbare bron: verwijten aan het adres
van Terentia blijken overdreven of onwaar. Bovendien kan men stellen dat Cicero, op wie de
gedwongen afwezigheid van zijn thuis en geliefden een grote tol eiste, naar alle waarschijnlijkheid
des te meer genegenheid voelde voor diegenen die hem niet lieten vallen.
Als finale conclusie kan men dan ook stellen dat het huwelijk zeer interessant is om de perceptie
rond huwelijk en echtscheiding onder de Romeinse elite te onderzoeken, daar we tijdens Cicero’s
ballingschap in zijn brieven aan Terentia haast een schoolvoorbeeld zien van de these van Suzanne
Dixon. Liever dan zich te distantiëren van haar echtgenoot probeert Terentia het beste te maken van
de situatie voor Cicero en de kinderen. Niet alleen de ‘mannelijke’ verantwoordelijkheden van het
huishouden vielen onder haar verantwoordelijkheid, maar ook het lobbyen bij machtige kennissen
voor het eerherstel van haar echtgenoot. Ook opmerkelijk is dat dit liefdesideaal niet bij Plutarchus
wordt teruggevonden. Het verschil in soorten bronnenmateriaal (brieven ten opzichte van antieke
biografie) komt hier tot uiting, waarbij de brieven als meer betrouwbaar kunnen worden geacht in dit
onderzoek. Plutarchus had bij het schrijven van zijn Parallelle Levens een ethisch doel voor ogen:
tonen hoe het menselijk karakter zich manifesteert onder verschillende omstandigheden in het
leven222, in het geval van Cicero werd deze in de specifieke fragmenten omtrent zijn huwelijk met
Terentia neergezet als een man die onder de plak ligt bij zijn dominante echtgenote. De bronnen die
Plutarchus voor zijn schrijven over Cicero consulteerde kunnen niet exact gespecifieerd worden door
moderne onderzoekers, maar Hägg stelde dat de waarschijnlijkheid dat de Griek, die over een
geringe kennis van het Latijn beschikte, zich inlas in het omvangrijke oeuvre van Cicero gering was.
Naar alle waarschijnlijkheid volgde hij een Romeinse bron die het leven van Cicero reeds had
beschreven en die misschien ook beschikbaar was in het Grieks (een mogelijke kandidaat is hierbij
Cornelius Nepos (110 v.C.-25 v.C.), maar andere bronnen zijn niet uitgesloten). Zo’n contemporaine
biografische bron- of bronnen223- zou verantwoordelijk kunnen zijn voor het optekenen van Cicero’s
handelingen en gedachtengang in Plutarchus’ Parallelle Levens. Hägg wilt hierbij niet afdoen aan de
ongebruikelijke energie, integriteit en kennis van de Romeinse geschiedenis van Plutarchus, en het
occasionele gebruik van Romeinse informanten, maar wijzen op het logische gevolg van Plutarchus’
werkwijze, waarbij zijn werk niet gevrijwaard bleef van fouten224. Ook Pelling wijst op het feit dat
Plutarchus bij het schrijven van ‘Cicero’ minder goed geïnformeerd lijkt, dan in zijn latere Levens, die
meer gedetailleerd zijn uitgewerkt (en in een volgend hoofdstuk nog aan bod komen)225.
Een groter moreel doel had Cicero niet voor ogen wanneer hij zijn brieven schrijft aan zijn
echtgenote en familie: voor een bepaalde periode in het huwelijk zien we een echtpaar dat samen
moeilijke tijden doormaakt en elkaar probeert te steunen, in een emotionele context, waarbij het
222
Hägg (T.). The Art of Biography in Antiquity. P 242
e
Hägg wijst ook nog op andere bronnen als: een verzameling van Cicero’s grappen door Tiro (1 eeuw v.C.),
Paetus’ Cato, en de autobiografie van Augustus (Hägg, 2012, p 258)
224
Hägg (T.). The Art of Biography in Antiquity. P 258
225
Pelling (C.). Plutarch and History. P 3-4
223
50
liefdessentiment niet wordt gespaard. Om met de woorden van Shackleton Bailey af te sluiten: ‘De
liefdevolle, zij het ietwat egoïstische brieven die Cicero gedurende zijn ballingschap naar Terentia
schreef, zijn niet noodzakelijk representatief voor hun normale relatie. Gedurende die tijd toonde ze
zich evenwel standvastig en getuigde van een groot uithoudingsvermogen.’226
Morele perceptie omtrent huwelijk en politiek bij Livius
Inleiding
Cicero is in dit onderzoek niet alleen relevant omwille van zijn turbulente huwelijk met Terentia; de
redenaar oefende op literair vlak ook een grote invloed uit op een andere grote Romeinse
geschiedschrijver, nl.: Titus Livius. In dit hoofdstuk zal het magnus opus van de historicus, de ons nog
overgeleverde boeken van Ab Urbe Condita, worden geanalyseerd in het kader van de
onderzoeksvraag. Kan in de boeken van Livius een bestaan van een bepaald liefdessentiment worden
gevonden dat exclusief gekoppeld kan worden aan het huwelijk? Wordt een bepaald oordeel
gegeven omtrent de huwelijken en echtscheidingen die uit politiek of praktisch oogpunt werden
aangegaan? En in hoeverre komen liefde en het huwelijk zelfs aan bod in het werk van de Romeinse
schrijver? Allereerst zal hiervoor kort worden ingegaan op de achtergrond en overtuigingen van
Livius zelf, de methoden en bronnen die hij gebruikte om Ab Urbe Condita te schrijven en de materie
die dit werk omhelst. Daarna zullen in het feitelijke bronnenonderzoek de relevante passages
omtrent liefde, huwelijk en echtscheiding worden onderzocht op het bestaan van enige morele
perceptie errond.
Livius en Ab Urbe Condita
Over het verleden en privéleven van Livius is hedendaagse historici maar weinig bekend. Volgens
Syme leidde de auteur een ‘rustig en regelmatig bestaan’.227 Algemeen wordt aangenomen dat Livius
geleefd zou hebben van 59 v.C. tot het jaar 17. Zijn geboorteplaats was de welvarende Romeinse
stad Patavium, alwaar hij ook zou sterven. Over zijn gezinsleven bestaan weinig tot geen directe
bronnen, maar een grafschrift uit Padua vermeldt een zekere Titus Livius met twee zoons en een
vrouw Cassia Prima (Inscriptiones Latinae Selectae 2919)228.
Het werk dat in dit hoofdstuk zal worden besproken is Ab Urbe Condita Libri, of ‘Boeken vanaf de
Stichting van de Stad’: een geschiedenis van Rome vanaf haar ontstaan tot 9 v.C., in totaal 142
boeken. Van deze boeken zijn echter slechts boeken 1-10 en 21-45 de enige die niet verloren zijn
gegaan. Vanaf de late oudheid werd naar Livius’ geschiedenis gerefereerd als ‘Decades’ aangezien
tien het maximum aantal boeken was dat in een perkamenten codex paste.229 Het werk, zoals dat
aan ons werd overgeleverd, eindigt in het jaar 167 v.C.; meer dan 100 jaar voor Livius’ eigen
geboortejaar230. Burrow roemt de literaire talenten van Livius, die samen met het omvangrijke
overgeleverde bronmateriaal maken dat zijn geschiedenis als dé geschiedenis van Rome wordt
beschouwd door latere generaties231.
226
Shackelton (B.). Cicero. p 22
Syme (R.). Livy and Augustus p 27
228
Briscoe (J.). In: The Oxford Companion to Classical Civilization (Simon Hornblower and Antony Spawforth)
229
Ibidem
230
Burrow (J.). A History of Histories: Epics, Chronicles, Romances and Inquiries from Herodotus and
Thucydides to the Twentieth Century. P 100
231
Burrow (J.). A History of Histories: Epics, Chronicles, Romances and Inquiries from Herodotus and
Thucydides to the Twentieth Century. P 98
227
51
De bronnen die Livius consulteerde voor zijn werk zijn grotendeels van literaire aard, een diepgaand
onderzoek van documenten, zoals moderne historici zouden ondernemen, beschouwde hij niet als
zijn taak. De belangrijkste schrijvers die hij volgde als bron waren de Griekse historicus Polybios (203
v. Chr. - 120 v.Chr.), Antias, Gaius Licinius Macer en Lucius Coelius Antipater. Romeinse schrijvers uit
de tweede eeuw gebruikte hij enkel indirect, via schrijvers uit de eerste eeuw.232 Livius baseerde zich
daarnaast ook op verhalen uit de mythologie (voornamelijk bij het schrijven van de geschiedenis
vanaf de val van Troje tot de plundering van Rome in 390 v.C.). Van sommige bronnen is het echter
moeilijk om hun oorsprong te achterhalen.233 In de neerslag van het eerste jaar van de Republiek kan
men een aantal inconsistente elementen aanmerken die het waarheidsgehalte in het werk ietwat
ondergraaft.234 Aangezien dit onderzoek zich echter richt op de analyse van een perceptie die
overheerst bij bepaalde genres van literaire werken, heeft de accuraatheid van bepaalde feiten en
historische evenementen een minder groot belang als de interpretatie die er door de auteur aan
gegeven wordt.
Het wordt vaak opgemerkt dat Livius het beroemde gezegde van Marcus Tullius Cicero ‘geschiedenis
zou moeten worden geschreven door een redenaar’ vervulde. Livius zou de eerste zijn om een
volledig ontwikkelde periodische structuur te introduceren in de Latijnse historiografie. Hij bezat het
vermogen om door middel van taal zijn materiaal te verfraaien, om een sfeer te creëren en emoties
te schetsen.235 Volgens Luce beschouwde Livius geschiedenis als een ‘developmental concept’: het
ontstaan en de groei van het Romeinse nationale karakter, niet minder dan de Romeinse instituties,
werden bepaald door historische omstandigheden. Zo wordt in de ons nog overgeleverde boeken de
trage en complexe achteruitgang van de normen en waarden in Rome verteld236. Livius’ stijl wordt
bereikt door het gebruik van poëtische of archaïsche woorden die door Cicero en Caesar doorgaans
vermeden werden, vooral in de eerste boeken. In deze zin treedt hij volgens Briscoe in de
voetstappen van de historiografie zoals deze door Sallustius werd geschreven. In later werk zal Livius
echter een meer Ciceroniaanse vocabularium toepassen, hoewel hij zijn eigen specifieke stijl zal
behouden.237
Livius was een patriottische schrijver; het doel was om de opgang van het Romeinse Rijk neer te
zetten (eerst de heerschappij over Italië, daarna de rest van de Mediterrane wereld) en de deugden
die dit succes mogelijk maakten. Zijn werk is dan ook bedoeld om op moreel vlak een voorbeeld te
zijn voor het lezerspubliek, al is dit teleologisch moreel discours volgens Briscoe niet
allesoverheersend. Livius geloofde in een moreel verval dat zich in zijn tijd had ingezet en betwijfelde
of Augustus op dit vlak het tij kon keren. Hoewel hij de ‘Augustus-idealen’ (supra) deelde, bleek hij
dus zeker geen woordvoerder van zijn regime te zijn. Claassen ziet dan weer een algemene
aanvaarding in het historisch onderzoek van de morele verheffing als de primaire focus van de
historiografie van de Romeinse schrijver. Livius gebruikt volgens haar vele middelen om dit te
bewerkstelligen; niet alleen retorische, maar ook (zoals Tacitus na hem zou doen) imitatie van
tragedie. Livius zou de sensatie opzoeken door het oproepen van emoties als medelijden en angst,
door emotionele overtuiging en door nadruk op de onverwachtheid van gebeurtenissen en de
232
Briscoe (J.).The Oxford Companion to Classical Civilization (Simon Hornblower and Antony Spawforth)
Claassen (J.M.). The familiar other: The Pivotal Role of Women in Livy’s Narrative of Political Development in
Early Rome p 73
234
Ibidem
235
Briscoe (J.).The Oxford Companion to Classical Civilization (Simon Hornblower and Antony Spawforth)
236
Luce (T.J.). Livy: The Composition of His History. P 294
237
Ibidem
233
52
wisselvalligheden van het lot. 238 Zijn stijl leent zichzelf tot de visualisatie van romantische of
gruwelijke episodes, maar binnen deze gebeurtenissen liggen complexe politieke of juridische
concepten vervat.239
Of Livius’ morele houding ten opzichte van de geschiedenis legitiem is of niet, het feit dat hij altijd
duidelijk een moreel doel in gedachten heeft, verschaft volgens Smethurst een eenheid aan zijn werk
wat een beklijvende schijn van waarheid bevat. Alle gebeurtenissen worden verhaald,
geïnterpreteerd en beoordeeld volgens één enkele norm: in hoeverre zij de roem van het oude Rome
of de val van haar landgenoten sinds de Gouden Tijd in het verleden weergeven en illustreren.240
Chaplin merkt daarnaast nog op dat zijn exemplarisch narratief breder bekeken moet worden dan
alleen concrete voorbeelden in hun onmiddelijke context; zo kijkt de lezer beter naar de manier
waarop personages omgaan met voorbeelden uit het verleden (wordt een bepaald gedrag uit de
geschiedenis herhaald of bewust vermeden?)241
Het werk van Livius is zowel relevant omwille van de informatie over de Romeinse Republiek, als de
voorbeelden van voorbeeldgedrag (of occasioneel het omgekeerde). In het lezerspubliek vinden we
dus zowel de moralist, als de poëet en de historicus terug242. Dat lezerspubliek moet voor het
overgrote deel hebben bestaan uit de elite van Rome; mannen, maar evengoed vrouwen. Op het
moment dat Titus Livius over de geschiedenis van Rome schrijft, in de Augusteïsche periode, wordt
de vrouwen aan het hof een meer prominente rol toegemeten. Zijn houding ten opzichte van
vrouwen in zijn werk kan dan ook verondersteld worden een weerspiegeling te zijn van de heersende
houding die de maatschappij- of zijn lezerspubliek- er op nahield. 243 Claassen waarschuwt de
moderne lezer wel nog voor een misinterpretatie wat Livius’ narratief omtrent vrouwen betreft.
Wanneer Livius over vrouwen schrijft kadert dit meestal in een politieke context (al kunnen een
aantal passages een getrouwe weergave zijn van het contemporaine Rome van Livius).Men dien
aldus voorzichtig te zijn opdat de verwachtingen en houdingen van een modern lezerspubliek niet
zouden leiden tot een overanalyse van bepaalde passages omtrent Romeinse vrouwen, hoe
interessant Livius deze ook heeft geschreven .244
Bronnen en Structuur Ab Urbe Condita
Alvorens het bronnenonderzoek te beginnen en de relevante passages van de Ab Urbe Condita te
analyseren is het van belang na te gaan welke bronnen Livius zelf raadpleegde om zijn werk te
schrijven. Hieronder zal dus kort dieper worden ingegaan op de bronnen waarop Livius zich baseerde,
alsook de structuur en thematiek die het werk aanneemt. Op die manier kan Livius in de juiste
context worden gelezen en onderzocht.
Eerste Decade
De algemeen aanvaarde doctrine omtrent de bronnen van Livius is dat hij één primaire bron volgde
voor elk deel van het narratief, waarbij hij andere bronnen gebruikte om de details van de primaire
bron aan te vullen of te corrigeren. Voor de eerste decade zijn er diverse indicaties dat de twee
238
Claassen (J.M.). The familiar other: The Pivotal Role of Women in Livy’s Narrative of Political Development in
Early Rome p 74
239
Claassen (J.M.). The familiar other: The Pivotal Role of Women in Livy’s Narrative of Political Development in
Early Rome p 75
240
Smethurst (S.E.). Women in Livy’s History p 80
241
Chaplin (J.D.) Livy’s Exemplary History. P 2
242
Dorey (T.A.) Livy xi-xii
243
Claassen (J.M.). The familiar other: The Pivotal Role of Women in Livy’s Narrative of Political Development in
Early Rome p 73
244
Ibidem p 75
53
belangrijkste bronnen, zoals eerder aangehaald, Licinius Macer en Valerius Antias waren. Macer was
een actief politicus van de populares-strekking, wat op enige vooringenomenheid zou kunnen wijzen
omtrent deze specifieke politieke strekking. Antias daarentegen was een aanhanger van het senaatsgezinde regime onder Sulla; historici kunnen in hun analyse van Livius dan ook aannemen dat bij een
positief discours omtrent de populares de auteur Macer als bron volgt en wanneer hij de Senaat of
het patricisch privilege verdedigt, hij Antias als bron neemt. Belangrijk om hierbij op te merken is dat
zowel Macer als Antias ook gebeurtenissen verzonnen in het voordeel van de eigen familie.245
Luce stelt dat Livius vaak dezelfde bron volgde voor lange periodes, waardoor zowel de materie van
het onderwerp als de volgorde waarin het voorkomt in het werk grotendeels wordt bepaald door zijn
bronnen. Veel creatieve vrijheid bij het opstellen van zijn historisch materiaal had Livius volgens Luce
alvast niet246. Volgens Dorey beschikte hij bij het schrijven van speeches echter wel over een relatief
grote vrijheid om deze in te vullen247. Livius zelf was zich bewust van de verschillen die in zijn
bronnen terug te vinden waren, maar beschouwde het niet als zijn taak als historicus om origineel
documentair onderzoek te voeren. Hij zal echter wel de meest prominente discrepanties in de
bronnen aan de kaak stellen.248 Over de neerslag van de eerste eeuwen in zijn Geschiedenis zegt hij
dat ze, eerder nog dan waargebeurde historische gebeurtenissen, de ‘charme van poëzie bevatten’249.
Hij leek zich dus heel bewust van zijn positie in de traditie van de Griekse en Latijnse literatuur en zijn
werk bevat zowel sporen van historisch als niet-historische vroegste schrijvers. Livius is een schrijver
die in staat is een enorme variatie in zijn schrijfstijl te hanteren, naargelang het onderwerp van zijn
werk: in het kader van de analyse is het dan ook belangrijk niet enkel naar de inhoud van zijn werk te
kijken, maar zeker en vast ook naar de stijl en hoe deze zich aan het onderwerp aanpast.250
De Derde, Vierde en Vijfde Decade
Historici beschikken over een duidelijker beeld van de gebruikte bronnen voor de derde Decade,
aangezien belangrijke stukken gebaseerd werden op het werk van de Griekse historicus Polybius, dat
grotendeels bewaard bleef. Andere bronnen die door Livius gebruikt werden zijn onder andere
Coelius Antipater en Valerius Antias. De Derde Decade bevat veel inhoudelijke tegenstrijdigheden,
valsheden of geïdealiseerde overdrijvingen, wat de analyse van het modern onderzoek bemoeilijkt;
het is echter een brug te ver om Livius het actief en doelbewust vervalsen van de geschiedenis toe te
schrijven.251Ook voor de vierde en vijfde Decade bleek Polybius een belangrijke bron voor Livius.
Anders dan bij Polybius echter, zien we bij Livius een sterkere nadruk op de weergave van emoties,
het uiten van diepmenselijke gevoelens en de totstandkoming van patriottische motieven bij het
schetsen van het beeld van Rome. Net als Cicero, ziet Livius geschiedenis als de magistra vitae, of ‘de
leermeester van het leven’.252
Hoewel een groot deel van de Ab Urbe Condita verloren is gegaan, blijft het overgebleven werk een
waardevol historisch document dat ons toont hoe de Romeinen zelf hun geschiedenis hebben
beleefd door de ogen van Livius (en zijn bronnen). De stijl en de emoties die aan bod komen in het
245
Dorey (T.A.). Livy p 10
Luce (T.J.). Livy: The Composition of His History. P 25
247
Dorey (T.A.). Livy p 16
248
Ibidem p 11
249
Burrow (J.). A History of Histories: Epics, Chronicles, Romances and Inquiries from Herodotus and
Thucydides to the Twentieth Century. P 98
250
Dorey (T.A.). Livy p 13
251
Dorey (T.A.). Livy p 21
252
Dorey (T.A.) Livy p 53
246
54
werk zijn van groot belang in dit onderzoek naar de relatie tussen het liefdesideaal en de praktijk in
de realiteit.253
Schrijfstijl Ab Urbe Condita
Ab Urbe Condita betrekt een hele lange periode, het is voornamelijk een geschiedenis aangaande de
Romeinse legers, maar daarnaast hecht Livius ook veel belang aan het gesproken woord:
bijeenkomsten, speeches, belangrijke conferenties, etc.. ten derde zien we dat Livius veel belang
hecht aan het analyseren van dromen, belangrijke aanstellingen (priesters, magistraten), het vieren
van staatfestivals en dergelijke.254 Burrow noemt Livius een ‘geboren verteller’ die doorheen het
schrijven van de geschiedenis ook zijn verbeelding kan laten doorklinken255.
In zijn jeugd bestudeerde Livius verschillende filosofische stromingen, zo ook de morele en
filosofische opvattingen van Cicero. Deze studies hadden volgens classicus P.G. Walsh een aanzienlijk
effect op zijn stijl als historisch schrijver. Vooral de ethisch stoïsche leer oefende een grote invloed
uit op het literair werk van Livius.256 Hier zal echter niet dieper worden ingegaan op de leer van de
Stoa als filosofie, aangezien het te ver van het onderzoek zou afstaan. Het is daarentegen wel
interessant te weten dat Livius zich ook liet beïnvloeden door de wijsbegeerte in zijn schrijven,
aangezien het zijn motieven zou kunnen verklaren.
Walsh beschrijft Livius verder als een ‘Augusteïsche’ schrijver: hij verwelkomde de keizer als de
tweede stichter van Rome, om een halt toe te roepen aan de progressieve ‘ontaarding’, zowel
politiek als moreel gezien. Het is volgens Walsh echter een brug te ver om zijn historisch talent enkel
maar te beschouwen als zijnde in dienst van een bepaald regime. Livius zou een hechte band hebben
gehad met Augustus en de vrijheid hebben bezeten om te schrijven wat hij wilde, zonder censuur.
Vele grote figuren in zijn werk zijn zo omschreven dat de lezers in hen een versie van Augustus zelf
herkennen, maar evengoed zien we Augustus in Livius’ werk ook opduiken zonder vleierij. In Livius’
werk kan men, zoals bij vele klassieke historici, volgens Walsh aldus op sommige momenten de
scheiding tussen heden en verleden maar moeilijk maken.257
Ook Syme erkent dat Livius als ‘de ster van de Augusteïsche proza’ wordt beschouwd en de enige die
de tand des tijds heeft doorstaan (als men technische schrijvers als Vitruvius niet meerekent). Livius’
beeld van het Romeinse verleden is volgens Syme wel zeer schematisch en anachronistisch
weergegeven, (om niet te zeggen bedriegelijk). Bepaalde onderzoekers lezen het werk als een
reflectie van de Augusteïsche sfeer, met Livius als perfecte belichaming van de idealen die heersten
of aangeprezen werden in die periode. Syme staat hier kritisch tegenover. De stellingen i.v.m. religie,
patriotisme en moraliteit die in het werk van Livius onderliggend aanwezig zijn, zouden hun
oorsprong veel eerder kunnen hebben. Livius was reeds een volwassen man wanneer de nieuwe
uiteenzetting van waarden tot volle ontwikkeling kwam; bovendien kan men zich afvragen wat
precies wordt bedoeld onder de noemer ‘Augusteïsch’.258
Livius vernieuwt hoe dan ook het genre van de geschiedschrijving ook in de zin dat het een meer
academische invulling verkrijgt. Zoals eerder vermeld ziet hij een functie in de geschiedenis als
magister vitae en incorporeert hij vele van de waarden die Cicero in zijn verhandelingen van de
253
Dorey (T.A.). Livy p 65
Walsh (P.G.) Livy: his historical aims and methods. P 35
255
Burrow (J.). A History of Histories: Epics, Chronicles, Romances and Inquiries from Herodotus and
Thucydides to the Twentieth Century. P 113
256
Walsh (P.G.) Livy: his historical aims and methods. P 4
257
Ibidem P10-17
258
Syme (R.). Livy and Augustus p 12
254
55
ideale historicus vereist. Kort samenvattend kan men Livius de erfgenaam van verschillende Griekse
geschiedschrijvers noemen, door Cicero in een doctrine gegoten die niet altijd even consistent bleek
wat vorm en inhoud van de geschiedenis betreft.259
Ab Urbe Condita: bronnenanalyse (onderzoek naar morele perceptie
dat naar voor komt bij politieke huwelijken en echtscheidingen in Ab
Urbe Condita)
Ondanks het feit dat een groot deel van het werk verloren is gegaan, blijf Ab Urbe Condita een
omvangrijke bron, waarbij niet elke relevante passage besproken zal kunnen worden. Niettemin
leent het werk zich wel uitstekend tot een diepteanalyse. In dit hoofdstuk zullen de meest pertinente
passages onderzocht worden in het kader van de onderzoeksvraag. Allereerst komen de stukken aan
bod waarbij men een duidelijke bevestiging kan zien van het bestaan van een zeker liefdesideaal
binnen het huwelijk, daarna de passages waarbij men absoluut geen liefde of emotie kan bespeuren
bij de echtparen. De Latijnse terminologie zal hierbij opnieuw worden bestudeerd en de algemene
tendens - m.a.w., welke perceptie overheerst in het werk van Livius- zal in de conclusie uitgebreid
aan bod komen.
Bevestiging liefdesideaal binnen het huwelijk
Aeneas became a guest in the house of Latinus; there the latter, in the presence of his household gods,
added a domestic treaty to the public one, by giving his daughter in marriage to Aeneas. This event
removed any doubt in the minds of the Trojans that they had brought their wanderings to an end at
last in a permanent and settled habitation. They founded a town, which Aeneas named Lavinium,
after his wife (Aeneas ab nomine uxoris Lavinium appellat). In a short time, moreover, there was a
male scion of the new marriage, to whom his parents gave the name of Ascanius.260
Al vrij meteen in het werk zien we een belangrijk huwelijk plaatsvinden die zijn kleine, maar
belangrijke, rol heeft gespeeld in de geschiedenis van Rome. Bovenstaand fragment gaat immers
over het gearrangeerde huwelijk van Aeneas, de gevluchte Trojaan met een dochter van koning
Latinus. In de twee versies die Livius zijn lezers geeft namen de oorspronkelijke bewoners van Italië,
onder koning Latinus, eerst de wapens op tegen de Trojanen, maar verloren. In de tweede versie
kwamen de mannen tot een vreedzame wederzijdse kameraadschap voor de strijd met elkaar zou
losgebarsten zijn. Beide versies hebben echter tot resultaat dat koning Latinus de hand van zijn
dochter aan Aeneas schenkt, waardoor de twee volkeren met elkaar worden verbonden. In dit
fragment zien we het huwelijk als politiek middel, maar ook met enige romantische connotatie
(Aeneas vernoemt een stad naar zijn vrouw) en een snelle gezinsuitbreiding. Dit huwelijk had ook
een minder positief gevolg: de dochter van Latinus bleek beloofd te zijn aan een Turnus, koning van
de Rutuliërs, die na het huwelijk een oorlog tegen Latinus en Aeneas startte.261
Lucumo en Tanaquil
Nog in boek I zien we het relaas van Tanaquil en haar echtgenoot Lucius Tarquinius Priscus
(aangeduid als ‘Lucumo’). Als een echte moderne PR-agente gaat Tanaquil haar man, een zoon van
een migrant, aansporen van Tarquiniis naar Rome te verhuizen aangezien hij daar meer kans maakt
een betekenisvolle carrière te maken.
259
Walsh (P.G.) Livy: his historical aims and methods p 21
Liv. 1. 1. 9-11 (Vert: B.O. Foster, Loeb)
261
Walsh (P.G.) Livy: his historical aims and methods p 11-13
260
56
In the reign of Ancus one Lucuomo, a man of energy and wealth, took up his residence in Rome,
chiefly from ambition and the hope that he might there achieve a station such as he had found no
opportunity of attaining in Tarquinii; for though he had been born there himself, his race was alien tot
hat place also. He was the son of Demaratus of Corinth, who had been driven from home by a
political upheaval.
…
The self-confidence implanted in his bosom by his wealth was heightened by his marriage with
Tanaquil, who was a woman of the most exalted birth, and not of a character lightly to endure a
humbler rank in her new environment than she had enjoyed in the condition to which she had been
born. The Etruscans looked with disdain on Lucumo, the son of a banished man and a stranger. She
could not endure this indignity, and forgetting the love she owed her native land, if she could only see
her husband honoured (‘dummodo virum honorarum videret’), she formed the project of emigrating
from Tarquinii. Rome appeared to be the most suitable place for her purpose; amongst a new
people,where all rank was of sudden growth and founded on worth, there would be room for a brave
and strenuous man (‘futurum locum forti ac strenuo viro’)… She had no trouble persuading a man
who was eager for distinction, to whom Tarquinii was only his mother’s birthplace. They therefore
gathered their possessions together and moved to Rome262.
In het fragment is duidelijk te lezen hoe het initiatief tot verhuis naar Rome uitging van Tanaquil, die
uit trots haar echtgenoot wil zien opklimmen tot een positie zijn (maar vooral haar) stand waardig.
Tijdens de reis naar Rome interpreteert Tanaquil, van wie werd gezegd dat zij over waarzeggende
kwaliteiten beschikte, een voorval met een vogel als een gunstig voorteken 263. Hoewel geen
schoolvoorbeeld van morele perceptie omtrent liefde binnen het huwelijk, is het toch een
interessante passage. Tanaquil neemt de rol van haar echtgenoot als het ware over als
initiatiefnemer i.v.m. zijn carrière. Het feit op zich dat zij als trotse vrouw geen moeite had om haar
echtgenoot te overtuigen alles achter te laten voor een nieuw leven in Rome, getuigt van enige
macht die Tanaquil over Tarquinius had. De ambitie die Tanaquil ten toon spreidt is volgens
Smethurst een toonbeeld van wat Livius beschouwd als ‘vrouwelijk ondeugd’, maar aangezien ze
haar ambitie aanwendt voor een lofwaardig einddoel, kan hij zijn afkeuring niet expliciet laten
blijken264. Bovendien klinkt er oprechte trots door bij Livius wanneer vanuit het oogpunt van Tanaquil
wordt ingezoomd op Tarquinius: termen als ‘virum honorarum’ en ‘forti ac strenuo viro’ duiden op
enige genegenheid voor haar echtgenoot. Naast motieven als machtshonger, trots, ambitie speelt
liefde toch ook een (kleine) rol.
Het koppel ging met grote verwachtingen naar de Eeuwige Stad, alwaar hun verwachtingen ingelost
leken te worden; zo bouwt Tarquinius een invloedrijk netwerk op en raakt hij zelfs binnen in de kring
rond koning Ancus, van wie hij adviseur wordt. Na zijn dood zou hij Ancus opvolgen als koning.265
De Sabijnse maagden
De roof van de Sabijnse maagden is ongetwijfeld een welbekend verhaal uit de Romeinse mythologie.
Ook in deze bronnenanalyse van Livius blijkt zij zeer interessant te zijn qua sociaalhistorische
invalshoek. Een korte schets van het verhaal gaat als volgt: de Romeinen, die met een tekort aan
vrouwen onder de gelederen kampten, probeerden van hun buren het recht te verkrijgen om met
hun vrouwen in het huwelijk te stappen (het recht op een gemengd huwelijk). Wanneer dit recht hen
262
Liv. 1. 34. 1-8 (Vert: B.O. Foster, Loeb)
Liv. 1. 34. (Vert: B.O. Foster, Loeb)
264
Smethurst (S.E.). Women in Livy’s History p 81
265
Liv. 1. 35. (Vert: B.O. Foster, Loeb)
263
57
werd ontzegd, roofden de Romeinen hardhandig de Sabijnse vrouwen uit het nabije dorp en
maakten hen tot hun echtgenotes. Alweer zou dit een voorbeeld zijn van het huwelijk, dat uit politiek
(of in dit geval eerder praktisch/ functioneel) oogpunt wordt gesloten. Romulus raadde de vrouwen
echter aan om hun hart te geven aan diegene die het lot hen had toegezegd (...’quibus fors corpora
dedisset, darent animos’) en zij lijken die raad opgevolgd te hebben. Livius beschrijft hoe de
Romeinen hun echtgenotes trachtten te troosten met het verlies van hun thuis en familie en een
goede man probeerden te zijn. De Romeinen gebruikten zelfs de ‘liefde en passie’ als het motief voor
hun daad, wat volgens Livius recht tot het hart van de vrouwen sprak (‘cupiditate atque amore, quae
maxime ad muliebre ingenium efficacies preces sunt’). Zo ontstond een groeiende affectie voor hun
ontvoerders, die culmineerde in een emotionele passage waarin Livius de vrouwen op het slagveld
tussen hun familieleden enerzijds en hun echtgenoten anderzijds laat plaatsnemen. Ze smeken beide
partijen de geschillen bij te leggen, aangezien zij zelf verscheurd worden door de strijd tussen hun
geliefden. Dit resulteert in een staking van de strijd en een verzoening tussen de twee volkeren, die
daarna als één volk de geschiedenis ingingen266. De massale trouwpartij kan men hier opvatten als de
metaforische weergave van de vereniging van de Italiaanse volkeren. De aanwezigheid van de hevige
emoties bij de Sabijnse vrouwen zou men dus kunnen koppelen aan literaire keuzes die bijdragen tot
de symboliek. Toch speelt de intentie van de Romeinse mannen om een goede echtgenoot te zijn in
zichzelf een belangrijke rol voor dit onderzoek, aangezien het een duidelijk verband aangeeft tussen
het huwelijk als instituut, met naast politieke en praktische, toch ook vooral emotionele en
liefdesconnotaties267.
Horatius en Verginia
In the van of the Romans came Horatius, displaying his triple spoils. As he drew near the Porta
Capena he was met by his unwedded sister, who had been promised in marriage to one of the Curiatii.
When she recognized on her brother’s shoulders the military cloak of her betrothed, which she herself
had woven, she loosed her hair and, weeping, called on her dead lover’s name (‘cognitoque super
umeros fratris paludamento sponsi, quod ipsa confecerat, solvit crines et flebiliter nomine sponsum
mortuum appelat’). It enraged the fiery youth to hear his sister’s lamentations in the hour of his own
victory and the nation’s great rejoicing. And so, drawing his sword and at the same time angrily
upbraiding her, lie ran her through the body. “Begone” he cried, “to your betrothed, with your illtimed love (‘immaturo amore’), since you have forgot your brothers, both the dead and the living, and
forgot your country (‘oblita fratrum mortuorum vivique, oblita patriae’)! So perish every Roman
woman who mourns a foe!268”
Ook in dit fragment zien we een sterk liefdessentiment: een Romeinse vrouw ziet de mantel van haar
verloofde (een telg der Curatii die tegen haar broer, Horatius diende te strijden) rond de schouders
van haar broer hangen en kan hieruit concluderen dat de eerste het niet levend uit de strijd heeft
gered. Dit zorgt ervoor dat zij niet blij kan zijn voor de overwinning van haar eigen broer en, bij
uitbreiding, haar land. Het fragment toont de vrouw vol wanhoop de naam van haar dode geliefde
roepen, die wordt aangeduid met de Latijnse term ‘sponsus’, wat verwijst naar een jongeman die een
formele verklaring tot verloving heeft afgelegd. Haar broer steekt zijn zuster dood uit ergernis voor
de ongepaste liefde; haar toewijding zou immers op de eerste plaats bij haar familie en vaderland
moeten liggen. Dit is dan ook een perfect voorbeeld van de moraliteit die onderliggend aanwezig is in
het werk van Livius: patriotisme als grote deugd zou prioriteit moeten zijn voor de jeugd. Ook liefde
kan hier geen uitzondering op zijn; de gevoelens van het meisje voor haar dode verloofde worden
266
Zie bijlage 2 voor relevante passages in Ab Urbe Condita
Liv. 1. 9-10 (Vert: B.O. Foster, Loeb)
268
Liv. 1. 26. 1-5. (Vert: B.O. Foster, Loeb)
267
58
smalend afgedaan als ‘immaturo amore’, geen volwaardige liefde. De retoriek en de stilistische
constructie van de zin (met een nadruk op de belangrijkste waarden in het leven door de herhaling
oblita…oblita…) dragen bij tot de morele les die de lezer wordt gespeld.
Onderstaand fragment (dat, aan de hand van het consulschap van Lucius Volumnius, ten vroegste
moet hebben plaatsgevonden aan het einde van de 4de eeuw v.C. of ten laatste begin 3de eeuw v.C.)
is van een heel andere orde; een anekdote omtrent een vrouw die een gemengd huwelijk is
aangegaan en de repercussies hiervan kan voelen bij de mensen die tot haar eigen stand behoren:
In that year were many portents, to avert which the senate decreed supplications for two days. Wine
and incense were provided by the state, and the people went in throngs to offer their prayers—both
men and women. The supplication was rendered memorable by a quarrel that broke out among the
matrons in the chapel of Patrician Modesty, which stands in the Cattle Market, by the round temple
of Hercules. Verginia, Aulus’s daughter, a patrician wedded to a commoner, Lucius Volumnius the
consul, had been excluded by the matrons from their ceremonies, on the ground that she had married
out of the patriciate. This led to a short dispute, which the hot anger of the sex soon kindled to a blaze
of passionate contention. Verginia boasted, and with reason, that she had entered the temple of
Patrician Modesty both a patrician and a modest woman, as having been wedded to the one man to
whom she had been given as a maiden, and was neither ashamed of her husband nor of his honours
and his victories(‘nec se viri honorumve eius ac rerum gestarum paenitere, ex vero gloriaretur’). She
then added a noble deed to her proud words. In the Vicus Longus, where she lived, she shut off a part
of her mansion, large enough for a shrine of moderate size, and, erecting there an altar, called
together the plebeian matrons, and after complaining of the injurious behaviour of the patrician
ladies, said, “I dedicate this altar to Plebeian Modesty; and I urge you, that even as the men of our
state contend for the meed of valour, so the matrons may vie for that of modesty, that this altar may
be said to be cherished—if it be possible—more reverently than that, and by more modest women.”
This altar, too, was served with almost the same ritual as that more ancient one, so that no matron
but one of proven modesty, who had been wedded to one man alone, should have the right to
sacrifice. Afterwards the cult was degraded by polluted worshippers, not matrons only but women of
every station, and passed finally into oblivion269.
In dit fragment zien we hoe een patricische vrouw, Verginia, de toegang wordt geweigerd tot een
oud kuisheidsritueel omdat zij getrouwd is met een man afkomstig uit de klasse der plebejers.
Verginia draagt deze schande niet in stilte; ze stelt luidop, en voor iedereen, trots te zijn op haar
echtgenoot en zijn overwinningen (‘nec se viri honorumve eius ac rerum gestarum paenitere, ex vero
gloriaretur’) . De weigering om haar toe te laten tot de ceremonie was dan ook ontoelaatbaar, daar
zij haar hele leven in kuisheid heeft doorgebracht, nog steeds getrouwd met de eerste man aan wie
haar hand werd gegeven. In haar eigen huis richt zij een altaar op, toegewijd aan ‘Plebejische
kuisheid’, alwaar gelijkaardige rituelen konden plaatsvinden als in de tempel waartoe de toegang
haar werd ontzegd. De moraliteit in deze anekdote moet worden gezocht bij de deugd van de
kuisheid: de vrouw is nog altijd samen met haar eerste echtgenoot en blijft deze, ongeacht zijn
afkomst trouw. Kuisheid en echtelijke liefde blijken sterker dan elitaire vooroordelen omtrent
afkomst, al speelt trots-en niet liefde- hier de grootste rol.
Scipio en de Keltiberiërs
In boek 26 beschrijft Livius een incident met betrekking tot de Romeinse generaal Scipio Africanus.
Deze laatste ontdekte bij zijn veroveringstocht door Spanje dat zich onder de gevangenen een meisje
bevond van buitengewone schoonheid dat verloofd was met een leider van de Keltiberiërs. De man,
269
59
Liv. Ab Urbe Condita 10. 23. 1-10 (Vert: B.O. Foster, Loeb)
Allucius genaamd, was wanhopig verliefd op zijn verloofde en wanneer dit ter ore kwam van de
generaal (cum interim audiret deperire eum sponsae amore), besloot hij de twee geliefden te
herenigen. Wanneer de verloofde en familie van het meisje toekwamen in het kamp der Romeinen
met een aanzienlijke hoeveelheid goud om haar vrij te kopen, weigerde Scipio dit aan te nemen. Hij
richtte zich tot de jongeman en verheerlijkte zijn liefde voor de jonge vrouw (veniam mihi dari
sponsam impensius amanti vellem, tuo, cuius possum, amori faveo), die hij, in haar eerbaarheid
ongeschonden, zou teruggeven. Het goud dat het gezantschap bij zich had om als losgeld te dienen
schonk hij aan het koppel als zijn huwelijksgeschenk. In ruil voor dit alles vroeg hij slechts dat de
Keltiberiërs de Romeinen niet langer als vijand, maar vriend beschouwen. De jongeman keerde met
zijn geliefde weer huiswaarts, vertelde iedereen over de voortreffelijke behandeling die hij van de
Romeinse generaal had ontvangen en zond hem nog 1400 ruiters toe.270
De passage is opmerkelijk aangezien de vermelding van liefde tijdens een oorlog of strijd slechts
zelden aan bod komt in het werk van Livius. Het past evenwel perfect in de Dixonthese: de jongeman
is schijnbaar dolverliefd op het meisje waar hij mee zal trouwen, de Romeinse generaal kijkt over de
grenzen van vriend en vijand heen om de twee jongelingen weer bij elkaar te brengen in naam der
liefde. Deze toezegging kan evenwel ook worden gelezen als Romeinse propaganda: Scipio zorgt met
de vrijlating van één meisje voor een vredespact met de Keltiberiërs en extra steun van hunnentwege,
naast puur romantische motieven kent dit verhaal dus ook een praktische kant. De gebruikte Latijnse
terminologie is interessant: niet alleen afleidingen van ‘amor’ worden gebruikt om de
liefdessentimenten weer te geven (‘sponsae amore’, ‘amanti’ ‘amori’), maar ook het beeldrijke ‘cordi
esse’ (aan het hart liggen). Ook de specifieke nadruk op ‘amori faveo’ aan het einde van de zin lijkt
het belang van de liefde zowel inhoudelijk als stilistisch te onderstrepen.
Volgens Smethurst ziet Livius het als de taak van de man om vrouwen te beschermen tegen de
gevolgen van haar eigen natuurlijke fragiliteit. De enige functies voor de vrouw is het baren en
opvoeden van kinderen en te dienen als onderwerp van patriottische toespraken wanneer de staat
bedreigd is en de Romeinen ten strijde dienen te trekken voor goden en vaderland. Een man kan
zeker beoordeeld worden aan de hand van zijn immuniteit voor vrouwelijk schoon. Dergelijk gedrag
beschouwd Livius als voorbeeldig voor een dienaar van de Romeinse zaak.271 Dit fragment past
volledig binnen deze stelling van Smethurst. Zoals hierboven aangehaald toont Scipio zich hier als
een voorbeeld voor alle jongemannen die in verleiding komen door triviale zaken als fysieke
schoonheid en daarbij het grotere doel, nl. de overwinning en glorie van Rome uit het ook durven
verliezen. Door zichzelf het recht te ontzeggen op een jong meisje van buitengewone schoonheid
herenigt hij twee geliefden en verkrijgen de Romeinen nieuwe bondgenoten die aan hun zijde
strijden.
Antiochus
From Demetrias the king went on to Chalcis, having fallen in love with a young woman of Chalcis
(amore captus virginis Chalcidensis) , the daughter of Cleoptolemus, and when he had worn her father
out first by sending messengers, then by personal requests delivered verbally, the father being
reluctant to entangle himself in a match which promised too great difficulties, at length he gained his
point, and as if in the midst of peace he celebrated his nuptials and for the rest of the winter, forgetful
of the magnitude of the two tasks he had undertaken, the Roman war and the liberation of Greece,
laying aside the responsibility for everything he engaged in banquets and the delights which follow
270
271
60
Liv. 26. 50. (Vert. F.G. Moore, Loeb)
Smethurst (S.E.). Women in Livy’s History p 84
wine and then, from weariness rather than satiety of these pleasures, he gave himself over to
sleep.272
In bovenstaand fragment zien we de Griekse koning Antiochus (241 v.C.- 187 v.C.), die op dat
ogenblik oorlog voerde tegen de Romeinen, trouwen met een meisje uit Chalcis. Het huwelijk wordt
gesloten uit liefde, maar kon toch op enige kritiek rekenen, aangezien hij zijn andere taken
verwaarloosde: de strijd met de Romeinen en de bevrijding van Griekenland. De Latijnse
terminologie is niet overdreven sentimenteel (‘amore captus’), het doel van de passage lijkt dan ook
eerder om te wijzen op de onverantwoordelijkheid van de koning, dan op de schoonheid van de
liefde en het huwelijk. Het sentimenteel ideaal komt dus wel aan bod; deze blijkt ondergeschikt aan
belangrijkere kwesties als eer en plichtsbewustzijn.
De huwelijken van Sophoniba
Een belangrijke huwelijksband die Livius beschrijft en die we ten slotte kunnen aandragen als
passend binnen de these van Dixon, is die tussen koning Syphax en zijn vrouw Sophoniba.
De Numidische koning Syphax, aanvankelijk een bondgenoot van Scipio Africanus, trouwde met de
Carthaagse Sophoniba, dochter van Hasdrubal. Livius schrijft over de brandende passie die de
‘barbaar’ Syphax voor zijn aanstaande voelde. Onder invloed van zijn vrouw en haar vader zegde hij
het bondgenootschap met Scipio op, aangezien hij door zijn huwelijksband verbonden was met het
Carthaagse volk. Hierop raakte Syphax betrokken in de strijd tegen de Romeinen, aan de zijde van
Hasdrubal tegen Scipio. Verschillende malen wordt gewag gemaakt van de manipulatie door zijn
vrouw, waartegen een liefdeszieke Syphax geen verweer had (‘stimulabat aegrum amore uxor
socerque’). Na verloop van tijd haalden de Romeinen de bovenhand en kon Masinissa, een Numidiër
die aan Romeinse zijde streed, Sophoniba en Syphax in de stad Cirta gevangen nemen. Sophoniba
gooide echter al haar charmes in de strijd en kon het hart winnen van Masinissa door in te spelen op
zijn nationale gevoelens, haar schoonheid en jeugd. Livius vat de gevoelens van Masinissa voor
Sophoniba sober, maar met literair gevoel voor woordspeling samen met de woorden: ‘amore
captivae victor captus’. Diezelfde dag nog zorgde Masinissa ervoor dat een huwelijk tussen hem en
Sophoniba geregeld werd; op die manier zou Scipio geen zeggenschap meer hebben over de vrouw
als krijgsgevangene, maar zou haar daarentegen moeten behandelen als echtgenote van zijn
bondgenoot273.
Wanneer Syphax later als gevangene voor zijn vroegere vriend en medestander Scipio komt te staan,
bekent de eerste zijn verstand te hebben verloren. Syphax specifieert dat het niet het verbreken van
het bondgenootschap, noch de oorlog met de Romeinen was die het begin van de waanzin inluidde,
maar het moment dat hij een nobele Carthaagse vrouw trouwde, in casu Sophoniba. Door haar
manipulaties, zo verklaart hij, zou hij uiteindelijk een vriend verraden. (‘Illis nuptialibus facibus
regiam conflagrasse suam; illam furiam pestemque omnibus delenimentis animum suum avertisse
atque alienasse, nec conquiesse donec ipsa manibus suis nefaria sibi arma adversus hospitem atque
amicum induerit’) De woorden ‘Illis nuptialibus’ staan daarbij prominent vooraan, om ook
grammaticaal weer te geven waar de ellende is ontsproten. Het meest dramatische gevolg, het
verraden van zijn vriend ‘atque amicum induerit’ wordt helemaal achteraan de zin geplaatst.274
Het huwelijk van Masinissa met Sophoniba kon op nog minder waardering rekenen vanwege Syphax,
aangezien Masinissa zelfs niet het excuus van zijn jeugdige leeftijd had.In een onderhoud met
Masinissa laat Scipio verstaan dat er geen groter gevaar bestaat dan de verleidingen die we bij
272
Liv. 36. 11. 1-3. (Vert: E.T. Sage, Loeb)
Liv. 30. 11. (Vert: F.G. Moore, Loeb)
274
Liv. 30. 11. (Vert: F.G. Moore, Loeb)
273
61
onszelf kunnen vinden. Zelfcontrole is volgens Scipio altijd belangrijk geweest in zijn militaire
ondernemingen en hij laat weten dat Sophoniba als krijgsgevangene naar Rome dient te worden
gestuurd, om daar aan het oordeel van de Romeinse burgers te worden onderworpen. Wanneer
Masinissa daarna alleen in zijn tent is, kan hij zich er niet toe brengen zijn belofte aan zijn vrouw te
verbreken, nl. haar niet aan de macht van een andere man over te laten. Hierop beveelt hij een
trouwe slaaf zijn echtgenote een dodelijk vergif te sturen, waarmee Sophoniba zelfmoord pleegt.
Livius gebruikt een mooie compositie in het Latijn om de emotie van het moment weer te geven.
(‘Accipio’ inquit ‘nuptiale munus, neque ingratum, si nihil maius vir uxori praestare potuit. Hoc tamen
nuntia, melius me morituram fuisse, si non in funere meo nupsissem.’) ‘melius me morituram fuisse’
contrasteert inhoudelijk direct met ‘si non in funere meo nupsissem’ en geeft zo de tragedie weer
van de gedoemde vrouw die nog maar net in het huwelijk is getreden. Het verhaal eindigt wanneer
Scipio, als troost, zijn bondgenoot Masinissa tot koning verklaart275.
Het verhaal is in de Ab Urbe Condita het ultieme voorbeeld van het liefdesideaal binnen het huwelijk
en de politieke consequenties die eruit kunnen voortvloeien. De liefde die de mannen voelen voor
Sophoniba wordt niet geïdealiseerd, maar geanalyseerd als drukmiddel dat wordt ingezet in de strijd.
Wat het Numidische volk binnen de groep der ‘barbaren’ plaatst is hun passionele aard en het gemak
waarmee zij hun eed verbreken met bondgenoten. Voor zijn huwelijk was Syphax immers een
bondgenoot van de Romeinen, onder de invloed van zijn echtgenote (door de passie die de
Numidiërs volgens Livius eigen lijkt te zijn) wordt het bondgenootschap verbroken. Etnische
kwaliteiten worden op deze manier gekoppeld aan een moreel discours van trouw en verraad,
waarbij naar voor komt dat de liefde of lust voor een vrouw nooit mag opwegen tegen een gesloten
pact met medestanders.276
Wanneer Syphax tot inkeer komt, beseft hij dat de liefde die hij voelde voor zijn echtgenote zo sterk
was, dat deze hem van elk gezond verstand beroofde. Masinissa komt ook niet ongeschonden uit zijn
huwelijk; tegen zijn zin moet hij zijn vrouw dwingen tot zelfmoord. Men kan besluiten dat in dit
relaas duidelijk liefdesgevoelens kunnen worden teruggevonden bij de huwelijken. Vooral van de
kant van de mannelijke echtgenoten, die de politieke consequenties van hun huwelijk overstijgen.
Ontkenning liefdesideaal binnen het huwelijk
Hoewel bij Livius wel degelijk voorbeelden te vinden zijn van liefde bij getrouwde echtparen, kan
men in Ab Urbe Condita ook voorbeelden vinden waarbij dit niet het geval is. Over het algemeen
wordt echter vrij neutraal over echtparen en hun huwelijk geschreven. Echtscheiding, of de morele
perceptie errond, komt zelfs quasi niet voor in het werk van Livius. In vele gevallen werd een
huwelijksmatch uit praktische overwegingen gemaakt, maar hierbij wordt niet vermeld in weke mate
de echtelieden romantische gevoelens voor elkaar koesterden. In enkele passages komt echter
grofweg de haat tussen man en vrouw naar voor.
In boek 40 schetst Livius het verhaal van Quarta Hostilia, een vrouw die ervan werd verdacht haar
echtgenoot, de consul Gaius Calpurnius Piso te hebben vermoord.
The praetor Tiberius Minucius died and not much later the consul Gaius Calpurnius, and many other
distinguished men of all ranks. Finally the disaster came to be regarded as a portent. Gaius Servilius
the pontifex maximus was directed to inquire into the manner of averting the wrath of the gods and
the decemvirs to look into the Books; the consul was ordered to vow gifts and to give gilded statues to
Apollo, Aesculapius and Salus; these he vowed and gave. The decemvirs proclaimed a two-day period
275
276
62
Liv. 30. 12-13. (Vert: F.G. Moore, Loeb)
Haley (S.P.). Livy, Passion and Cultural Stereotypes. P 375
of prayer for health, not only in the City but in all the rural settlements and communities; all people
above the age of twelve, wearing garlands and carrying laurel branches in their hands, made the
supplication. Moreover, the suspicion that human guilt was to blame had entered men’s minds; and
the investigation of the poisonings which had taken place in the City or nearer to it than ten miles was,
by decree of the senate, entrusted to the praetor Gaius Claudius, who had been chosen to succeed
Tiberius Minuicius, and beyond the tenth milestone throughout the rural settlements and
communities, to Gaius Maenius before he departed for Sardinia. The death of the consul was
especially suspicious. He was said to have been killed by his wife Quarta Hostilia. When indeed her
son Quintus Fulvius Flaccus was proclaimed consul in place of his stepfather, the death of Piso began
to cause many more ugly rumours; and witnesses came forth who said that after Albinus and Piso had
been declared consuls at an election in which Flaccus had suffered defeat, Flaccus had been
upbraided by his mother because this was now the third time that his candidacy for the consulship
had been refused; let him, she had added, prepare to apply again: within two months she would bring
it to pass that he should become consul. Among much other testimony bearing on the case, this one
speech, being all too well confirmed by the actual result, availed to bring about the conviction of
Hostilia277.
Quarta Hostilia zou haar man hebben vergiftigd om zo haar zoon Quintus Fulvius Flaccus de positie
van consul te bezorgen. Op basis van getuigen, die haar tegen Flaccus hoorden zeggen dat hij binnen
twee maanden consul zou worden, werd zij ook effectief veroordeeld. We zien hierbij geen extra
afkeuring vanwege de auteur voor het feit dat de moordenaar van de consul binnen zijn eigen
huwelijk moest worden gezocht. De Latijnse bewoordingen blijven verstoken van sentiment wanneer
Livius aandraagt dat de echtgenote verantwoordelijk zou zijn geweest voor de moord (‘necatus a
Quarta Hostilia uxore dicebatur’). Livius maakt wel gewag van roddels binnen de gemeenschap
omtrent de moord op de consul, maar een moord uit politiek gewin zou altijd geroddel kunnen
uitlokken, ongeacht de dader een huwelijkspartner is of niet.
Ook in boek 41 zien we de moord op een man genaamd Proxenus, door zijn echgenote Orthobula en
ook zij gebruikte vergif om haar man te vermoorden (Proxenus… qui paucos post dies ab Orthubola
uxure veneno est sublatu). Zij vluchtte hierop en ging in ballingschap (damnataque eo crimine in
exilium abiit).
At this time the rage of the Aetolians, being turned upon themselves, seemed likely, as they murdered
one another, to bring the whole people to extermination. Then, as they grew wearied, each faction
sent ambassadors to Rome, and of their own accord negotiated with one another regarding the
restoration of harmony; this effort, broken up by a new crime, reawakened the old passions. When
exiles from Hypata, who belonged to the party of Proxenus, had been promised restoration to their
city and a public safeguard had been promised them by Eupolemus, the chief of the city, eighty
distinguished men, whom Eupolemus with the rest of the population had even gone out to meet on
their return, although they were received with courteous addresses and hand-clasps, as they entered
the gate appealing in vain to the assurances of safety given and to the gods, were slain. In
consequence of this a more serious war flared up afresh. Gaius Valerius Laevinus, Appius Claudius
Pulcher, Gaius Memmius, Marcus Popilius, and Lucius Canuleius, sent by the senate, had arrived.
When representatives of both factions spoke before them at Delphi with great contentiousness,
Proxenus seemed to outstrip the rest, both in the merit of his cause and in eloquence; a few days later
he was poisoned by his wife Orthobula; (Proxenus maxime cum causa tum eloquentia praestare visus
277
63
Liv. 40. 37. 5-7. (Vert: E.T. Sage, Loeb)
est; qui paucos post dies ab Orthobula uxore veneno est sublatus) and she being condemned on that
charge, went into exile (damnataque eo crimine in exilium abiit).278
Er wordt verder niet uitgeweid over de moord en opnieuw zien we geen overdreven sentiment of
een opvallend moreel discours in het fragment naar voor komen. Nochtans is de protagonist hier een
man met bijzondere kwaliteiten (maxime cum causa tum eloquentia praestare visus est) die
vermoord wordt door zijn eigen echtgenote, een persoon van wie men kan aannemen dat zij net een
grote steun had moeten betekenen voor hem.
In boek 42 schrijft Livius dat Perseus van Macedonië verdacht werd verschillende misdaden,
waaronder de moord op zijn vrouw (‘contra Persea fama erat post patris mortem uxorem manu sua
occidisse’):
Perseus, pondering in his mind the war which had been planned even before his father’s death, was
striving to win over to himself not only all the states of Greece, but also the cities, sending embassies
and making promises rather than carrying them out. Moreover, the sympathies of a large proportion
of the people were for him, and they were much more inclined to favour him than Eumenes, although
the acts of kindness and generosity of Eumenes had put all the cities of Greece and many important
personages under obligations to him, and he so conducted himself in his kingdom that the cities
which were under his control did not desire to exchange their condition for that of any free state. On
the other hand, there was the rumour that after his father’s death Perseus had killed his wife with his
own hand; that Apelles, once the agent of treachery in the murder of his brother,who for that reason
had been sought out for punishment by Philip, he had recalled from exile, after the death of his father,
with lavish offers of rewards for performing so splendid a deed, and then had secretly put to death. A
man made infamous by many other murders of citizens and aliens, and worthy of praise for no good
quality whatever , was generally preferred by the states to a king so devoted to his relatives (tam pio
erga propinquos), so just to his citizens, so generous to all men, whether because these states were
predisposed, on account of the reputation and dignity of the Macedonian kings, to despise the origin
of a kingdom recently formed, or because they were eager for a change in their condition, or because
they did not wish all the things to become completely subject to the Romans279.
De moord draagt bij tot het miserabele beeld dat van Perseus wordt geschetst als wreedaardige
scrupuleuze man. Er wordt niet verder ingegaan op de specifieke affaire omtrent zijn echtgenote en
Livius heeft geen bijzonder negatief oordeel voor de partnermoord op zich, zij past louter in het rijtje
met misdragingen en gebreken die Perseus bezit. Waar Perseus vele gebreken toegeschreven krijgt,
zien we enkel goede eigenschappen bij zijn rivaal Eumenes; de moord op de echtgenote contrasteert
inhoudelijk met de genegenheid die Eumenes voelt voor zijn naasten (‘tam pio erga propinquos’). Er
klinkt een duidelijke voorkeur voor Eumenes door in het relaas van Livius en de moord op zijn vrouw
lijkt, naast andere misdragingen, vooral als doel te hebben om de lezer te overtuigen van het
gebrekkige karakter van Perseus.
Algemene Conclusie Ab Urbe Condita
Uit enkele voorbeelden met dodelijke afloop is gebleken dat Livius geen interesse heeft om te allen
tijde de utopie van het romantisch liefdevol huwelijk vol te houden. Zijn primaire bedoeling lijkt,
zoals in het begin van dit hoofdstuk werd gesteld, een moreel voorbeeld of oordeel te stellen.
Hiervoor wendt hij vele literaire strategieën aan; ook concepten als ‘liefde’, ‘toewijding’, ‘passie’
278
279
64
Liv. 41. 25. 1-7. (Vert: E.T. Sage, Loeb)
Liv. 42. 5. 1-7. (Vert: E.T. Sage, Loeb)
worden door Livius als middel gebruikt in zijn morele betogen. Zoals is gebleken uit het onderzoek
vindt men vele voorbeelden van liefde en passie binnen het huwelijk, maar zij passen binnen een
bredere ethische context en staan nooit op zichzelf als toonbeeld van een ideale conjugale
verbondenheid. Zo diende de liefde van Allucius voor zijn verloofde als aanloop naar het
tentoonspreiden van het uitmuntend karakter van Scipio, de passie van Syphax voor zijn Sophoniba
contrasteerde dan weer met het gedrag van de generaal. Ook andere fragmenten bevonden zich,
zoals bewezen, in een breder moreel discours.
De toon van het overgrote deel van de passages die handelen over man en vrouw in Ab Urbe Condita
zijn echter vrij neutraal, er wordt geen oordeel gevonden over huwelijken die puur uit politieke
strategie zijn aangegaan, positief noch negatief. Romeinse vrouwen in het algemeen komen weinig
tot niet prominent aan bod in het werk van Livius, en het lijkt alsof zij niet in staat zijn op effectieve
wijze actie te ondernemen.280
Hoewel niet volledig vergelijkbaar met onze ervaring van het huwelijk vandaag de dag in de westerse
wereld, vermeldt Livius wel verschillende malen romantische gevoelens die getrouwden of
verloofden voor elkaar koesteren. In enkele passages worden aan het liefdessentiment zelfs hevige
gevoelens van passie en wanhoop gekoppeld. Livius is een getalenteerd auteur die moeiteloos kan
inspelen op de emoties van zijn lezerspubliek. Het aanhalen van een zeker liefdessentiment is daarbij
zeker opportuun in het construeren van een ethisch exemplum. De voorbeelden van slechte
huwelijken, de politieke strategieën die worden weergegeven bij het vermelden van het aangaan van
huwelijken en de neutraliteit bij het overgrote deel van de vermeldingen omtrent man en vrouw
tonen aan dat de connotatie liefde bij trouwen geen evidentie was bij Livius. Als finale conclusie kan
men stellen dat er wel degelijk sprake is van huwelijksweergaven die een sentimenteel ideaal in zich
dragen, wanneer dit past binnen het breder moreel exemplum dat Livius zijn lezers wil meegeven.
De Annales en de Historiën: morele perceptie omtrent huwelijk en
politiek bij Tacitus
Inleiding
Dit hoofdstuk zal zich richten op de morele perceptie omtrent huwelijk en scheiding die kan
teruggevonden worden bij Tacitus. De Romeinse historicus is ondermeer bekend van zijn werken
Agricola, Germania en Dialogus. In dit hoofdstuk worden zijn twee hoofdwerken geanalyseerd, nl. de
Historiën en de Annales. Tacitus werd geboren tijdens de Republiek en leefde bijgevolg een eeuw
later dan Cicero en Livius en er zal worden nagaan of in zijn werk een andere perceptie kan
teruggevonden worden dan bij voorgaande auteurs. Eerst zal een korte schets worden gegeven van
zijn leven en werk, zodat de bronnenanalyse in de juiste context en met voldoende achtergrond kan
worden aangevat.
Wie was Tacitus?
Publius Cornelius Tacitus, een Romeinse senator en geschiedschrijver, geboren in het jaar 56 n.C. in
het Zuid-Oosten van Gallië, zag het levenslicht op het moment dat keizer Nero aan de macht was. Op
dat moment was het Romeinse volk optimistisch over het potentieel van de jonge keizer, die een
veel persoonlijker en dynamischer beleid leek te voeren dan zijn excentrieke voorganger Claudius.
280
65
Smethurst (S.E.). Women in Livy’s History p 82
Nero zou echter al snel een geldverslindend beleid voeren en uiteindelijk in het jaar 68 n.C.
zelfmoord plegen, wat aanleiding zou geven tot een reeks burgeroorlogen.281
Over het leven van Tacitus is historici bijzonder weinig informatie overgeleverd, zelfs omtrent zijn
praenomen (Publius of Gaius) bestaat nog enige onduidelijkheid282. De exacte geboorteplaats van
Tacitus is nog altijd onderwerp van discussie: Gallia Narbonensis of Gallia Cisalpina komen beiden in
aanmerking. Waarschijnlijk is wel dat Tacitus geen lid was van de oude Romeinse aristocratie. Zijn
carrière begon met de gebruikelijke kleinere mandaten die hij hield onder keizer Vespasianus. Onder
zijn opvolgers Titus en Domitianus zou hij almaar verder opklimmen op de professionele ladder (in 88
werd hij praetor, later hoogstwaarschijnlijk legioensommandant). In 96 wordt Domitianus vermoord
en zoekt de senaat een opvolger binnen haar eigen rangen. De keuze zou vallen op Marcus Cocceius
Nerva, een oudere man die echter niet de steun genoot van de soldaten. De crisis wordt bezworen
wanneer vast komt te staan dat Marcus Ulpius Trajanus, een belangrijke legioenscommandant die
wel de steun geniet van het leger, geadopteerd zal worden door Nerva. Later dat jaar wordt Tacitus
consul en bekleedt zo het hoogste ambt in Rome.283
Privé gaat het Tacitus ook voor de wind; hij trouwt met een vrouw uit een consulaire familie en
verhoogt zo zijn eigen sociale status.284 Haar vader is Julius Agricola, gouverneur van Britannië en één
van de meest succesvolle generaals uit het Flavische tijdperk. Later zou Tacitus over hem een werk
schrijven, Agricola genaamd, waarin hij zijn schoonvader onder meer prijst voor zijn bescheidenheid
en militair talent. Zoals eerder vermeld in hoofdstuk 1 komt daarbij ook de oprechte affectie van zijn
schoonvader voor zijn echtgenote naar voor.285 Veel meer dan een vermelding in de Agricola
nagelaten, is over de vrouw van Tacitus niet bekend, ook niet of hij met haar enige kinderen had blijft
ongeweten, maar volgens Dudley was haar naam waarschijnlijk Julia.286 In het jaar 112-113 wordt
Tacitus gouverneur van de provincie Asia, een culminatiepunt in zijn carrière. Pas wanneer Tacitus
terug naar Rome keert, op gevorderde leeftijd, wijdt hij zich volledig aan geschiedschrijving. Hij sterft
waarschijnlijk in het begin van het principaat van Hadrianus.287
Tacitus was een man die met gemak binnen de hoogste sociale regionen van de staat
manoeuvreerde. Hij was ook een man die door Agricola persoonlijk was uitgekozen als schoonzoon
wanneer hij amper 20 jaar oud was. Drie opeenvolgende keizers zouden hem in officiële ambten
aanstellen op de jongst mogelijk aanvaardbare leeftijd (in acht genomen dat hij uit de provincies
kwam). Men kan aldus stellen dat Tacitus een lid was van de ‘nieuwe aristocratie’. Een belangrijk
punt om in acht te nemen: het geeft ons ten eerste een beeld van de schrijver als mens, ten tweede
betekent dit ook dat Tacitus over een aanzienlijke kennis moet hebben beschikt omtrent de interne
werking van politiek en maatschappij. Vaak komt bij het lezen van de Historiën de indruk naar voor
van Tacitus als pessimistisch, bitter man, al trok klassiek filoloog Herbert Benario dit beeld in
twijfel.288 Over het ware karakter van de man bestaan dus nog enige twijfels, al zal de waarheid meer
genuanceerd moeten worden gezocht.
Tacitus was geen man die zich op latere leeftijd tot geschiedenis richtte uit wanhoop, zoals Sallustius
(86- 35 v.C.) deed omdat zijn publieke carrière was gedwarsboomd. Hij voelde daarentegen dat zijn
281
Ash (R.). Tacitus: Ancients in Action. p 11-13
Mendell (C.W.). Tacitus: The Man and his Work. p 3
283
Benario (H.W.) An Introduction to Tacitus. P13-14
284
Ash (R.) Tacitus: Ancients in Action p 15
285
Mellor (R.) Tacitus p 10- 14
286
Dudley (D.R.). The World of Tacitus p 13
287
Benario (H.W.) An Introduction to Tacitus p14
288
Ibidem p 20
282
66
professionele activiteiten geen diepere beloning in zich hielden en dat het belangrijker was voor hem,
om met het talent en inzicht waarover hij beschikte, een poging te wagen tot een schets van de
geschiedenis van het Romeinse rijk, dat hij altijd naar goed vermogen had gediend. In de oudheid
werd geschiedenis voor een groot deel geschreven door mannen die deel uitmaakten of hadden
gemaakt van het publieke leven. Tacitus was een senator met toegang tot senatoriële documenten,
was een persoonlijke kennis van velen en kon over heel wat gebeurtenissen een onderzoek opvragen
(bijvoorbeeld zijn verzoek aan Plinius om hem details omtrent de uitbarsting van de Vesuvius te
bezorgen289). Tacitus’ familie had reeds een generatie eerder een vriendschap opgebouwd met de
familie van Plinius; en een aantal brieven van hun persoonlijke correspondentie zijn moderne
historici overgeleverd290. Zijn publiek en politiek leven bleken daardoor een uitermate geschikte basis
om een substantieel geschiedwerk te schrijven.291Naast de ideale externe omstandigheden, kan men
in zijn werk zelf ook aanwijzingen vinden over de motieven van Tacitus om zich aan
geschiedschrijving te zetten. Volgens Ash laat het geen twijfel dat de jonge Tacitus onder de Flavische
keizerdynastie al een duidelijk beeld had van hoe fragiel en kortstondig schijnbaar robuuste politieke
(in casu de keizerlijke) systemen konden zijn. De contemporaine gebeurtenissen hadden bijgevolg
een resonantie op literair niveau in zijn werk292 en Tacitus kan vandaag de dag beschouwd worden als
één van de meest vooraanstaande critici van de Romeinse maatschappij293.
Stijl en bronnen
In dit onderzoek zullen niet alle werken van Tacitus worden onderzocht; de focus ligt daarentegen op
de zg. ‘Grote Werken’ van Tacitus: de Historiae – of Historiën- en de Annales. Vele boeken werden
reeds volgeschreven waarin de Historiën en Annales gedetailleerd worden geanalyseerd; hieronder
zal een fractie ervan aan bod komen, om de achtergrond van de werken kort weer te geven.
De Historiën
Waarschijnlijk was Tacitus reeds de 40 jaar voorbij op het ogenblik dat hij aan de Historiën begint te
schrijven. In zijn omgeving bevonden zich mannen van dezelfde leeftijd bij wie hij te rade kon gaan
voor advies omtrent de midden en latere jaren van zijn gekozen periode.294De Historiën begint
paradoxaal genoeg met een einde, nl. het einde van de Julisch-Claudische dynastie. Daarna gaat het
werk verder met de greep naar keizerlijke macht door Galba in het jaar 68. De daaropvolgende
burgeroorlogen onder keizers Galba (juni 68- januari 69), Otho (januari 69- april 69), Vitellius (april
69- december 69) en Vespasianus (69-79) worden beschreven, evenals het principaat onder Titus
(79-81) en Domitianus (81-96). Vandaag de dag zijn echter enkel de eerste vier boeken en een deel
van het vijfde boek overgebleven. Opmerkelijk genoeg opteert Tacitus dus niet om de geschiedenis
van Rome vanaf de stichting van de stad aan te vangen, maar de meer gevoelige recentere
gebeurtenissen te beschrijven. Sommige van zijn centrale personages waren zelfs nog in leven op het
moment dat hij zijn werk schreef. Er moet dan ook te allen tijde rekening worden gehouden met het
feit dat de ooggetuigen die de auteur als bron gebruikt hun versie van de feiten uit eigenbelang
kunnen bijgekleurd hebben.295
Volgens Ash is Tacitus’ werk geschreven in inventief en innoverend Latijn, rijk aan metaforen en
indrukwekkende poëzie. Zijn stijl is volgens de classica nauw verbonden met zijn interpretatie van de
289
Plin. 6.16
Syme (R.). Tacitus. P 60
291
Benario (H.W.) An Introduction to Tacitus p21
292
Ash (R.) Tacitus: Ancients in Action p 13
293
Hägg (T.) The Art of Biography in Antiquity. P 212
294
Chilver (G.E.F.) A Historical commentary on Tacitus’ Histories I and II p 25
295
Ash (R.) Tacitus: Ancients in Action p 62
290
67
historische gebeurtenissen en zijn moralistische ideologie. Die moraliteit kan bij Tacitus naar voren
komen door middel van exempla en individueel heroïsme bij zijn personages296.
Algemeen genomen gaan mensen vandaag de dag opteren om eerst de Annales te lezen, wanneer zij
geïnteresseerd zijn in het werk van Tacitus. De levendige portretten van dominerende en
wisselvallige karakters als Tiberius en Nero, die de lakens uitdelen in het keizerlijke huishouden of
worden verschalkt door sluwe vrouwen, oefenen een natuurlijke fascinatie uit op lezers. Nochtans is
zijn het de Historiën die volgens Ash de meer aangrijpende teksten bevat, aangezien het op pijnlijke
wijze aantoont wat er kan gebeuren wanneer een imperium in elkaar stort. De prijs die moet betaald
worden door onschuldigen en kwetsbaren komt daarbij prominent aan bod. De Historiën bestaan uit
een complex narratief, aangezien zij handelt over een complexe periode; aan de verwarrende
gebeurtenissen wordt getracht een betekenis te geven. Tacitus maakt de gebeurtenissen niet alleen
kenbaar en toegankelijk, hij verklaart ook waaróm zij zich op die manier ontplooiden. 297 Het
onderwerp van de Historiën is uitermate belangrijk: het gaat namelijk om de worsteling van het
Romeinse Rijk om te overleven, na de shock van de eliminatie van de Julisch-Claudische dynastie.
Deze strijd speelt zich niet alleen intern af, met kandidaat-keizers die elkaar voortdurend bestrijden,
maar ook extern, tegen vijanden wiens dreiging op het verstoren van het homogene weefsel van het
Rijk groter dan ooit voorheen was.298
Het narratief bij de Historiën kan worden omschreven als erg dramatisch; de auteur zweeft van scène
naar scene, van personage naar personage en weeft alles vakkundig aan elkaar. De personages zelf
zijn vaak zeer tragisch, hun leven wordt door Tacitus zorgvuldig opgebouwd, om daarna vernield te
worden. Ieder van hen heeft een hybris dat verantwoordelijk is voor hun einde. Alle personages
hebben gebreken, niemand is perfect. Van alle keizers die Tacitus heeft gekend werd alleen
Vespasianus een beter man nadat hij de kroon opnam, maar zelfs hij was niet vrij van menselijke
gebreken. Het is dan ook de psychologische behandeling van mensen en gebeurtenissen dat aan de
Historiën een uniek elan meegeeft dat zelfs in de Annales niet kon worden evenaard.299Niet iedereen
kon een dergelijk werk schrijven: enige autoriteit op historisch en publiek vlak waren hiervoor vereist;
Tacitus behoorde tot de elitaire politieke klasse, zijn leven was verweven met vitale momenten van
de geschiedenis die hij neerschreef, hij bezat een grote kennis over de interne werking van het
politiek systeem en leek geen machtige vijanden te hebben gemaakt300.
De Annales
Na de Historiën had Tacitus de mogelijkheid om over elke periode in de Romeinse geschiedenis te
schrijven. Zijn focus zou vallen op de vier Julisch-Claudische keizers: Tiberius (14 n.C.-37 n.C.),
Caligula (37 n.C.-41 n.C.), Claudius (41 n.C. -54 n.C.) en Nero (54 n.C. -68 n.C. ), Keizer Augustus (31
v.C.-14 n.C.), wordt niet besproken, tenzij in flashbacks. Net als de Historiën zijn heel wat stukken uit
de Annales in de loop der jaren verloren gegaan: het meeste van boek 5, een deel van boek 6 en alle
boeken 7 t.e.m. 10 zijn verloren. Boek 16 gaat niet verder dan hoofdstuk 35, wat concreet betekent
dat delen over het principaat van zowel Tiberius, Claudius als Nero vermist zijn, evenals alles omtrent
Caligula.301Het startpunt van de Annales kan verrassend zijn; de mogelijkheid bestaat evenwel dat
Tacitus, na het schrijven van de Historiën het opportuun vond een ‘prequel’ te schrijven, om aldus de
nodige achtergrondinformatie te geven aan zijn lezers om de latere gebeurtenissen in de Historiën in
296
Ibidem p 67-68
Ibidem p 71
298
Benario (H.W.) An Introduction to Tacitus p 43
299
Benario (H.W.) An Introduction to Tacitus p 57
300
Chilver (G.E.F.) A Historical commentary on Tacitus’ Histories I and II p 27
301
Ash (R.) Tacitus: Ancients in Action p78
297
68
de juiste context te kunnen plaatsten.302 Tacitus benadert het historische materiaal op episodische
wijze; voor ieder jaar noemt hij de belangrijke gebeurtenissen op en selecteert één specifiek
gebeuren waarop hij verschillende hoofdstukken lang gedetailleerd inzoomt. Op deze manier
verworden de gebeurtenissen tot een op zichzelf staande episode. De rest van de gebeurtenissen
worden daarnaast doorgaans kort vermeld, waardoor ze in een comparatieve onbeduidendheid
belanden.303
In zijn geschiedkundig werk maakt Tacitus op consistente wijze gebruik van het verleden om met het
heden in betekenisvolle dialoog te treden. De allusies naar het heden en deze openstellen voor het
debat hingen voor grote mate af van het engagement van zijn lezerspubliek. Het contact met zijn
werk gebeurde veelal als een collectieve, sociabele activiteit; lezen in individuele context kwam zeker
voor, maar auteurs organiseerden publieke lezingen van eigen werk (en ook work-in-progress) voor
een uitgenodigd publiek, die de teksten onder elkaar konden bespreken.304
De tijdspanne van de Annales is bijna het dubbele van dat van de Historiën, nochtans bedraagt het
aantal boeken hoogstens de helft van het aantal boeken in de Historiën. Hieruit kan men afleiden dat
er bij de Annales een veel minder gedetailleerde neerslag kan worden teruggevonden dan bij de
Historiën.305 De meest gedetailleerde neerslag van keizerlijke regimes vindt men terug in de eerste
jaren van Tiberius en de latere jaren van Nero. Het jaar waarin Tiberius keizer wordt neemt zelfs een
groter deel in van het narratief dan eender ander jaar. Daar het laatste boek (of de laatste boeken)
omtrent de heerschappij van Nero verloren zijn gegaan, is het echter moeilijk te zeggen wat het
definitief oordeel van Tacitus was hieromtrent. Er zijn vele mogelijke verklaringen voor de
afnemende mate van detaillering in het werk, maar geen kan met zekerheid worden vastgelegd. Eén
hypothese gaat uit van de stelling dat de schrijver almaar meer vermoeid was, maar dit verklaart dan
weer niet waarom Nero weer uitgebreider aan bod komt. 306
Bronnen en antecedenten
In voorgaande hoofdstukken werd al kort ingegaan op de schrijvers die Tacitus voorgingen en die
Livius als bron kon gebruiken bij het schrijven van zijn geschiedenis. Helaas zijn de werken van deze
schrijvers grotendeels verloren gegaan (in sommige gevallen rest ons slechts een naam van de
auteur). Wel kan met zekerheid worden gesteld dat onder de schrijvers waaraan Tacitus zich
spiegelde zich Sallustius en Livius bevonden, beiden auteurs waar Tacitus met bewondering over
spreekt. Van deze twee bronnen focustte Tacitus zich het meest op Sallustius. Wat Tacitus zo aantrok
tot Sallustius was diens inzicht in de val van een volk en rijk, zijn historisch aanpak met nadruk op
karakterisatie, zijn taal met neiging tot archaïsme, zijn stijl met zin voor snelheid en urgentie, etc…
Als literaire bron bleek Sallustius als dusdanig van grote invloed, als feitelijk bron minder; zijn werk
situeerde zich immers veel vroeger in de geschiedenis dan Tacitus’, waardoor er voor gebeurtenissen
geen direct bronmateriaal te vinden was bij Sallustius. Er zijn ook fragmenten waar men kan
veronderstellen dat Livius, en niet Sallustius, als primaire bron heeft gediend, hetzij direct of indirect
om het omgekeerde effect te bewerkstelligen. De meeste directe bronnen zijn echter diegene die
grotendeels verloren zijn gegaan. Hedendaagse historici zijn bekend met de namen van een half
dozijn schrijvers die de gebeurtenissen vastlegden van dezelfde periode waarover Tacitus schreef.
Zelden citeert Tacitus zo’n auteur in zijn werk; meer verwijst hij daarentegen naar anonieme bronnen,
die hij aanduidt met vage termen als ‘plerique’ ‘verscheidene’. Vaststaat dat hij gebruik maakte van
302
Ash (R.) Tacitus: Ancients in Action p 80
Walker (B). The Annals of Tacitus p 16
304
Ash (R.) Tacitus: Ancients in Action p 85
305
Benario (H.W.) An Introduction to Tacitus p 57
306
Walker (B.). The Annals of Tacitus p 15
303
69
het materiaal uit zijn research. Onderstaand zal kort een overzicht worden gegeven van de auteurs
waarnaar Tacitus in zijn werken referreert.307
Quintilianus (2de helft, 1ste eeuw n.C.) deelt lofprijzingen met de namen van Servilius Nonianus (eind
1ste eeuw v.C.-begin 1ste eeuw n.C.) en Aufidius Bassus (1ste helft, 1ste eeuw n.C.)308. Servilius moest
Tacitus in het bijzonder hebben aangesproken aangezien deze, net als Tacitus zelf, een voorbeeld
was van de senator als historicus. Servilius schreef met een inzicht en begrip van het publieke leven
dat diegene die niet betrokken waren bij de machinaties van de senatoriële order moeilijk hadden
kunnen vatten. Culvius Rufus, een andere man betrokken bij het publieke leven, wordt geciteerd309
als zijnde ‘dives et eloquentia clarus’, ‘vermogend en vermaard voor zijn eloquentie’. Hij is één van de
primaire bronnen voor de latere periode in de Annales en speelt zelf een rol in het werk. Fabius
Rusticus wordt drie keer geciteerd door Tacitus, maar zijn getuigenis moet met voorzichtigheid
worden benaderd: hij was een goede vriend van Seneca en zijn portret van hem is daardoor zeer
partijdig, derhalve is zijn autoriteit omtrent de heerschappij van Nero ietwat verdacht. Nochtans is
zijn prestige groot en zijn stijl vermaard. Plinius de Oudere diende zowel als bron voor de Germania
als de Historiën door persoonlijke ervaring met extreme fenomenen in de natuur. Vipstanus Messalla,
een belangrijke figuur bij de burgeroorlog , werd door Tacitus bewonderd en wordt als bron vermeld
in de Historiën310. Zijn herinneringen moeten zeer bruikbaar zijn geweest. Plinius, een enorme
polymath en nauwgezet in z’n onderzoek, was een hevige aanhanger van het Flavische huis; zijn
getuigenis omtrent deze familie is bijgevolg enigzins verdacht. Tacitus was afhankelijk van de auteurs
van de vroegere geschiedenis, maar koos zijn bronnen zorgvuldig uit en was nooit afhankelijk van
één enkele exclusieve bron. Vaak negeerde hij op cruciale punten de consensus van zijn voorganger
om zijn eigen standpunt en oordeel op te leggen.311
Taal en Stijl
Tacitus’ stijl en taal volgen in de traditie van Cato en Sallustius, hij biedt aan zijn lezers een literaire
kwaliteit aan die men in het Latijn kan aanduiden met de term ‘maiestas’, een waardigheid van stijl
en taal dat zijn werk boven zichzelf tilt. Verheffing is, zowel qua thema als vocabularium, een
karakteristiek in zijn werk.312 Joseph ziet ook een opmerkelijke invloed van de dichters Vergilius en
Lucanus bij Tacitus, voornamelijk op het vlak van herhaling313. Over de Historiën is Syme duidelijk: de
taal, ongeacht al zijn eloquentie, kracht en pracht, is niet representatief voor de ‘ultieme Tacitus’. De
taal getuigt van een toenemende afwijking van het normale, het conventionele, naar een voorliefde
voor ongebruikelijke grammaticale vormen of constructies. Het vocubularium is levendig, krachtig,
statig en archaïsch. Syme erkent dat op het eerste zicht, de taal in de Annales minder eloquent en
vloeiend is, meer sober en enigmatisch, dan de taal in de Historiën. 314
Het meest fascinerende aspect van zijn taal en stijl is volgens Goodyear het feit dat men ze ziet
evolueren, met als culminatiepunt de Annales. Er is bij slechts weinige auteurs zo duidelijk een
evolutie te merken als bij Tacitus stelt Goodyear, hij haalt Wöffling aan, die in zijn schrijven een
‘continue beweging ziet weg van normale, afgezaagde uitdrukkingen naar vernieuwing, kleur en
waardigheid’. Goodyear erkent wel dat andere academici, onder wie Ronald Syme, terecht hebben
307
Benario (H.W.) An Introduction to Tacitus p 80-81
Inst. Or. X: 1,102-104
309
Hist. IV.43.1
310
Hist. III. 28
311
Benario (H.W.) An Introduction to Tacitus p 82-87
312
Benario (H.W.) An Introduction to Tacitus p 88
313
Joseph (T.A.). Tacitus the Epic Successor. Virgil, Lucan and the Narrative of Civil War in the Histories. P 3
314
Syme (R.). Tacitus. P 340
308
70
opgemerkt dat de tendens tot vernieuwing inderdaad doorgaat tot in boek 6 van de Annales, maar
dat in de boeken 13-16 een omgekeerde evolutie merkbaar is naar een meer ‘Ciceroniaanse’ stijl.
Ook vraagt Goodyear zich af wat precies de norm is voor een ‘normale’ Romeinse stijl en hoe deze
wordt bepaald. Doorgaans wordt met deze norm immers een ‘Ciceroniaanse’ stijl bedoeld, wat
volgens Goodyear moeilijk verdedigbaar is. Daarnaast haalt hij ook nog het argument aan van de
immense complexiteit van Tacitus’ schrijfstijl, die zich niet makkelijk in een detecteerbaar patroon
laat gieten. Bovendien is er moeilijk een auteur te vinden waarbij geen evolutie merkbaar is in stijl.315
Adams treedt Goodyear bij en gaat zelfs nog verder door te stellen dat er helemaal geen beweging
kan worden teruggevonden naar een ‘grotere normaliteit’ in het werk van Tacitus. Adams ziet
misschien de enige ontwikkeling die consistent wordt gehanteerd als deze weg van de formele
retoriek.316
Men vindt in het werk een bewuste keuze van woorden met archaïsche klank, waarbij de algemene
verwachting van de lezers in die tijd wordt ingelost, zij verwachtten immers ondergedompeld te
worden in Romeinse geschiedenis. Er wordt ook een poëtische kwaliteit gevonden, zowel in de
woordkeuze als in de constructie van zin en narratief. Deze wordt vaak gelieerd aan de favoriete
literaire middelen van Vergilius en Lucanus317. Goodyear erkent dat het werk van Tacitus enorm
beïnvloed is door het werk van de poëten, maar merkt op dat terwijl sommige poeticismen voor het
eerst verschijnen, anderen worden geschrapt en dat, algemeen genomen, een tendens merkbaar is
wég van de poëtische interpretatie.318
Wat synoniemen betreft, neigt Tacitus bij het ouder worden meer en meer naar de keuze tot het
minder voorkomende woord, zodat, bij het schrijven van de Annales, vele woorden uit zijn
woordenschat zijn verdwenen en zijn vervangen door andere. Al deze elementen dragen bij tot een
shock effect. Ze zijn essentieel voor een scherpe stijl waarin vele zinnen uit context kunnen worden
geplukt. Zijn sententiae hebben vaak een meer dan onmiddellijke waarde en verworden tot een
universele toepassing op het menselijk bestaan.Stillistisch gezien houdt Tacitus van de ‘pointe’, dit
om in te spelen op de gevoelens en zintuigen van zijn lezers en een spanning in te bouwen.319 De
lezer ziet bij Tacitus onnatuurlijke verlengingen van de zin, waarbij informatie op elkaar wordt
gestapeld, vaak ook ongecoördineerd, die als basis kon dienen voor een andere grammaticale
constructie. Eén enkele zin kan bij Tacitus het verhaal zodoende verschillende stappen voorwaarts
sturen, waarbij mogelijk ook een initieel statement aan het begin tegen het einde van de zin werd
aangepast. Naast de opvallende lange zinnen zijn ook de harde juxtaposities volgens Syme
kenmerkend voor de schrijfstijl van Tacitus die, ondanks de aangehaalde voorkeuren in schrijfstijl,
altijd het monotone trachtte te vermijden320. Tacitus werd en wordt vaak geprezen voor zijn
psychologisch inzicht in personen en gebeurtenissen. Hij is misschien boven alle andere auteurs, een
virtuoos bij het omgaan met de psychologie van zijn personages en de toon van het narratief.321
Historische integriteit
Aan het begin van de Historiën zegt Tacitus dat hij zal schrijven ‘neque amore et sine odio’322, ‘zonder
partijdigheid en zonder haat’. Op soortgelijke wijze zegt hij aan het begin van de Annales dat hij zijn
315
Goodyear (F.R.D.) Development of Language and Style in the Annals of Tacitus p 22-27
Adams (J.N.). The Language of the Later Books of Tacitus’ Annals p 350
317
Benario (H.W.) An Introduction to Tacitus p 89
318
Goodyear (F.R.D.) Development of Language and Style in the Annals of Tacitus p 24
319
Benario (H.W.) An Introduction to Tacitus p 89-90
320
Syme (R.). Tacitus. P 342-347
321
Benario (H.W.) An Introduction to Tacitus p 89-90
322
Tac. Hist. 1.1.
316
71
geschiedenis zal weergeven ‘sina ira et studio’323, ‘zonder enige bitterheid of partijdigheid’. Het is
opportuun om na te gaan in hoeverre dit daadwerkelijk het geval was. Net als bij alle andere
Romeinse historiografen is geen sprake van volledige objectiviteit en net als bij de anderen maakten
vooroordelen deel uit van zijn intellectuele activiteit.324 Onpartijdigheid wordt door een aantal
Romeinse historiografen aan het begin van hun werk geclaimd, Tacitus is hierbij geen uitzondering325.
In dit geval is het zeer moeilijk om een volledige objectiviteit na te streven. Zoals eerder vermeld was
Tacitus een homo novus; er is dus geen sprake van voorouderlijke wrok die zijn weergave van de
feiten kon verdraaien, zoals die zou kunnen voorkomen bij afstammelingen van nobele en oude
families die het slachtoffer waren van de uitspattingen van het Principaat. Zijn claim tot
onpartijdigheid rust dus zowel op een praktische als persoonlijke basis.326
In de analyse van het volledige werk van Tacitus wordt duidelijk dat de historicus meer en meer
geïntrigeerd raakt door de problematische uitwassen van het Principaat. Op latere leeftijd keert
Tacitus almaar verder terug in de geschiedenis. Hägg noemt het werk van Tacitus een
‘gedesillusioneerde analyse van de ware aard van de keizerlijke autocratie, gefocust op ethiek en
geschreven in een bondige, soms aforistische taal.’327 Onder de Republiek focustte de Romeinse
historiografie zich voornamelijk op de verdiensten van de oligarchische elite; de magistraten en
senatoren die over het rijk heerstten. In het Principaat daarentegen lag de macht en glorie
grotendeels bij één man; volgens Tacitus328 had dit als gevolg dat historici onder het Principaat niet
meer over voldoende politieke ervaring beschikten om op een effectieve manier over geschiedenis te
schrijven. Tacitus zelf erkende de aard van het keizerlijke systeem, en hoewel hij niets kon
veranderen aan de machtsusurpatie door de princeps, weigerde hij zijn geschiedenis uitsluitend op
één man te concentreren329. Volgens Connolly is de Julisch-Claudische zelfdestructieve tendens van
de Republikeinse vrijheid en de opkomst van een nieuwe politieke cultuur van ondergeschiktheid het
centrale thema bij Tacitus330. We kunnen bij Tacitus een reeks associaties lezen van Republikeinse
vrijheid (vrijheid van meningsuiting) met persoonlijke individuele deugden, vb. een persoon die zijn
burgerplicht vervuld door ‘zijn gedacht te zeggen’ en zodoende ‘zichzelf is’331. De ‘kalmte’ waarmee
bepaalde hedendaagse geleerden de eerste eeuwen van het Principaat omschreven na de chaos van
de burgeroorlogen krijgt bij Tacitus een hele andere invulling: de kalmte was geen bewijs van
normaliteit, maar een symptoom van de ziekte die het autocratische keizerlijke beleid was332.
Tacitus’ werk is een waardevolle gids om niet alleen de nieuwe machtsstructuren onder het
Principaat te begrijpen, maar ook om de meest eervolle manier te vinden om te leven, of ten minste
om de verschillende mogelijkheden te zien om als verantwoord burger een deugdelijk leven te
leiden333.Doorheen zijn werk houdt Tacitus zich niet enkel bezig met personen, maar ook met
concepten van menselijk gedrag en waardigheid. Zijn grote thema’s zijn onder andere ‘virtus’,
‘uitmuntendheid’, ‘libertas’, ‘vrijheid’, ‘dignitas’, ‘persoonlijke eer’ en ‘capax imperii’, de ‘capaciteit
323
Tac. Ann. 1.1.
Benario (H.W.) An Introduction to Tacitus p 148
325
Pitcher (L). Writing Ancient History: An Introduction to Classical Historiography. P 18
326
Dudley (D.R.) The World of Tacitus p23
327
Hägg (T.). The Art of Biography in Antiquity. P 204
328
Tac. Hist. 1. 1.
329
Marincola (J.). Ancient Audiences and Expectations. In: The Cambridge Companion to the Roman Historians.
P 12
330
Tac. Ann. 1. 1-3.
331
Connolly (J.). Virtue and Violence: The Historians on Politics. In: The Cambridge Companion to the Roman
Historians p 187-188
332
Hammer (D.). Roman Political Thought: From Cicero to Augustine. P 323
333
Classen (C.J.). Tacitus: Historian between Republic and Principate. P 116
324
72
om te heersen’. 334 Dit ethische doel vindt men ook direct terug in de Annales: Tacitus verklaart (An.
III:65,I) wat volgens hem de primaire plicht van de historicus is, nl.: de deugd op te tekenen en
kwaadaardige mannen een reden geven om te vrezen te worden veroordeeld door het nageslacht
voor hun daden. Zijn geschiedenis biedt voorbeelden van moreel en politiek gedrag. Weinige mensen
hebben volgens Tacitus de intelligentie om het verschil te zien tussen goed en kwaad, meestal leert
men deze lessen door interactie met anderen. De morele lessen worden teruggekoppeld aan een
politieke connotatie; aangezien, zoals hierboven aangehaald, in de tijd van Tacitus alle publieke
zaken quasi onder de controle waren van één man, biedt hij zijn lezers een onderzoek aan naar de
politiek van het despotisme.335
De informatie uit Tacitus’ werken is algemeen genomen behoorlijk accuraat. In vele gevallen worden
zijn bevindingen gesteund door ontdekkingen in de archeologie, epigrafisch bewijsmateriaal of
andere auteurs. Hoe hij zijn materiaal benadert behoort tot de persoonlijke werkwijze, maar wat
Tacitus zijn lezers aanbiedt is zonder navolging een uniek werk. Zijn persoonlijk oordeel omtrent
personen en gebeurtenissen spelen een grote rol, ze zijn verweven met de beschrijving van wat
mensen deden en welke gebeurtenissen plaatsvonden zodat zijn subjectieve oordeel zijn objectief
narratief binnendringt. Tacitus probeert aan te tonen dat het Principaat mensen zal verwoesten, niet
alleen diegenen ondergeschikt aan de Keizer, maar ook de keizer zelf. Hij schrijft niet alleen als
historicus, maar ook als psycholoog en dramatist. De lezer van Tacitus dient dan ook ten alle tijde
niet alleen bewust te zijn van zijn historisch doel en de middelen waartoe dit bereikt wordt.336
Bronnenanalyse
Bij het doornemen van de Historiën en de Annales valt meteen het verschil in stijl en thematiek op
met Livius; de nadruk ligt bij Tacitus binnen de huwelijken van de elite meer op de uitspattingen en
immorele daden, dan op romantisch sentiment als exemplum voor moreel gedrag.
Tiberius
Keizer Tiberius (42 v.C.- 37 n.C.) kan omwille van verschillende redenen het interessante
onderzoeksvoorwerp uitmaken van een historische analyse. Hij was de zoon van Tiberius Claudius
Nero en Livia Drusilla, die na haar echtscheiding hertrouwde met Octavianus (de latere Augustus),
door zijn banden met de keizerlijke entourage en strategische huwelijkspolitiek zou Tiberius, na een
succesvolle militaire carrière uiteindelijk de hoogste positie in Rome bekleden in 14 n.C337. In zijn
eerste jaren als keizer toonde hij een zeker schijnbaar respect tegenover de senaat en de
republikeinse waarde van vrijheid van meningsuiting, maar in de praktijk zou het moeilijk geweest
zijn in te gaan tegen de macht van de keizer en zijn beschermelingen. Voor Tiberius was het dan ook
niet eenvoudig de schijn van republikeinse vrijheid hoog te houden338. Zijn relatie met de senaat zou
in de jaren daarop almaar verslechteren en onder het bewind van Tiberius werd Rome
geconfronteerd met politieke vervolgingen en excecuties, wat bijdroeg aan de negatieve perceptie
omtrent het autocratische beleid339.
334
Benario (H.W.) An Introduction to Tacitus p 148-150
Dudley (D.R.) The World of Tacitus p 19- 21
336
Benario (H.W.) An Introduction to Tacitus p 158
337
Grant (M.). The Roman Emperors. P 20-24
338
Seager (R.). Tiberius. P 123-132
339
Alston (R.). Aspects of Roman History. P 120-121
335
73
Tacitus’ weergave van het Principaat onder Tiberius wordt volgens Kraus en Woodman algemeen
beschouwd als zijn meesterwerk340Zowel Tacitus als Suetonius portretteren Tiberius als een man die
het lezerspubliek verondersteld wordt te haten341, doch stellen Kraus en Woodman dat Tacitus zowel
gefascineerd was als weerzin voelde voor Tiberius’ karakter342. Ritter schrijft Tacitus zelfs een(bewust
of onbewuste) kwaadaardige misrepresentatie van Tiberius en zijn heerschappij toe, en ook Boissier
erkent dat Tacitus gebruik maakte van twijfelachtige bronnen (geruchten en roddels), al wijt Marsh
dit aan de drang van Tacitus om de volledige waarheid te achterhalen van de gebeurtenissen343. De
moderne lezer dient met deze opmerkingen aldus rekening te houden bij de analyse van morele
perceptie; Tacitus kon niet anders dan de parallellen zien tussen Tiberius en de tirannieke
Domitianus, wiens bewind hij had moeten doorstaan344. Moderne historische discussies relativeren
enigszins het (volgens de antieke bronnen )tirannieke bewind van Tiberius als een product van zijn
eigen tijd, los van moreel oordeel kan men immers stellen dat zijn positie allesbehalve simpel was. Hij
erfde een rol als monarch binnen een oligarchische politieke cultuur en Tiberius was niet in staat om
de contradicties tussen de Republikeinse waarden en een competitieve senatoriële klasse met de
realiteit van de keizerlijke macht te verzoenen345.
In dit geval kan men hem ook koppelen aan het liefdessentiment binnen het Romeinse huwelijk.
Verschillende klassieke bronnen verhalen immers zijn twee huwelijken: eerst met zijn grote liefde
Agrippina, daarna met Julia, dochter van Keizer Augustus.
This year saw the decease of Julia; whose licentiousness (impudicitiam) had long ago driven her
father, Augustus, to confine her, first in the islet of Pandateria, and latterly in the town of Rhegium on
the Sicilian Strait. Wedded to Tiberius while Gaius and Lucius Caesar were still in ther heyday, she had
despised him as her inferior (spreveratque ut inparem); and this , in reality, was the inner reason for
his retirement to Rhodes. Once upon the throne, he left her, exiled, disgraced and (since the killing of
Agrippa Postumus) utterly hopeless, to perish of destitution and slow decline: the length of her
banishment, he calculated, would obscure the mode of her removal (Imperium adeptus extorrem,
infamen et post interfectum Postumum Agrippam omnisspei egenam inopia ac tabe longa peremit,
obscuram fore necem longinquitate exilii ratus.). A similar motive dictated his barbarous treatment
of Sempronius Gracchus, a man of high birth, shrewd wit and perverted eloquence (familia nobili,
sollers ingenio et prave facundus); who had seduced the same Julia while she was still the wife of
Marcus Agrippa. Nor was this the close of the intrigue: for when she was made over to Tiberius, her
perversing adulterer worked her into a fever of defiance and hatred towards her husband (nec is
libidini finis: traditam Tiberio pervicax adultery contumacia et odiis in maritum accendebat); and
her letter to her father Augustus, with its tirade against Tiberius, was believed to have been drafted
by Gracchus. He was removed, in consequence, to Cercina, an island in African waters, where he
endured his banishment for fourteen years. Now the soldiers sent to dispatch him found him on a
projecting strip of shore, awaiting the worst. As they landed, he asked for a few minutes grace, so
that he could write his final instructions to his wife Alliaria (Quorum adventu breve tempus petivit, ut
suprema mandata uxori Alliariae per litteras daret). This done, he offered his neck to the assassins,
and met death with a firmness not unworthy of the Sempronian name from which his life had been a
degeneration (cervicemque percussoribus obtulit; constantia mortis haud indignus Sempronio
340
Kraus (C.S.), Woodman (A.J.). Latin Historians. P 103
Levick (B.). Tiberius the Politician. p 223
342
Kraus (C.S.), Woodman (A.J.). Latin Historians. P 103
343
Marsh (F.B.) Tacitus and Aristocratic Tradition. P 289-290
344
Grant (M.). The Roman Emperors. P 24
345
Alston (R.). Aspects of Roman History (31 BC- AD 117). P 127
341
74
nomine: vita degeneraverat.). Some state that the soldiers were not sent from Rome, but from Lucius
Asprenas, proconsul of Africa: a version due to Tiberius, who had hoped, though vainly, to lay the
scandal of the assassination at Asprenas’ door346.
In bovenstaand fragment wordt duidelijk dat Julia, volgens Tacitus, een grote rol heeft gespeeld bij
de terugtrekking van Keizer Tiberius naar het eiland Rhodos347. Julia wordt omschreven als een vrouw
die er losbandige, buitenechtelijke relaties op nahield; Tacitus gebruikt het woord ‘impudicitiam’ of
‘schaamteloosheid’ al aan het begin van de tekst om Julia te definiëren als personage. Van enige
liefde binnen haar huwelijk met Tiberius is geen enkele sprake, blijkbaar achtte zij volgens Tacitus
haar echtgenoote niet waardig genoeg (‘spreveratque ut inparem’).
Eenmaal Tiberius als keizer wordt gekroond, verlaat hij haar; hij hoopt door middel van verbanning
zijn echtgenote langzaam maar zeker te laten wegkwijnen en uit het publieke oog te laten
verdwijnen. Hetzelfde lot treft een zekere Sempronius Gracchus, een man van nobele afkomst,
waarmee Julia reeds in haar vorig huwelijk met Marcus Agrippa overspel pleegde. Net als Julia wordt
Gracchus afgeschilderd als moreel twijfelachtig figuur (‘sollers ingenio et prave facundus’) die zijn
minnares manipuleerde tegenover haar vader en echtgenoot. Op het moment van zijn dood, zien we
dat Gracchus waardig en moedig omgaat met de situatie, zijn laatste actieve daad is ironisch genoeg
het schrijven van een brief aan zijn eigen echtgenote Alliaria (die standaard wordt aangeduid met het
woord ‘uxor’).
Het huwelijk van Tiberius en Julia wordt allesbehalve liefdevol weergegeven door Tacitus. We zien
dat de twee echtelieden niet alleen gevangen zitten in een gedwongen huwelijk, maar ook ware
minachting voor elkaar voelden die tot uiting kwam door overspel, ballingschap en haatgevoelens.
Zoals eerder aangehaald stelde Tacitus zich als geschiedeschrijver aan het begin van de Annales als
doel om door middel van het weergeven van kwaadaardige gebeurtenissen potentiële toekomstige
daders af te schrikken af te wijken van het correcte pad. Op moreel vlak was het gedrag van Julia een
voorbeeld van immoreel gedrag, en dit werd dan ook passend bestraft. Daarnaast deed het gedrag
van Tiberius denken aan het eerdere keizerlijke bewind onder Domitianus, en verkreeg het
levensverhaal door deze negatieve resonanties nog extra kwalijke connotaties die een resonantie
had op politiek vlak. Het beleid van Tiberius werd weerspiegeld in zijn eigen immoreel gedrag. Op
het vlak van perceptie omtrent liefde binnen het huwelijk kan de conclusie kort zijn: het politieke
huwelijk bleef verstoken van sentiment.
Appuleia Varilla
Meanwhile, the law of treason was coming to its strength; and Appuleia Varilla, the niece of Augustus’
sister, was summoned by an informer to answer a charge under the statute, on the ground that she
had insulted the deified Augustus, as well as Tiberius and his mother, by her scandalous conversations,
and had sullied her connection with the Caesar by the crime of adultery (Caesarique conexa adulterio
teneretur, maiestatis delator arcessebat). The adultery it was decided, was sufficiently covered by
the Julian Law; and as to the charge of treason, the emperor requested that a distinction should be
drawn, conviction to follow, should she have said anything tantamount to sacrilege against Augustus:
remarks levelled at himself he did not wish to be made the subject of inquiry. To the consul’s question:
‘What was his opinion of the reprehensible statements she was alleged to have made about his
mother?’ He gave no answer; but at the next meeting of the senate he asked, in her name also, that
346
Tac. Ann. 1. 53 (Vert: J. Jackson, Loeb)
In 6 v.C. werd Tiberius het ambt van tribunus aangeboden, maar hij zich al snel terugtrekken op Rhodos, uit
verontwaardiging of schaamte jegens Augustus die zijn kleinzonen Gaius en Lucius prominent naar voor trok
(The Roman Emperors, p 20)
347
75
no one should be held accountable for words uttered against her in any circumstances whatever.
After freeing Appuleia from the operation of the statute, he deprecated the heavier penalty for
adultery, and suggested that in accordance with the old-world precedents she might be handed to her
relatives and removed to a point beyond the two-hundredth milestone. Her lover, Manlius, was
banned from residence in Italy or Africa.348
DIt fragment toont opnieuw een geval van overspel onder de meest nobele der families: Appuleia
Varilla, een nicht van de zus van Augustus wordt beschuldigd van overspel en verraad. Appuleia zou
niet alleen Augustus zelf beledigd hebben, maar ook Tiberius en zijn moeder. Bovenop dit verraad
zou haar overspel extra schande hebben gebracht op het blazoen van de keizerlijke familie
(‘Caesarique conexa adulterio teneretur, maiestatis delator arcessebat)’. Appuleia kon voor haar
daden zwaar bestraft worden, Tiberius toont zich echter mild in zijn oordeel. Haar overspel wordt
geregeld volgens de Julische wet omtrent overspel, maar in plaats van een verbeurdverklaring van de
helft van haar bruidsschat, één derde van haar bezittingen en verbanning naar een eiland349, wordt
ze naar familie gestuurd en verbannen uit Rome binnen een straal van 200 mijl. Een aanzienlijk
mildere straf die ze te danken heeft aan Tiberius. Haar minnaar, Manlius, wordt ook verbannen en
kan zich niet meer vestigen in Italië of Rome. We krijgen geen extra informatie mee omtrent de
verhouding van Appuleia en haar echtgenoot, al kan men ervan uitgaan dat deze niet optimaal was
daar zij haar heil zocht in overspel.
Lepida en Publius Quirinius
At Rome, in the meantime, Lepida, who, over and above the distinction of the Aemilian family, owned
Sulla and Pompey for great-grandsires, was accused of feigning to be a mother by Publius Quirinius, a
rich man and childless. There were complimentary charges of adulteries, of poisonings, and of
inquiries made through the astrologers with reference to the Caesarian house (adiciebantur
adulteria, venena quaesitumque per Chaldaeos in domum Caesaris). The defense was in the hands
of her brother, Manius Lepidus. Despite her infamy and her guilt, Quirinius, by persisting his malignity
after divorcing her350, had gained her a measure of sympathy (Quirinius post dictum repudium adhuc
infesus quamvis infami ac nocenti miserationem addiderat). It is not easy to penetrate the
emperor’s sentiments during this trial: so adroitly did he invert and confuse the symptoms of anger
and of mercy. He began by requesting the senate not to deal with the charges of treason; then he
lured the former consul, Marcus Servilius, with a number of other witnesses, into stating the very
facts he had apparently wished to have suppressed. Lepida’s slaves, again, were being held in military
custody; he transferred them to the consuls, and would not allow them to be questioned under
torture upon the issues concerning his own family.351
Lepida, een telg der nobele Aemiliaanse familie, wordt hier beschuldigd van verscheidene oneerlijke
praktijken. Eerst en vooral zou ze doen alsof ze in verwachting was van een zekere Publius Quirinius,
een rijk en kinderloos man, waarvan ze reeds gescheiden was. Daarnaast bestonden tegen haar nog
bijkomende beschuldigingen van overspel, vergiftigingen en verzoeken aan astrologen i.v.m. de
keizerlijke familie. Voor Tacitus lijkt haar schuld zonder twijfel vast te staan (‘infami ac nocenti’) en
net als bij Appuleia Varilla wordt aan de seksuele misdaad (overspel) een zo mogelijk nog zwaardere
fout gekoppeld: nl.verraad aan de koninklijke familie. Tiberius toont zich mild, maar rechtvaardig: hij
348
Tac. Ann. 2. 50 (Vert: J. Jackson, Loeb)
Jackson (J.). The Loeb Classical Library. The Annals Books I-III p 462 voetnoot
350
De echtscheiding had reeds verschillende jaren voorheen plaatsgevonden (zie: Jackson (J.). The Loeb
Classical Library. The Annals Books I-III p 556)
351
Tac. Ann. 3. 22 (Vert: J. Jackson, Loeb)
349
76
staat niet toe dat de slaven van Lepida gefolterd worden om de waarheid te kunnen achterhalen
omtrent de beschuldigingen die zijn familie aangaan.
In the course of the Games, which had interrupted the trial, Lepida entered the theatre with a number
of women of rank; and there, weeping, wailing, (lamentatione flebili) invoking her ancestors and
Pompey himself, whom that edifice commemorated, whose statues were standing before their eyes,
she excited so much sympathy that the crowd burst into tears, with a fierce and ominous outcry
against Quirinius, to whose doting years, barren bed, and petty family ( cuius senectae atque orbitati
et obscurissimae domui) they were betraying a woman once destined for the bride of Lucius Caesar
and the daughter-in-law of the deified Augustus. Then, with the torture of her slaves, came the
revelation of her crimes; and the motion of Rubellius Blandus, who pressed for her formal outlawry
( aqua atque igni arcebatur), was carried. Drusus sided with him, though others had proposed more
lenient measures. Later, as a concession to Scaurus, who had a son by her, it was decided not to
confiscate her property. And now at last Tiberius disclosed that he had ascertained from Quirinius’
own slaves that Lepida had attempted their master’s life by poison352.
In het daaropvolgende fragment zien we hoe Lepida, omringd door dames van stand, zich in het
amfitheater laat gelden als getalenteerde manipulatrice. Niet alleen speelt zij in op de emoties van
het publiek door haar eigen kwetsbaarheid uit te spelen (lamentatione flebilli), ook de nadruk op
haar afkomst, haar miserabele omstandigheden tijdens haar huwelijk met Quirinius en het feit dat zij
eens de schoondochter van Augustus had kunnen zijn, brengt de toeschouwers op haar hand.
Uiteindelijk komt de waarheid over haar misdaden aan het licht door de marteling van haar eigen
slaven en de informatie van de slaven van haar ex-echtgenoot, die verklaren dat zij hun meester ook
probeerde te vergiftigen. Zij wordt verbannen uit Rome (aqua atque igni arcebatur), maar haar
bezittingen worden niet verbeurd verklaard.
Plautius Silvanus
About his time, the praetor Plautius Silvanus, for reasons not ascertained, flung his wife Apronia out
the window (Aproniam coniugem in praeceps iecit), and, when brought before the emperor by his
father-in-law, Lucius Apronius, gave an incoherent reply to the effect that he had himself been fast
asleep and was therefore ignorant of the facts ; his wife, he thought, must have committed suicide (et
uxor sponte mortem sumpsisset). Without any hesitation, Tiberius went straight to the house and
examined the bedroom, in which traces were visible of resistance offered and force employed (visit
cubiculum, in quo reluctantis et impulsae vestigia cernebantur). He referred the case to the senate,
and a judicial committee had been formed, when Silvanus’ grandmother Urgulania sent her
descendant a dagger. In view of Augusta’s friendship with Urgulania, the action was considered as
equivalent to a hint from the emperor: the accused, after a fruitless attempt with the weapon,
arranged for his arteries to be opened. Shortly afterwards, his first wife Numantina (prior uxor eius),
charged with procuring the insanity of her husband by spells and philtres, was adjudged innocent
(accusata iniecisse carminibus et veneficiis vaecordiam marito, insons iudicatur).353
Hier beschrijft Tacitus hoe de praetor Plautius Silvanus zijn echtgenote Apronia vermoordde en
vervolgens zijn onschuld probeert staande te houden. De verantwoordelijkheid voor haar dood legt
hij bij zijn vrouw zelf (et uxor sponte mortem sumpsisset), maar na onderzoek ter plaatste, door
Tiberius zelf, blijkt al snel dat zijn verhaal niet klopt. In het huis worden sporen van geweld en verzet
gevonden (visit cubiculum, in quo reluctantis et impulsae vestigia cernebantur) en zijn zaak wordt
doorverwezen naar de senaat. Plautius Silvanus komt duidelijk uit een hoogstaande familie die
352
353
77
Tac. Ann. 3. 23. (Vert: J. Jackson, Loeb)
Tac. Ann. 4. 22 (Vert: J. Jackson, Loeb)
banden onderhoudt met de keizerlijke familie; zijn eigen grootmoeder blijkt bevriend te zijn met
Augusta. Hierdoor wordt hem de kans geboden om de eer aan zichzelf te houden en zelfmoord te
plegen met een dolk die zijn grootmoeder hem stuurde. Na een vruchteloze poging slaagt hij hier ook
effectief in. Na zijn dood wordt zijn ex-vrouw Numantina ervan beschuldigd Silvanus door middel van
duistere krachten tot krankzinnigheid te hebben geleid.
‘Mox Numantina, prior uxor eius, accusata iniecisse carminibus et veneficiis vaecordiam marito,
insons iudicatur’ luidt de laatste zin van het hoofdstuk. Niet alleen vallen de grammaticale stijlfiguren
op (de alliteraties ‘veneficiis vaecordiam’ en ‘insons iudicatur’, het parallellisme van ‘accusata
iniecisse’ t.o.v. ‘insons iudicatur’), ook inhoudelijk is het opvallend hoeveel intriges rond echtgenotes
zich afspelen binnen dit ene fragment. Niet alleen bleek Silvanus zijn eigen echtgenote vermoord te
hebben, eufemistisch gesteld een indicatie voor een huwelijk dat niet tot het ideaalbeeld behoorde,
ook zijn vorige echtgenote wordt betrokken bij de tragedie en aangeduid als mogelijke aanstoker.
Deze anekdote kan men beschouwen als een zoveelste voorbeeld van de maritale intriges onder de
elite die in het werk van Tacitus regelmatig aan bod komen.
Julia, kleindochter van Augustus
About this time, Julia breathed her last. Convicted of adultery (adulterii damnaverat), she had been
sentenced by her grandfather Augustus, and summarily deported to the island of Trimerus, a little
way from the Apulian coast. There she supported her exile for twenty years, sustained by the charity
of Augusta ; who had laboured in the dark to destroy her step-children while they flourished, and
advertised to the world her compassion when they fell.354
Dit fragment uit de Annales leert ons over Julia, de kleindochter van Augustus, die verbannen werd
naar het eiland Trimerus door haar eigen grootvader op grond van overspel. 20 jaar lang verbleef zij
gedwongen op het eiland en moest zichzelf weten te beredderen, afhankelijk van de liefdadigheid
van Augusta. Tacitus merkt fijntjes op dat die laatste actief meewerkte aan de ondergang van haar
stiefkinderen, maar eenmaal uitgeschakeld, haar liefdadigheid voor hen breed uitspeelde. Elitaire
intriges worden alweer ten toon gespreid en de hypocrisie en tragedie onder de loep genomen.
Nero
Keizer Nero (37 n.C. - 68 n.C.), zoon van Agrippina en adoptiezoon van keizer Claudius, werd keizer in
het jaar 54 n.C., op 17-jarige leeftijd, na de dood van Claudius. Zijn jeugdige leeftijd werd als het
signaal voor een nieuwe start gepercipieerd (misschien stond zijn leeftijd ook symbool voor onschuld,
zonder reeds gecorrumpeerd te zijn door het politieke leven) en aanvankelijk begon hij zijn
heerschappij onder groot enthousiasme vanwege het volk355. In de eerste jaren trachtte hij op goede
voet te staan met de senaat en gunde hij haar ook een betrekkelijke vrijheid, maar Nero hield er
aparte hobbies op na (zo zou hij ’s nachts door de straten van Rome zwerven met een groep
vrienden, en gevechten uitlokken). In het jaar 59 besluit hij zijn moeder te vermoorden. In datzelfde
jaar legt hij zich meer en meer toe op het uitoefenen van zijn passies: toneel, zang, architectuur, en
losbandige seksuele uitspattingen. In het jaar 68 zouden opstanden tegen hem uitbreken in
verschillende delen van het Rijk (in Gallië door C. Julius Vindex, een nobelman en waarschijnlijk
gouverneur van Gallia Lugdunesis, de gouverneur van Hispania Tarraconensis: Servius Sulpicius Galba,
gesteund door gouverneurs van andere Spaanse provincies, onder wie Otho, en de gouverneur van
Afrika: Claudius Macer). Ook in Rome zelf was Nero’s positie ondertussen aan het wankelen, de
354
355
78
Tac. Ann. 4. 71. 5-7. (Vert: J. Jackson, Loeb)
Bishop (J.). Nero. The Man and the Legend. P 19
politieke klasse viel hem af en een commando werd gestuurd om hem te vermoorden. Nero legde
uiteindelijk de hand aan zichzelf356. Galba, één van de opstandelingen, werd de nieuwe keizer.
Nero kende, op zijn minst gezegd, een apart liefdes- en huwelijksleven gedurende zijn beruchte
bestaan. Hieronder zullen enkele opvallende passages hieromtrent worden besproken die kunnen
worden teruggevonden bij Tacitus en die gewag maken van een duidelijke perceptie bij de auteur
omtrent de gebeurtenissen. In het jaar 53 trouwt Nero, op vijftienjarige leeftijd, met Octavia. Het
was een politiek huwelijk dat verstoken was van enige affectie.357 Jaren na het huwelijk leert Nero
Poppaea Sabina, de echtgenote van zijn vriend Marcus Salvius Otho kennen en wordt verliefd. Nero
zorgt ervoor dat Otho uit beeld verdwijnt en trouwt met zijn geliefde minnares358. Poppaea wordt
door Tacitus beschreven als manipulatieve vrouw zonder scrupules, die de mannen in haar leven in
haar intriges meesleurt. Zowel in de Annales als Historiën vinden we passages terug die handelen
omtrent de relatie tussen Nero en Poppaea:
In the consular year of Gaius Vipstantius and Gaius Fonteius, Nero postponed no further the
longcontemplated crime: for a protracted term of empire had consolidated his boldness, and day by
day he burned more hotly with love for Poppaea ( flagriantior in dies amore Poppaeae); who,
hopeless of wedlock for herself and divorce for Octavia as long as Agrippina lived, plied the sovereign
with frequent reproaches and occasional raillery, styling him ‘the ward, dependent on alien orders,
who was neither the empire’s master nor his own. For why was her wedding deferred? Her face,
presumably, and her grandsires with their triumphs, did not give satisfaction- or was the trouble her
fecundity and truth of heart? No, it was feared that, as a wife at all events, she might disclose the
wrongs of the Fathers, the anger of the nation against the pride and greed of his mother! But, if
Agrippina could tolerate no daughter-in-law but one inimical to her son, then let her be restored to
her married life with Otho: she would go to any corner of the earth were she could hear the emperor’s
ignominy rather than view it and be entangled in his perils.’ To these and similar attacks, pressed
home by tears and adulterous art, no opposition was offered: all men yearned for the breaking of the
mother’s power; none credited that the hatred of the son would go the full way to murder359.
Uit dit fragment blijkt duidelijk hoe Poppaea geportretteerd wordt als getalenteerde manipulatrice,
misbruik makend van de liefde die Nero voor haar voelt om haar eigen machtspositie te solideren
door middel van een keizerlijk huwelijk. Poppaea chanteert Nero door te dreigen terug te keren naar
haar echtgenoot indien de keizer zich niet verzet tegen zijn moeder, Agrippina, die een huwelijk
tussen haar zoon en Poppaea afkeurt. Heel de passage is dan ook een aanloop naar de uiteindelijke
tragedie: de moedermoord. De schuld legt Tacitus op deze manier subtiel –en minder subtiel- bij
Poppaea, die door tranen en overspelige daden Nero tegen Agrippina kon opzetten. Het huwelijk
bezit hier dus naast politieke ook psychoanalytische connotaties, daar de macht die een moeder over
haar zoon bezit in de weg staat van de band tussen de zelfgekozen vrouw in zijn leven. Liefde en haat
liggen dicht bij elkaar.
In the consulate of Memmius Regulus and Verginius Rufus, Nero greeted a daughter, presented to
him by Poppaea, with more than human joy (Memmio Regulo et Verginio Rufo consulibus natam sibi
ex Poppaea filiam Nero ultra mortale gaudium accepit), named the child Augusta, and bestowed the
same title on Poppaea. The scene of her delivery was the colony of Antium, where the sovereign
himself had seen the light. The senate had already commended the travail of Poppaea to the care of
356
Alston (R.). Aspects of Roman History 31 BC- AD 117. P 174-206
Henderson (B.W.) The Life and Principate of the Emperor Nero p 41-42
358
Champlin (E.). Nero. P 104
359
Tac. Ann. 14. 1 (Vert: J. Jackson, Loeb)
357
79
Heaven and formulated vowd in the name of the state: they were now multiplied and paid. Public
thanksgivings were added, and a Temple of Fertility was decreed, together with a contest on the
model of the Actian festival; while golden effigies of the Two Fortunes were to be placed on the
throne of Capitoline Jove, and, as the Julian race had its Cicrus Games at Bovillae, so at Antium should
the Claudian and the Domitian houses. But all was transitory, as the infant died in less than four
months. Then fresh forms of adulation made their appearance, and she was voted the honour of
deification, a place in the pulvinar, a temple, and a priest360.
Tacitus beschrijft de bijzonder grote blijdschap van Nero wanneer Poppaea bevalt van een dochtertje
(‘ultra mortale gaudium’). Zowel zijn dochter als Poppaea krijgen de eretitel ‘Augusta’ opgelegd door
Nero en de hele passage schetst een idyllisch beeld van de vreugde en dankbaarheid rond de
geboorte van het meisje; tot de plotse dood van het kind. De eer die het meisje te beurt valt (zij
wordt onder meer vergoddelijkt) vertelt ons hoeveel zij betekend heeft voor haar vader, de dood is
een plotse breuk van wat de voorstelling moest zijn van een quasi-idyllisch jong gezin, los van alle
voorgaande manipulaties en familiale intriges. De liefde van Nero komt ook in het volgende fragment
terug:
After the close of the festival, Poppaea met her end through a chance outburst of anger on the part of
her husband, who felled her with a kick during pregnancy. That poison played its part I am unable to
believe, though the assertion is made by some writers less from conviction than from hatred; for Nero
was desirous of children, and love for his wife was a ruling passion (amori uxoris obnoxius erat). The
body was not cremated in the Roman style, but, in conformity with the practice of foreign courts, was
embalmed by stuffing with spices, then laid to rest in the mausoleum of the Julian race. Still, a public
funeral was held; and the emperor at the Rostra eulogized her beauty, the fact that she had been the
mother of an infant daughter now divine, and others favours of fortune which did duty for virtues361.
Nero doodde Poppaea, op dat moment zwanger, in een vlaag van woede. Hoewel dit an sich een zeer
tragisch gebeuren is, laat Tacitus geen reden tot twijfel omtrent de liefde die Nero voelde voor zijn
vrouw (‘amori uxoris obnoxius erat’). Poppaea krijgt een publieke begrafenis waarbij zij vele
eerbetonen kent, waar Tacitus met enige tegenzin tegenoverstaat; in het volgende hoofdstuk zou de
auteurs immers het volgende schrijven:
To the death of Poppaea, outwardly regretted, but welcome to all who remembered her profligacy
and cruelty (inpudicitiam eius saevitiamque), Nero added a fresh measure of odium by prohibiting
Gaius Cassius from attendance at the funeral362.
Tacitus laat er geen twijfel over bestaan dat het huwelijk tussen Nero en Poppaea nooit heeft
bestaan uit twee geliefden die bij elkaar wilden zijn uit romantische overwegingen. Hoewel Nero
weliswaar passionele gevoelens moet hebben gekoesterd voor Poppaea was deze laatste meer
geïnteresseerd in het verkrijgen van een hogere machtspositie, waarvoor ze volgens de Romeinse
auteur niet naliet haar losbandige reputatie (inpudicitiam eius saevitiamque) eer aan te doen. De
liefdesvermeldingen in de fragmenten omtrent Nero en Poppaea kunnen dan ook niet beschouwd
worden als een romantisch huwelijksideaal, maar eerder als voorbeeld van politiek machtsintrige die
door middel van huwelijk werd uitgespeeld. Na haar dood trad Nero nog in het huwelijk met twee
mannen, Pythagoras en Sporus genaamd.
360
Tac. Ann. 15. 23. 1-3. (Vert: J. Jackson, Loeb)
Tac. Ann. 16. 6. (Vert: J. Jackson, Loeb)
362
Tac. Ann. 16. 7. 1. (Vert: J. Jackson, Loeb)
361
80
Nero werd door Tacitus (net als door andere geschiedschrijvers) op een uitermate negatieve manier
neergezet. Moderne historici weten niet in hoeverre de schandalen die Tacitus beschrijft echt
gebeurd zijn, maar zeker is wel dat er ook bronnen bestaan die een andere kant van Nero belichten:
Nero de cultuurliefhebber, Nero de filosoof-koning van Seneca, Nero die geliefd was door het
plebs,… Zoals zoveel Romeinen speelde hij volgens Alston zijn rol(len) en kan men niet geheel
focussen op de negatieve portrettering van de man om zijn karakter en leven te bepalen. De Neromythe had wel een diepgaand effect op de heerschappijen die na hem zouden volgen. Nero werd als
voorbeeld genomen van hoe het niet moest en de keizers die na hem kwamen zorgden ervoor dat zij
niet dezelfde excentrieke levensweg bewandelden en trachtten het Principaat te verzoenen met de
tradities van Rome363. Ook Edwards is van toepassing wanneer men de negatieve perceptie rond de
keizers bij Tacitus bespreekt: de elite van Rome werd geacht een voorbeeldgedrag te betonen, als
exemplum364. Wanneer antieke geschiedschrijvers gewag maken van hun immoreel gedrag, heeft dit
volgens Edwards een politieke resonantie; zo werd seksuele overmaat ook gekoppeld aan
economische buitensporigheden (verspilling). De ondeugden van een individu weerspiegelden hun
politieke beleid365 . Ook in het geval van Nero ziet men de immoraliteit doorsijpelen in zijn relationele
en seksuele opvattingen, wat een reflectie is van zijn uitermate excessieve bewind.
Historiën
In de Historiën zijn, evenals in de Annales, een aantal vermeldingen te vinden van maritale
misstappen die zich voordoen binnen het huwelijk van de Romeinse elite. Hoewel minder uitgebreid
dan in de Annales, koppelt Tacitus deze terug aan de uitspattingen van de keizerlijke (en andere
nobele) families:
Domitianus
Titus Flavius Domitianus werd geboren in het jaar 51 n.C. en was keizer van 81- 96 n.C. Hij was de
zoon van keizer Vespasianus en de broer van keizer Titus, die hij na diens dood opvolgde. Volgens
Theodor Mommsen was Domitianus één van de beste keizers op gebied van administratief beleid,
waarbij hij vele aanpassingen doorvoerde in de keizerlijke bureaucratie. Zijn regime was daarnaast
gekenmerkt door het uitermate strenge beleid op juridisch vlak. De wrede straffen die onder
Domitianus werden uitgesproken conflicteerden nochtans met zijn eigen claim op weerzin voor
bloedvergieten. Domitianus beschouwde zichzelf als een absoluut monarch, die boven de rol van de
senaat stond. De antieke geschiedschrijvers portreteren de keizer als koel en wreed, genietend van
geweld en seksuele activiteit366:
Domitian had accepted the name of Caesar and the imperial residence, with no care as yet for his
duties; but with debauchery and adulteries he played the part of an emperor’s son (sed stupris et
adulteriis filium principis agebat)367.
Domitianus wordt in boek vier geïntroduceerd en vrijwel meteen gekrakteriseerd door zijn seksueel
deviant gedrag, wat Tacitus cynisch associeert met de imperiale positie (filium principis agebat).
Zowel ‘stupris’ als ‘adulteriis’ dragen een immorele seksuele connotatie in zich en versterken zo door
herhaling het beeld dat van in het begin wordt gevestigd van de toekomstige keizer. Niet alle
maritale uitspattingen vonden echter plaats binnen de keizerlijke familie, ook andere hooggeplaatse
machthebbers kregen te maken met overspel:
363
Alston (R.). Aspects of Roman History (31 BC- AD 117). P 208-210
Edwards (C.). The Politics of Immorality in ancient Rome. p 24
365
Edwards (C.). The Politics of Immorality in ancient Rome. p 4-5
366
Grant (M.). The Roman Emperors. P 60-65
367
Tac. Hist. 4. 2. 1. (Vert: C.H. Moore, Loeb)
364
81
Titus Vinius
Titus Vinius lived fifty-seven years; his character varied at different times. His father was of a
praetorian family, his maternal grandfather one of the proscribed. He had disgraced himself in his
first military service under the legate Calvisius Sabinus, whose wife, prompted by a shameful desire to
see the camp, entered it at night disguised as a soldier. After she had interfered with the guard and
the others soldiers on duty with unfailing effrontery, she had the hardihood to commit adultery in the
general’s headquarters ( in ipsis principiis stuprum ausa, et criminis huius reus Titus Vinius
arguebatur). Titus Vinus was charged with complicity in this crime and therefore was ordered by
Caligula to be heavily loaded with chains368.
In dit fragment lezen we hoe de generaal Titus Vinius (12 n.C.- 69 n.C.), afkomstig uit een nobele
familie, onderwerp uitmaakt van een seksueel schandaal betreffende de vrouw van legaat Calvisius
Sabinus. Haar overspel, in het hoofdkwartier van de generaal zelf, werd ontdekt en Vinius zou door
Caligula zelf worden bestraft. De auteur laat duidelijk zijn afkeur merken voor het gebeuren door
middel van woordkeuze (‘stuprum’ i.p.v. ‘adulterium’, ‘criminis’, ‘reus’) en legt nadruk op de dader
van de misdaad door grammaticale constructie ( homoioteleuton huius reus Titus Vinius). De vrouw
van Calvisius Sabinus wordt eenzijdig gepotretteerd als zedenloze, losbandige vrouw die eerst de
bewakers van het kamp verleidt om zich dan schuldig te maken aan een nog zwaardere fout. Een
dieper inzicht in de acties van de vrouw wordt, zoals vaak, niet weergegeven. Volgend fragment ziet
opnieuw een vrouwelijke echtbreekster, maar deze keer van de hoogste standing:
Cartimandua
Inspired by these differences between the Roman forces and by the many rumours of civil war that
reached them, the Britons plucked up courage under the leadership of Venutius, who, in addition to
his natural spirit and hatred of the Roman name, was fired by his personal resentment toward Queen
Cartimandua. She was ruler over the Brigantes, having the influence that belongs to high birth, and
she had later strengthened her power when she was credited with having captured King Caratacus by
treachery and so furnished an adornment for the triumph of Claudius Caesar. From this came her
wealth and the wanton spirit which success breeds. She grew to despise her husband Venutius, and
took as her consort his squire Vellocatius, whom she admitted to share the throne with her (inde opes
et rerum secundarum luxus: spreto Venutio (is fuit maritus) armigerum eies Vellocatum in
matrimonium regnumque accepit). Her house was at once shaken by this scandalous act. Her
husband was favoured by the sentiments of all the citizens (pro marito studia civitatis); the adulterer
was supported by the queen’s passion for him and by her savage spirit ( pro adultero libido reginae
et saevitia). So Venutius, calling in aid from outside and at the same time assisted by a revolt of the
Brigantes themselves, put Cartimandua into an extremely dangerous position. Then she asked the
Romans for protection, and in fact some companies of our foot and horse, after meeting with
indifferent success in a number of engagements, finally succeeded in rescuing the queen from danger.
The throne was left to Venutius; the war to us (regnum Venutio, bellum nobis relictum).369
Tacitus verhaalt het conflict tussen Koningin Cartimandua (1ste eeuw n.C.), heerser over de Brigantes,
en haar voormalige echtgenoot Venutius, wie zij had verlaten voor zijn schildknaap Vellocatius. De
affaire veroorzaakte een groot schandaal, daar Vellocatius met haar de macht deelde, het volk
schaarde zich gevoelsmatig aan de zijde van haar echtgenoot (pro marito studia civitatis). Venutius
maakte gebruik van de situatie om met hulp van buitenaf de troon te veroveren, al kon het leven van
de koningin wel nog gered worden dankzij Romeinse hulptroepen. Men mag stellen dat de
368
369
82
Tac. Hist. 1. 48. 3-5. (Vert: C.H. Moore, Loeb)
Tac. Hist. 3. 45 (Vert: C.H. Moore, Loeb)
verhouding tussen de twee echtelieden niet optimaal was en dat de echte passie van Cartimandua bij
haar minnaar lag. In de tekst klinkt afkeuring door voor de acties van de koningin, wiens immoreel
gedrag ervoor zorgde dat Rome een nieuwe vijand had te bekampen. De verhouding van Catimandua
met Vellocatius wordt niet beschreven als een liefdesrelatie, maar heeft een meer fysieke connotatie
(pro adultero libido reginae et saevitia). De finale conclusie wordt dan ook beknopt samengevat met
de woorden ‘regnum Venutio, bellum nobis relictum’, de trieste uitkomst van de keuze van de
koningin.
Positieve representaties van huwelijk en gezin
Een man en vrouw die samen gelukkig getrouwd een idyllisch gezin vormen met hun kinderen. Het is
een beeld dat niet snel kan worden teruggevonden in de grote werken van Tacitus. Doch, dit
betekent niet dat er nooit enige vermelding wordt gemaakt van een echtpaar dat elkaar niet bedriegt,
vermoordt of verraadt en enigzins tevreden lijkt zijn in hun huwelijk. De belangrijkste fragmenten
zullen hieronder kort worden aangehaald en besproken:
Vitellius’s ears were deaf to all sterner counsels. His mind was overwhelmed by pity and anxiety for
his wife and children, since he feared that if he made an obstinate struggle, he might leave the victor
less mercifully disposed towards them (obruebatur animus miseratione curaque, ne pertinacibus
armis minus placabilem victorem relinqueret coniugi ac liberis). He had also his mother, who was
bowed with years; but through an opportune death she anticipated by a few days the destruction of
her house, having gained nothing from the elevation of her son to the principate but sorrow and good
repute. On December eighteenth, when Vitellius heard of the defection of the legion and cohorts that
had given themselves up at Narnia, he put on mourning and came down from his palace, surrounded
by his household in tears; his little son was carried in a litter as if in a funeral procession. The voices of
the people were flattering and untimely; the soldiers maintained an ominous silence.370
Deze emotionele scène speelt zich af op het moment dat Keizer Vitellius (15 n.C.- 69 n.C.) op het
punt staat zich over te geven aan Vespasianus. Zijn primaire bezorgdheid gaat hierbij uit naar het lot
van zijn vrouw en kinderen ( in het Latijn worden de woorden ‘coniugi ac liberis’ helemaal aan het
einde van de zin geplaatst als verklaring voor de grote zorgen en verdriet die de keizer bezighielden)
die hij niet aan de woede van de overwinnaar wil overlaten. Hoewel geen ultieme liefdesscène, toont
dit fragment toch subtiel aan wat Vitellius het belangrijkste acht op het moment van zijn
vernederende overgave; het lot van vrouw en kinderen (en bij uitbreiding ook zijn moeder). Indirect
bewijs voor zijn genegenheid voor hen. Volgende fragment is zeer kort en kadert in de beschrijving
van de begrafenis van Germanicus Julius Caesar (15 v.C.- 19 n.C.), een belangrijk miliair bevelhebber:
… But the Roman had borne himself as one gentle to his friends, moderate in his pleasures, content
with a single wife and the children of lawful wedlock (sed hunc mitem erga amicos, modicum
voluptatum, uno matrimonio, certis liberis egisse)371.
Bij het beschrijven van de begrafenis van Germanicus geeft Tacitus weer hoe Germanicus in zijn
leven slechts één huwelijk heeft gekend, een prestatie die wordt opgesomd onder zijn andere
deugden en dus een voorbeeld van moreel exemplarisch gedrag (sed hunc mitem erga amicos,
modicum voluptatum, uno matrimonio, certis liberis egisse). Hoe zijn echtgenote, Agrippina, omging
met zijn dood komt een hoofdstuk verder aan bod:
370
371
83
Tac. Hist. 3. 67. (Vert: C.H. Moore, Loeb)
Tac. Ann. 2. 73. 3 (Vert: J. Jackson, Loeb)
Agrippina herself, worn out with grief and physically ill (defessa luctu et corpore aegro), yet
intolerant of every obstacle to revenge, went on board the fleet with her children and the ashes of
Germanicus; amid universal pity for this women of sovereign lineage, her wedded glory wont
(pulcherrimo modo matrimonio) but yesterday to attract the gaze of awed and gratulatory crowds,
now carrying in her bosom the relics of the dead, uncertain of her vengeance, apprehensive for herself,
cursed in that fruitfulness which had borne but hostages to fortune372.
Agrippina wordt in een zeer emotionele scène weergegeven en in voorbeeldige slachtofferrol
geduwd, ondanks het verdriet en de pijn die zij voelt omwille van de dood van haar man (defessa
luctu et corpore aegro) denkt zij nog aan wraak voor de schuldigen die zijn dood op hun geweten
hebben. De bewondering voor het exemplarische huwelijk wordt ook grammaticaal onderstreept
( homoioteleuton en alliteratie ‘pulcherrimo modo matrimonio’). Hoewel geen uitgebreide
beschrijving van hun huwelijk, zijn de emoties en bewondering wel belangrijk, daar zij zo zelden
voorkomen bij Tacitus in verband met maritale verhoudingen onder de elite.
The one salvation for Radamistus lay in the speed of the horses which swept himself and his wife
away. His wife, however, was pregnant; and though fear of the enemy and love of her husband
(mariti caritatem) sustained her more or less in the first stages of the flight, yet before long, with
the continuous gallop jarring her womb and vibrating through her system, she began to beg for an
honourable death to save her from the degradations of captivity. At first, he embraced her,
supported her, animated her, one moment wondering at her courage, the next sick with fear at the
thought of abandoning her to the possession of another. At last, overmastered by his love, and no
stranger to deeds of violence, he drew his sabre, dragged her bleeding to the bank of the Araxes, and,
bent on removing even her corpse, consigned her to the current: he himself rode headlong through to
his native kingdom of Iberia. Meanwhile, Zenobia (to give his wife her name) was noticed by a few
shepherds in a quiet backwater, still breathing and showing signs of life. Arguing her high birth from
the distinction of her appearance, they bound up her wound, applied their country remedies, and, on
discovering her name and misfortune, carried her to the town of Artaxata; from which, by the good
offices of the community, she was escorted to Tiridates, and, after a kind reception, was treated with
royal honours373.
Dit fragment toon Radamistus (2de helft 1ste eeuw n.C.), een barbaarse koning, op de vlucht met zijn
echtgenote Zenobia, die almaar meer moeite heeft met de vlucht aangezien zij zwanger is en pijn
lijdt. In het begin tracht zij zich, uit liefde voor haar echtgenoot zoals Tacitus schrijft (‘mariti
caritatem’), aan te passen aan de vlucht, maar als snel begint ze haar man te smeken voor een
eerbare dood. Radamistus probeert eerst nog zijn vrouw aan te sporen en te helpen, maar geeft
uiteindelijk toe aan haar wens en steekt haar neer, om haar lichaam vervolgens in een rivier achter te
laten, waar zij uiteindelijk nog wordt gered. Hoewel deze passage een gewelddadige scène bevat, is
er toch sprake van enige liefde binnen het huwelijk van Radamistus en Zenobia; het is immers op
haar vraag dat de moordpoging plaatsvindt: Zenobia verkiest de dood boven een leven in
gevangenschap. Radamistus eerbiedigt dit verlangen van zijn echtgenote uit liefde voor haar. Dit
fragment kan volgens de hedendaagse standaarden weliswaar minder binnen de romantische scènes
worden geplaatst, naar klassieke normen is er echter sprake van genegenheid en respect binnen het
huwelijk van deze twee mensen.
372
373
84
Tac. Ann. 2. 75. 1. (Vert: J. Jackson, Loeb)
Tac. Ann. 12. 51. (Vert: J. Jackson, Loeb)
Conclusie
‘Tacite le peintre des moeurs, sombre ou amusé tour à tour,
Tacite en son temps, avec sa nostalgie des âges révolus374’
Pierre Robin drukt zich eloquent uit wanneer hij Tacitus beschrijft als de ‘schilder van de zeden’.
Zedelijk gedrag (of het gebrek hieraan) staan centraal in dit onderzoek; in dit hoofdstuk werd immers
getracht na te gaan in welke mate bij Tacitus een sentimenteel ideaal binnen het huwelijk werd
gevonden bij elitaire huwelijken. In de realiteit werden deze huwelijken voornamelijk gesloten uit
politiek of praktisch belang, maar sommige Romeinse auteurs koppelen aan deze realiteit een
romantische dimensie. De representatie van het huwelijk bleek evenwel bij Tacitus allesbehalve
idyllisch te zijn.
Tacitus kon dankzij talent en machtige connecties als homo novus opklimmen op de politieke ladder,
wanneer hij op latere leeftijd aan geschiedschrijving begint, draagt hij al deze ervaringen met zich
mee, ook de ervaringen met elitaire families. Welke indrukken deze moeten hebben achtergelaten
bij Tacitus kan men indirect uitmaken uit het bronnenonderzoek van de Historiën en de Annales.Bij
het analyseren van de perceptie omtrent liefde binnen het huwelijk van de elite merkt men hoe
scherp Tacitus uit de hoek kan komen bij het fileren van de huwelijkse intriges die zich bij de nobelste
der families afspeelden. De aandacht van de lezer wordt vastgehouden door de snedige verhaallijnen
omtrent verraad, overspel en zelfs moord tussen echtelieden. Voorbeelden van immoreel gedrag die
vaak afgestraft worden door ballingschap of de dood; de keizerlijke families worden hierbij niet
gespaard.
De doelbewuste portrettering van een huwelijk dat gesloten wordt uit liefde tussen het echtpaar
vindt men quasi niet terug bij Tacitus, de huwelijkspassages handelen vaak in een bredere context
van promiscuë uitspattingen binnen de elite en het gedesillusioneerd beeld dat Tacitus had omtrent
het Principaat en de waardering die hij daarentegen voelde voor de Republikeinse waarden (vb.
vrijheid van meningsuiting). Nero die de vrouw van zijn leven doodt in een woedeaanval, de
kleindochter van Augustus die zich bezondigt aan overspel, evenals de tweede echtgenote van
Tiberius, waarvoor hij zijn geliefde Agrippina had verlaten... Dergelijke voorbeelden zijn talrijk in de
werken van Tacitus, die een cynisch beeld schept van het privéleven van vele illustere personen. De
individuele morele corruptie reflecteert zo de politieke uitwassen van het autocratische keizerlijke
systeem. Daarnaast schreeft Tacitus, zoals aangehaald, ook om zijn lezers te waarschuwen voor de
gevolgen van een moreel verdorven levensloop (die door de latere generaties zou worden
veroordeeld). We zagen dan ook dat de historicus niet naliet om zijn afkeuring bij bepaalde
gebeurtenissen te laten blijken. Als finale conclusie moet dan ook worden besloten dat de Romein
het belangrijker achtte om, op het vlak van maritale vrede, aan zijn lezers een sombere waarheid te
tonen dan een positieve illusie.
Morele perceptie omtrent huwelijk en politiek bij Plutarchus
Inleiding
Het geweld dat consolidatie van de Romeinse macht in Griekenland met zich meebracht lag reeds
twee eeuwen in het verleden. Mithridates van Pontus zou deze macht nog bedreigen vanuit het
oosten en later diezelfde eeuw zou de bewerkstelliging van de persoonlijke macht van Octavianus
andermaal geweld naar het Griekse vasteland brengen, maar dit alles behoorde al meer dan 75 jaar
374
85
Robin (P.). L’Ironie chez Tacite. Tome II. p 779
tot het verleden op het ogenblik dat Plutarchus het levenslicht zag. 375 Ironisch genoeg liet de man,
bekend van de meer dan vijftig biografieën die hij ons heeft nagelaten, zelf geen autobiografie na.
Zijn levensverhaal werd samengesteld aan de hand van versplinterde stukjes informatie doorheen
zijn werken. Zijn ‘vormende’ periode, die van zijn jeugd en onderricht, valt ongeveer gelijk met de
heerschappij van Nero, zijn volwassen jaren onder de Flavische dynastie, en zijn oude dagen, waarin
hij de meerderheid van zijn werken schreef, sleet hij onder Nerva en zijn opvolgers. Deze opdeling is
volgens Jones meer dan opportuun; levend onder een keizerrijk en een man zijnde met interesse en
betrokkenheid in het heden, voelde Plutarchus het directe effect van de veranderingen die de
contemporaine gebeurtenissen met zich meebrachten. Zijn leven is volgens Jones dan ook een deel
van de geschiedenis van zijn tijd.376
L. Mestrius Plutarchus –algemeen bekend als ‘Plutarchus’- werd naar waarschijnlijkheid geboren in
het huis van zijn familie in het Griekse stadje Chaeroneia in de jaren veertig van de eerste eeuw. De
maatschappij waarin hij terecht kwam was expliciet en zelfbewust Grieks met Romeinse invloeden.
Rome was op dat ogenblik al een grootmacht die almaar meer zou uitbreiden tijdens Plutarchus’
leven. 377 Op het moment dat Plutarchus het levenslicht zag domineerde Rome reeds de
Meditteraanse wereld, zowel op politiek als militair vlak. De gloriedagen van het oude Griekenland
(de Perzische oorlogen, het Macedonische Rijk van Alexander de Grote) behoorden tot het verleden.
De Griekse literaire cultuur behield echter zijn sterke positie en kende zelfs een soort van renaissance
(de zogenaamde ‘Tweede Sofistiek’). Volgens Beck bestaat er hoegenaamd geen twijfel over dat
Plutarchus in deze beweging de belangrijkste figuur is gebleken. De auteur wordt immers alom
geprezen voor zijn biografieën en politieke essays. Zijn beroemdste werk is een collectie van 48
biografieën onder de noemer ‘Parallelle Levens’ omtrent het leven van beroemde Grieken en
Romeinen. Dit werk, volgens het heuristisch principe van de vergelijking (synkrisis)378, onderzoekt de
constitutieve elementen van individuele grootsheid in politiek en oorlogsvoering, twee domeinen die
als bewijs dienden voor mannelijke deugd (aretê) in de klassieke wereld.379
Zijn vroegste onderricht verkreeg Plutarchus waarschijnlijk in Chaeroneia, al zijn bronnen omtrent
zijn vroege jeugd schaars en kan dit dus niet met zekerheid worden gesteld. Dit historische stadje
was tot dan toe voornamelijk bekend door de twee grote veldslagen die zich op de nabijgelegen
vlakte hadden afgespeeld: die van 338 v.Chr., waarin de Grieken tegen de Macedonische koning
Philippos een nederlaag leden, en die van 86 n.chr., waarin de Romeinse dictator Sulla de
overwinning op Mithridates de Grote, koning van Pontos, behaalde.380Wat wel vaststaat is het feit
dat hij in het jaar 66 of 67 reeds een leerling was van de Egyptenaar Ammonius en weldra tot de
Akademie van Plato zou toetreden na een fase van buitengewone interesse in de wiskundige
wetenschap381. Zijn leermeester Ammonios, die grote faam genoot als hoogleraar én als bekwaam
politicus onderrichte hem in de wijsbegeerte van Plato, de retorica, en zijn lievelingsvak: wiskunde.382
Wie Ammonius precies was, blijft onzeker, wel is duidelijk dat Plutarchus veel aan hem te danken had
op het vlak van onderwijs. Van wie Plutarchus zijn grondige en uitgebreidde kennis van de Griekse
375
Lamberton (R.). Plutarch p 2
Jones (C.P.). Plutarch and Rome p 13
377
Lamberton (R.). Plutarch p 1
378
Het leven van een beroemde Griek werd naast dat van een bekende Romein geplaatst
379
Beck (M.). A Companion to Plutarch p 1
380
Van Dolen (H.L.). Plutarchus. Huwelijk Moraal en Praktijk p 7
381
Jones (C.P.). Plutarch and Rome p 14
382
Van Dolen (H.L.). Plutarchus. Huwelijk Moraal en Praktijk p 7
376
86
literatuur heeft ontvangen is niet geweten, maar aangezien dit de basis vormde van zijn onderricht,
moet het doorheen zijn studies aan bod zijn gekomen.383
Geschiedenis en alle andere historische zaken oefenden een specifieke fascinatie uit op Plutarchus.
Volgens Beck lijdt het geen twijfel dat zijn interesse voor het genre van de biografie ontstond uit zijn
passie voor historische literatuur, aangezien de klassieke politieke biografie een zijtak of een genus
proximum is van de klassieke historiografie, en hij het opportuun vond zijn biografische vorm van
narratief te onderscheiden van de historiografie384 Plutarchus had naast geschiedenis ook een passie
voor het actieve, geëngageerde leven. Hij bewonderde leiders en staatsmannen en wijdde een groot
deel van zijn leven aan het schrijven over de grote generaals uit het verleden. Nochtans leefde hij zelf
in een tijdperk zonder grote politieke gebeurtenissen, waar er geen buitenlands beleid werd gevoerd,
noch een gelegenheid voor militaire grootsheid, behalve aan de grenzen van het Rijk, een deel van de
wereld waarin hij over het algemeen geen grote interesse leek te hebben.385
Naast geschiedenis en filosofie beschikte Plutarchus ook over een grondige kennis van poëzielyrische, epische en dramatische- volgens Lamberton waardig aan de meest onderrichte,
gecultiveerde individuen van zijn tijd.386Daarnaast is zijn bekendheid met de Latijnse literatuur in zijn
werk opvallend. Het feit an sich dat hij de Latijnse taal machtig was, onderscheidt hem van de
meeste Grieken die Rome bezochten als leraar of diplomaat en die naar alle waarschijnlijkheid de
Latijnse taal niet al te machtig waren. Vanuit een Grieks standpunt was er immers niet veel
geschreven in het Latijn dat absoluut gelezen diende te worden. De belangrijkste uitzonderingen
hierop waren de historische teksten, aangezien de Grieken best de intellectuele verwezenlijkingen
van de Romeinen konden negeren, maar niet de politieke en militaire. Plutarchus, bij het schrijven
van zijn Parallelle Levens, had echter nood aan een bredere variëteit van historische teksten dan de
meeste van zijn voorgangers.387 Daarnaast was er de realiteit van het dagelijkse bestaan in de
maatschappij waarin hij opgroeide; die was niet langer exclusief Grieks zoals in het glorieuze
verleden, maar Grieks-Romeins, en dit kon niet anders dan een invloed uitoefenen op zijn ideeën. Hij
was een Romeins burger, leefde en reisde in en doorheen Romeinse provincies, en telde onder zijn
vrienden verschillende Romeinen, sommige van nobele afkomst. 388 Plutarchus niet zien in zijn
omgeving die het Romeinse Rijk was, zou volgens Barrow een fout zijn, evengoed is het zo dat het
Romeinse Rijk niet kan worden begrepen tenzij het wordt bekeken door de ogen van Plutarchus zoals
die het ervaren heeft.389 Nadat hij tien keizers had overleefd is hij waarschijnlijk niet lang na 120
n.Chr. gestorven. Delphi en Chaironeia vereerden hun grote burger met een standbeeld.390 Deze
Romeinse invloeden maken dat Plutarchus een belangrijke stem heeft in dit onderzoek en zijn
perceptie rond huwelijk en sentiment in de Romeinse cultuur kan worden geplaatst.
Familie en gezin Plutarchus
De voorouders van Plutarchus waren welgestelde en invloedrijke landeigenaren. Hij vertelt van zijn
vader Autoboulos dat die vele en goede paarden bezat- een teken van welstand- en graag op jacht
ging.391 Zijn familie lijkt een lange voorgeschiedenis te hebben gehad in Chaeroneia, hoewel ze niet
383
Barrow (R.H.). Plutarch and His Times p 16
Beck (M.). A Companion to Plutarch p 3
385
Lamberton (R.). Plutarch p 2
386
Lamberton (R.). Plutarch p 18
387
Lamberton (R.). Plutarch p 19-20
388
Barrow (R.H.). Plutarch and His Times p xiv
389
Barrow (R.H.). Plutarch and His Times p xv
390
Van Dolen (H.L.). Plutarchus. Huwelijk Moraal en Praktijk p 9
391
Van Dolen (H.L.). Plutarchus. Huwelijk Moraal en Praktijk p 7
384
87
behoorden tot die families die hun afkomst tot mythische tijden terugtraceerden392. Plutarchus
behoorde niet bij de rijkste Grieken van zijn tijd, of zelfs bij de rijkste van zijn vrienden, maar kon zich
niettemin onder de ‘ontwikkelden’ rekenen. Door de familie waarin hij werd geboren behoorde hij
tot een klasse die aanspraak maakte op de lokale heerschappij, via zijn familie erfde hij dan ook
bepaalde connecties met andere lokale aristocracieën.393
In de werken van Plutarchus wordt altijd liefdevol over zijn familie gesproken: zijn vrouw Timoxena,
zijn vader Autobulus, zijn grootvader Lamprias, waarvoor hij een speciale bewondering koesterde, en
zijn broer Timon en Lamprias. Hij voelde een diepe genegenheid voor zijn vrouw Timoxena en hun
vijf kinderen, van wie er vijf de kindertijd overleefden. In de Consolatio ad Uxorem die hij schreef na
de dood van zijn tweejarige dochter wordt ontroerend bewijs gevonden van de liefde voor zijn
familie. Zijn visie op zijn eigen huwelijk kan samengevat worden in één van zijn memorabele quotes:
‘Gelukkig is de man die in de totaliteit van zijn leven slechts één vrouw kent van in den beginne,
diegene die hij trouwt’ (Cat. Min. 7.3).394
Werken
De werken van Plutarchus kan men in twee grote categoriën onderverdelen: de Parallele Levens
enerzijds en de Moralia anderzijds. De chronologie van de werken valt moeilijk na te gaan. Algemeen
gesproken kan gezegd worden dat de Levens en een groot deel van de Moralia voornamelijk
geschreven werden in de latere periode van Plutarchus’ leven; dit houdt in –aangezien hij geboren
werd rond het jaar 47 en stierf in 120- dat zij geschreven werden onder de heerschappij van Trajanus.
Er dient wel te worden opgemerkt dat sommige van zijn werken betrekkelijk vroeger moeten
geschreven zijn, als jonge man onder een ander regime.395
Moralia
De werken onder de noemer Ethika of Moralia, beschikken over een ambiguë titel, want het is een
bonte verzameling van lang niet in alle gevallen ethische of morele geschriften396. Uit Plutarchus’
‘Adviezen aan een jong echtpaar’ , behorend tot de Moralia, zien we een sentimenteel ideaal, zoals
dat door Dixon wordt beschreven in haar these. Enkele voorbeelden:
Mannen die te zwak of te lamlendig zijn om op hun paard te springen, leren hun rijdier door de benen
te zakken en voor hen te knielen. Zo heb je echtgenoten die een rijke, voorname vrouw aan de haak
hebben geslagen en haar vervolgens kleineren in plaats van zich aan haar op te trekken. Zij zijn ervan
overtuigd dat hun gezag groter wordt als zij de teugels flink kort houden. Maar zoals je bij het
hanteren van het leidsel rekening moet houden met de grootte van het paard, mag je bij het in toom
houden van je vrouw haar menselijke waardigheid niet uit het oog verliezen397.
Hoewel een analogie van de behandeling van je echtgenote met die van een paard als vrij
problematisch zou worden ervaren door de moderne lezer, kan men hier een duidelijk pleidooi zien
voor het opbrengen van een zeker respect voor de emotionele integriteit van de vrouw. De man
wordt verondersteld niet langer de absolute macht te hebben in het huwelijk die naar eigen
goeddunken zijn echtgenote onder de knoet houdt. In volgende passage spoort Plutarchus de
mannen aan tijd door te brengen met hun echtgenotes, zelfs samen plezier te maken, om zodoende
te vermijden dat zij hun heil elders zoeken:
392
Barrow (R.H.). Plutarch and His Times p 15
Jones (C.P.). Plutarch and Rome p 10
394
Beck (M.). A Companion to Plutarch p 2
395
Barrow (R.H.). Plutarch and His Times p xiv
396
Van Dolen (H.L.). Plutarchus. Huwelijk Moraal en Praktijk p 11
397
Plut. Coniugalia praecepta. 8. (Vert.: Van Dolen, Plutarchus; Huwelijk, Moraal en Praktijk)
393
88
15. Mannen die niet goedvinden dat hun vrouw in hun bijzijn eet, brengen haar ertoe om zich in
afzondering vol te proppen. Zo brengen mannen die nooit eens samen gekheid willen maken en altijd
alleen de bloemetjes buiten zetten hun vrouw ertoe om dan maar zelf haar pleziertjes te zoeken398.
De motivatie om in het huwelijk te treden, mag volgens Plutarchus ook niet volledig afhangen van
fysieke aantrekkingskracht. Dit blijkt uit volgend fragment:
24. Bij een andere gelegenheid zei Olympias, toen een jonge hoveling een aantrekkelijke vrouw met
een slechte reputatie getrouwd had: ‘Die vent is niet goed wijs. Voor een huwelijk ga je toch niet op je
ogen af!’ Als je gaat trouwen, moet je niet vertrouwen op je ogen en ook niet op je vingers. Dat doen
mannen die alleen maar narekenen hoe groot de inbreng van hun vrouw is. Zij realiseren zich niet wat
voor levenspartner zij over de vloer halen399.
Men denkt wel dat alleen de eerste eenentwintig werken Ethika zijn genoemd en dat er later losse
boeken aan zijn toegevoegd. Zijn roem in de westerse geschiedenis dankt Plutarchus evenwel aan de
tweede groep geschriften, de Parallelle levens, een reeks van drieëntwintig paren biografieën en vier
enkele stuks. De opzet is eenvoudig: eerst wordt het leven van een Griek beschreven om vervolgens
te worden vergeleken door het leven van een illustere Romein.400
Parallelle Levens
Wanneer Plutarchus zijn Parallelle Levens schrijft, is hij reeds een ervaren auteur en gelauwerd
biograaf. De evolutie in zijn literaire vorm (van de enkele biografieën naar gepaarde Parallelle Levens)
indiceren een verandering in het doel van zijn schrijven, op zijn minst een verandering belangrijk
genoeg om kort stil bij te staan.In de Parallelle Levens zelf geeft Plutarch zijn lezers verschillende
voorbeelden van de morele idealen die in het werk vervat zitten, maar nergens geeft hij een
verklaring voor het omarmen van het parallellisme zelf als concept.401
Maar wat houden de Parallelle Levens nu precies in? Zoals Humble zegt stelt Plutarch niet zomaar
discreet een Romeinse biografie samen om deze dan aan een Griekse biografie te koppelen door
middel van een voorafgaande proloog en een achtergevoegde synkrisis (supra). In plaats daarvan is
ieder paar verbonden door zijn morele eenheid, ieder leven wordt slecht in zijn totaliteit begrepen in
vergelijking met zijn partner en de verschillende morele implicaties die aan de specifieke handelingen
worden toegekend. Vanuit dit standpunt bekeken is het echte onderwerp van elk paar dan ook de
deugd (of specifieke deugden) geanalyseerd in de vergeleken levens. Door het doorgronden van het
karakter van roemrijke mannen uit het verleden en het imiteren van hun deugden, stelt Plutarchus
keer op keer, kunnen we onszelf zowel intellectueel in verrukking brengen en moreel verbeteren. 402
Mannen als Plutarchus zagen het volgens Barrow als hun taak om de idealen en verwezenlijkingen
van het verleden kenbaar te maken zodat dit zou kunnen dienen als inspiratiebron voor de latere
generaties in hun manier van leven en handelen.403In zijn werken komt zijn geboortestad Chaeroneia
veelvuldig aan bod, de Griek laat niet na meermaals zijn liefde voor het stadje te verkondigen. Zulke
genegenheid voor een stadje dat, naar klassieke normen, van middelmatig belang was, bleek vrij
ongewoon. In de Griekssprekende landen oefenden de grote culturele centra een grote
398
Plut. Coniugalia praecepta. 15. (Vert.: Van Dolen, Plutarchus; Huwelijk, Moraal en Praktijk)
Plut. Coniugalia praecepta. 24. (Vert.: Van Dolen, Plutarchus; Huwelijk, Moraal en Praktijk)
400
Van Dolen (H.L.). Plutarchus. Huwelijk Moraal en Praktijk p 11
401
Humble (N.). Plutarch’s Lives: Parallelism and Purpose. P 1
402
Humble (N.). Plutarch’s Lives: Parallelism and Purpose. P 2-3
403
Barrow (R.H.). Plutarch and His Times p 74
399
89
aantrekkingskracht uit op ontwikkelde mannen, ten koste van hun geboorteplaats. De studie van
Rome door de ogen van Plutarchus, dient men aldus te starten in Chaeroneia404.
Plutarchus had een voorliefde voor individuen die actief de handen uit de mouwen staken om
concrete dingen te verwezenlijken, eerder dan diegenen die erover schrijven. De personen die de
belichaming vormen van dit ideaal van burgerlijke toewijding zijn politieke en militaire leiders. Het
ultieme doel van getalenteerde individuen was dan ook hun gemeenschap te dienen in een politieke
hoedanigheid, hoezeer die rol ook moge beperkt geweest zijn door de realiteit van de Romeinse
hegemonie. Langs de andere kant wenste hij deze mannen op een zodanige manier voor te stellen
dat er voor zijn lezerspubliek mogelijkheid was om zich met de voorbeeldfiguren te identificeren. Een
buitensporige idealisatie werd zo vermeden. In plaats daarvan tracht hij de afstand tussen zijn
karakters en zijn lezers te verkleinen en een meer intiem portret af te leveren, waarin het
lezerspubliek zichzelf –ten minste voor een deel- in kon herkennen.405
Plutarchus als auteur in het genre van de antieke biografie
Vanaf de eerste helft van de vierde eeuw v.C. werden Hellenistische werken overgeleverd die
biografische kenmerken in zich droegen, hoewel het biografische uitgangspunt niet het primaire doel
geweest lijkt te zijn406. De bloei van de genres van de autobiografie en de biografie in de late
Republiek toonden het lezerspubliek hoeveel belangrijke gebeurtenissen in het leven van een
individu, of zelfs in de geschiedenis van een land, weergegeven konden worden afhankelijk van de
opvoeding en het karakter van een individueel persoon. Het bleek ook een kleine stap van het
schrijven van een biografie omtrent een belangrijk individu, wiens daden een brede resonantie
verkregen in het openbare leven, naar het schrijven van een geschiedenis van de periode waarin de
persoon in kwestie een dominante rol speelde407.
Aan het begin van Plutarchus’ biografie van Alexander de Grote vinden we het volgende terug:
For we are writing not histories, but Lives, and by no means is virtue or vice clearly delineated in
deeds of the greatest note; rather, a little thing or a saying or a joke has captured character better
than battles with titanic casualties, the mightiest confrontations, or the sieges of cities408.
We lezen hoe Plutarchus een duidelijk onderscheid maakt tussen historiografie en biografie (for we
are writing not histories, but Lives) . Bij het schrijven van een biografie kan een korte zin of een grap
meer vertellen over het karakter van een persoon dan de grootste veldslagen of veroveringen (een
kleine indicatie om aan te geven dat dit niet passend zou zijn bij het schrijven van een
historiografisch werk). Plutarchus zegt hier niet dat grootse gebeurtenissen als oorlogen, tragedies
enz... niet aan bod komen in het genre van de biografie, maar geeft eerder zijn prioriteiten aan, die
liggen bij het uitdiepen van de karakters van zijn personages409. Hierdoor merken we bij Plutarchus
een grotere aandacht voor de anekdote en de detaillering dan aan een langdradig chronologisch
narratief; geschiedenis beschrijft volgens Plutarchus wat mensen doen, biografie beschrijft wie ze
zijn410.
Zoals eerder aangehaald in dit hoofdstuk droeg het werk van Plutarchus een ethisch doel in zich. De
morele doeleinden die we terugvinden in Plutarchus’ werk zijn of waren niets nieuw in de
404
Jones (C.P.). Plutarch and Rome p 4
Beck (M.). A Companion to Plutarch p 5- 6
406
Hägg (T.). The Art of Biography in Antiquity. P 67
407
Vasaly (A.). Characterization and Complexity. In: The Cambridge Companion to the Roman Historians. P 246
408
Plut. Alex. 1.2. (Vert. Pitcher, Writing Ancient History. P 144)
409
Pitcher (L.). Writing Ancient History: An Introduction to Classical Historiography. P 144-145
410
Parke (C.N.). Biography: Writing Lives. P 6
405
90
geschiedenis van de historiografie. De morele claims kunnen immers reeds worden gevonden bij
Thucydides (5de eeuw v.C.), die zich vaak uitdrukte in termen van contrast tussen ‘het nuttige’ en ‘het
plezierige’. Nut werd door historici en theoretici opgevat als exempla van deugd en ondeugd. De
historicus gidst zijn lezers naar de correcte reactie op deze exempla door het geven van lofprijzingen
en schuld waar gepast.411 Achter het doel van morele verbetering ligt Plutarchus’ karaktertheorie,
een theorie die haar gronden vindt bij Plato, Aristoteles en de Stoïci, maar die werd aangepast aan
zijn eigen interesses en observaties.412
Plutarchus is bekend als één der belangrijkste vertegenwoordigers van de antieke biografie, maar de
vraag of de Griek, dan wel Suetonius als de literaire vader van het genre kan worden beschouwd,
staat nog ter discussie. Volgens Hägg is er een mogelijkheid dat de Griek en de Romein onafhankelijk
van elkaar het genre hebben uitgevonden. De vergelijking kan als belangrijk kenmerk worden
aangemerkt in de schrijfstijl van Plutarchus: hij werkt op consistente wijze, zowel in essays als in zijn
biografieën, met juxtapostities, vergelijkingen en contrasten413. Zoals kan worden afgeleid uit de
Moralia (maar in zekere mate ook uit de Parallelle Levens) beschikte Plutarchus over een gezonde
dosis interesse in uiteenlopende onderwerpen: filosofie, religie, politiek, geschiedenis, geneeskunde,
natuurwetenschappen en, bovenal, ethiek. Literatuur staat hierbij onderaan de lijst. Volgens Hägg
kan de stijl van Plutarchus als auteur soms worden omschreven als ‘breedsprakerig’ en ‘obscuur’
(voornamelijk in de inleidingen bij de Parallelle Levens), en is zijn gebruik van ethische en literaire
terminologie niet altijd even consistent. Dit wijdt Hägg aan de teleologische motieven achter het
schrijven van de Griek, nl. zijn lezerspubliek zo veel mogelijk betrekken bij de gebeurtenissen door
gebruik van een aantrekkelijke, flexibele schrijfstijl. Een andere verklaring kan worden gezocht bij zijn
eclectische filosofische input, waardoor hij elementen van verschillende filosofen en stromingen in
zijn werk incorporeert414. Zijn schrijfstijl kadert zodus in het bredere genre van de antieke biografie,
die het leven van belangrijke mannen beschrijft en zodoende de geschiedenis verhaalt; daarnaast
maakt Plutarchus zich een eigen stijl eigen, waar zijn onderricht en persoonlijke interesses in
resoneren, wat zijn werk tot een unieke literaire bron maakt die ook interessant is op het vlak van
onderzoek naar morele perceptie omtrent huwelijk en sentiment.
Taal
Plutarchus heeft een constante persoonlijke aanwezigheid in alles wat hij schreef. Ongeacht het
onderwerp de Stoïsche fysica of het leven van Publicola betreft, de evocatie van de directe ervaring
van de auteur –een terloopse opmerking door zijn vader of grootvader, of wat hij zelf denkt van
Domitianus’ extravagante en smakeloze nieuwe tempel (Pub. 15)- vindt zijn weg terug in het
narratief.415
Plutarchus durfde het aan om post-attische en poëtische elementen in zijn geschriften op te nemen,
hierdoor is zijn taalgebruik minder bestudeerd en dat onderscheidt hem van bijna al zijn tijdgenoten.
Een positief gevolg is dat zijn woordenschat rijker is dan dat van eender andere Griekse schrijver (zijn
woordenschat is bijvoorbeeld driemaal zo groot als die van de redenaar Demosthenes). Dit leidt er
soms toe dat Plutarchus de neiging vertoont iets in twee, drie termen te omschrijven waar hij met
één woord had kunnen volstaan. Vaak bouwt hij ten koste van de duidelijkheid de zinnen
antithetisch op. Zijn zorgvuldige werkwijze blijkt onder meer uit de accuratesse waarmee hij hiaten
411
Duff (T.). Plutarch’s Lives. Exploring Virtue and Vice P 52
Swain (S.). Plutarch’s Moral Program. In: Pomeroy (S.). Plutarch’s Advice to the Bride and Groom and A
Consolation to His Wife. English Translations, Commentary, Interpretive Essays, and Bibliography p 86
413
Hägg (T.). The Art of Biography in Antiquity. 241
414
Hägg (T.). The Art of Biography in Antiquity. P 278
415
Lamberton (R.). Plutarch p 4
412
91
vermijdt, dat wil zeggen dat bij hem nooit een woord op een klinker eindigt als het gevolgd wordt
door een woord dat met een klinker begint. Plutarchus heeft ook een duidelijke voorkeur voor
samengestelde werkwoorden; het toegevoegde voorzetsel heeft dan altijd een bijzondere betekenis.
Een ander typisch kenmerk van zijn taal is dat er vaak zoveel mogelijk abstracte begrippen in één zin
worden ondergebracht, waardoor er een speciaal effect ontstaat.416
Er kan geen twijfel over bestaan dat Plutarchus een goed onderricht had genoten in de
welsprekendheid. Om voor afwisseling en verrassingen te zorgen maakt hij immers van verschillende
kunstgrepen gebruik: ongewone woorden en zinswendingen, onderbrekingen, retorische vragen en
opvallende plaatsing van woorden in de zin, waarbij hij een voorliefde heeft voor de asyndeta
(zinsverbindingen zonder voegwoorden). Ook richt hij zich af en toe rechtstreeks tot zijn
lezerspubliek en maakt hij abrupte overgangen of verandert hij snel van thema. Verveling is op die
manier uitgesloten, een zekere ostentativiteit evenmin. Zijn hoogste literaire doel was de dialoog. De
samenspraken van Plutarchus kunnen de neerslag zijn van alle conversaties die in zijn huis te
Chaironeia werden gehouden, maar exacte historiciteit mag er niet aan worden toegekend. Wel
wordt ons hierdoor een blik gegund op het niveau waarop in de eerste eeuw n.Chr. onder
intellectuelen over tal van vraagstukken werd gediscussieerd.417
Plutarchus wordt algemeen beschouwd als een creatief en innovatief figuur; het meest innoverende
aspect van Plutarchus’ werk ligt evenwel in zijn ervaring van de wereld, en hoe hij die vorm geeft in
de vorm van literatuur. Plutarchus is een denker- een schrijver- die de fenomenen van zijn tijd
bevraagt op een manier die geen precedent kende. Hij analyseert boeken, cultsymbolen, mythen,
natuurlijke fenomenen en zoekt de betekenis erachter. Misschien is deze houding ten opzichte van
literatuur in verhouding tot het leven zelf wel zijn meest persoonlijk en charismatisch kenmerk als
auteur.418
Bronnen
Plutarchus beschouwde zichzelf niet als een historicus. Zijn bedoeling was zijn lezers kennis te laten
nemen van zowel positieve als negatieve voorbeelden. Hoewel zijn bedoeling eerder ethisch en
moralistisch is dan historiografisch, is het een brug te ver om te stellen dat zijn Levens geen enkele
historiografische waarde bevatten. Plutarchus beschikt volgens Humble over de gevoeligheid van een
historicus en de geloofwaardigheid van zijn reconstructies van het verleden dient niet onderschat te
worden. Zeker voor die gebeurtenissen die, in onze moderne opvattingen, minder snel lijken
plaatsgevonden te hebben. De historische waarde van de Parallelle Levens kan daardoor niet worden
gescheiden van zijn ethische en morele waarde. Dit wordt bevestigd in Plutarchus’ weergave van
historische bronnen wiens autoriteit hij erkent met betrekking tot het individu in kwestie.419
De Romeinse individuen aan wie Plutarchus zijn biografieën opdraagt, kunnen worden
onderverdeeld op volgende wijzen (de verloren gegane werken van de Levens werden niet mee
opgenomen):
a) Twee voor de koninklijke periode: Romulus en Numa
b) Drie voor de Vroege Republiek (vijfde tot vierde eeuw v.C.): Valerius Publicola, Coriolanus, en
Camillus
416
Ibidem
Van Dolen (H.L.). Plutarchus. Huwelijk Moraal en Praktijk p 14
418
Lamberton (R.). Plutarch p xiv
419
Schettino (M.T.). The Use of Historical Sources. In: Beck (M.). A Companion to Plutarch p 417
417
92
c) Zeven voor de fase van grote Romeinse expansie (derde tot vierde eeuw v.C.): Claudius
Marcellus, Fabius Maximus, Titus Quinctius Flamininus, Cato the Censor, Aemilius Paulus,
Tiberius en Gaius Gracchus
d) Elf voor de laatste eeuw van de Republiek: Marius, Sulla, Sertorius, Lucullus, Pompeius,
Crassus, Cato De Jongere, Caesar, Brutus, Cicero, en Anthony.
e) De keizerlijke biografieën waarvan enkel de Levens van Galba en Otho overblijven.420
Naast Polybius baseerde Plutarchus zijn biografieën van Romeinse individuen op andere historische
bronnen die boven alles tot het Caesariaanse en Augusteïsche tijdperk behoren.Een selectie van de
belangrijkste bronnen voor de Romeinse biografieën:
1. Posidonius van Apamea, leerling van Panaetius en auteur van de Historiën die het werk van
Polybius verderzet
2. Dionysius van Halicarnassus, wiens historisch werk het ontstaan van Rome tot de
gebeurtenissen die tot de eerste Punische Oorlog hebben geleid behelst.
3. Juba, heerser van Mauritanië en auteur van een historisch werk dat ten minste tot de tijd van
Sulla reikte.
4. Livius, wiens werk en leven reeds uitgebreid aan bod kwamen (supra), bleek één van de
primaire bronnen van Plutarchus te zijn voor de Romeinse biografieën.
5. De autobiografieën en commentaren van gefêteerde personen verdienen volgens Schettino
een aparte plaats: onder deze springen de Memoires van Sulla en de Levens opgedragen aan
Sulla en aan contemporeine individuen als Marius en Lucullus eruit.421
Bronnenonderzoek
In volgend bronnenonderzoek zal aan de hand van een casestudy een analyse worden gemaakt
omtrent de maritale beleving van volgende personen in het werk van Plutarchus uit de Parallelle
Levens: Caesar, Pompeius, Crassus, Brutus, Marcus Antonius en Sulla. Deze figuren zullen worden
voorzien van een korte inleiding, met de essentiële informatie die nodig is voor de nodige
achtergrondinformatie bij de relevante passages.
Caesar
De eerste fragmenten uit de Parallelle Levens die zullen worden besproken, komen uit de biografie
omtrent de misschien wel meest beroemde historische figuur ter wereld: Julius Caesar.
Gaius Iulius Caesar (100 v.C.- 44 v.C.) was consul in de jaren 59 v.C., 48 v.C. en van 46-44 v.C.; van 49
v.C. tot 44 v.C. was hij dictator van Rome. De belangrijkste verwezenlijkingen van Caesar zijn zijn
militaire verovering van Gallië en de blijvende ontwrichting van de Romeinse Republiek. Belangrijk
om mee te geven voor de politieke context is het feit dat Caesar in een tijd leefde vol spanningen
tussen twee grote politieke strekkingen: de optimates (Latijn voor: de besten, partij van de
conservatieven) en de populares (de partij van het volk). Caesar behoorde tot die laatste en kende
bijgevolg heel wat vijanden in het andere kamp, waaronder Gnaius Pompeius. De macht van
Pompeius maakte dat Caesar zou trachten een bondgenootschap met hem op te richten422, en dit
versterken door middel van huwelijkspolitiek. In 49 v.C. zou de rivaliteit met Pompeius uiteindelijk
420
Schettino (M.T.). The Use of Historical Sources. In: Beck (M.). A Companion to Plutarch p 421
Schettino (M.T.). The Use of Historical Sources. In: Beck (M.). A Companion to Plutarch p 422
422
In 60 v.Chr. werd door Caesar het eerste triumviraat met Marcus Licinius Crassus en Gnaius Pompeius
Magnus gesloten
421
93
uitmonden in een heuse burgeroorlog, die Caesar zou winnen waardoor hij onbetwistbaar de
absolute macht in Rome kon grijpen423.
Bij Plutarchus vinden we verschillende passages terug die handelen over het persoonlijke
huwelijksleven van Caesar en de daaraan gekoppelde politiek:
De vrouw van Caesar was Cornelia, dochter van Cinna die ooit alleen consul was geweest. Toen Sulla
aan de macht kwam en hij haar noch door beloftes noch door dreigementen van Caesar kon laten
scheiden, confisqueerde hij haar vermogen. De oorzaak van de vijandschap tussen Caesar en Sulla
was zijn familieband met Marius. Marius sr. was namelijk getrouwd met Julia, Caesars tante van
vaderskant, van wie Marius jr de zoon was, een neef van Caesar dus424.
In dit fragment zien we meteen zowel genegenheid als politiek gekoppeld aan een maritaal
bondgenootschap. Cornelia, de vrouw van Caesar, laat zich immers niet door dreigementen van één
der machtigste mannen van het moment ertoe zetten de echtscheiding met haar echtgenoot in te
zetten. Natuurlijk kunnen hier ook andere factoren meespelen dan liefdevolle sentimenten van
harentwege jegens haar man (praktische motieven, eergevoel, onverzettelijkheid,..), al stuurt
volgend fragment ook aan in de richting van een gelukkig huwelijk tussen Caesar en Cornelia. De
politieke connotatie ligt bij het huwelijk van Marius sr. met Julia, een tante van Caesar, wat maakt
dat deze laatste familiaal verbonden is aan de aartsvijand van Sulla, een aanhanger van de optimates.
Een perfect voorbeeld van allianties binnen de elite van Rome die door middel van huwelijken
worden geconsolideerd of gevormd.
Het eerste bewijs voor de sympathie van de massa voor hem kreeg hij, toen hij in de race om een
krijgstribunaat boven Gaius Popilius werd verkozen, een tweede en nog duidelijker bewijs, toen hij na
de dood van de vrouw van Marius, Julia, als haar neef op het forum een schitterende lofrede voor
haar uitsprak en het waagde tijdens de processie portretten van de Marii tevoorschijn te halen, die
sinds de regering van Sulla toen voor het eerst weer te zien waren, omdat de twee mannen als
vijanden te boek stonden. Toen sommige mensen hierover namekijk luid protesteerden tegen Caesar,
overstemde de massa hen op overtuigende wijze door hem met applaus te ontvangen en hem te
bewonderen, omdat hij na al die jaren de eerbewijzen voor Marius als het ware uit de Hades weer
naar de stad had gehaald. Nu was het een traditie bij de Romeinen om bij de dood van een oudere
vrouw een grafrede te houden, maar bij jonge vrouwen was dat geen gewoonte. Caesar deed dat
echter als eerste wel, toen zijn vrouw was overleden.425 Ook dat feit bezorgde hem een zekere
populariteit en bracht de mensen er via ontroering toe om hem als een zachtmoedig mens met een
goed karakter in hun hart te sluiten. Toen hij zijn vrouw begraven had, vertrok hij als quaestor met
Vetus, een van de pretoren, naar Spanje, een man die hij altijd hogelijk gerespecteerd heeft en wiens
zoon hij zelf als pretor tot quaestor benoemde. Na afloop van deze ambtsperiode trouwde hij met
Pompeia, zijn derde vrouw, terwijl hij bij Cornelia een dochter had, die later met Pompeius Magnus is
getrouwd426.
Net zoals in vorig fragment komt de indruk naar voor dat er tussen Caesar en Cornelia enige
genegenheid bestond. Bij haar dood hield hij zelfs een grafrede voor haar, wat helemaal niet de
gewoonte was. De meer sceptische lezer zou kunnen opmerken dat dit conjugaal sentiment ook
politiek voordeel opleverde voor Caesar, aangezien het de massa ontroerde en zich mild stemde
423
Bowder (D.). Who was who in the Roman World: 753 BC-AD 476. P 44-46
Plut. Caes. 1.1. (Vert. Gerard Janssen)
425
Noot van de vertaler: Julia en zijn vrouw Cornelia stierven in 69 v.C. een achterliggende bedoeling van de
grafrede was om de partij van de Marianen weer nieuw leven in te blazen. (G. Janssen)
426
Plut. Caes. 5. 1-3. (Vert. Gerard Janssen)
424
94
tegenover hem. Feit is wel dat de Romein als eerste de traditie doorbrak om zijn overleden vrouw te
eren, zelfs bij een uitgekiende politieke strategie is hier een aanwezigheid van sentiment binnen het
huwelijk. Plutarchus lijkt ook geen moreel oordeel te vellen over de uithuwelijking van zijn dochter
aan Pompeius, puur omwille van strategische redenen. Zoals eerder aangehaald was dit echter een
courante praktijk, en het huwelijk tussen Pompeius en Julia zou niet ongelukkig blijken (infra). Het
huwelijk van Pompeia en Caesar daarentegen kende meer turbulente tijden. In het hoofdstuk
omtrent Cicero werd het Bona Dea- schandaal reeds behandeld, ook bij Plutarchus komt dit
schandaal aan bod, waarbij Caesar zich laat scheiden van Pompeia, daar de generaal geen
verdachtmakingen tegen zijn echtgenote kan hebben.427 Dit maakte de weg vrij voor een nieuw
politiek huwelijk met een partner uit een nobele familie:
Omdat Caesar nog intensiever van Pompeius’ invloed gebruik wilde maken, beloofde hij zijn dochter
Julia, die al verloofd was met Servilius Caepio, aan Pompeius te geven, terwijl hij zei dat hij de
dochter van Pompeius aan Servilius zou geven, hoewel zij ook niet meer vrij was, maar aan Faustus,
zoon van Sulla was toegezegd. Een tijdje later huwde Caesar met Calpurnia, dochter van Piso, en
wees hij Piso aan als consul voor het volgende jaar, ook al protesteerde Cato toen echt heel heftig en
riep hij dat het onacceptabel was, dat de regering door huwelijken werd verkwanseld en men elkaar
via vrouwelijke pionnen provincies, legers en machtsposities toespeelde428.
In bovenstaande passage maakt Plutarchus gewag van enige kritiek die bestond op de gangbare
praktijk van de politieke allianties d.m.v. huwelijk. De dochters van Caesar en Pompeius worden,
hoewel reeds verloofd, weggeschonken aan mannen waarvan hun vaders vinden dat zij een betere
huwelijkspartner zouden uitmaken voor het groter belang. De staatsmacht wordt zo geconcentreerd
bij enkele families, wat niet iedereen hen in dank afnam. Voor het eerst wordt, in de vorm van Cato,
een kritiek op de praktijk zo open en duidelijk weergegeven bij Plutarchus. Opvallend is het
ongenoegen dat bestaat omtrent de ‘vrouwelijke pionnen’, de huwelijken die hun sentimenteel doel
voorbijspringen en een kunstmatige alliantie creëeren tussen de belangrijkste machthebbers in Rome.
Desondanks leek er tussen Julia en Pompeius toch enige genegenheid te bestaan:
Net toen hij wilde wegvaren, ontving hij brieven van zijn vrienden in Rome, die hem het overlijden van
zijn dochter meedeelden. Zij stierf in het kraambed bij Pompeius thuis, Pompeius zelf was zeer
aangeslagen en Caesar leed er ook erg onder, terwijl hun vrienden zeer ongerust waren vanwege het
gevoel dat de familierelatie, die de anders zo verziekte staat in pais en vrede hield, nu ten einde was.
Ook de baby was namelijk direct daarop, enkele dagen na de moeder overleden. Julia werd toen in elk
geval ondanks het verzet van de volkstribunen door de massa opgetild en naar het Marsveld
gedragen, waar zij begraven ligt429.
De dood van Julia bleek een drama dat grote gevolgen had op verschillende vlakken: niet alleen
verloor Pompeius zijn echtgenote, een gebeuren dat hem diep raakte, ook de familiale band tussen
hem en Caesar was definitief gebroken sinds zowel Julia als hun dochter het leven hadden gelaten.
De ‘verziekte staat’ die volgens Plutarchus in toom werd gehouden door de familierelatie zou nu
alsnog vrij spel kunnen krijgen. Het huwelijk van Caesar en Calpurnia kende een laatste emotioneel
culminatiepunt bij het beschrijven van de laatste dagen van Caesar:
Toen hij daarna zoals gewoonlijk in bed lag met zijn vrouw en in één klap alle deuren en vensters van
de kamer opensprongen, schrok hij wakker zowel van het geklapper als van het licht van de maan, die
naar binnen scheen, en merkte hij dat Calpurnia weliswaar diep in slaap was, maar in haar dromen
427
Plut. Caes. 10. 6. (Vert. Gerard Janssen)
Plut. Caes. 14. 4-5. (Vert. Gerard Janssen)
429
Plut. Caes. 23. 4. (Vert. Gerard Janssen)
428
95
onsamenhangende geluiden en ongearticuleerd gekreun uitstootte. Zij had kennelijk gedroomd dat ze
hem beweende, terwijl ze hem vermoord in haar armen hield.Sommigen beweren dat dat niet de
droom van zijn vrouw was geweest. Nee, er was een soort dakversiering aan Caesars huis
gemonteerd, die hem volgens Livius ter verfraaiing en als onderscheiding door de senaat was
toegekend. Toen Calpurnia die droom had, dacht ze dat dat ding afbrak en daarom zou ze gegild en
gehuild hebben. Toen het licht werd, vroeg ze dus aan Caesar om, zo mogelijk, niet de deur uit te
gaan, maar de senaatsvergadering te verdagen, of, als hij zich geen snars van haar dromen aantrok,
de toekomst via een andere voorspellingstechniek en offers te achterhalen430.
Hij had zelf kennelijk ook enige argwaan en angst. Nog nooit tevoren had hij Calpurnia namelijk op
enig vorm van vrouwelijke zwakte op het gebied van bijgelovigheid betrapt en hij zag dat ze toen
hevig geëmotioneerd was. Toen ook de zieners na talloze slachtingen meedeelden dat de offers
ongunstig waren, besloot hij Antonius er op uit te sturen om de vergaderingen af te gelasten431.
Als voorbode van de op til zijnde moord op Caesar schetst Plutarchus een emotioneel beeld van
Calpurnia die in een droom haar overleden echtgenoot in haar armen beweend. Naast de religieuze
connotaties (het fragment doet denken aan de rol van het piëtabeeld) kan hier met zekerheid
worden gesteld dat er sprake is van betrokkenheid bij het lot van haar man, op een manier die de
liefde voor haar echtgenoot indirect weergeeft. Caesar zelf schrikt ook van de hevige emoties van zijn
echtgenote, en men leest hoe hij haar nog nooit ‘op enige vorm van vrouwelijke zwakte op het
gebied van bijgelovigheid had betrapt’.
Pompeius
Gnaeus Pompeius Magnus (106 v.C.-48 v.C.), consul in 70 v.C., 55 v.C. en 52 v.C., was een belangrijk
militair leider, wiens complexe politieke personaliteit de laatste drie decennia van de Romeinse
Republiek domineerde. Pompeius begon zijn militaire en politieke carrière als aanhanger van de
optimates en Sulla, maar zou zich in 59 v.C. tegen hen keren in een coalitie met Crassus en Caesar (de
optimates waren wantrouwig geworden t.o.v. zijn almaar groeiende macht)432. In 49 v.C. mondt de
politieke rivaliteit tussen Caesar en Pompeius zoals hierboven aangehaald uit tot een openlijke
burgeroorlog, waarbij Pompeius aan het kortste eind trekt. In deze politieke netelige kwesties en
veranderende allianties speelden huwelijken hun rol in het aangaan en consolideren van
verbintenissen. Volgend fragment van Plutarchus toont de huwelijkspolitiek die Sulla en Pompeius
familiaal moeten binden:
Goed dan. Toen Sulla de macht in Italië had gegrepen en tot dictator was uitgeroepen, beloonde hij al
zijn generaals en officieren, door hen rijk te maken, banen toe te schuiven en met gulle hand
bereidwillig te geven waar iedereen om vroeg, maar omdat hij Pompeius om zijn kwaliteiten
bewonderde en hem van groot nut achtte voor zijn eigen belangen, maakte hij er veel werk van om
hem op een of andere manier aan zijn familie te binden. Op advies van zijn vrouw Metella
probeerden zij beiden Pompeius over te halen van Antistia te scheiden en met Aemilia, de stiefdochter
van Sulla en dochter van Metalla en Scaurus, te trouwen, hoewel ze al gehuwd was en op dat
moment zwanger was. Deze huwelijkskwestie lag dus in de sfeer van een dictatoriale maatregel en
paste meer bij het opportunisme van Sulla dan bij het karakter van Pompeius: het feit dat Aemilia
vanuit andermans huis zwanger bij hem introk en dat Antistia op een schandelijke en
beklagenswaardige wijze het huis uit werd gezet, omdat zij nota bene onlangs ook nog haar vader
had verloren vanwege haar man! Antistius was namelijk in het senaatsgebouw gelyncht, omdat hij
430
Plut. Caes. 63. 5-6. (Vert. Gerard Janssen)
Plut. Caes. 63. 7. (Vert. Gerard Janssen)
432
Bowder (D.). Who was who in the Roman World. P 174
431
96
vanwege zijn relatie met Pompeius de indruk wekte aan de kant van Sulla te staan! Omdat haar
moeder dit alles zag gebeuren, pleegde ze zelfmoord, zodat ook deze ellende op de tragedie rond dat
huwelijk werd gestapeld, plus het feit dat- alsof de duivel ermee speelde!- Aemilia meteen tijdens de
bevalling ten huize van Pompeius overleed!433
Hier merkt men alweer een morele afkeuring voor de praktijk van politieke huwelijksallianties.
Plutarchus veroordeelt de scheiding van Pompeius en zijn vrouw Antistia (zij werd op ‘een
schandelijke en beklagenswaardige wijze het huis uitgezet’) ten voordele van de stiefdochter van
Sulla, hoe belangrijk haar familie ook moge zijn. De sympathieën van de auteur gaan duidelijk uit
naar Antistia, die niet alleen haar echtgenoot verliest door toedoen van Sulla, maar indirect ook haar
vader, aangezien hij als bondgenoot van die laatste wordt beschouwd en haar moeder, die uit
ellende zelfmoord pleegde. Ironisch genoeg overleed Aemilia meteen in het kraambed bij Pompeius,
waardoor er geen enkel voordeel werd gehaald uit heel de affaire. Ook zijn volgende huwelijk met
Mucia zou ook niet succesvol blijken, na geruchten over haar ontrouw scheidde hij van haar. Zijn
vierde huwelijk was alweer van politieke aard, deze keer om zijn band met Caesar te versterken. Het
verschil met zijn huwelijk met Julia, dochter van Caesar, kan ter vergelijking niet groter zijn:
Niettemin liet hij zich spoedig ook meedrijven op de liefde voor zijn jonge vrouw, besteedde zijn
meeste aandacht aan haar, bracht hele dagen met haar door op het platteland en in parken en
verwaarloosde de zaken op het forum, zodat Clodius, die toen volkstribuun was, hem zelfs geen
factor van betekenis meer achtte en de meest gedurfde acties ondernam434.
Voor het eerst wordt expliciet duidelijk gesteld dat Pompius oprechte gevoelens koesterde voor zijn
jonge vrouw en zelfs zo verliefd was op haar dat hij de belangrijke staatszaken verwaarloosde om al
zijn tijd door te brengen met Julia. In onderstaand fragment wordt duidelijk dat deze liefde
wederzijds bleek:
Hoewel hij om die redenen geweldig populair en geliefd werd, wekte hij aan de andere kant niet
minder ongenoegen op, omdat hij zijn legers en provincies aan bevriende onderbevelhebbers had
overgedragen, terwijl hij zelf zijn tijd met zijn vrouw in allerlei dure clubs in heel Italië, die hij allemaal
successievelijk afliep, doorbracht, hetzij hij zo verliefd op haar was, hetzij zij op hem en hij het niet
over zich kon verkrijgen haar in de steek te laten. Dat is inderdaad ook iets dat wordt verteld. De
liefde van de jonge vrouw voor haar man was dan ook alom bekend, hoewel zij niet op grond van
haar jeugdige schoonheid zich tot hem aangetrokken voelde. Nee, de bezonnenheid van haar man
leek daarvoor ook de reden geweest te zijn, omdat hij alleen met zijn echtgenote omging, en ook zijn
waardige houding, die niet louter deftig was, maar galante trekken had die bij de dames zeer in de
smaak vielen, als wij zelfs de callgirl Flora mogen geloven en zij geen valse verklaring blijkt te hebben
afgelegd435.
Pompeius kon zich er volgens Plutarchus niet toe brengen zijn vrouw alleen te laten en spreekt ook
van de liefde die zij voelde voor hem. Die liefde bleek zij te voelen voor het karakter, eerder dan de
schoonheid van Pompeius die, hoewel al wat ouder, nog altijd over ‘galante trekken’ zou hebben
beschikt. Al bij al is dit een representatie van een huwelijksideaal zoals dat kan worden
teruggevonden bij de dichters en romantici, twee mensen die liefde voor elkaar koesteren en een
echtgenoot die zijn macht verwaarloosd voor haar. Zoals eerder aangehaald was de dood van Julia
dan ook een grote klap voor alle betrokken partijen, met grote politieke consequenties. Het volgende
huwelijk van Pompeius was opnieuw met een veel jongere vrouw, Cornelia genaamd:
433
Plut. Pomp. 9. 1-3. (Vert. Gerard Janssen)
Plut. Pomp. 48. 5. (Vert. Gerard Janssen)
435
Plut. Pomp. 53.1-2. (Vert. Gerard Janssen)
434
97
Pompeius kwam naar de stad en trouwde met Cornelia, dochter van Metellus Scipio, geen maagd,
maar een vrouw die zopas weduwe was geworden van de zoon van Crassus, Publius, met wie zij als
meisje getrouwd was en die in Parthië was gesneuveld. De vrouw bezat, afgezien van haar fysieke
kwaliteiten, een hoop bekoorlijkheden. Ga maar na: ze was goed onderlegd op het gebied van
literatuur, lierspel en wiskunde en had de gewoonte naar filosofische debatten te luisteren en er haar
voordeel mee te doen. Bovendien had ze een karakter dat vrij was van onaangename bemoeizucht,
iets wat door dergelijke studies echt vaak bij jonge vrouwen wordt opgewekt. Haar vader was op
grond van afkomst en reputatie een onberispelijk figuur. Niettemin viel het leeftijdsverschil van de
huwelijkspartners bij sommigen verkeerd: Cornelia had namelijk eerder de leeftijd om met zijn zoon
te trouwen! Andere, wat meer intellectuele mensen meenden dat Pompeius het belang van de stad,
die in zulke treurige omstandigheden verkeerde, uit het oog verloren had; omstandigheden waarvoor
zij hém als arts had uitgekozen en zich aan hem alleen had uitgeleverd . Hij zat daar maar met een
krans op zijn hoofd bruiloft te vieren, terwijl hij zijn consulaat op zich al als een tragedie moest
beschouwen, aangezien het hem anders niet zo in strijd met de wet was aangeboden, wanneer het
vaderland in welstand verkeerde.436
Net als andere fragmenten wordt een kritiek op Pompeius waargenomen omtrent zijn huwelijk. Niet
alleen kende het leeftijdsverschil kritische beoordelingen, ook het feit dat Pompeius zijn bruiloft
uitgebreid vierde op een moment dat de stad in moeilijkheden verkeerde viel moeilijk. Cornelia
wordt voorgesteld als een aangename jonge vrouw met veel begeerlijke kwaliteiten, maar nergens
wordt gewag gemaakt van liefdesgevoelens zoals dat bij Julia het geval was. Hier zou echter nog
verandering in komen en wel, net als bij Caesar, op een moment dat voor Pompeius het einde
naderde:
Nadat hij zo langs de kust naar Amfipolis was gevaren, stak hij de vervolgens over naar Mytilene,
omdat hij Cornelia en zijn zoon wilde ophalen. Toen hij het eiland tot de kustlijn was genaderd,
stuurde hij een bode naar de stad, niet iemand die Cornelia op grond van de vrolijke berichten en
brieven die ze had ontvangen verwachtte te zien, omdat ze dacht dat de oorlog in Dyrrachion was
beslist en dat Pompeius nog één taak wachtte: de achtervolging van Caesar.Toen de bode haar in
deze stemming aantrof, kon hij zich er niet toe zetten haar te begroeten, maar verzocht hij haar
dringend, nadat hij meer met tranen dan met woorden de meeste en belangrijkste rampen had
overgebracht, dat ze op moest schieten als zij Pompeius met zijn enige, en nog niet eens zijn eigen
schip, nog even wilde zien. Toen ze dat gehoord had, stortte ze zich ter aarde, waar ze lange tijd
buiten zinnen en sprakeloos bleef liggen. Toen ze uiteindelijk echter moeizaam weer bij haar
positieven kwam en begreep dat dit niet het moment was voor jammerklachten en tranen, snelde ze
door de stad naar zee. Toen Pompeius haar tegemoetkwam en haar in zijn armen nam, terwijl ze
wankelde en in elkaar zakte, zei zij: ‘Ik zie, lieve man, dat jij- en dat is niet het werk van jouw, maar
van mijn ongelukkig gesternte!- tot één boot bent gereduceerd, jij die vóór je huwelijk met Cornelia
deze zee met vijfhonderd schepen doorkruiste! Waarom ben je me komen halen en heb je met niet
aan het wrede lot overgelaten, een vrouw die jou nu ook met zoveel ellende heeft opgezadeld?
Wat een gelukkige vrouw was ik geweest, als ik was gestorven, voordat ik hoorde dat Publius, de
man van mijn jeugd, in Parthië was gesneuveld, en wat was ik verstandig geweest, als ik na hem
ook mijn leven had beëindigd, zoals ik heb geprobeerd. Ik ben echter kennelijk in leven gebleven,
om ook Pompeius de Grote in het ongeluk te storten!’437
436
437
98
Plut. Pomp. 55. 1-3. (Vert. Gerard Janssen)
Plut. Pomp. 74. 1-3. (Vert. Gerard Janssen)
Cornelia betrekt het ongunstige einde van haar echtgenoot bij haar eigen tekortkomingen als vrouw
en neemt de gebeurtenissen moeilijk op. In een sentimenteel tafereel, waarbij Pompeius haar in de
armen neemt, schuift zij de schuld van de lotsgevallen van haar man naar zichzelf toe.
Crassus
Marcus Licinius Crassus (ca. 115 v.C.- 53 v.C) was een belangrijke aristocraat, beroemd om zijn grote
fortuin en zijn strijd met Pompeius om de hoogste macht in het Rijk. In 83 v.C. schaart hij zich aan de
zijde van Sulla om de regering van Marius te bestrijden, en hij zou voor lange tijd aanhanger blijven
van Sulla en de optimates. In 59 v.C. laat hij zich, zoals eerder vermeld, verleiden tot een tijdelijk pact
met Caesar en Pompeius, aangezien de optimates zijn eigen ambitie in de weg stonden. In 53 v.C.
valt hij het Parthische Rijk binnen, op zoek naar militaire glorie en macht, maar zou na enkele
maanden worden verslagen en gedood te Carrhae438. Bij de biografie van Crassus door Plutarchus
lezen we het volgende omtrent zijn huwelijk:
(…)Toen een van zijn broers was overleden, trouwde hij met diens vrouw en hij kreeg kinderen van
haar, zodat hij toch ook in dat opzicht een fatsoenlijke Romein was, zoals ieder ander. Toch werd hij
er op latere leeftijd van beschuldigd een verhouding te hebben met Licinia, één van de Vestaalse
maagden. Licinia werd dan ook op een aanklacht van ene Plotius voor het gerecht gedaagd. Nu was
het zo, dat hij een fraai buiten bezat, dat Crassus graag voor weinig geld wilde overnemen, en het feit
dat hij om die reden steeds contact met die vrouw had en haar in de watten legde vormde de
aanleiding voor die verdenking. In zekere zin was het ook zijn hebzucht waardoor hij zich van de
beschuldiging van een seksuele relatie wist vrij te pleiten en door de jury werd vrijgesproken. Hij liet
Licinia niet los, voordat hij het landgoed had verworven439.
Aan het begin van het fragment lijkt Crassus volgens Plutarchus een fatsoenlijk Romein te zijn, die na
de dood van zijn broer in het huwelijk treedt met diens weduwe. Of dit huwelijk liefdevol was, is niet
geweten, maar uit de vermeende ontrouw van Crassus met een Vestaalse maagd, kan men afleiden
dat het huwelijk niet aan het sentimentele ideaalbeeld voldeed. Los van het feit dat de
beschuldigingen op waarheidsgetrouwe grond rustten, plaatst Plutarchus een moreel oordeel
omtrent de hebzucht van Crassus, dat op zijn minst had geleid tot bepaalde insinuaties. De reactie
van zijn echtgenote op de affaire wordt niet weergegeven, het is dus gissen of en hoe dit de
verhouding tussen de echtelieden veranderde.
Brutus
Marcus Junius Brutus staat vandaag de dag nog algemeen bekend als één van de moordenaars van
Caesar op de iden van maart in 44 v.C.. De aristocraat verloor in 77 v.C. zijn vader, die vermoord
werd door Pompeius. Niettemin was hij een integer en pattriotisch man, die de Republikeinse
waarden hoog in het vaandel droeg. Het is hierdoor dat Brutus zich in 49 v.C., tijdens de burgeroorlog
tussen Caesar en Pompeius, aan de zijde van Pompeius schaarde, ondanks het feit dat deze laatste
zijn vader had vermoord (Caesar verkreeg te veel dictatoriale trekken en Brutus wenste de Republiek
in stand te houden). Nadat Pompeius verslagen was, werd Brutus gepardonneerd door Caesar, die
hem zelfs praetor en stadshouder van Gallia Cisalpina maakte. Na de dood van Caesar werden de
moordenaars opgejaagd door Marcus Antonius en Octavianus; Brutus zou in 42 v.C. verslagen
worden in de slag bij Philippi, waarna hij zelfmoord pleegde440.
438
Bowder (D.). Who was who in the Roman World. P 72
Plut. Crass. 1.1-2. (Vert. Gerard Janssen)
440
Bowder (D.). Who was who in the Roman World. P 43
439
99
Brutus echtgenote was zijn volle nicht: Porcia, dochter van Cato de Jongere (een aanhanger van de
optimates). Bij Plutarchus lezen we enkele fragmenten omtrent de sentimentele beleving van hun
huwelijk:
Porcia was, zoals gezegd, een dochter van Cato, maar haar neef Brutus ontving haar niet in
maagdelijke staat. Nee, hij trouwde met haar, nadat haar eerste man was overleden, terwijl ze zelf
nog een jong meisje was en al een kind van die man had, Bibulus genaamd. Er bestaat ook nog een
klein boekje ‘Herinneringen aan Brutus’ dat door hem is geschreven.441 Omdat Porcia een zeer
gevoelig type was, dol op haar man en vervuld met een intelligent soort trots, probeerde ze haar man
niet eerder te ondervragen over zijn geheime plannen dan nadat ze de volgende test bij zichzelf haf
afgenomen. Ze pakte een mes waarmee kappers nagels knippen, liet alle bedienden uit haar kamer
vertrekken en maakte een diepe snee in haar dijbeen, zodat er een dikke stroom bloed uitgutste en zij
na korte tijd ten gevolge van die wond verschrikkelijke pijn en rillende koortsaanvallen kreeg. Omdat
Brutus erg verontrust was en zich geen raad wist, sprak ze op het hoogtepunt van de pijn aldus tot
hem:
‘Brutus, ik ben als dochter van Cato in jouw huis ingetrouwd, niet als een maitresse om slechts bed en
tafel te delen, maar om je partner te zijn in voorspoed én tegenspoed. Wat jouw aandeel in ons
huwelijk betreft, valt er geen kritiek te leveren maar welk bewijs kan ik van mijn kant leveren, of hoe
kan ik jou van dienst zijn, als ik je geheime gevoelens, noch je angsten die loyaliteit vereisen kan delen?
Ik besef dat de vrouwelijke natuur te zwak lijkt om een geheim plan te bewaren, maar toch schuilt er,
Brutus, ook een grote karaktervormende kracht in een goede opvoeding en een uitstekende omgeving.
Ik heb het geluk zowel de dochter van Cato als de vrouw van Brutus te zijn. Terwijl ik voordien niet al
te veel vertrouwen had in deze voordelen, ken ik mezelf nu en weet ik dat ik elke pijn kan verdragen.’
Na die woorden toonde ze hem de wond en vertelde ze hem van haar beproeving. Hij was verbijsterd
en, terwijl hij zijn handen omhoog stak, bad hij de goden het hem te vergunnen door het succes van
zijn onderneming een man te blijken die Porcia waardig was. Op dat moment nam hij zijn vrouw dan
ook in vertrouwen442.
Opnieuw een zeer dramatische passage tussen twee echtelieden in de Vitae Parallellae. Porcia
(volgens Plutarchus ‘dol op haar man’) blijkt de liefde voor haar echtgenoot te willen bewijzen door
middel van zelfmutilatie waaruit moet blijken dat zij als vrouw enige weerstand kan verdragen. Dit
als symbool voor de harde werkelijkheid waarmee Brutus te maken krijgt en waarvan zij de last wil
helpen dragen. Brutus op zijn beurt toont bewondering voor de moed van Porcia en wenst een man
te zijn die ‘Porcia waardig’ is. Deze intieme betrokkenheid bij elkaars leven en de standvastigheid van
Porcia dient naar alle waarschijnlijkheid bij Plutarchus als voorbeeldgedrag voor vrouwen die hun
man dienen bij te staan onder alle omstandigheden. Net als bij Caesar en Pompeius volgt later ook
nog een emotioneel afscheid wanneer Brutus’ laatste dagen ingaan:
Toen Porcia vandaar weer naar Rome terug zou keren, probeerde zij weliswaar verborgen te houden,
hoe geëmotioneerd ze was, maar een schilderij verraadde haar, hoewel ze verder heel dapper was.
Het was namelijk een voorstelling uit de Griekse geschiedenis: Het afscheid van Hektor en
Andromache, waarbij zij haar zoontje van hem overneemt en hem recht aankijkt. Toen Porcia die
scène zag, wekte de gelijkenis met haar lot een stortvloed van tranen bij haar op. Ze keek er vele
malen per dag naar en moest steeds huilen. Toen Acilius, een van Brutus’ vrienden, de woorden die
Andromache tegen Hektor had gezegd citeerde:
441
Noot van de vertaler: Ook Brutus was al eerder getrouwd met Claudia, dochter van Appius Claudius Pulcher.
Bibulus was dus de stiefzoon van Brutus.
442
Plut. Brut. 13.2. (Vert. Gerard Janssen)
100
Hektor, jij bent een vader voor mij, een eerbare moeder en een broer tegelijk, en een zorgzame man
ook! (Hom.Il. 6, 429)
zei Brutus met een glimlach: ‘Ja ja, maar het komt echt niet in mijn hoofd op om tegen Porcia de
woorden van Hektor te herhalen (Il. 6,491):
Spinnewiel, weefgetouw, dat zijn jouw zaken. Commandeer de slavinnen!
Fysiek schiet zij inderdaad van nature tekort om de heroïsche daden van mannen te evenaren,
maar in intellectueel opzicht staat zij pal voor het vaderland, net als wij!’443
Porcia vergelijkt haar situatie met het mythisch afscheid van Andromache en Hektor, net alvorens hij
zou sterven. Het fragment is zo samengesteld dat er afwisselend een tragische, komische en
sentimentele ondertoon kan worden aangetroffen. Algemeen gesproken kan men wel stellen dat er
hier sprake is van een koppel dat elkaar respecteert, qua ideaalbeeld komt hun huwelijk zeker in
aanmerking. Plutarchus laat zijn Brutus opmerken dat het vaderland evengoed kan worden gediend
door vrouwen als door mannen, hetzij minder op fysiek heroïsch, dan wel op intellectueel vlak. Een
les die, naast het liefdevolle huwelijk, opkomt voor de vrouwelijke erkenning in de grote
gebeurtenissen van het verleden.
Marcus Antonius
Marcus Antonius (ca 83 v.C.- 30 v.C.), geboren in een vooraanstaande nobele familie, was een
belangrijk militair leider en aanhanger van Caesar. Samen met Octavianus versloeg Antonius de
republikeinse oppositie na de moord op Caesar onder leiding van Brutus en Cassius te Phillipi en
verkreeg zo controle over hun oostelijke provincies. De rivaliteit die daarna ontstond tussen
Antonius in het oosten enerzijds, en Octavianus die de macht had in het westen anderzijds, zou
uitlopen op een militair conflict, waarbij Antonius zich terugtrok in het Hellenistische Oosten en daar
een beruchte romance beleefde met de Egyptische Kleopatra. In 31 v.C. wordt hij door Octavianus
verslagen bij de slag bij Actium, om in 30 v.C. te sterven444.
Al vrij meteen wordt duidelijk in zijn biografie dat Marcus Antonius een zwak had voor vrouwen (en
met name getrouwde vrouwen)445. Hij stond bekend om zijn vele uitspattingen en maakte zich ook
niet geliefd toen hij zijn vrouw (die de dochter was van Cicero’s collega-consul ) verstootte nadat een
conlict met Dollabella was ontstaan.446 Zijn wilde leven werd door Caesar ingetoomd en zijn huwelijk
met Fulvia lijkt hierbij een belangrijke rol te hebben gespeeld:
Het lijkt er echter wel op dat Caesar een eind heeft gemaakt aan het grootste deel van zijn
stommiteiten en liederlijkheid, door zijn misdragingen niet ongemerkt te laten passeren! Hij
veranderde namelijk zijn levenswijze en ging aan een huwelijk denken, waarbij hij Fulvia, de weduwe
van de volkstribuun Clodius, tot vrouw nam: een vrouw die geen oog had voor wolspinnen of de
huishouding en ook niet over een burgermannetje wilde heersen, maar een commandant wilde
commanderen en de strategie voeren over een strateeg, zodat Kleopatra Fulvia eigenlijk geld
verschuldigd was voor de lessen ‘womenpower’ die zij Antonius had gegeven, omdat Kleopatra hem
als een mak schaap overnam, dat vanaf het begin geleerd had naar vrouwen te luisteren447.
In een luchtige toon verhaalt Plutarchus het dominante karakter van Fulvia die een stevige greep leek
te hebben gehad op de frivole Marcus Antonius (ze wenste de ‘commandant te commanderen en de
443
Plut. Brut. 23.2-4. (Vert. Gerard Janssen)
Bowder (D.). Who was who in the Roman World. P 25-26
445
Plut. Ant. 6.
446
Plut. Ant. 9
447
Plut. Ant. 10. 2-3. (Vert. Gerard Janssen)
444
101
strategie voeren over een strateeg’, een humoristische noot vanwege de auteur). We zien geen
sentimentele band tussen de twee echtgenoten. Meteen wordt ook Kleopatra echter vermeld, de
vrouw die samen met hem een beroemde romance beleefde in Egypte. Deze liefdeshistorie komt bij
Plutarchus ook uitbereid aan bod:
Kleopatra
Kleopatra was van 51 tot 30 v.C. koningin van Egypte. Haar positie werd verstevigd door liaisons met
Caesar (48-47 v.C.) en Marcus Antonius (41-40 v.C.), bij wie zij alle twee kinderen kreeg. Vanaf 37 v.C.
werd zij in toenemende mate een politiek bondgenoot van Antonius, die ze voorzag van financiële
steun en benodigdheden; Kleopatra werd zijn loyale focus in het Griekse Oosten.In het Westen
daarentegen, werd zij het mikpunt van een lastercampagne onder leiding van Octavianus, die haar
afschilderde als een oosters gevaar voor de Romeinse macht. Na de overwinning van Octavianus bij
Actium en de dood van Antonius pleegt ze zelfmoord448.
Wanneer Fulvia komt te overlijden, trouwt Antonius met Octavia, zus van Octavianus, om de relatie
tussen beiden te verankeren in een familieband, hij ontkent echter niet een relatie te hebben met
Kleopatra. Plutarchus schrijft over zijn huwelijk met Octavia:
Iedereen stimuleerde dit huwelijk, in de hoop dat Octavia, die behalve haar prachtige uiterlijk
waardigheid en wijsheid inbracht, als zij met hem verenigd was en door hem werd bemind, zoals te
verwachten was met zo’n geweldige vrouw, de oplossing van alle problemen voor hen zou zijn en een
band tussen hen zou creëren449.
Octavia wordt door Plutarchus geprezen omwille van haar schooneid en wijsheid, zo’n vrouw kan
volgens de auteur niet anders dan bemind worden door haar echtgenoot. Dit huwelijk zou dan ook
een perfecte oplossing moeten vormen voor de gespannen relaties die heersen tussen Octavianus en
Antonius, en de macht die de buitenlandse vrouw over die laatste scheen te hebben. Het huwelijk als
problem solving management, maar ook met enige emotionele connotaties. Desondanks laait het
conflict weer op, in onderstaand fragment treedt Octavia op als bemiddelaar tussen haar echtgenoot
en broer:
Antonius kwam zelf echter vanwege bepaalde lasterpraat met Caesar in conflict en voer met 300
schepen richting Italië.450 Toen de inwoners van Brundisium de vloot niet naar binnen lieten varen,
ging hij bij Tarente voor anker. Daar stuurde hij Octavia op haar eigen verzoek naar haar broer toe- zij
was namelijk vanaf Griekenland met hem meegevaren- terwijl ze zwanger was en al een tweede
dochtertje van hem had. Toen zij Caesar onderweg ontmoette en enkele vrienden van hem, Agrippa
en Maecenas, voor zich innam, drong ze er met veel ach-en-wee-geroep en smeekbeden op aan om
niet lijdelijk toe te zien, hoe zij van de meest gelukkige in de meest ongelukkige vrouw zou
veranderen. Alle ogen waren namelijk op haar gericht, zei ze, als respectievelijk de vrouw en de zus
van twee Imperatoren. ‘Stel dat het slechtste scenario echter de overhand krijgt’, zei ze, ‘en de oorlog
losbreekt, dan is het onduidelijk aan wie van jullie twee het voorbestemd is om te winnen of
overwonnen te worden. In beide gevallen is mijn lot echter ellendig!’…Caesar liet zich hierdoor
vermurwen en ging met vreedzame bedoelingen naar Tarente. De aanwezigen zagen daar dan ook
een geweldig schouwspel: een groot leger te land, dat in rust verkeerde en een massa schepen die stil
voor het strand lagen, terwijl zij zelf met hun vrienden bij elkaar op bezoek gingen en vriendelijkheden
448
Bowder (D.). Who was who in the Roman World. P 63
Plut. Marc. Ant. 31.3 (Vert. Gerard Janssen)
450
Nvdv: Het ging vooral om de scheiding van Augustus en Claudia, stiefdochter van Antonius, en zijn relatie
met Scribonia, en om de houding tegenover Seks. Pompeius.
449
102
uitwisselden. Antonius ontving Caesar als eerste, omdat Caesar ook in dat opzicht zijn zus tegemoet
kwam. Toen er was overeengekomen dat Caesar Antonius twee legioenen zou geven voor de
Parthische oorlog en Antonius aan Caesar honderd schepen met bronzen rammen, eiste Octavia, los
van de overeenkomst, van haar man twintig snelle schepen voor haar broer en van haar broer
duizend soldaten voor haar man. Zo namen ze afscheid van elkaar, waarbij de een zich meteen op de
oorlog tegen Pompeius concentreerde en op Sicilië afstevende en Antonius, nadat hij Octavia met
haar eigen kinderen en die van Fulvia onder Caesars bescherming had geplaatst, naar Klein-Azië
overstak451.
Octavia staat tussen twee vuren wanneer het conflict tussen Marcus Antonius en Caesar in alle
hevigheid losbarst, ze probeert in te spelen op het gevoel van haar broer door aan te tonen hoeveel
ellende hij haar zou brengen indient het conflict escaleert. Beide kampen hebben immers grote
betekenis voor haar en zij kan alleen maar als verliezer uit een eventuele oorlog komen. Deze
emotionele manipulatie getuigt van een politieke wijsheid van Octavia’s kant en alsof dit nog niet
genoeg is, durft zij zich ook te mengen in de overeenkomst tussen Octavianus en Antonius wat
betreft de troepenuitwissel. Octavia voorkomt op eigen initiatief dankzij haar charme het uitbreken
van een oorlog, maar speelt tegelijk haar rol als onderdanige echtgenote; een positief voorbeeld dat
in hoge mate contrasteert met Plutarchus’ perceptie omtrent Kleopatra. Antonius liet Kleopatra
immers snel na het onderhoud met Octavianus overkomen naar Syrië en overstelpte haar daar met
eerbewijzen en landschenkingen. Interessant is de opmerking omtrent zijn gevoelens voor haar:
Het gruwelijke kwaad, dat zich lange tijd slapende had gehouden, zijn liefde voor Kleopatra, waarvan
het leek of ze door betere argumenten tot rust gebracht en platgelegd was, laaide echter weer op en
vatte weer vlam, toen hij Syrië naderde452. …
Volgens Plutarchus was Antonius duidelijk verliefd op Kleopatra, die hem twee kinderen had
geschonken die hij zelfs erkende en de bijnaam ‘zon’ en ‘maan’ gaf453. Dit gaat verder dan een
verhouding die puur gebaseerd is op fysieke verlangens en tijdverdrijf, Antonius wenst Kleopatra
dicht bij zich te houden, voelt genegenheid voor de kinderen die hij bij haar verwekte en zet zo zijn
fagiele verhouding met Octavianus op het spel. De eer van zijn zus wordt immers gekrenkt, daar zij
nog altijd zijn officiële echtgenote is, een feit dat ook nooit ver weg van Kleopatra’s gedachten zit:
Toen Octavia echter naar Antonius wilde varen, gaf Caesar haar toestemming, zoals de meesten
beweren niet om haar een plezier te doen, maar met de bedoeling om, als zij gekrenkt en
veronachtzaam was, dan een prachtige aanleiding te hebben om oorlog te voeren. Toen zij in
Athene arriveerde, ontving zij een brief van Antonius, die haar opdroeg daar te blijven en haar zijn
plannen voor de expeditie uitlegde. Hoewel zij zich grote zorgen maakte en zijn excuus doorhad,
schreef ze hem toch een brief met de vraag waar de spullen die ze voor hem had meegevracht dan
heen gestuurd moesten worden. zij had een hoop uniformen bij zich, veel lastdieren, geld en
geschenken voor de generaals en vrienden in zijn omgeving, bovendien nog 2000 elitetroepen,
voorzien van schitterende wapenuitrustingen ten behoeve van zijn pretoriaanse cohorten. Dit werd
Antonius medegedeeld door ene Niger, een vriend van hem, die door haar uitgezonden was, en hij
voegde er de verdiende en passende lofprijzingen aan haar adres aan toe.Toen Kleopatra merkte dat
451
Plut. Ant. 35. (Vert. Gerard Janssen)
Plut. Ant. 36.1. (Vert. Gerard Janssen)
453
Plut. Marc. Ant. 36. 4.
452
103
Octavia met haar de strijd wilde aangaan en vreesde dat, als zij aan de betrouwbaarheid van haar
karakter en de macht van Caesar haar aangename gezelschap zou toevoegen en Antonius in de
watten zou leggen, zij onoverwinnelijk zou zijn en haar man volledig om haar vinger zou winden, deed
ze alsof ze verliefd op Antonius was en ging ze op dieet met karige maaltijden. Als Antonius bij haar
kwam, wierp ze hem dodelijk verliefde blikken toe en, als hij vertrok, een smachtende en treurige
oogopslag. Terwijl ze haar best deed om vaak de tranen in de ogen te hebben als hij haar zag, veegde
ze die dan snel wel en verborg ze, alsof ze die echt voor hem geheim wilde houden. Zij voerde deze
acties uit op een moment dat de man op het punt stond vanuit Syrië naar de Meed te reizen. De
hielenlikkers die zich voor haar uitsloofden foeterden op Antonius als was hij een hardvochtig en
ongevoelig man, die een vrouw kapot maakte die slechts op één man, hem namelijk, gesteld was!
Octavia mocht dan om zakelijke redenen via haar broer met hem getrouwd zijn, zeiden ze, en
genieten van de naam van wettige echtgenote, Kleopatra, die heerste over zoveel mensen, werd
echter de minnares van Antonius genoemd; zij ontliep die naam niet en vond hem niet beneden haar
waardigheid, zoals ze hem maar kon zien en met hem omgaan. Ze zou het niet overleven, als ze van
hem werd gescheiden. Tenslotte hadden zij de man dus zo week en slap gemaakt, dat hij, uit angst
dat Kleopatra een eind aan haar leven zou maken, naar Alexandrië terugkeerde en de Meed tot de
zomer van dat jaar liet wachten, hoewel Parthië, naar men zei, in interne strijd was verwikkeld!454
Plutarchus laat duidelijk zijn afkeur blijken voor de psychologische spelletjes die Kleopatra speelde
met Antonius. Kleopatra wordt weergegeven als sluwe manipulatrice die hem door middel van
emotionele chantage voor zich probeert te winnen. Ze doet zich voor als dodelijk verliefd op de
Romein, laat haar vrienden (de ‘hielenlikkers’) mee Antonius beïnvloeden, om zo de gedachte aan
zijn vrouw Octavia te verdrijven. Interessant hierbij is de manipulatie door in te spelen op haar
gevoelens voor hem, die zoveel oprechter zouden zijn dan die van zijn echtgenote, die uit zakelijke
overwegingen met hem in het huwelijk had moeten treden. Plutarchus vertelt zelfs dat volgens
Kleopatra, ze ‘het niet zou overleven, als ze van hem werd gescheiden’. Deze strategie bleek
succesvol en nadat Antonius ‘week en slap’ was gemaakt (waarbij de denigrerende termen er niet op
wijzen dat de liefdeshistorie in een sentimentele context moet worden bekeken) gaf hij voorrang aan
Kleopatra boven belangrijke militaire ondernemingen. Octavia, die als pion wordt gebruikt in de op til
zijnde burgeroorlog, komt veel positiever naar voor als plichtsbewuste echtgenote. Later zou
Plutarchus nog schrijven dat zij een verzoek van haar broer negeerde en in het huis van haar
echtgenoot bleef wonen om daar te zorgen voor zijn kinderen (zowel hun gemeenschappelijke
kinderen, als de kinderen van Antonius en Fulvia). De zorg voor de kinderen was volgens de Griek
‘goed en ruimhartig’455 en Octavianus gebruikte de behandeling van Antonius t.a.v. zijn zus als één
van de voorbeelden van het extravagante gedrag van Antonius en Kleopatra om de massa tegen hen
op te zetten. Een escalatie van het conflict kon niet uitblijven en een burgeroorlog brak uit. Antonius
stuurde mensen om Octavia uit zijn huis in Rome te zetten en Plutarchus meldt dat zij het vreselijk
vond ‘als zij zelf ook als één van de oorzaken van de oorlog zou worden gezien456’.
Doorheen de biografie onthoudt Plutarchus zich niet van opmerkingen omtrent de verhouding
tussen Marcus Antonius en Kleopatra, die hij fel bekritiseert. Ook in het relaas omtrent de
beslissende Slag bij Actium, een zeeslag waarbij Octavianus een grote overwinning behaalde, geven
harde woorden de situatie tussen het Romeins-Egyptische koppel weer:
454
Plut. Marc. Ant. 53. (Vert. Gerard Janssen)
Plut. Ant. 54. 2. (Vert. Gerard Janssen)
456
Plut. Ant. 57. 2. (Vert. Gerard Janssen)
455
104
Op dat moment liet Antonius echt zien wat voor man hij was: dat hij niet werd gedreven door de
rationele overwegingen van een leider of een echte man, ja niet eens door zijn eigen ratio, maarzoals iemand voor de grap eens gezegd heeft dat de ziel van de minnaar in andermans lichaam leeftdoor zijn vrouwtje werd meegesleurd, alsof hij aan haar vastzat en samen met haar van koers
veranderde. Hij had namelijk nog maar net ontdekt dat haar schip ervandoor ging, of hij vergat alles
om zich heen, stapte, terwijl hij de mannen die voor hem vochten en stierven verried en achterliet,
op een vijfriemer over, waarbij alleen de Syriër Alexas en Skellios bij hem aan boord gingen, en ging
de vrouw achterna die hem al in de vernieling had geholpen en hem nog verder in het verderf zou
storten.457
Antonius slaat bij de zeeslag op de vlucht en laat daarbij zijn eigen soldaten achter in de slachting, dit
alles voor ‘de vrouw die hem al in de vernieling had geholpen en hem nog verder in het verderf zou
storten’, kritische woorden voor Kleopatra. Antonius wordt geportretteerd als schoothond van
Kleopatra, die op een laffe manier de strijd verlaat die tegen alle verantwoordelijkheidsgevoel
indruist. Geen enkele toegeving wordt gevonden voor de liefde die Antonius voelde voor haar en die
redelijkerwijze voor grote bezorgdeheid moet hebben gezorgd wanneer de strijd aan de verliezende
hand was. Na de slag volgt er een moeizame periode voor het koppel, dat zelfs verzoend dient te
worden door gezamelijke vrienden, een contrast met de laatste levensdagen van Antonius en
Kleopatra die, net zoals voorgaande voorbeelden, bol staan van het sentiment en liefdesuitingen:
Bij het aanbreken van de dag stelde hij zelf de infanterie op de heuvels voor de stad op, terwijl hij
toekeek hoe de schepen die uitgevaren waren op de vijandelijke schepen afvoeren. Omdat hij
verwachtte een goede actie van hun kant te aanschouwen, hield hij zich dus rustig. Toen zij vlakbij
elkaar waren, begroetten zij echter de troepen van Caesar door de riemen omhoog te steken en, toen
dezen de groet hadden beantwoord, wisselden ze van plaats en voer de vloot als één geheel, met alle
schepen tegelijk en met de boegspriet vooruit, richting stad. Op het moment dat Antonius dat zag,
werd hij meteen in de steek gelaten door de ruiters die naar de vijand overliepen en, nadat hij met de
infanterie een nederlaag had geleden, trok hij zich in de stad terug, schreeuwend dat hij door
Kleopatra verraden was aan diegenen tegen wie hij in haar belang oorlog voerde. Zij was uit angst
voor zijn woede en waanzin naar haar grafmonument gevlucht en had de valdeuren neergelaten, die
versterkt waren met grendels en balken. Ze stuurde boofdschappers naar Antonius om te melden dat
ze dood was. Omdat hij dat geloofde, zei hij tegen zichzelf: ‘Waarom treuzel je nog, Antonius?’ Het lot
heeft het enige nog resterende excuus om aan het leven te hangen van je weggenomen!’, ging toen
zijn kamer in en zei, terwijl hij zijn harnas losgespte en wegsmeet: ‘Lieve Kleopatra, ik vind het niet erg
dat ik van jou ben beroofd, omdat ik direct naar dezelfde plaats zal vertrekken, maar wel dat ik, zo’n
beroemde Imperator, in moed zo overduidelijk onderdoe voor een vrouw.’458
Antonius’ aanvankelijke woede voor het verraad van Kleopatra slaat helemaal om op het moment
dat hij denkt dat zij overleden is. Volgens Plutarchus was zij de enige baken van hoop die Antonius
aan het leven deed vastklampen, en nu was zij verdwenen. Naast deze romantische uiting prijst hij
vervolgens ook nog haar moed, waar hij zelfs als imperator niet aan zou kunnen tippen. Het drama
ontspint zich pas volledig wanneer Antonius hierop beslist zelfmoord te plegen, maar dit niet meteen
lukt. Zwaargewond wordt de Romein nog overgebracht naar Kleopatra, waar een emotioneel
afscheid volgt:
457
458
Plut. Ant. 66.4. (Vert. Gerard Janssen)
Plut. Marc.Ant. 76.1-3.
105
Ze scheurde haar kleren in repen over zijn lichaam en, terwijl zij op haar borsten ramde en ze met
haar nagels openhaalde en zijn bloed op haar gezicht smeerde, noemde ze hem “heer en meester,
man en Imperator” . Ze had dan ook bijna vanwege dat geweeklaag om hem haar eigen ellende
vergeten. Antonius maakte een einde aanhaar rouwmisbaar en vroeg om een beker wijn, hetzij hij
dorst had, hetzij hij hoopte zo sneller buiten kennis te raken. Toen hij wat gedronken had, spoorde hij
haar aan om, als het niet met schande gepaard ging, haar eigen redding bovenaan te zetten, waarbij
zij onder Caesars metgezellen met name vertrouwen moest hebben in Procleius, en hem nu niet te
bejammeren om deze laatste lotswisseling, maar hem gelukkig prijzen om al het goede dat hij had
meegemaakt, omdat hij de meest belangrijke man geweest, de grootste macht had gehad en nu als
Romein niet oneervol was ontslagen door een Romein!459
Sulla
Lucius Cornelius Sulla (ca. 138 v.C.- 78 v.C.) , afkomstig uit een obscure patricische familie en een
uitmuntend militair strateeg, was consul in 88 v.C., 80 v.C. en dictator van Rome van 82-79 v.C.. Sulla
schaarde zich zoals eerder aangehaald aan de zijde van de optimates. Dankzij zijn strategisch inzicht
kon hij de absolute macht in Rome grijpen, maar gaf deze daarna weer vrijwillig uit handen. Hoewel
Sulla het republikeinse staatsgestel trachtte te behouden, versnelde hij haar neergang; daar zijn
revolutionaire methoden als voorbeeld dienden voor latere ambitieuze staatsmannen (supra)460. Aan
het begin van de biografie van Sulla komt meteen het beeld naar voor van een seksueel promiscuë
man:
Ook zijn lichtzinnigheid op seksueel gebied en zijn neiging tot wellust lijken het product van deze
ziekelijke slapheid te zijn, iets waarmee hij zelfs op hoge leeftijd niet stopte. In zijn jeugd werd hij
verliefd op Metrobius, een acteur, en dat bleef hij tot het eind! Zo overkwam hem ook het volgende.
Toen hij eens verliefd was geworden op een publieke, maar welgestelde vrouw, Nikopolis genaamd,
en zij door zijn belangstelling en de charmes die hij in zijn jonge jaren bezat de rol van vaste minnaar
had gekregen, werd hij na haar dood haar erfgenaam. Hij erfde ook het vermogen van zijn
stiefmoeder, omdat hij door haar als zoon werd gekoesterd. Als resultaat hiervan raakte hij dan ook
redelijk welgesteld461.
Toen hij dan ook naar de stad terugkeerde werd hij, 50 jaar oud, tot consul gekozen samen met
Quintus Pompeius, en sloot hij een high-society huwelijk met Caecilia, de dochter van Metellus, de
Pontifex Maximus. Bij die gelegenheid werden door de burgers veel spotliederen op hem gezongen,
terwijl vele nobiles verontwaardigd waren, omdat zij, zoals Titus Livius zegt, de man die zij een
consulaat waardig achtten deze vrouw niet waardig keurden! Zij was niet de enige vrouw met wie hij
getrouwd is geweest. Nee, zijn eerste huwelijk tijdens zijn jonge jaren was met Ilia, die hem ook een
dochtertje schonk, en het volgende was met Aelia. Zijn derde vrouw was Cloelia, van wie hij scheidde
omdat ze onvruchtbaar zou zijn, en die hij naast andere eerbewijzen en goede referenties ook
geschenken meegaf, maar toen hij enkele dagen later met Metella trouwde, dacht men dat hij om die
reden Cloelia valselijk beschuldigd had. Metella bleef hij echter altijd in alle opzichten respecteren,
zodat het Romeinse volk, toen het de verbannen aanhangers van Marius wilde rehabiliteren en Sulla
dat weigerde, in zijn nood zelfs Metella te hulp riep. Men dacht ook dat hij de Atheners na de inname
van de stad vrij hard had behandeld, omdat zij Metalla hadden bespot en beschimpt. Maar daarover
later meer462.
459
Plut. Marc. Ant. 77. 2-3.
Bowder (D.). Who was who in the Roman World. P 202-203
461
Plut. Sull. 2.4. (Vert. Gerard Janssen)
462
Plut. Sull. 6. 10 (Vert. Gerard Janssen)
460
106
Plutarchus geeft een kort overzicht weer van de vele huwelijken die Sulla aanging, zijn ‘high-society
huwelijk’ met Caecilia Metalla kon daarbij op enige kritiek rekenen,maar zelf geeft de auteur geen
moreel oordeel omtrent het aangaan van al deze huwelijken en de motieven die erachter lagen. Wel
werd eerder al aangegeven dat Sulla een zwak had voor vrouwelijk schoon en zich hierbij niet inhield.
33. Hij regelde de verkoop van de geconfisqueerde huizen zo arrogant en dictatoriaal vanaf zijn stoel
op het podium, dat zijn geschenken nog meer afkeer opriepen dan de inbeslagnames zelf, omdat hij
aan knappe vrouwen, citerspelers, acteurs en vrijgelatenen van het laagste allooi hele gebieden van
volkeren en inkomsten van steden schonk en sommigen een huwelijk toestond met vrouwen die
tegen hun zin aan hen gekoppeld werden. Een duidelijk voorbeeld is Pompeius de Grote: omdat hij
met hem een familierelatie wenste, droeg hij hem op te scheiden van zijn echtgenote en liet hij hem
trouwen met Aemilia, de dochter van Scaurus en zijn eigen vrouw Metella, die hij zwanger en al bij
Manius Glabrio vandaan haalde! Het meisje stierf echter ten huize van Pompeius in het kraambed.
In bovenstaand fragment wordt duidelijk dat Sulla, als strategie toestond dat vrouwen tegen hun zin
in een huwelijk werden gedwongen (een vermelding die niet vaak wordt teruggevonden in klassieke
werken, meestal wordt de mening van de vrouw over het hoofd gezien). Pompeius wordt aldus
gedwongen te scheiden van zijn vrouw om in het huwelijk te treden met een zwanger meisje dat in
het kraambed bij hem zou overlijden. Hier klinkt toch enige afkeuring tussen de regels door, al is ze
niet overdreven expliciet. In volgend fragment klinkt de mening van Plutarchus sterker door:
Sulla schonk tien procent van zijn hele vermogen als offer aan Heracles en organiseerde kostbare
banketten voor de bevolking. De catering ging zozeer boven de behoefte uit, dat elke dag enorme
hoeveelheden voedsel in de rivier gekieperd werden en men wijn dronk van veertig jaar of ouder.
Midden onder het feest, dat vele dagen duurde, liep Metella een dodelijke ziekte op. Omdat de
priesters Sulla niet toestonden haar te bezoeken en zij niet wilden dat zijn huis door een begrafenis
werd bezoedeld, stuurde hij haar, bij leven nog, een scheidingsbrief en beval haar naar een ander
huis over te brengen. Hij hield zich wat dit betreft dan ook vanwege zijn bijgelovige angst aan de
letter van de wet, maar de door hem zelf ingediende wet over het beperken van de uitvaartkosten
lapte hij wel aan zijn laars, omdat hij kosten noch moeite spaarde. Ook overtrad hij de door hem zelf
opgestelde regels ten aanzien van de kosten van banketten, doordat hij met drinkgelagen en
gezamelijke maaltijden, gekenmerkt door extravagantie en platte grappen, zijn verdriet probeerde te
verdringen. Na verloop van enige maanden was er een gladiatorenoptreden en, omdat de plaatsen
voor mannen en vrouwen nog niet gescheiden waren, maar in het theater iedereen toen nog door
elkaar zat, nam een knappe vrouw van goede familie in de buurt van Sulla plaats. Zij was namelijk de
dochter van Messala en de zus van de redenaar Hortensius met de naam Valeria. Zij was onlangs van
haar man gescheiden. Toen zij van achteren Sulla passeerde, steunde zij met haar hand op hem en
plukte een pluisje van zijn toga alvorens naar haar plaats te gaan. Toen Sulla haar verbaasd aankeek,
zei zij: ‘Niets aan de hand, imperator, ik wil alleen zelf ook een beetje van uw geluk hebben!’ Sulla
hoorde dat niet zonder genoegen aan. Nee, het was duidelijk dat zijn hoofd meteen op hol sloeg. Hij
vroeg namelijk via een dienaar heimelijk naar haar naam en kreeg informatie over haar familie en
achtergrond. Hierop volgden wederzijdse blikken, voortdurend gedraai van hoofden en uitwisselingen
van glimlachen, die uiteindelijk uitliepen op een verloving en afspraken voor een huwelijk. Dat was
wellicht voor haar niet zo aanstootgevend, maar Sulla’s huwelijk met haar had, hoe fatsoenlijk en kuis
ze ook was, geen kuise en nette basis, omdat hij als een jonge vent gezwicht was voor haar uiterlijk
en sensuele blikken, ten gevolge waarvan doorgaans de meest schandalige en schaamteloze
hartstochten worden opgewekt!463
463
Plut. Sull. 35.1-5. (Vert. Gerard Janssen)
107
Sulla die zich van zijn doodzieke vrouw laat scheiden om vervolgens snel in het huwelijk te treden
met Valeria kon op enige kritiek van Plutarchus rekenen: Sulla liet zich immers verleiden door
‘sensuele blikken’ en ‘haar uiterlijk’, oppervlakkige kenmerken die ‘geen kuise basis’ vormen voor het
aangaan van een huwelijk van een gerespecteerd lid van de elite. Het is duidelijk dat de vrouw in
kwestie wordt neergezet als femme fatale die op sluwe wijze Sulla verleid op basis van haar
schoonheid, waar de Romein graag op ingaat. Dit contrasteert met de eerdere dramatiek rond de
dood en scheiding van Metella, ook de kritiek van Plutarchus is scherper. Alweer wordt geen
romantisch ideaal gevonden bij de weergave van het huwelijk. Sulla veranderde ook zijn oude
gewoontes niet in zijn nieuwe huwelijk en bleef lustig de bloemetjes buitenzetten, wat niet wijst op
een allesoverheersende liefde voor zijn nieuwe echtgenote; maar eerder bijdraagt aan de
oppervlakkige natuur van hun relatie:
Hoe het ook zij, ook al had hij die vrouw thuis zitten, hij bleef toch omgaan met actrices, citerspelers
en toneelmensen, met wie hij van vroeg tot laat op aanligbanken zat te drinken. Dat waren namelijk
diegenen die toen de grootste invloed op hem uitoefenden: Roscius de cabaretier, Sorix de topacteur
en Metrobius, de travestiet, op wie hij zelfs toen zijn glorietijd voorbij was tot het laatste moment
altijd verliefd was, hetgeen hij niet ontkende464.
Conclusie
Aan het begin van het hoofdstuk werd de bedoeling van Plutarchus bij zijn Vitae Parallelae
weergegeven: zijn lezers een inspiratiebron aanbieden, door het leven van illustere mannen weer te
geven, in wiens voetstappen latere generaties konden navolgen. Daarnaast was Plutarchus, zoals
aangehaald, niet bang om de kleine kantjes van zijn personages te beschrijven en de psychologische
mechanismen die de drijfveren vormden voor het gedrag van een individu. We zien dan ook een
grote nadruk op het neerzetten van een individueel karakter, met een eigen gemaniëreerdheid.
Bij Plutarchus kan men ook verschillende voorbeelden vinden van het zgn. ‘sentimentele
huwelijksideaal’. Ter staving kon men de huwelijken zien van Pompeius en Julia, een maritale bond
gesloten uit politieke overwegingen, maar dat zou uitgroeien tot een liefdesrelatie; de band tussen
Caesar en Cornelia, bij wiens overlijden hij een grafrede hield (een gebeurtenis zonder precedent); de
warme relatie die bestond tussen Brutus en Porcia en ten slotte de genegenheid van Marcus
Antonius voor Kleopatra, een liefde die grensde aan de waanzin. Deze geromantiseerde beelden
vallen zijn opvattingen uit de Moralia bij, waaruit blijkt dat Plutarchus het huwelijk als meer zag dan
de man die zijn vrouw domineert; het huwelijk diende een zekere wederzijdse waardigheid, respect
en partnerschap in zich te dragen.
Voorbeelden van slechte huwelijken worden bij Plutarchus ook aangetroffen: zo zijn er de seksuele
uitspattingen van Marcus Antonius, Sulla, Pompeius. Ook maakt de Griek geen geheim van zijn
afgrijzen voor de manipulaties van Kleopatra die inspeelt op het gevoel van Antonius om hem rond
haar vinger te winden.
Desondanks zijn de aangehaalde voorbeelden voldoende bewijs van het bestaan van een perceptie
rond huwelijk waaraan een affectieve connotatie verbonden was, waarin de vrouw een respectabele
positie genoot (zie de opmerking van Brutus omtrent de intellectuele capaciteit van zijn echtgenote).
464
Plut. Sull. 36. 1. (Vert. Gerard Janssen)
108
Morele perceptie omtrent huwelijk en politiek bij Suetonius
Familiale achtergrond Suetonius
Van weinige klassieke auteurs is het moderne historici gegund hun levensverhaal minutieus te
construeren, over Suetonius’ leven zijn echter een paar zaken bewaard gebleven465. C. Suetonius
Tranquilius werd geboren rond het jaar 70 en zijn cognomen was volgens Ronald Syme het gevolg
van het einde van de burgeroorlog. Zijn familie, behorend tot de klasse van de Equites, had zich bij
zijn geboorte reeds geprofileerd in het publieke leven.466 Het contact tussen zijn familie en de
Caesars dateerde van drie generaties terug; zijn grootvader had een indirect contact met het hof van
Caligula; we kunnen dan ook aannemen dat zijn grootvader als jonge man in Rome verbleef, waarbij
hij minstens oppervlakkige betrekkingen onderhield met de hofhouding van de keizer. Zijn vader,
Suetonius Laetus, diende als krijgstribuun in het kamp van de onfortuinlijke Otho en was getuige van
zijn einde na het verlies bij Bedriacum. Zijn legioen zweerde daarna loyauteit aan de Flavische zaak;
of zijn zoon voor of na de slag bij Bedriacum werd geboren is onduidelijk.467.
Twintig jaar na de dood van Nero, in het jaar 88, verschijnt in het oosten een man die beweert de
overleden keizer te zijn, op dat ogenblik spreekt Suetonius over zichzelf als adulescens (wat zou
betekenen dat hij eerder later dan het jaar 70 zou zijn geboren).468 Suetonius ontving naar alle
waarschijnlijkheid het standaardonderricht van een jonge Romein, gaande van de ludus naar ludus
litterarius, of basisschool, naar de grammaticus, die hem zou trainen in Grieks en Latijnse literatuur,
om vervolgens over te gaan naar de rhetor voor onderricht in de retorica. Na het afronden van zijn
educatie begon Suetonius aan zijn carrière als scholasticus, een term die door Tacitus, Plinius de
Jongere en Suetonius zelf een lector aanduidt in de scholen, meer specifiek een leerkracht retoriek.
De term kan echter ook duiden op de stiel van een grammaticus en het is waarschijnlijk dat
Suetonius zich hieraan wijdde, en niet aan het beroep van rhetor. De grammaticus voorzag zijn
leerlingen van een voorafgaande training in de retorica, om zijn leerlingen zodanig voor te bereiden
op het onderricht van de professionele rhetor.469Suetonius’ werken getuigen van veel aandacht voor
detail, een nauwgezette studie van instituties en gewoonten, een minutieuze analyse van de correcte
betekenis van woorden, wat hem karakteriseerde als grammaticus. Bronnen over de lessen die hij
gaf, zijn er niet en we weten niets van zijn leerlingen, hetzij ze met velen of weinigen waren. Een
mogelijkheid is ook dat hij zich eerder toelegde op studie, dan op actief lesgeven, en dat vanaf het
begin van zijn carrière hij begon met de accumulatie van uiteenlopende informatie, wat later als
materiaal diende voor zijn encyclopedische werken.470
Suetonius zelf verschijnt voor het eerst in de brieven van Plinius de Jongere, die voor hem een
krijgstribunaat regelde, dat hij evenwel niet accepteerde. Later, wanneer Plinius als Trajanus’ legatus
diende in Bithynia, verzekerde hij voor Suetonius het privilege van het ius trium liberorum. Analyse
van zijn correspondentie uit die periode onthult Suetonius als een aarzelende auteur die
weigerachtig staat ten opzichte van het publiceren van een afgerond werk dat door Plinius werd
geprezen. Suetonius was een veelbelovende jongeman die zichzelf had geprofileerd in literaire cirkels
en over het patronage beschikte van een keizerlijke official. In 1950 zou een honorerende inscriptie
omtrent Suetonius worden gevonden, maar zelfs daarvoor was duidelijk dat de auteur in de
keizerlijke dienst zo hoog zou klimmen als voor een lid van de equites mogelijk was. De kroon op zijn
465
Wallace-Hadrill (A.). Suetonius, The Scholar and his Caesars. P 2
Hurley (D.W.) Suetonius, Divus Claudius. P 2
467
Wallace-Hadrill (A.). Suetonius, The Scholar and his Caesars. P 3
468
Butler (H.E.). C. Suetoni Tranquilli, Divus Iulis. v
469
Mooney (G.W.). C. Suetoni Tranquilli, De Vita Caesarum.Libri VII-VIII P 3
470
Mooney (G.W.). C. Suetoni Tranquilli, De Vita Caesarum.Libri VII-VIII P 4
466
109
carrière was daarbij de post van ab epistulis, hoofdsecretaris, onder Hadrianus.471 Suetonius had
hierdoor één van de hoogste posities van het keizerlijke secretariaat in handen gekregen en door zijn
handen passeerde de hele keizerlijke correspondentie.472
De inscriptie in kwestie werd gevonden in Algerije en geeft een aantal verwezenlijkingen van
Suetonius weer; op het einde is er sprake van drie belangrijke posten aan het keizerlijke hof;
Suetonius was een studiis, een bybliothecis en zoals eerder aangegeven, via benoeming door
Hadrianus, ab epistulis.473 Al deze functies vereisten een man die over voldoende kennis van het
Romeinse verleden beschikte, alsook de vaardigheden dat verleden aan te wenden voor het welzijn
van het heden en de noden van de toekomst. Volgens Lounsbury diende hij dan ook een redenaar te
zijn van subtiliteit en variëteit, aan wie de keizer de plicht van advies en oordeel in alle keizerlijke
communicaties toevertrouwde.474
Volgens de Historia Augusta werden Suetonius en een zekere C. Septicius Clarus, praetoriaanse
prefect van keizer Hadrianus, in het jaar 122 samen weggestuurd van het hof wegens ‘te familiaire
omgang met de keizerin’ (Hadr. 11.3). De data in Historia Augusta zijn echter niet al te betrouwbaar,
waardoor het mogelijk is dat beiden nog werkzaam waren op hun post in 128 wanneer Hadrianus
een bezoek brengt aan Afrika. De kortst mogelijke ambtsperiode van Suetonius zou zijn van het jaar
119 tot 122, met de drie secretariële posten in overlapping, of een vlugge opeenvolging. Indien men
de ruimste marge neemt, kon Suetonius een aanzienlijke tijd genieten van zijn tijd aan het hof, als
men aanneemt dat hij een keizerlijke secretaris wordt onder Trajanus en dit blijft tot het jaar 128 (of
later). Een compromis tussen de benoeming van Trajanus en het ontslag in 122 is mogelijk. Er zijn
geen bronnen overgebleven over het verdere leven van Suetonius nadat hij het hof verliet.475 Eerder
dan een overzicht van hypothetische levenseinden van de schrijver, zal in volgende hoofdstukken
gefocust worden op zijn werken, zodat het bronnenmateriaal met voldoende achtergrondkennis kan
worden geanalyseerd.
Werken: bronnen, stijl, doel
Suetonius als auteur binnen het genre van de antieke biografie
Een cruciale periode voor het genre van de antieke biografie lijkt zich, zoals aangehaald bij Plutarchus,
te hebben gesitueerd in de tweede helft van de vierde eeuw v.C.: vanaf dan kan men onmiskenbaar
een biografische vorm in overgeleverde werken situeren, helaas is geen enkel volledig werk ons
hiervan overgeleverd. Algemeen gesproken staat de politieke biografie voor een persoonlijke
benadering van de geschiedenis. De focus ligt niet langer op bredere causaliteit, maar op het
persoonlijke en individuele; de biografie is begaan met de vraag naar het karakter van een
historische actor, wat de motivatie achter zijn of haar gedrag was en wat hij/ zij bereikte of waarin
werd gefaald. De biografie laat de grote bewegingen en consequenties voor een deel terzijde, om
zich te focussen op details en anekdoten. Commentaren van de schrijver komen frequenter voor dan
in historiografie, maar speechen zijn zeldzaam. De biograaf moet het goede en het kwade evalueren,
zijn bronnen achterhalen en de effecten aanschouwen. In een periode waarin leden van een dynastie
het lot en het leven van zovelen konden controleren, werd inzicht in het karakter van een politieke
471
Hurley (D.W.) Suetonius, Divus Claudius. P 2
Butler (H.E.). C. Suetoni Tranquilli, Divus Iulis. vi
473
Hurley (D.W.) Suetonius, Divus Claudius. P 3
474
Lounsbury (R.C.) The Arts of Suetonius, An Introduction. P 9
475
Hurley (D.W.) Suetonius, Divus Claudius. P 4
472
110
leider een noodzakelijkheid. Biografie was volgens Stadter niet alleen een bron van informatie en
recreatie, maar ook een levensmiddel476.
Friedrich Leo, in zijn zoektocht naar de wortels van De Levens van Suetonius, plaatste zijn werk onder
de noemer van de ‘Alexandriaanse biografie’, die teruggaat op Aristoteles en zijn volgelingen; een
geleerde vorm van biografie, wiens hoofdfiguren vaak poëten en filosofen bedroeg, en die
geschreven werden voor een breed publiek. Leo stelt dat Suetonius deze vorm van biografie
gebruikte en de stijl en methode toepaste op zijn nieuwe onderneming omtrent de keizers: hierdoor
worden de Levens niet in hun historische orde (de annalistische methode) weergegeven, maar
worden hun activiteiten op een systematische manier weergegeven, waarbij het narratief aan het
einde wordt hervat477. Moderne historici hangen vaak de notie aan dat Suetonius over een droge,
kleurloze literaire stijl beschikt, maar tegenwoordig wordt dit als een retorische strategie langs
Suetonius’ kant beschouwd om zelfvertrouwen uit te stralen in zijn werk478.
De kleurloze schrijfstijl van Suetonius heeft als gevolg dat zijn biografieën volgens Verbruggen zowel
literair als psychologisch onderdoen voor het dramatisch werk van Tacitus, dat voor een groot deel
dezelfde periode bestrijkt. Zelfs de meest onthutsende feiten kunnen Suetonius niet verleiden tot
enige emotie. De combinatie van goede en kwade- vooral kwade- eigenschappen, die hij illustreert
met losstaande feitjes, kan volgens Verbruggen bezwaarlijk een ‘afgeronde karaktertekening’
genoemd worden.479 Matthews daarentegen oordeelt dat Suetonius wel degelijk zijn droge schrijfstijl
compenseert met zijn schrandere observatie van de karakters van de keizers door de studie van hun
individuele gemaniëreerdheid en door het bewustzijn van de levendigheid van bewijzen, die hij uit
originele bronnen haalde480.De weergave van de ‘losstaande feitjes’, zoals Verbruggen deze noemt,
maakt volgens Parke een belangrijk element uit in de biografieën van Suetonius: door de ijver van de
schrijver bij het verzamelen van anekdotes, feiten en gezegden, en de beruchte of beroemde
reputaties van zijn schrijfsubjecten weer te geven, kunnen deze biografieën worden aangeduid als de
eerste ‘tell-all biographies’481. Bij Suetonius wordt weergegeven wat bij Tacitus al impliciet aanwezig
was: dat de persoonlijkheid en het gedrag van de keizer een fundamenteel politiek feit was482.
De Vita Caesarum
Het bronnenonderzoek zal zich richten op perceptie omtrent huwelijk en moraal binnen zijn werk ‘De
Vita Caesarum’. Van de uitgebreide reeks werken van de productieve auteur zijn enkel een aantal
levensbeschrijvingen geheel of gedeeltelijk bewaard. Die maken hem volgens Verbruggen tot de
belangrijkste Romeinse vertegenwoordiger van de biografie. ‘De Viris Illustribus’ is een verzameling
levensbeschrijvingen van grote figuren uit de Latijnse letterkunde. Het werk was ingedeeld volgens
de literaire genres: dichters, redenaars, geschiedschrijvers, filosofen, grammatici en retoren. Slechts
een paar fragmenten bleven bewaard. Belangrijker zijn de biografieën van Caesar en de eerste
Romeinse keizers (‘De Vita Caesarum’), waarvan alleen het begin van de Caesarbiografie verloren
ging. Steeds wordt hierin een vast schema gevolgd. Na een bespreking van de stamboom en een
chronologisch overzicht van de voornaamste feiten tot aan de machtsaanvaarding, volgt een reeks
waarin de heerser beschreven wordt als staatsman (wetgever, veldheer, organisator, enz.) en als
mens (deugden en ondeugden, vrienden en vijanden, karakter, godsdienstigheid, literaire en
476
Stadter (P.). Biography and History. In: A Companion to Greek and Roman Historiography. P 540
Hägg (T.). The Art of Biography in Antiquity. P 67-68
478
Hägg (T.). The Art of Biography in Antiquity. P 230
479
Verbruggen (H.). Suetonius: Romeinse Keizers, Boek 1: De Julische Dynastie. P 8
480
Matthews (J.). The Emperor and his Historians. In: A Companion to Greek and Roman Historiography. P 292
481
Parke (C.N.) Biographies: Writing Lives. P 5
482
Stadter (P.). Biography and History. In: A Companion to Greek and Roman Historiography. P 534
477
111
culturele belangstelling enz.). als slot volgt dan het levenseinde en soms de bepalingen van het
testament. Die drang tot systematisering komt ook tot uiting in zijn stijl: aan het begin van ieder
nieuw onderdeel stelt hij de zaak of de eigenschap die hij gaat behandelen, nadrukkelijk voorop;
vergelijkbaar met ons systeem van titels en ondertitels. Voorts is het opvallend dat Suetonius met
nonchalance omspringt met dateringen in zijn werken.483
Suetonius’ De Vita Caesarum verscheen binnen een decennium van de troonsbestijging van
Hadrianus in het jaar 117. Een exacte publicatiedatum kan hier niet worden bepaald. De inleiding
bevatte een dedication aan één van Hadrianus’ toenmalige praetoriaanse prefecten, Septicius Clarus
(supra), die later met hem zou worden weggestuurd van het hof. Gezien de periode waarin het werk
geschreven werd, is er sprake van enige roekeloosheid in de onderneming. Het werk omspande de
levens van de twaalf Caesars; van Julius, als voorloper en eponiem van de eerste keizerlijke dynastie,
tot de laatste van de Flavii, Domitianus. Daar verzocht fatsoen om te stoppen: hoewel twee andere
Caesars hadden geregeerd en gestorven in de tussentijd, waren de formele banden van continuiteit
tussen Nerva, Trajanus en de heersende keizer zo sterk dat de sociale conventie een prijzende
behandeling zou hebben vereist; deze levens waren echter geen lofbetuigingen waardig.484
De biografie van Julius Caesar valt volgens Butler moeilijk te bekritiseren. Het is geschreven in een
duidelijk, gepolijst Latijn, eerder zakelijk dan briljant. Zijn toon is onpersoonlijk, vrij van elke vorm van
emotie of enthousiasme. Zijn narratief wordt gekenmerkt door een beknoptheid waarnaast de
bedrieglijke brevitas Sallustiana een uitgebreide roman is. En toch is de finale indruk, zoals eerder
aangehaald, datgene van een droge catalogus van gebeurtenissen en anekdoten. Er zit ook een kunst
in de kille strengheid van zijn stijl. Zijn materie wordt met zorg in orde gebracht; zijn
karakterschetsen zijn indringend opgetekend. Bij het weergeven van incidenten mag dan enige kleur
ontbreken, er kan niet ontkend worden dat zij een duidelijke omlijning bevatten. De behandeling van
het materiaal is strikt objectief. Bij elke twist houdt de kritische lezer halt en vraagt hij zichzelf
‘waarom nam dit precies plaats? Wat ligt er achter de gebeurtenis?’485
De Vita Caesarum: de Bronnen
Suetonius vond het grootste deel van de informatie die hij nodig had voor zijn compositie in
narratieve historiae die werden geschreven in de eerste eeuw. Hij maakte ook bijkomend gebruik van
pamfletliteratuur en, in het geval van Claudius, van het eigen literaire corpus van de keizer. Ook orale
traditie werd af en toe als bron gebruikt, alsook zijn eigen geheugen. Er wordt ook gedacht dat hij
origineel research deed, documenten doorzoekend naar anders onbekende details. Het
paleiscomplex waarin hij werkte, was de plaats voor de berging van de keizerlijke edicten, officiële
correspondentie en speeches. Private papers bevonden zich mogelijk ook op die plaats, hoewel ze
apart werden gehouden. In zijn officiële functies is het goed mogelijk dat hij deze bronnen heeft
onderzocht en geanalyseerd, zoals dat van een moderne historicus zou kunnen worden verwacht.486
Voor de neerslag van de levens van de latere keizers maakte Suetonius ook gebruik van
ooggetuigenverslagen en zijn eigen herinneringen uit zijn jeugd.487 De literaire bronnen omvatten de
werken van vroegere schrijvers die de geschiedenis van dezelfde periode hadden behandeld,
biografieën van beroemde mannen, grafredes, briefcollecties, gepubliceerde speeches, enz.488
483
Verbruggen (H.). Suetonius: Romeinse Keizers, Boek 1: De Julische Dynastie. P 7
Wallace-Hadrill (A.). Suetonius, The Scholar and his Caesars. P 1
485
Butler (H.E.). C. Suetoni Tranquilli, Divus Iulis. viii
486
Hurley (D.W.) Suetonius, Divus Claudius. P 7
487
Mooney (G.W.). C. Suetoni Tranquilli, De Vita Caesarum.Libri VII-VIII p27
488
Mooney (G.W.). C. Suetoni Tranquilli, De Vita Caesarum.Libri VII-VIII p28
484
112
Het doelpubliek van Suetonius
Het is onmogelijk om voor eender welke auteur een precieze afbakening te maken van zijn
lezerspubliek. Zonder twijfel bereikten werken van schrijvers zowel een ruimer als enger publiek dan
ze zelf zullen hebben gehoopt of verwacht. Antieke historiografen beschouwden hun lezerspubliek
voornamelijk als mannen, betrokken bij het publieke leven. Het praktische nut van geschiedenis was
een vaak voorkomend thema: geschiedenis was een verhaal van het openbare leven, verteld door
diegenen met ervaring en kennis van zaken, met als doel een beter begrip bij de lezer te
bewerkstelligen. Voor de Romeinen beschikte het naast een utilitair, ook over een moreel doel. Het
verleden was als een opslagplaats vol exempla, door deze te bestuderen zouden toekomstige
generaties een idee hebben van welk gedrag te volgen, en wat te vermijden. Voor Tacitus betekende
de neerslag van Tiberius’ heerschappij, hoe grimmig en moeilijk deze ook was geweest, ook een
voordeel voor al diegenen die nog steeds onder een autocratie leefden. Filosofie an sich bleek
onvoldoende als een levensgids. Met opluchting kon hij senator Manius Lepidus opvoeren, die een
manier had gevonden om te overleven onder een tirannie zonder afbreuk te doen aan zichzelf of zijn
zelfrespect. En omdat geschiedenis een praktisch en moreel doel had, adopteerde de historicus een
didactische toon. De scherpe epigrammen van Tacitus trokken de aandacht naar de lessen die uit het
verleden dienden geleerd te worden. Op praktisch niveau legde de historicus aan zijn lezers uit hoe
de dingen in elkaar zaten, op een moreel niveau gaven zij een commentaar weer op hoe mensen zich
dienden te gedragen.489
Suetonius’ inleiding van De Vita Caesarum is verloren gegaan; een indicatie voor het doel van zijn
schrijven is dus niet aan ons overgelaten. We kunnen echter ook zonder inleiding uit zijn werk zelf
bepaalde zaken afleiden. Eén van de meest opvallende kenmerken is de zeldzaamheid waarmee hij
tussenkomt om over waarheid of valsheid commentaar te geven. Belangrijk voor dit onderzoek is dat
Suetonius geen gebruik maakt van epigrams of sententiae, noch van beladen adjectieven die de
lezers in de richting van goed- of afkeuring dienen te leiden.490
Morele oordelen moeten vaak impliciet worden gezocht in zijn weergave van de gebeurtenissen;
doch tracht hij zichzelf en zijn mening low-profile te houden. Zo probeert hij te vermijden in de
voetstappen van ‘de historicus’ te treden. De ideale lezer van Tacitus is een senator, bij Suetonius is
‘ie dat niet, noch is hij de gewone man in de straat. Het zou onjuist zijn Suetonius enkel als auteur
van een chronique scandaleuse of een exposé van de beruchte zijde van het leven aan het hof te
brandmerken. Schandalen spelen een rol in de Levens van de Caesars, zoals zij dat ook doen in de
historiografische traditie tout court, maar zij zijn niet de belangrijkste focus van de schrijver.491
We zouden opnieuw geneigd kunnen zijn in de Caesars een ‘spiegel der prinsen’ te zien, een
voorbeeld uitgeschreven voor Hadrianus, van goed gedrag dat een prins zou moeten volgen, of
gedrag dat vermeden dient te worden. De analytische presentatie staat de lezer toe een soort
oordeel te vormen van het optreden van een aantal heersers. Het ideaal is echter niet de conclusie,
maar de vooronderstelling van de Caesars. Suetonius tracht niet om een Caesar expliciet te
instrueren hoe zich te gedragen, maar analyseert eerder hoe de Caesars zich effectief gedroegen
tegenover een achtergrond van veronderstellingen omtrent keizerlijk gedrag. Hadrianus had de
Caesars uit interesse kunnen lezen, maar niet om de les gespeld te worden.492
489
Wallace-Hadrill (A.). Suetonius, The Scholar and his Caesars. P 23
Wallace-Hadrill (A.). Suetonius, The Scholar and his Caesars. P 23
491
Wallace-Hadrill (A.). Suetonius, The Scholar and his Caesars. P 24
492
Wallace-Hadrill (A.). Suetonius, The Scholar and his Caesars. P 24
490
113
Een andere suggestie is dat Suetonius schreef voor een ridderlijke bureaucratie om te onderrichten,
op een andere manier dan de traditionele senatoriale elite. Toch is er niets in Het Leven van de
Keizers waaraan een senator aanstoot kon nemen. Zelfs indien het in het interesseveld van de
equites speelt, is het werk niet bedoeld om senators uit te sluiten. Het zou fout zijn De Vita Caesarum
te beschouwen als een alternatief type geschiedenis t.o.v. de Annales, anders geschreven voor een
ander type persoon. Volgens Wallace-Hadrill is het zelfs geen geschiedenis: het is biografie,
geschreven door een geleerde in de hellenistische traditie en niet gecomponeerd om te instrueren,
noch om te prikkelen, maar om te informeren.493
De werken van Suetonius zijn, ondanks zijn aparte positie als schrijver, toch ook belangrijk vanuit
sociaalhistorische invalshoek: de auteur toont zich immers een onvermoeibare verzamelaar van
curieuze realia en anekdoten, die een welgekomen aanvulling betekenen voor onze literaire of
historische informatie over de Romeinse geschiedenis en cultuur. Zijn kracht schuilt in de details, in
de typerende uitspraken, die we in de ‘grote’ geschiedschrijving minder aantreffen. Vriend en vijand
komen aan het woord en bij weinig auteurs staan zoveel roddels te lezen als in deze biografieën,
maar anderzijds zijn de moderne historici het erover eens dat Suetonius bijna nooit de waarheid
bewust geweld aandoet. Interessant is zijn directe toegang tot belangrijke bronnen; als hoofd van de
kanselarij van keizer Hadrianus had hij toegang tot het staatsarchief en het keizerlijke huisarchief.
Bovendien kreeg hij ook mondelinge informatie van oudere familieleden en andere ooggetuigen. Zo
werd hij voor een gewichtige periode uit de wereldgeschiedenis een belangrijke bron, meestal
betrouwbaar en betrekkelijk onpartijdig.494
Bronnenonderzoek
Hoewel zijn eigen persoonlijke mening, zoals eerder aangehaald, minder doorklinkt in zijn schrijven,
kan men toch op zoek gaan naar enige optekening van af-of goedkeuring i.v.m. de huwelijksmoraal.
De huwelijksmoraal bij de volgende figuren zal dieper worden geanalyseerd: Caesar, Augustus,
Tiberius, Caligula, Claudius, Nero, Galba en Otho. Als eerste zal de biografie van Julius Caesar aan
bod komen:
Caesar
In the course of his sixteenth year he lost his father. In the next consulate, having previously been
nominated priest of Jupiter, he broke his engagement with Cossutia, a lady of only equestrian rank,
but very wealthy, who had been betrothed to him before he assumed the gown of manhood, and
married Cornelia, daughter of that Cinna who was four times consul, by whom he afterwards had a
daughter Julia; and the dictator Sulla, could by no means force him to put away his wife (neque ut
repudiaret compelli a dictatore Sulla ullo modo potuit) . Therefore besides being punished by the
loss of his priesthood, his wife’s dowry, and his family inheritances, Caesar was held to be one of the
opposite party.495
Reeds in de eerste zinnen omtrent het leven van Julius Caesar wordt gewag gemaakt van een paar
vrouwen waarmee hij verloofd/ getrouwd is geweest. Suetonius vertelt ons dat zijn huwelijk met
Cornelia werd bemoeilijkt door toedoen van de dictator Sulla, die een scheiding tussen hen beide
wenste. Caesar bleek hier echter niet aan toe te geven, ondanks alle problemen die dit opleverde (hij
verloor zijn ambt, de bruidsschat van zijn echtgenote, zijn erfenis, enz…). Dit is geen idealistische
voorstelling van liefde binnen het huwelijk, maar toont wel aan dat zijn huwelijk voor Caesar
493
Wallace-Hadrill (A.). Suetonius, The Scholar and his Caesars. P 25
Verbruggen (H.). Suetonius: Romeinse Keizers, Boek 1: De Julische Dynastie. P 8
495
Suet. Iul. 1. 1 (Vert: J.C. Rolfe, Loeb)
494
114
belangrijker was dan toe te geven aan de eisen van de dictator. Bij Plutarchus werd reeds gezien hoe
Caesar na de dood van Cornelia een lofrede hield voor haar, een ongewone praktijk in het Rome van
toen, wat hem veel sympathie opleverde. Daarna volgde een turbulent huwelijk met Pompeia:
In place of Cornelia he took as his wife Pompeia, daughter of Quintus Pompeius and granddaughter of
Lucius Sulla. But he afterward divorced her, suspecting her of adultery with Publius Clodius; and in
fact the report that Clodius had gained access to her in woman’s garb during a public religious
ceremony was so persistent, that the senate decreed that the pollution of the sacred rites be judicially
investigated.496
Pompeia was de kleindochter van Sulla die, zoals eerder vermeld, in een publiek schandaal
verwikkeld zou raken met Clodius als spilfiguur. Het relaas van de feiten bij Suetonius is kort en
eerder droog. Er wordt geen morele afkeuring gevonden omtrent het vermeende overspel van
Pompeia of enige vermoedelijke woede vanwege Caesar. Zijn derde huwelijk met Calpurnia, dochter
van Lucius Piso, bleek meer succesvol; zij zou tot aan zijn dood zijn echtgenote blijven. Ondertussen
werd zijn eigen dochter aan Pompeius uitgehuwelijkt, die echter bij hem in het kraambed zou
sterven.497 De reputatie van Caesar op het vlak van echtelijke trouw, bleek uit de neerslag van
Suetonius niet optimaal;
That he was unbridled and extravagant in his intrigues (pronum et sumptuosum in libidines fuisse) is
the general opinion, and that he seduced many illustrious women (plurimasque et illustres feminas
corrupisse), among them Postumia, wife of Servius Sulpicius, Lollia, wife of Aulus Gabinius, Tertulla,
wife of Marcus Crassus, and even Gnaeus Pompey’s wife Mucia. At all events there is no doubt that
Pompey was taken to task by the elder and the younger Curio, as well as by many others, because
through a desire for power ( potentiae cupiditate) he had afterwards married the daughter of a
man on whose account he divorced a wife who had borne him three children, and whom he had
often referred to with a groan as an Aegisthus. But beyond all others Caesar loved Servilia (sed ante
alias dilexit Marci Bruti matrem Serviliam), the mother of Marcus Brutus, for whom in his first
consulship he bought a pearl costing six million sesterces. During the civil war, too, besides other
presents, he knocked down some fine estates to her in a public auction at a nominal price, and when
some expressed their surprise at the low figure, Cicero wittily remarked: “It’s a better bargain than
you think, for there is a third off.” And in fact it was thought that Servilia was prostituting her own
daughter Tertia to Caesar.498
Het karakter van Caesar staat in dit fragment parallel aan de gedragingen die erdoor tot uiting komen:
‘pronum et sumptuosum in libidines fuisse’ correspondeert zowel grammatisch als inhoudelijk aan
‘plurimasque et illustres feminas corrupisse’. Door zijn extravagante gedrag zou Caesar vele
hoogstaande vrouwen hebben verleid, onder wie zelfs de vrouw van Pompeius. Deze Mucia had hem
drie kinderen geschonken, maar zou hij verlaten om te trouwen met de dochter van Caesar, de reden
die Suetonius hiervoor weergeeft: ‘potentiae cupiditate’. Opmerkelijk is een vermelding van liefde,
maar niet binnen een huwelijk: boven alle anderen zou Caesar immers de moeder van Brutus,
Servilia, hebben verkozen en Suetonius schrijft zelfs dat hij van haar hield (‘dilexit Serviliam’). Een
kuise huwelijksmoraal lijkt hier ver zoek bij de elite; seksuele excessen, politieke huwelijken en
liefdesaffaires worden door Suetonius sec weergegeven, een echte afkeuring klinkt nooit expliciet
door, al wordt de ironie van de situatie tussen Caesar en Pompeius wel duidelijk weergegeven.
Beiden raken verstrikt in hun affaires: Pompeius die de dochter trouwt van een man die hij minnacht
496
Suet. Iul. 6.2. (Vert: J.C. Rolfe, Loeb)
Suet. Iul. 21. (Vert: J.C. Rolfe, Loeb)
498
Suet. Iul. 50. (Vert: J.C. Rolfe, Loeb)
497
115
en verlaat daarvoor een vrouw met wie hij samen drie kinderen heeft, Caesar houdt dan weer buiten
alle seksuele escapades om van de moeder van één van de latere samenzweerders in zijn
moordcomplot. In onderstaand fragment volgt nog meer bewijs van de losbandige reputatie van
Caesar, die onder zijn vele partners ook enkele beroemde figuren kon rekenen:
He had love affairs (dilexit et reginas) with queens too, including Eunoe the Moor, wife of Bogudes,
on whom, as well as on her husband, he bestowed many splendid presents, as Naso writes; but above
all with Cleopatra, with whom he often feasted until daybreak, and he would have gone through
Egypt with her in her state-barge almost to Aethiopia, had not his soldiers refused to follow him.
Finally he called her to Rome and did not let her leave until he had ladened her with high honours and
rich gifts, and he allowed her to give his name to the child which she bore. In fact, according to
certain Greek writers, this child was very like Caesar in looks and carriage. Mark Antony declared to
the senate that Caesar had really acknowledged the boy, and that Gaius Matius, Gaius Oppius, and
other friends of Caesar knew this. Of these Gaius Oppius, as if admitting that the situation required
apology and defence, published a book, to prove that the child whom Cleopatra said was Caesar’s
was not his. Helvius Cinna, tribune of the people, admitted to several that he had a bill drawn up in
due form, which Caesar had ordered him to propose to the people in his absence, making it lawful for
Caesar to marry what wives he wished, and as many as he wished, “for the purpose of begetting
children.” But to remove all doubt that he had an evil reputation both for shameless vice and for
adultery (impudicitiae et adulteriorum), I have only to add that the elder Curio in one of his speeches
calls him “every woman’s man and every man’s woman (‘omnium mulierum virum et omnium
virorum mulierem’).”499
‘Dilexit et reginas, sed maxime Cleopatra’: Caesar kon onder zijn vele veroveringen enkele
koninginnen rekenen, maar hield het meeste van Cleopatra. Zijn kind met haar, werd ook erkend en
mocht zijn naam dragen. In tegenstelling tot bij Plutarchus, wordt Cleopatra hier neutraal
weergegeven, er is geen sprake van enige sluwe manipulatie van haar kant, psychologische spelletjes
of morele afkeuring tout court. Caesar wordt echter in de rol van enthousiaste minnaar geduwd, die
Kleopatra ruimschoots tegemoetkomt en wordt eerder negatief weergegeven. Zijn libertijnse moraal
wordt nog eens benadrukt op het einde, wanneer aan het licht komt dat Caesar een wet wou laten
opstellen waardoor hij zoveel echtgenotes kon nemen als hij zelf wou, met als doel het krijgen van
kinderen. Op het einde van het fragment volgt een scherp oordeel omtrent zijn gedrag, dat door
Suetonius wordt aangeduid met de woorden ‘impudicitiae et adulteriorum’ en een uitspraak over
Caesar vanwege Curio de Oudere, Caesar wordt door hem ‘de man van iedere vrouw en van iedere
man de vrouw’ genoemd.
Augustus
Het leven van Augustus is het langste en meest gewetensvolle uitgewerkte Leven in het werk van
Suetonius. Niet alleen omdat de heerschappij van Augustus het langst duurde, of het (betwistbaar)
meest interessante; maar ook omdat de uitleg omtrent de instituties en gang van zaken in het
nieuwe politieke systeem voorzien dienen te worden van uitleg en toelichting. De latere Levens
hebben daarna minder en minder nood aan detaillering en toelichting 500. Gaius Octavius (of
Octavianus) (63 v.C.- 14 n.C.), later bekend als Augustus, was de eerste Romeinse Keizer of princeps.
Hij stamde uit de klasse der equites en was de zoon van de nicht van Julius Caesar. Na de dood van
Caesar werd bekend dat hij Octavius had geadopteerd en aangewezen als erfgenaam. Zoals eerder
gezegd in het hoofdstuk rond Plutarchus ging Octavianus achter de moordenaars van Caesar aan,
499
500
Suet. Iul. 52. (Vert: J.C. Rolfe, Loeb)
Hägg (T.). The Art of Biography in Antiquity.p 219
116
samen met Marcus Antonius met wie hij later in conflict zou raken. Na de dood van Marcus Antonius
en Kleopatra annexeerde hij Egypte, doodde de zoon wiens vaderschap Kleopatra had toegewezen
aan Caesar en maakte zich meester van haar financiële middelen. Octavianus ondernam daarna traag
maar zeker verschillende stappen die samen de creatie uitmaakten van het Romeinse Principaat,
waarbij hij absolute macht vergaarde. Het prestige van de Keizer zou worden aangeduid met de term
‘auctoritas’, wat een traditionele en religieuze resonantie had. Daarnaast werd de titel ‘Augustus’ of
‘de verhevene’ aan hem toegewezen, wat zijn superioriteit over alle anderen weergaf. Onder zijn
heerschappij werden de grenzen van het Rijk uitgebreid, alsook gewerkt aan het installeren van een
vredevol regime. Dit in combinatie met ingrijpende administratieve hervormingen maakten deel uit
van de overgang naar het Romeinse Principaat501.
XXXIV. He revised existing laws and enacted some new ones, for example, on extravagance, on
adultery and chastity, on bribery, and on the encouragement of marriage among the various classes
of citizens. Having made somewhat more stringent changes in the last of these than in the others, he
was unable to carry it out because of an open revolt against its provisions (prae tumultu recusantium
perferre non potuit), until he had abolished or mitigated a part of the penalties, besides increasing
the rewards and allowing a three years’ exemption from the obligation to marry after the death of a
husband or wife. When the knights even then persistently called for its repeal at a public show, he
sent for the children of Germanicus and exhibited them, some in his own lap and some in their
father’s, intimating by his gestures and expression that they should not refuse to follow that young
man’s example. And on finding that the spirit of the law was being evaded by betrothal with
immature girls and by frequent changes of wives, he shortened the duration of betrothals and set a
limit on divorce502.
Zoals eerder besproken in Hoofdstuk 1 zien we in dit fragment hoe Augustus de promotie van het
huwelijk en het gezin wil doorvoeren. Hiervoor worden nieuwe wetten (ondermeer omtrent overspel,
onkuisheid, omkoperij) doorgevoerd, die onder de ‘verschillende klassen het huwelijk moesten
aanmoedigen’. Augustus beloofde een revolutie; een terugkeer naar het verleden en de eertijdse
deugden. Door het in ere herstellen van de mythologische deugden wenste hij de weldadigheid van
het nieuwe regime te bewerkstelligen503. Suetonius schrijft evenwel dat de verandering in attitude
niet over één nacht ijs ging en dat de nieuw wetten werden omzeild door het veelvuldig veranderen
van echtgenote en verlovingen met jonge meisjes. In het fragment wordt duidelijk dat er
aanvankelijk tegen de nieuwe rechtsregels een golf van protest rees (prae tumultu recusantium
perferre non potuit), waardoor er een aantal veranderingen werden doorgevoerd en de ergste
straffen aangepast. Hieruit kan men afleiden dat de perceptie omtrent huwelijk (en gezin) nog niet
het moderne romantische gedachtengoed aanhing die men elders in de poëzie of grafschriften kan
terugvinden. Of althans niet wijdverspreid. Ook het persoonlijk huwelijksleven van Augustus komt
aan bod bij Suetonius:
In his youth he was betrothed to the daughter of Publius Servilius Isauricus, but when he became
reconciled with Antony after their first quarrel, and their troops begged that the rivals be further
united by some tie of kinship, he took as wife Antony’s stepdaughter Claudia, daughter of Fulvia by
Publius Clodius, although she was barely of marriageable age (vixdum nubilem); but because of a
falling out with his mother-in-law Fulvia, he divorced her before they had begun to live together.
Shortly after that he married Scribonia, who had been wedded before to two ex-consuls, and was a
501
Grant (M.). The Roman Emperors. P 9-15
Suet. Aug. 34. (Vert: J.C. Rolfe, Loeb)
503
Edwards (C.). The Politics of Immorality in Ancient Rome. p 34
502
117
mother by one of them. He divorced her also, “unable to put up with her shrewish disposition,” as he
himself writes (pertaesus, ut scribit, morum perversitatem eius), and at once took Livia Drusilla from
her husband Tiberius Nero, although she was with child at the time; and he loved and esteemed her
to the end without a rival (dilexitque et probavit unice ac perseveranter).504
‘Dilexitque et probavit unice ac perseveranter’ schrijft Suetonius over Livia, de derde echtgenote van
Augustus. Haar zou hij tot aan zijn dood ‘liefhebben en in achting nemen, zonder enige concurrentie’.
De romantische uitspraak over Livia volgt na informatie omtrent zijn twee eerdere huwelijken; zijn
huwelijk met Claudia, de stiefdochter van Antonius, was puur politiek gemotiveerd aangezien de
troepen langs beide kanten wensten dat Antonius en Augustus een familiale band zouden aangaan
voor een blijvende alliantie. Na een conflict met zijn schoonmoeder laat hij zich echter van Claudia
scheiden om al snel een huwelijk aan te gaan met Scribonia, wat uiteindelijk ook geen stand hield,
daar hij niet in staat was om te gaan met haar ‘verdorven waarden en normen’ (pertaesus morum
perversitatem eius). Ondanks het idealistische huwelijk dat hij met Livia scheen te hebben, wordt er
langs Suetonius’ kant geen moreel oordeel gevonden over de eerdere huwelijken, noch over de
motieven om ze aan te gaan, noch over de redenen om over te gaan tot echtscheiding. Enige
reservatie zou nog kunnen worden gezien bij zijn huwelijk met Claudia, daar Suetonius vermeldt dat
het meisje amper de gerechtigde leeftijd had om in het huwelijk te treden (vixdum nubilem). Enige
barsten in het smetteloze imago van Augustus omtrent huwelijk en moraal komen in volgende
passages aan bod:
LXIX. That he was given to adultery not even his friends deny (adulteria quidem exercuisse ne amici
quidem negant), although it is true that they excuse it as committed not from passion but from
policy, the more readily to get track of his adversaries’ designs through the women of their
households. Mark Antony charged him, besides his hasty marriage with Livia (festinatas Liviae
nuptias), with taking the wife of an ex-consul from her husband’s dining room before his very eyes
into a bed-chamber, and bringing her back to the table with her hair in disorder and her ears glowing;
that Scribonia was divorced because she expressed her resentment too freely at the excessive
influence of a rival; that his friends acted as his panders, and stripped and inspected matrons and
well-grown girls, as if Toranius the slave-dealer were putting them up for sale. Antony also writes to
Augustus himself in the following familiar terms, when he had not yet wholly broken with him
privately or publicly: “What has made such a change in you? Because I am humping the queen? She is
my wife (uxor mea est). Am I just beginning this, or was it nine years ago? What then of you—do you
hump only Drusilla? Good luck to you if when you read this letter you have not been in Tertulla or
Terentilla or Rufilla or Salvia Titisenia, or all of them. Does it matter where or in whom you have your
stiff prick?”505
Blijkbaar ontkenden zelfs de vrienden van Augustus niet dat hij zich regelmatig overgaf aan overspel
(adulteria quidem exercuisse ne amici quidem negant), maar als excuus werd gezegd dat hij dit ‘niet
uit passie, maar beleidskeuze’ deed; via de vrouwen van zijn concurrenten kon hij immers hun
strategie achterhalen. Dit laatste lijkt een ironische vergoelijking ten opzichte van de volgende
stellingen waarin geschreven wordt dat Augustus niet alleen vrouwen tijdens een etentje meenam
naar zijn kamer, maar dat hij zijn vrienden inschakelde bij het keuren van meisjes en vrouwen, dat hij
van Scribonia scheidde omdat zij niet omkon met concurrentie, etc… In een brief van Antonius naar
Augustus wordt (in ietwat vulgaire termen) duidelijk hoe hypocriet de kritiek van Augustus op zijn
504
505
Suet. Aug. 62. (Vert: J.C. Rolfe, Loeb)
Suet. Aug. 69. (Vert: J.C. Rolfe, Loeb)
118
relatie met Cleopatra vindt (die hij ‘mijn echtgenote’ noemt), terwijl hij het zelf niet te nauw neemt
met de kuisheidsmoraal.
LXXI. Of these charges or slanders (whichever we may call them) (ex quibus sive criminibus sive
maledictis) he easily refuted those of homosexuality by the chastity of his life at the time and
afterwards; so too the odium of extravagance by the fact that when he took Alexandria, he kept none
of the furniture of the palace for himself except a single agate cup, and presently melted down all the
golden vessels intended for everyday use. He could not dispose of the charge of lustfulness (circa
libidines haesit) and they say that even in his later years he was fond of deflowering maidens, who
were brought together for him from all quarters, even by his own wife (etiam ab uxore
conquirerentur).506
Ook in dit fragment komt aan bod dat het lastig was voor Augustus zijn lusten in bedwang te houden,
Suetonius neemt een gerucht op dat de Verhevene dol was op het ontmaagden van jonge meisjes,
die zelfs door zijn vrouw werden uitgezocht voor hem. Een opmerkelijke stelling, wat contrasteert
met de perceptie van de kuise huwelijksmoraal en de liefdesband tussen Livia en Augustus. De
sterftescène van Augustus houdt bij Suetonius nog wel een kort, maar lief afscheid aan zijn
echtgenote in:
…Then he sent them all off, and while he was asking some newcomers from the city about the
daughter of Drusus, who was ill, he suddenly passed away as he was kissing Livia, uttering these last
words: “Live mindful of our wedlock, Livia, and farewell,” (Livia, nostri coniugii memor vive, ac vale!)
thus blessed with an easy death and such a one as he had always longed for.507
Augustus sterft in deze passage op het moment dat hij zijn echtgenote kust en haar met zijn laatste
woorden aanspoort te leven in herinnering aan hun huwelijk. Hoewel kort, past dit binnen het
narratief van hun lang en gelukkige huwelijk.
Julia, kleindochter van Augustus
From Agrippa and Julia he had three grandsons, Gaius, Lucius and Agrippa, and two granddaughters,
Julia and Agrippina. He married Julia to Lucius Paulus, the censor’s son, and Agrippina to Germanicus
his sister’s grandson. Gaius and Lucius he adopted at home, privately buying them from their father
by a symbolic sale, and initiated them into administrative life when they were still young, sending
them to the provinces and the armies as consuls elect. In bringing up his daughter and his
granddaughters he even had them taught spinning and weaving, and he forbade them to say or do
anything except openly and such as might be recorded in the household diary. He was most strict in
keeping them from meeting strangers, once writing to Lucius Vincius, a young man of good position
and character: ‘You have acted presumptuously in coming to Baiae to call on my daughter.’ He taught
his grandsons reading, swimming, and the other elements of education, for the most part himself,
taking special pains to train them to imitate his own handwriting; and he never dined in their
company unless they sat beside him on the lowest couch, or made a journey unless they preceded his
carriage or rode close by it on either side.508
In dit eerste fragment van Suetonius wordt een ideaalbeeld geschetst van Augustus met zijn
kleinkinderen; Augustus houdt zich persoonlijk bezig met hun opvoeding en educatie en geniet van
zijn familiale gezelschap aan tafel en tijdens het reizen. Ontmoetingen van vreemdelingen met zijn
dochter en kleindochters, onder wie Julia, werden door Augustus verboden. We zien de keizer als
506
Suet. Aug. 71. 1. (Vert: J.C. Rolfe, Loeb)
Suet. Aug. XCIC. 1. (Vert: J.C. Rolfe, Loeb)
508
Suet. Aug. 64. (Vert: J.C. Rolfe, Loeb)
507
119
familieman, die zijn kleinkinderen het liefste dicht bij zich in de buurt had en een actieve rol speelde
bij hun ontwikkeling. Dit fragment contrasteert erg met het volgende hoofdstuk, waar Suetonius het
ballingschap van Julia verhaalt en een andere kant van Augustus belicht:
But at the height of his happiness and his confidence in his family and its training, Fortune proved
fickle. He found the two Julias, his daughter and granddaughter, guilty of every form of vice (omnibus
probris contaminatas), and banished them. … He would not allow the child born to his granddaughter
Julia after her sentence to be recognized or reared. As Agrippa grew no more manageable, but on the
contrary became madder from day to day, he transferred him to an island and set a guard of soldiers
over him besides. He also provided by a decree of the senate that he should be confined there for all
time, and at every mention of him and of the Julias he would sigh deeply and even cry out: ‘Would
that I ne’er had wedded and would I had died without offspring’, and he never alluded to them except
as his three boils and his three ulcers.509
Suetonius omschrijft de aard van de misdaden van de twee Julia’s als ‘omnibus probris
contaminatas’ : ze werden van ‘alle verachterlijke vergrijpen’ beschuldigd en verbannen door hun
eigen grootvader, die nog maar net in het vorige hoofdstuk als familieman bij uitstek werd
geportretteerd. Julia bleek in ballingschap zwanger te zijn, maar Augustus weigerde het kind-van een
overspelige vrouw- te erkennen. Net als bij Tacitus deinst Suetonius er niet voor terug de maritale
intriges bij de elite bloot te stellen aan zijn lezerspubliek, al is bij Suetonius een minder harde bijklank
te vinden in zijn schrijven. Beide schrijvers vertellen ook niets meer omtrent de vermeende
buitenechtelijke relatie waaraan Julia haar ballingschap te danken had, of de aard van haar huwelijk
met Lucius Paulus. Wel zien we opnieuw een pessimistische kijk bij beide auteurs omtrent de
conjugale verhoudingen en de romantische sentimenten die ontbreken.
Tiberius
Tiberius kwam reeds aan bod in het hoofdstuk omtrent de werken van Tacitus, daarbij zagen we dat
zowel Tacitus als Suetonius keizer Tiberius portretteren als een man die het lezerspubliek
verondersteld wordt te haten510. Onderstaand fragment handelt over het huwelijk tussen Tiberius en
Julia, dochter van Augustus, waarvoor hij zijn eerste echtgenote Agrippina diende te verlaten:
He married Agrippina, daughter of Marcus Agrippa, and granddaughter of Caecilius Atticus, a Roman
knight, to whom Cicero’s letters are addressed; but after he had acknowledged a son from her, Drusus,
although she was thoroughly congenial and was a second time with child (quanquam bene
convenientem rursusque gravidam), he was forced to divorce her and to contract a hurried marriage
with Julia, daughter of Augustus. This caused him no little distress of mind (non sine magno angore
animi), for he was living happily with Agrippina (cum et Agrippinae consuetudine teneretur), and
disapproved of Julia’s character, having perceived that she had a passion for him even during the
lifetime of her former husband, as was in fact the general opinion. But even after the divorce he
regretted his separation from Agrippina (sed Agrippinam et abegisse post divortium doluit), and the
only time that he chanced to see her, he followed her with such an intent and tearful gaze that care
was taken that she should never again come before his eyes. With Julia he lived in harmony at first,
and returned her love (cum Iulia primo concorditer et amore mutuo vixit); but he soon grew cold, and
went so far as to cease to sleep with her at all, after the severing of the tie formed by a child which
was born to them, but died at Aquileia in infancy.511
509
Suet. Aug. 65. (Vert: J.C. Rolfe, Loeb)
Levick (B.). Tiberius the Politician. p 223
511
Suet. Tib. 7. 2-3. (Vert: J.C. Rolfe, Loeb)
510
120
De eerste vermelding van een huwelijk in het levensverhaal van Tiberius toont meteen een huwelijk
waarbij sprake is van enig echtelijk geluk. Agrippina en Tiberius leven immers gelukkig met elkaar
(cum et Agrippinae consuetudine teneretur) en hebben samen een zoon. Wanneer Agrippina voor de
tweede keer zwanger raakt, wordt Tiberius echter gedwongen van haar te scheiden, zodat hij met
Julia (dochter van Augustus) kan trouwen en een blijvende familiale band met Augustus tot stand kan
brengen.
Hoewel het huwelijk tussen Julia en Tiberius in eerste instantie ook liefdevol blijkt te geweest zijn
(cum Iulia primo concorditer et amore mutuo vixit), koelt dit al snel af. De dood van hun
gemeenschappelijk kind lijkt het laatste restje genegenheid te hebben uitgedoofd. De graduele
afgrond van het huwelijk wordt door Suetonius systematisch weergegeven:
Cum Iulia primo concorditer et amore mutuo vixit,
mox dissedit et aliquanto gravius,
ut etiam perpetuo secubaret
Dit politieke huwelijk woog volgens Suetonius zwaar op Tiberius (non sine magno angora animi) die
zijn eerste echtgenote niet kon vergeten. In een emotionele passage verhaalt Suetonius hoe Tiberius
Agrippina op een dag terug ontmoet en haar, met tranen in de ogen, achtervolgt. Ook bij de auteur
zelf kan een subtiele opmerking omtrent de echtscheiding worden teruggevonden, nl. dat Tiberius
een vrouw verlaat waarmee hij in harmonie samenleeft en die bovendien zijn kind draagt (quanquam
bene convenientem rursusque gravidam). Volgens Barbara Levick was het politieke huwelijk tussen
Tiberius en Julia één van de eerste aanwijzingen van Tiberius’ toekomstige heerschappij en is
sentiment (zoals we bij Suetonius kunnen lezen) hier dus niet op zijn plaats: Tiberius was immers een
free agent, die handelde zoals duizenden Romeinen voor hem hadden gehandeld: omwille van
politieke motieven 512 . De emotie die Suetonius ten toon spreidt moet het oordeel van het
lezerspubliek over de keizer in een negatieve richting leiden, d.m.v. doelbewuste sentimentele
overdrijving.
In een aantal andere passages komt de uitermate slechte verstandhouding tussen Tiberius en Julia
opnieuw aan bod. 513 Daarnaast maakt Suetonius geen geheim van de losbandige uitspattingen op
seksueel vlak die Tiberius er voor de rest nog op nahield (onder andere orgieën514, verkrachtingen en
pedofilie515). De expliciete scènes die het immorele gedrag van de keizer weergeven, staan niet op
zichzelf als individuele karaktertekening. Volgens Edwards waren politieke kwesties immers gelinkt
aan morele kwesties bij de Romeinse schrijvers: het was de zwakte of perversiteit van individuen die,
door hun gebrek aan zelfcontrole, ongewenste gebeurtenissen uitlokte. Problemen konden alleen
het hoofd worden geboden wanneer een persoon het deugdzame leven omarmde. Politieke
problemen werden aldus uitgelegd in de vorm van persoonlijke ambitie, economische kwesties in
termen van hebzucht516. Specifiek immoreel gedrag is de seksuele appetijt die een politieke
connotatie verkreeg wanneer zij een zwakheid van karakter of een roofzucht vertoonde die niet
binnen het eigen huishouden werd gehouden. Deze hoedanigheid van seksuele lust reflecteerde in
het geval van de keizer zijn relatie met andere leden van de politieke klasse517. Het losbandig en
512
Levick (B.). Tiberius the Politician. P 31-37
Suet. Tib. 10. 1. En Suet. Tib. XI. 4.
514
Suet. Tib. 43. 1-2.
515
Suet. Tib. 44.
516
Edwards (C.). The Politics of Immorality in Ancient Rome. P 4
517
Alston (R.). Aspects of Roman History (31 BC- AD 117). P 121-122
513
121
immoreel gedrag van Tiberius resoneert zo de negatieve perceptie van antieke geschiedschrijvers
omtrent zijn bewind.
De sterftescène van Tiberius toont geen enkele vermelding van zijn echtgenote, wat logischerwijze
voortkomt uit de slechte verstandhouding tussen de twee echtelieden. Samen met de vermeldingen
van de haat tussen Tiberius en Julia en de seksuele escapades van beiden, kan men besluiten dat het
relaas van dit desastreuze huwelijk reflecteert aan het karakter van beide personages tout court, die
over bedenkelijke waarden en normen beschikten.
Gaius Caligula
Suetonius’ biografie over het leven van Caligula is misschien wel het meest dramatische van alle
portretten. Het is dan ook opportuun iets meer achtergrondinformatie mee te geven ter situering
van de figuur. De biograaf stelt de keizer voor als een melodramatisch wreed en kwaadaardig man,
inclusief detaillering omtrent zijn incestueuze relaties met zijn zusters, overspel, fascinatie voor
excecuties en foltering en chronische vraatzucht518.
Gaius Caesar Germanicus wordt in het jaar 12 geboren als zoon van Germanicus en Agrippina de
Oudere. Op dat moment kon nog niemand voorzien dat hij in het jaar 37, op 24-jarige leeftijd keizer
van het Romeinse Rijk zou worden, bekend onder de bijnaam Caligula. Als kind bracht hij tijd door bij
de Romeinse legioenen aan de Rijn, waarvan zijn vader bevelhebber was. Hier kreeg hij zijn bijnaam
Caligula, naar de soldatenlaarsjes die hij droeg. De kleine jongen werd al snel de lieveling van de
legerplaats519. Caligula groeide als jongeman op onder de heerschappij Tiberius, wiens bewind reeds
aan bod is gekomen. Winterling schrijft dat de maatschappelijke situatie waarmee de jongen werd
geconfronteerd in het aristocratische milieu van Rome niet erg bevorderlijk was voor zijn
menslievendheid (in casu de bevelen van de keizer die zonder meer moesten worden uitgevoerd,
gewetenloze aristocraten die elkaar wederzijds verklikten en verrieden, moorden en
terechtstellingen als dagelijkse ervaring en een dubbelhartige communicatie waarmee de
werkelijkheid werd gecamoufleerd,..)520.
De jonge Caligula slaagde erin, te midden van alle intriges en machtsspelen, in de
vertrouwensomgeving van Tiberius te raken en zou hem na zijn dood in 37 n.C. opvolgen als keizer.
De jonge keizer kon aanvankelijk op grote sympathie rekenen vanwege de bevolking, dankzij de
populariteit die zijn vader Germanicus te beurt was gevallen en zijn bewind bleek gunstig en
voorspoedig.Caligula speelde aanvankelijk de rol van een Augsteïsche princeps, stelde vervolgens zijn
positie in het centrum van de macht veilig door rivaliserende krachten uit te schakelen en begon
hierna een behendige politiek, die zijn positie als heerser tegenover de politiek relevante
groeperingen onder de bevolking stabiliseerde, zonder de aristocratie al te ver tegemoet te komen.
En die leek zich daarin te voegen521. De aanvankelijke kalmte onder zijn bewind verandert na een
paar jaar wanneer een aantal samenzweringen tegen hem aan het licht komen; hij dwingt de
arisocratie hoge bedragen aan hem te betalen, voor zijn persoonlijk leven, maar ook bijdragen aan de
organisatie van de Spelen in Rome en maakt duidelijk dat de positie van ieder individu in de
aristocratische maatschappij door de keizer kon worden beschikt522. In het jaar 39 wordt de keizer
geconfronteerd met de grootste samenzwering tegen zijn persoon tot dan toe, onder leiding van
vertrouweling Aemilius Lepidus, en Lentulus, bevelhebber in Boven-Germanië. Ook zijn zusters
518
Parke (C.N.) Biography: Writing Lives. P 5
Winterling (A.). Caligula: Een Biografie. P 1, 26
520
Winterling (A.). Caligula: Een Biografie. P 39-40
521
Winterling (A.). Caligula: Een Biografie. P 85
522
Winterling (A.). Caligula: Een Biografie. P 107-121
519
122
Agrippina en Livilla bleken betrokken. Het complot wordt echter verraden en de Keizer maakt een
vertrouwenscrisis door523.
Het jaar 40 n.C. : Caligula gaat nu voor een totale en openlijke onderwerping van de aristocratie en
kiest voor een regime van angst en geweld, zij het op geheel eigen wijze: hij liet de aristocratie
zichzelf uitschakelen (door een systeem van verklikkingen). Caligula liet zich ook als eerste keizer
door de aristocratie in Rome goddelijk vereren524. De gehate keizer wordt uiteindelijk in het jaar 41
n.C. vermoord525.
Not so very long afterward Gaius took as wife Junia Claudilla, daughter of Marcus Silanus, a man of
noble rank. Then appointed augur in place of his brother Drusus, before he was invested with the
office he was advanced to that of pontiff, with strong commendation of his dutiful conduct and
general character; for since the court was deserted and deprived of its other supports, after Sejanus
had been suspected of hostile designs and presently put out of the way, he was little by little
encouraged to look forward to the succession. To have a better chance of realising this, after losing
Junia in childbirth, he seduced Ennia Naevia, wife of Macro, who at that time commanded the
praetorian guard, even promising to marry her if he became emperor, and guaranteeing this
promise by an oath and a written contract526.
In bovenstaand fragment lezen we hoe Caligula trouwt met Junia Claudilla, die uit een nobele familie
afkomstig is. Na haar dood gebruikt hij zijn charmes om Ennia Naevia, echtgenote van het hoofd van
de praetoriaanse garde te verleiden, om zo een stap dichter bij de absolute macht te komen.
Hiervoor probeert hij haar zelfs te paaien door haar een huwelijk voor te spiegelen in het geval hij
keizer zou worden. In dit ene fragment zien we zo één politiek huwelijk en één voorwendsel van een
huwelijk dat in feite uit opportunisme ontstaat, zonder concrete plannen ter verwezenlijking. Caligula
lijkt wel oprechte liefde te hebben gekend voor één van zijn zusters, Drusilla:
He lived in habitual incest with all his sisters, and at a large banquet he placed each of them in turn
below him, while his wife reclined above (uxore supra cubante). Of these he is believed to have
violated Drusilla’s virginity when he was still a minor, and even to have been caught lying with her by
his grandmother Antonia, at whose house they were brought up in company. Afterwards, when she
was the wife of Lucius Cassius Longinus, an ex-consul, he took her from him and openly treated her
as his lawful wife (in modum iustae uxoris propalam habuit); and when ill, he made her heir to his
property and the throne. When she died, he appointed a season of public mourning, during which it
was a capital offence to laugh, bathe, or dine in company with one’s parents, wife, or children. He
was so beside himself with grief (ac maeroris impatiens) that suddenly fleeing the city by night and
traversing Campania, he went to Syracuse and hurriedly returned from there without cutting his hair
or shaving his beard. And he never afterwards took oath about matters of the highest moment, even
before the assembly of the people or in the presence of the soldiers, except by the godhead of Drusilla.
The rest of his sisters he did not love with so great affection, nor honour so highly (reliquas sorores
nec cupiditate tanta nec dignatione dilexit), but often prostituted them to his favourites; so that he
was the readier at the trial of Aemilius Lepidus to condemn them, as adulteresses and privy to the
conspiracies against him; and he not only made public letters in the handwriting of all of them,
523
Winterling (A.). Caligula: Een Biografie. P 124-128
Winterling (A.). Caligula: Een Biografie. P 172
525
Winterling (A.). Caligula: Een Biografie. P 200
526
Suet. Calig. 12. 1-2. (Vert: J.C. Rolfe, Loeb)
524
123
procured by fraud and seduction, but also dedicated to Mars the Avenger, with an explanatory
inscription, three swords designed to take his life527.
Suetonius beschrijft hoe Caligula regelmatig seksuele betrekkingen had met zijn zussen, terwijl zijn
echtgenote aanwezig was in het huis ( uxore supra cubante). Het is sensationeel om te lezen hoe de
keizer zijn eigen zuster behandelde als zijn wettige echtgenote, en dit zelfs niet in het geheim, maar
voor iedereen te zien (propalam). Ware het niet voor de bloedband, zou dit huwelijk kunnen kaderen
in het sentimentele liefdesideaal: hij hield van Drusilla en nam haar in achting, anders dan zijn andere
zussen, getuige de woorden ‘reliquas sorores nec cupiditate tante nec dignatione dilexit’. De keizer
was een gebroken man wanneer zij voor hem komt te sterven ( ac maeroris impatiens..). De
immoraliteit kadert, zoals eerder aangehaald, binnen een bredere politieke connotatie: het gedrag
van het individue reflecteert de politieke problemen. In het geval van Caligula kan men zijn tiranniek
bewind zien als een uiting van een zieke geest, getuige ook zijn privéleven en seksuele escapades
(onder meer met zijn eigen zusters).
It is not easy to decide whether he acted more basely in contracting his marriages, in annulling
them, or as a husband (matrimonia contraxerit turpius an dismiserit an tenuerit, non est facile
discernere). At the marriage of Livia Orestilla to Gaius Piso, he attended the ceremony himself, gave
orders that the bride be taken to his own house, and within a few days divorced her; two years later
he banished her, because of a suspicion that in the meantime she had gone back to her former
husband. Others write that being invited to the wedding banquet, he sent word to Piso, who reclined
opposite to him: “Don’t have sex with my wife,” and at once carried her off with him from the table,
the next day issuing a proclamation that he had got himself a wife in the manner of Romulus and
Augustus (ac proximo die edixisse: matrimonium sibi repertum exemplo Romuli et Augusti). When the
statement was made that the grandmother of Lollia Paulina, who was married to Gaius Memmius,
an ex-consul commanding armies, had once been a remarkably beautiful woman, he suddenly called
Lollia from the province, separated her from her husband, and married her; then in a short time he
put her away, with the command never again to have intercourse with anyone. Though Caesonia was
neither beautiful nor young, and was already mother of three daughters by another, besides being a
woman of reckless extravagance and wantonness, he loved her not only more passionately but more
faithfully (et ardentius et constantius amavit), often exhibiting her to the soldiers riding by his side,
decked with cloak, shield and helmet, and to his friends even in a state of nudity. He did not honour
her with the title of wife until she had borne him a child, announcing on the selfsame day that he had
married her and that he was the father of her babe. This babe, whom he named Julia Drusilla, he
carried to the temples of all the goddesses, finally placing her in the lap of Minerva and commending
to her the child’s nurture and training. And no evidence convinced him so positively that she was
sprung from his own loins as her savage temper, which was even then so violent that she would try to
scratch the faces and eyes of the little children who played with her528.
Caligula scheen het intsituut huwelijk niet al te zwaar op te nemen, getuige dit fragment. Zijn tweede
huwelijk met Livia Orestilla was het gevolg van een plotse ingeving op haar huwelijksfeest met een
andere man, Lollia Paulina nam hij als echtgenote van haar man Gaius Memmius over, omdat het
gerucht hem had bereikt dat haar grootmoeder eens een buitengewone schoonheid had bezeten.
Deze twee huwelijken eindigden in plotse echtscheidingen, waarbij er wederom geen echte morele
afkeur doorklinkt bij Suetonius, als is zelfs het droge relaas van feiten ietwat sensationeel wanneer
de feiten an sich geruchtmakend zijn. Zijn vierde huwelijk met Caesonia ten slotte leek wel enige
527
528
Suet. Calig. 24. (Vert: J.C. Rolfe, Loeb)
Suet. Calig. 25. (Vert: J.C. Rolfe, Loeb)
124
romantiek in zich te dragen (ardentius et constantius amavit). Suetonius portretteert Caesonia echter
als ‘noch jong, noch mooi, reeds moeder van drie dochters en een vrouw van roekeloze
extravagantie en baldadigheid’. Hiermee lijkt hij aan te tonen dat vooral die eigenschappen Caligula
aanspraken, daar hij zelf wordt neergezet als impulsief en roekeloos persoon, die later in het werk
almaar meer wreedheden en domheden ten toon zal spreiden onder zijn heerschappij. De band
tussen hem en Caesonia, die na de dood van hun dochtertje – die ook geen al te makkelijk karakter
blijkt te hebben gehad- alleen maar versterkt, kan echter niet worden geklassifieerd onder
‘ongelukkig huwelijk’. Of de liefde wederzijds was, wordt niet weergegeven. Volgens Winterling
demonstreerde de hele gang van zaken dat de keizer die keer wachtte met een huwelijk, totdat er
een kind was geboren en dat zodoende dit kind het eigenlijke doel van het huwelijk met de geliefde
vormde529. Desondanks zien we hier de aanwezigheid van sentiment binnen de context van een
huwelijk. Ook in volgend fragment komt de aan waanzin grenzende liefde voor Caesonia voor:
As a sample of his humour, he took his place beside a statue of Jupiter, and asked the tragic actor
Apelles which of the two seemed to him the greater, and when he hesitated, Caligula had him flayed
with whips, extolling his voice from time to time, when the wretch begged for mercy, as passing
sweet even in his groans. Whenever he kissed the neck of his wife or sweetheart, he would say: “Off
comes this beautiful head whenever I give the word.” He even used to threaten now and then that he
would resort to torture if necessary, to find out from his dear Caesonia why he loved her so
passionately (cur eam tanto opere diligeret)530.
Desondanks deed Caligula zich, net als Tiberius, te goed aan seksuele uitspattingen en dwong zelfs bij
bepaalde vrouwen een echtscheiding af van hun echtgenoot531. Het immorele reflecteert de politieke
resonantie.
Zijn turbulente heerschappij kent een gewelddadig einde wanneer hij, samen met zijn echtgenote en
dochter, wordt vermoord.532 Op het moment van zijn dood was hij vier keer getrouwd geweest (als
men het ‘huwelijk’ met Drusilla niet meerekent) waarbij enkel het laatste enigzins een notie van
liefde in zich lijkt te hebben gehad. Volgens Winterling was Suetonius de eerste die beweerde dat
Caligula psychisch ziek zou zijn geweest533. Winterling schrijft omtrent de perceptie van Caligula door
Suetonius het volgende: ‘In hoeverre Suetonius bij deze fictie van de waanzinnige Caligula zelf
creatief bezig is geweest, laten we ter zijde, belangrijker is het feit dat zijn biografie van Caligula
vanaf die tijd met succes het beeld van deze keizer vormde. Ze ontstond in een tijd dat na meer dan
een eeuw van bloedige conflicten tussen keizer en aristocratie rust en tegemoetkomendheid de
verhoudingen bepaalden. Marcus Cocceius Nerva (96-98) tot en met Marcus Aurelius (161-180), al
deze keizers legden uiterlijk aristocratische bescheidenheid aan de dag, en de Romeinse
senaatsaristocratie leek zich te schikken in het nu draaglijk geworden keizerschap. De herinnering aan
een keizer die in Rome een openlijke monarchie had willen vestigen, de aristocratie vernederd had en
had laten zien wat de keizerlijke macht allemaal vermocht, moest in deze omstandigheden wel
bijzonder ergerlijk zijn. Veel aangenamer was daarentegen de verklaring dat een keizer die een
monarchie nastreeft, een geesteszieke tiran is, die noodzakelijkerwijs en terecht een wreed einde
vindt’534.
529
Winterling (A.). Caligula: Een Biografie. P 122
Suet. Calig. 33. (Vert: J.C. Rolfe, Loeb)
531
Suet. Calig. 36. (Vert: J.C. Rolfe, Loeb)
532
Suet. Calig. 59. (Vert: J.C. Rolfe, Loeb)
533
Suet. Calig. 50.2.
534
Winterling (A.). Caligula: Een Biografie. P 216
530
125
Claudius
Tiberius Claudius Nero Germanicus (10 v.C.- 54 n.C.) was de jongste zoon van Nero Drusus (de broer
van Tiberius) en Antonia de Jongere en neef van Caligula. Als kind was Claudius zwak en ziekelijk,
waardoor hij onder de radar bleef van het openbare leven. Na de gewelddadige dood van Caligula
werd Claudius de nieuwe keizer dankzij de praetorische garde, die hij zijn hele leven dankbaar zou
blijven. Onder Claudius werd onder meer, tussen 43 en 47 n.C. Zuid- en Centraal-Engeland
binnengevallen door de Romeinen en tot de Romeinse provincie Britannia gemaakt. Hij had ook meer
aandacht voor zijn juridische functies dan eender welke keizer voor hem535. Claudius blijkt in zijn
leven door een aantal verlovingen en huwelijken met nobele vrouwen te zijn gegaan alvorens liefde
te vinden bij zijn nicht, Agrippina (de moeder van de latere keizer Nero). De verlovingen en
huwelijken werden gekenmerkt door schandalen en ontuchtigheden, met als uitschieter zijn huwelijk
met Messalina, die naast andere onwaardigheden een huwelijk met een andere man was aangegaan.
Zij werd door hem ter dood veroordeeld, waarna hij nooit meer wenste te trouwen:
He was betrothed twice at an early age: to Aemilia Lepida, great-granddaughter of Augustus, and to
Livia Medullina, who also had the surname of Camilla and was descended from the ancient family of
Camillus the dictator. He put away the former before their marriage, because her parents had
offended Augustus; the latter was taken ill and died on the very day which had been set for the
wedding. He then married Plautia Urgulanilla, whose father had been honoured with a triumph, and
later Aelia Paetina, daughter of an ex-consul. He divorced both these, Paetina for trivial offences, but
Urgulanilla because of scandalous lewdness and the suspicion of murder. Then he married Valeria
Messalina, daughter of his cousin Messala Barbatus. But when he learned that besides other
shameful and wicked deeds she had actually married Gaius Silius, and that a formal contract had
been signed in the presence of witnesses (quam cum comperisset super cetera flagitia atque
dedecora C. Silio etiam nupsisse dote inter auspices consignata), he put her to death and declared
before the assembled praetorian guard that inasmuch as his marriages did not turn out well, he
would remain a widower, and if he did not keep his word, he would not refuse death at their hands.
Yet he could not refrain from at once planning another match, even with Paetina, whom he had
formerly discarded, and with Lollia Paulina, who had been the wife of Gaius Caesar. But his affections
were ensnared by the wiles of Agrippina (inlecebris Agrippinae), daughter of his brother Germanicus,
aided by the right of exchanging kisses and the opportunities for endearments offered by their
relationship; and at the next meeting of the senate he induced some of the members to propose that
he be compelled to marry Agrippina, on the ground that it was for the interest of the State; also
that others be allowed to contract similar marriages, which up to that time had been regarded as
incestuous. And he married her with hardly a single day’s delay; but none were found to follow his
example save a freedman and a chief centurion, whose marriage ceremony he himself attended with
Agrippina536.
Door de narratieve constructie van Suetonius wordt de indruk gewekt dat Agrippina diegene was die
Claudius verleidde (inlecebris Agrippinae), met het voordeel dat zij over een cordiale omgang met de
keizer kon beschikken, daar zij tot de familie behoorde. Zij kon de keizer zo manipuleren dat hij nog
een laatste keer overging tot het aangaan van een huwelijk, iets wat hij voor de praetoriaanse garde
had gezworen nooit meer aan te gaan. Het excuus dat hij voor de trouw met Agrippina voor de
senaat aanhaalde was dat dit gebeurde ‘in het belang van de staat’ (quasi rei p. maxime interesset).
Van een sentimenteel huwelijksideaal kan hier echter geen sprake zijn, enerzijds door de familiale
535
536
Grant (M.). The Roman Emperors. P 29-32
Suet. Claud. 26. (Vert: J.C. Rolfe, Loeb)
126
band (die voortijds als incestueus werd beschouwd), anderzijds door de latere gebeurtenissen tussen
de twee echtelieden, die in volgende fragmenten nog aan bod zullen komen.
Wholly under the control of these and of his wives (uxoribusque addictus), as I have said, he played
the part, not of a prince, but of a servant, lavishing honours, the command of armies, pardons or
punishments, according to the interests of each of them, or even their wish or whim; and that too for
the most part in ignorance and blindly.
…But it is beyond all belief that at the marriage which Messalina had contracted with her paramour
Silius he signed the contract for the dowry with his own hand, being induced to do so on the ground
that the marriage was a feigned one, designed to avert and turn upon another a danger which was
inferred from certain portents to threaten the emperor himself537.
Claudius wordt neergezet als een man die zich makkelijk laat domineren door zijn echtgenotes
(uxoribusque addictus), Suetonius gaat zelfs zo ver om hem in dit opzicht te karakteriseren als een
dienaar (non principem, sed ministrum egit).
Among other things men have marvelled at his absent-mindedness and blindness, or to use the Greek
terms, his µετεωρία and ἀβλεψία. When he had put Messalina to death, he asked shortly after
taking his place at the table why the empress did not come. He caused many of those whom he had
condemned to death to be summoned the very next day to consult with him or game with him, and
sent a messenger to upbraid them for sleepy-heads when they delayed to appear. When he was
planning his unlawful marriage with Agrippina (ducturus contra fas Agrippinam uxorem), in every
speech that he made he constantly called her his daughter and nursling, born and brought up in his
arms. Just before his adoption of Nero, as if it were not bad enough (quasi parum reprehenderetur)
to adopt a stepson when he had a grown-up son of his own, he publicly declared more than once that
no one had ever been taken into the Claudian family by adoption538.
De terdoodveroordeling van Agrippina wordt niet met overdreven sentiment weergegeven, al kan de
vergeetachtigheid van Claudius vanwege een zo zware beslissing ook op enig verontrustend effect
rekenen. Ook past deze vergeetachtigheid omtrent de dood van een echtgenote niet bepaald binnen
het huwelijksideaal, zeker niet als deze echtgenote na verscheidene intriges door haar eigen
wederhelft terecht werd gesteld. Zijn huwelijk met Agrippina wordt evenmin beschreven in
romantische termen (ducturus contra fas Agrippinam uxorem). Het nieuwe gezin (met de adoptie van
Nero, de zoon van Agrippina) werd eerder gepercipieerd als schandaleus dan idyllisch in het
familiegeluk (quasi parum reprehenderetur…). Idem voor het volgende fragment:
Towards the end of his life he had shown some plain signs of repentance for his marriage with
Agrippina and his adoption of Nero (sub exitu vitae signa quaedam nec obscura paenitentis de
matrimonio Agrippinae deque Neronis adoption dederat); for when his freedmen expressed their
approval of a trial in which he had the day before condemned a woman for adultery, he declared that
it had been his destiny also to have wives who were all unchaste, but not unpunished (sibi quoque
fatis esse iactavit omnia impudica, sed non impunita matrimonia)539.
Suetonius schrijft dat Claudius, aan het einde van zijn leven, spijt voelde voor het huwelijk met
Agrippina en de adoptie van Nero (sub exitu vitae signa quaedam nec obscura paenitentis de
matrimonio Agrippinae deque Neronis adoption dederat). De opmerking ‘dat het zijn lot was geweest
onzedige vrouwen te trouwen, die evenwel gestraft werden’ draagt ook bij tot de negatieve
537
Suet. Claud. 29. 1-3. (Vert: J.C. Rolfe, Loeb)
Suet. Claud. 39. (Vert: J.C. Rolfe, Loeb)
539
Suet. Claud. 43. 1. (Vert: J.C. Rolfe, Loeb)
538
127
gevoelens omtrent zijn echtgenotes. De negatieve perceptie rond Agrippina gaat zelfs zover dat zij
ervan verdacht werd Claudius te hebben vergiftigd om aldus zijn dood te bewerstelligen en Nero op
de troon te plaatsen540.
Nero
Net als Tacitus schreef Suetonius over de seksuele en relationele uitspattingen van keizer Nero, die
verschillende malen in het huwelijk trad en er een losbandige seksuele moraal op loshield:
Shortly afterwards he took Octavia to wife and gave games and a beast-baiting in the Circus, that
health might be vouchsafed Claudius541.
Deze korte paragraaf omtrent het huwelijk van Nero en Octavia is veruit de enige vermelding die
Suetonius over desbetreffende relatie maakt (infra). Een gelukkig huwelijk betrof het niet, aangezien
Nero van haar zou scheiden onder valse voorwendselen. De keizer wordt door Suetonius vooral
neergezet als losbandig persoon die het niet te nauw nam met de normen en zeden (voornamelijk op
seksueel vlak):
Besides abusing freeborn boys and seducing married women, he debauched the vestal virgin Rubria.
The freedwoman Acte he all but made his lawful wife, after bribing some ex-consuls to perjure
themselves by swearing that she was of royal birth. He castrated the boy Sporus and actually tried to
make a woman of him; and he married him with all the usual ceremonies, including a dowry and a
bridal veil, took him to his house attended by a great throng, and treated him as his wife (ad se pro
uxore habuit). And the witty jest that someone made is still current, that it would have been well for
the world if Nero’s father Domitius had had that kind of wife. This Sporus, decked out with the finery
of the empresses and riding in a litter, he took with him to the assizes and marts of Greece, and later
at Rome through the Street of the Images, fondly kissing him from time to time. That he even desired
a sexual relationship with his own mother, and was kept from it by her enemies, who feared that such
a relationship might give the reckless and insolent woman too great influence, was notorious,
especially after he added to his concubines a courtesan who was said to look very like Agrippina. Even
before that, so they say, whenever he rode in a litter with his mother, he had incestuous relations
with her, which were betrayed by the stains on his clothing542.
Interessant in voorgaand fragment is de wijze waarop Nero een zeker Sporus behandeld, een jongen
die hij liet castreren en behandelde alsof het zijn wettige echtgenote betrof (ad se pro uxore habuit).
Ter ondersteuning liet hij hiervoor de gebruikelijke huwelijksceremonies doorgaan, inclusief
bruidsschat en sluier. Sporus nam daarop blijkens de rol op zich van keizerin en het koste Nero geen
moeite om zijn affectie voor zijn ‘echtgenote’ weg te steken en Sporus openlijk te kussen. Een
idyllisch beeld van een huwelijk, ware het niet voor het feit dat Nero de jongen castreerde en hem in
de rol van bruid duwde, wat de scène een vlaag van decadentie meegeeft. Daarna wordt ook nog
gewag gemaakt van een incestueuze verhouding tussen Nero en Agrippina. Zijn onorthodoxe
huwelijk met Sporus kon zelfs in zijn tijd op enige kritiek en spot rekenen, getuige dit fragment van
Suetonius, dit weerhield Nero er echter niet van nog een ander huwelijk aan te gaan met een man;
een vrijgelatene Doryphorus genaamd543. Deze voorbeelden dragen bij tot het beeld van Nero als
excentrieke heerser wiens extravagant gedrag voortkwam uit een diep getroebleerde geest. Zijn
andere officiële huwelijken (met vrouwen) betroffen Poppaea Sabina en Statilia Messalina:
540
Suet. Claud. 44. 1-2.
Suet. Ner. 7. 2. (Vert: J.C. Rolfe, Loeb)
542
Suet. Ner. 28. (Vert: J.C. Rolfe, Loeb)
543
Suet. Ner. 29. (Vert: J.C. Rolfe, Loeb)
541
128
Besides Octavia he later took two wives, Poppaea Sabina, daughter of an ex-quaestor and previously
married to a Roman knight, and then Statilia Messalina, daughter of the great-granddaughter of
Taurus, who had been twice consul and awarded a triumph. To possess the latter he slew her
husband Atticus Vestinus while he held the office of consul. He soon grew tired of living with Octavia
(Octaviae consuetudinem cito aspernatus), and when his friends took him to task, replied that “she
ought to be content with the insignia of wifehood.” Presently after several vain attempts to strangle
her, he divorced her on the ground of barrenness, and when the people took it ill and openly
reproached him, he banished her besides; and finally he had her put to death on a charge of adultery
that was so shameless and unfounded (inpudenti falsoque) that, when all who were put to the
torture maintained her innocence, he bribed his former preceptor Anicetus to make a pretended
confession that he had raped her by a stratagem. He dearly loved Poppaea (Poppaeam duodecimo
die post divortium Octaviae in matrimonium acceptam dilexit unice), whom he married twelve days
after his divorce from Octavia, yet he caused her death too by kicking her when she was pregnant
and ill, because she had scolded him for coming home late from the races. By her he had a daughter,
Claudia Augusta, but lost her when she was still an infant544.
Uit de manier waarop Suetonius beschrijft hoe Nero zich van zijn echtgenote Octavia afhandig
probeerde te maken, klinkt een duidelijk moreel oordeel door. Onder een vals voorwendsel van
overspel veroordeelt Nero haar tot de dood, wat hem veel kritek oplevert. De auteur beschrijft de
overspelaantijgingen als ‘inpudenti falsoque’, en het is duidelijk dat hij een grote sympathie voelt
voor Octavia. Zijn huwelijk met Poppaea Sabina bleek gesloten te zijn uit liefde (‘dilexit unice’), maar
ook bij Poppaea zou Nero de oorzaak – en zelfs aanleiding tot- van haar dood zijn. Zijn gevoelens
voor Messalina worden minder expliciet weergegeven, maar ook dat huwelijk werd niet gespaard
van enig schandaal, aangezien Nero de echtgenoot van Messalina liet vermoorden, zodat hij haar tot
vrouw kon nemen. Ondanks de vele huwelijken en romances die Nero heeft gekend, wordt bij geen
enkel een idyllisch beeld gecreeërd van liefde en genegenheid. De relaties zijn ofwel ontstaan uit lust,
machtswellust of subversieve extravagantie en Suetonius zoomt graag in op het schandaleuze gedrag.
Ook bij Nero wordt het slechte politieke bewind weerspiegeld in zijn eigen immorele gedrag,
specifiek in de notie van een extravagante seksuele appetijt.
Conclusie
De stijl van Suetonius wordt over het algemeen gekarakteriseerd als droger en minder kleurrijk dan
de schrijfstijl van Plutarchus, doch hebben beide gemeen dat zij het genre van de antieke biografie
representeren. De focus ligt bij Suetonius, net als bij Plutarchus, dan ook vooral op het individuele.
We hebben ook gezien dat deze persoonlijkheden en het gedrag van individuen een fundamenteel
politiek feit betrof545. De protagonisten uit ‘ Over de Levens van de Caesars’ kennen een- op zijn
zachtst gezegd- turbulente reputatie op het vlak van echtelijk geluk. Een sentimenteel ideaal binnen
het huwelijk lijkt bij Suetonius ver weg te zijn. Vele figuren in het werk maakten zich schuldig aan
ontrouw, schandalen en seksuele uitspattingen. Van Caesar, Pompeius en Augustus wordt verteld dat
zij niet vies waren van enig vrouwelijk schoon, noch te beroerd waren hun huwelijk tussen hen en
minaressen te laten staan. Tiberius, die bij uitzondering een gelukkig huwelijk kende met zijn vrouw
Agrippina, wordt gedwongen uit de echt te scheiden omwille van politieke redenen en belandt op die
manier ook in een slechte huwelijksrelatie. We lezen hoe Caligula vele malen trouwde, maar deze
544
545
Suet. Ner. 35. (Vert: J.C. Rolfe, Loeb)
Matthews (J.). The Emperors and his Historians. In: A Companion to Greek and Roman Historiography. P 292
129
huwelijken niet al te serieus te nam; hoe Claudius door zijn echtgenote Agrippina werd
gemanipuleerd, hoe Nero zijn grote liefde doodde en in het huwelijk trad met een jongen.
Deze negatieve portrettering kadert in de bredere weergave van seksuele immoraliteit bij de elite die
een reflectie is van hun politieke beleid. Aangezien de biografie zich meer toelegt op het individue,
dan aan de grote historische tendensen, wordt hun deugdzaamheid gekoppeld aan hun talenten als
heerser. Suetonius, die leefde in een tijd dat de perceptie omtrent het beleid van Tiberius, Nero en
Caligula allesbehalve positief was, liet dit doorsijpelen in zijn weergave van de seksuele appetijten.
De literaire stijl van Suetonius mag dan al als droger worden aangemerkt dan die van Plutarchus, de
feitelijke inhoud van de Levens van de Keizers, is zeker sensationeel op vlak van de excessen bij de
elite. De losbandigheden zijn voor het lezerspubliek een toonbeeld van gedrag dat niet gevolgd
diende te worden. Het sentimenteel idee van een huwelijk tussen twee partners die elkaar genegen
zijn, speelt geen rol in het werk van Suetonius, omdat dat ook niet de bedoeling was van zijn
biografieën.
ALGEMENE CONCLUSIE
In 1979 sprak John Cleese de gevleugelde woorden ‘What have the Romans ever done for us?’546.
Cleese bevond zich uiteraard in een komische setting en de vraag was ironisch bedoeld, gezien de
vele antwoorden niet konden uitblijven. Eén van de vele verwezenlijkingen die werden opgesomd
betrof de bijdrage van de Romeinen aan de literatuur. Voor deze masterscriptie had ik het voorrecht
verschillende grote werken van antieke auteurs ter hand te nemen en specifieke passages te
analyseren voor het onderzoek naar morele perceptie omtrent huwelijk, sentiment en politiek.
Cicero, Livius, Tacitus, Plutarchus en Suetonius behoren dan al vele eeuwen niet meer tot de
categorie der levenden, de analyse van hun werken leverde interessante bevindingen op. Het doel
van deze masterscriptie was nagaan in welke mate we bij de onderzochte auteurs kunnen spreken
van het bestaan van een sentimenteel ideaal met betrekking tot het huwelijk en of we enig moreel
oordeel zien bij politiek gemotiveerde huwelijken en echtscheidingen.
In het eerste deel van deze thesis zagen we hoe het huwelijk werd georganiseerd in de Romeinse
maatschappij en wat het wettelijke kader errond betrof. De informele aangelegenheid bleek ook,
althans in bepaalde bronnen, vergezeld te zijn van het bestaan van een sentimenteel ideaal. Dit
sentimentele ideaal werd in detail onderzocht door onder meer Suzanne Dixon, een gerenommeerde
naam voor wie zich bezighoudt met de geschiedenis van het Romeinse gezin, en het huwelijk in het
bijzonder. Dixon steunde voor haar these voornamelijk op grafepigrafie en poëzie als bronnen en
ging ook in de antieke historiografie op zoek naar voorbeelden van sentiment binnen het huwelijk. Zij
droeg inderdaad een aantal overtuigende bewijzen aan voor het bestaan van dat ideaal, maar
vermelde daarbij naar mijn mening te weinig wat de verhouding was van deze positieve
representaties van het huwelijk in de antieke historiografische bronnen ten opzichte van de
algemene teneur rond huwelijk bij de elite. Uiteraard kon in deze thesis niet elke auteur uit de
nadagen van de Republiek worden onderzocht, maar uit de vijf onderzochte auteurs in dit onderzoek
bleek toch dat het bestaan van dit sentimentele ideaal zeker geen vanzelfsprekendheid was in de
geschiedschrijving.
Uit de analyse van deze werken bleek vooreerst hoe verschillend de antieke auteurs het huwelijk
weergeven in hun werken. Dit heeft veel te maken met de persoonlijke omstandigheden van de
546
1979, Life of Brian
130
schrijvers zelf; zo bevond Cicero zich in een benarde situatie gedurende de periode waarin hij de
liefdevolle brieven stuurde naar zijn vrouw Terentia. We lezen de brieven als geschreven vanuit het
standpunt van een gebroken man, die alles van waarde in zijn leven had verloren en zich vastklampte
aan zijn gezin. Zijn vrouw en kinderen worden niet alleen neergezet als symbolische reddingsboei,
Terentia wordt ook opgevoerd als gelijkwaardige partner die de praktische zaken in het huishouden
diende te regelen gedurende de afwezigheid van haar echtgenoot. Daarnaast stond zij in voor het
lobbyen voor de terugkeer van Cicero, die dus ook op dat vlak er een groot belang bij had op goede
voet te blijven staan met Terentia. Een al te cynische interpretatie van de romantische brieven naar
zijn echtgenote kunnen we echter niet maken, daar het gemis van zijn gezin vanuit een menselijk
standpunt een normale psychologische reactie betreft.
Al minder sentimenteel was de representatie van het huwelijk bij Livius, bij de analyse van de Ab
Urbe Condita. Livius schreef wel, in tegenstelling tot Cicero, voor een breed lezerspubliek en wenste
met zijn werk een ethisch doel te dienen in de traditie van de antieke historiografie. De geschiedenis
werd door Livius dan ook beschouwd als de magister vitae. Het stellen van morele exempla was van
groot belang en de representaties van liefde en sentiment kaderden dan ook vaak in deze context.
Net als Cicero kon Livius met gemak inspelen op de gevoelens van de lezer, door als getalenteerde
auteur fragmenten die de liefde behelsde op emotionele manieren weer te geven. Over het
algemeen was de toon van het overgrote deel van de passages die handelen over man en vrouw in
Ab Urbe Condita echter vrij neutraal. Er werd geen oordeel gevonden bij politieke huwelijken en
echtscheidingen, positief noch negatief.
Bij Tacitus, een andere grote naam van de antieke historiografie, zagen we een somberdere
representatie van elitaire huwelijken dan bij Livius en Cicero. Een doelbewuste portrettering van een
huwelijk dat bestaat uit een man en vrouw die gelukkig zijn bij elkaar vindt men quasi niet terug in de
Annales en de Historiae. Dit was ook nooit de bedoeling van de auteur: hij schreef zijn werk vanuit
een persoonlijke negatieve ervaring omtrent de werking van het Principaat en de eerste keizers die
er de macht in handen hadden. De weergave van de promiscuë uitspattingen binnen de elite werden
dan ook binnen de eigen perceptie van de auteur omtrent hun politieke bewind geplaatst. Net als
Livius had Tacitus ook een ethisch motief bij het schrijven: hij wou het lezerspubliek waarschuwen
voor de gevolgen van een verdorven levensloop. Een expliciet moreel oordeel omtrent het specifieke
feit dat huwelijken werden gesloten uit praktisch belang, werd ook hier niet teruggevonden.
In de laatste twee hoofdstukken kwam de antieke biografie aan bod, door analyse van de werken van
twee grote namen binnen het genre: Plutarchus en Suetonius. Zij hielden zich minder bezig met de
grotere historische tendensen, zoals Livius en Tacitus, maar richtten hun aandacht meer op het
individuele karakter van hun protagonisten. Plutarchus gebruikte daarbij een meer kleurrijke
schrijfstijl dan Suetonius en leek zich meer in te leven in de personages. Bij Suetonius lazen we dan
weer hoe de eerste keizers van Rome zich te goed deden aan vrouwelijk (en mannelijk) schoon.
Ondanks de droge weergave werd een sensationeel beeld geschapen van de immoraliteit die heerste
bij de hoogste elite. Waar bij Plutarchus nog voorbeelden kunnen worden gevonden van een gelukkig
huwelijk tussen twee echtelieden die elkaar genegen zijn, is dit bij Suetonius niet het geval. De
hedonistische liederlijkheid resoneert de perceptie die bij Suetonius heerste omtrent het negatieve
bewind van de keizers; hun eigen gebrek aan zelfcontrole stond symbool als symptoom van politieke
zwakte.
Kunnen we dan spreken van het bestaan van een sentimenteel ideaal rond huwelijk en gezin in de
antieke historiografie en biografie tijdens de late Republiek en het vroege Principaat? Het antwoord
hierop is ja, maar slechts bij bepaalde auteurs. Er werd aangetoond dat er wel degelijk een ideaal
131
bestond dat het huwelijk en gezin in een sentimentele context plaatste. Dit ideaal ziet zijn opkomst
ten laatste in de late Republiek, getuige de emotionele brieven van Cicero naar Terentia en de
poëtische voorbeelden die werden aangedragen. Om te stellen dat dit ideaal algemeen doordrongen
was in de Romeinse historiografie is echter een brug te ver. Rekening houdend met de persoonlijke
omstandigheden, ingesteldheid van de auteur en de genrekenmerken van hun werken, kan men
zowel representaties van een sentimentele huwelijksbeleving vinden (zoals in het geval van de
brieven van Cicero, de Ab Urbe Condita van Livius en ook de biografieën en het huwelijksadvies van
Plutarchus) als de weergave van immorele seksuele excessen bij de elite, die zich niet houden aan
huwelijkse trouw en de liefdevolle beleving van huwelijk en gezin aan zich voorbij laten gaan (zoals
we kunnen lezen bij de Annales en de Historiae van Tacitus en Over het Leven van de Keizers van
Suetonius). We zien dus geen duidelijke lineaire evolutie in de tijd wat betreft de aanname van een
huwelijkse sentimentele beleving. De representatie van een sentimentele huwelijksbeleving hangt
daarentegen af van auteur tot auteur, zijn onderwerpen, en de persoonlijke situatie waarin hij zich
op dat moment bevindt.
Ten slotte kan men de bronnen voor deze thesis in een vergelijkend perspectief plaatsen met de
bronnen waarop Dixon zich baseert in haar onderzoek naar het bestaan van een sentimentele
huwelijksbeleving. Als eerste dienen de grafepigrafische bronnen te worden besproken: de
liefdevolle uitingen hierbij werden door Dixon aangehaald bij haar these. De meeste grafschriften
hebben echter betrekking op de lagere klassen van de maatschappij547. In deze thesis hielden we ons
echter bezig met de elite van Rome (voor en door wie de antieke geschiedschrijving werd
geschreven).
De poëtische voorbeelden kaderden wel in het doelpubliek van de elitaire klasse, maar hierbij wordt
door Dixon niet weergegeven in hoeverre liefdespoëzie in het algemeen betrekking had op het
getrouwde echtpaar. Er zijn zeker voorbeelden terug te vinden waarbij poëten de liefde tussen man
en vrouw verheerlijken, maar in hoeverre deze in verhouding staan tot de poëzie omtrent, laat ons
zeggen, een onbereikbare liefde, wordt niet onderzocht door Dixon. Het bestaan van het ideaal kan
zodoende niet worden ontkend, in hoeverre deze algemeen doordrongen was in het dagelijkse leven
van de Romeinse maatschappij en de antieke historiografie betreft een andere kwestie. Zeker
wanneer men de realiteit van de elitaire klasse bekijkt: de zonen en dochters waren afhankelijk van
de patria potestas en trouwden voor het groter belang van de familie, niet uit liefde voor elkaar. De
sentimentele beleving diende dus te worden gezocht in de loop van het huwelijk. Bij de antieke
auteurs die in dit onderzoek werden geanalyseerd werd geen expliciet moreel oordeel gevonden die
uitsluitend sloeg op de praktijk van de huwelijkspolitiek bij de elite. Wat niet betekent dat zij geen
enkele notie geven van een huwelijk tussen twee echtelieden die elkaar genegen zijn; de algemene
teneur volgt die sentimentele beleving echter niet.
Het ideaal van de sentimentele beleving van huwelijk en gezin bestond dus zeker ten laatste vanaf de
late Republiek, maar dit stond de meer praktische opvattingen rond huwelijk niet in de weg bij de
elite. Dit ideaal vond zijn weg ook niet vanzelfsprekend terug in de antieke geschiedschrijving.
Afhankelijk van de persoonlijke situatie van de antieke auteurs vinden we in hun werken af en toe
een passage die kadert binnen dat sentimentele ideaal. De overgrote vermelding van de huwelijken
droeg echter geen positieve connotatie in zich mee. Ook de huwelijkspolitiek kon als praktijk an sich
niet rekenen op een morele veroordeling. We kunnen dan ook finaal besluiten dat, zoals zovele
idealen, zij door de realiteit werden ingehaald.
547
Curchin (L.A.). The Roman Family: Recent Interpretations. P 536
132
Bibliografie
Literatuur
ABRAHAMSEN (L.). Roman Marriage Law and the Conflict of Seneca's "Medea". In: Quaderni Urbinati di Cultura
Classica, Vol. 62, No. 2 (1999), pp. 107-121
ADAMS (J.N.).The Language of the Later Books of Tacitus' Annals. In: The Classical Quarterly, Vol. 22, N° 2 (Nov.,
1972), pp. 350-373
ALSTON (R.).Aspects of Roman history, 31 BC-AD 117. Routledge, Londen, 2014
ASH (R.). Tacitus. Bristol Classical Press, Bristol, 2006
BARROW (R.H.) Plutarch and his times. Indiana University Press, Bloomington, 1967
BECK (M.). A Companion to Plutarch. Wiley-Blackwell, Chichester, 2014
BENABOU (M.). Pratique matrimoniale et représentation philosophique: le crépuscule des stratégies. In:
Annales. Histoire, Sciences Sociales, Vol. 42, N° 6 (Nov. - Dec., 1987), pp. 1255-1266
BENARIO (H.W.). An introduction to Tacitus. University of Georgia Press, Athene, 1975
BETZIG (L.). Roman Monogamy. In: Ethology and Sociobiology, Vol. 13, N° 5–6, (Sept.–Nov. 1992), pp. 351-383
BISHOP (J.H.). Nero : the man and the legend. Hale, Londen, 1964
BOISSIER (G.). Cicéron et ses amis : étude sur la société romaine du temps de César. Hachette, Parijs, 1870
BOWDER (D.). Who was who in the Roman world, 753 BC-AD 476. Phaidon, Oxford, 1980
BRADLEY (K.). Writing the History of the Roman Family. In: Classical Philology, Vol. 88, N° 3 (Jul., 1993), pp.
237-250
BURROW (J.). A history of histories : epics, chronicles, romances and inquiries from Herodotus and Thucydides
to the Twentieth Century. Allen Lane, Londen, 2007
BUTLER (H.E.), Cary (M.). C. Suetoni Tranquilli Divus Iulius. Clarendon Press, Oxford, 1927
CARROLL (M.). Spirits of the dead : Roman Funerary Commemoration in Western Europe. Oxford University
Press, Oxford, 2006
CENTLIVRES CHALLET (C-E.). Like man, like woman : Roman Women, Gender Qualities and Conjugal
Relationships at the Turn of the First Century, Peter Lang, New York, 2013
CHAMPLIN (E.). Nero. Belknap Press, Cambridge, 2003
CHAPLIN (J.D.). Livy's exemplary history. Oxford University Press, Oxford, 2000
CHILVER (G.E.F.).A historical commentary on Tacitus' Histories I and II. Clarendon Press, Oxford, 1979
CLAASSEN (J-M.). Documents of a Crumbling Marriage: The Case of Cicero and Terentia. In: Phoenix, Vol. 50, N°
3/4 (1996), pp. 208-232
Claassen (J.M.). The familiar other: The Pivotal Role of Women in Livy’s Narrative of Political Development in
Early Rome. In: Acta Classica : Proceedings of the Classical Association of South Africa, Vol. 41, 1998, pp. 71-103
Clark (G.). Roman Women. In: Greece & Rome,Vol. 28, N° 2, (Oct., 1981), pp. 193-212
CLASSEN (C.J.).Tacitus: Historian between Republic and Principate. In: Mnemosyne, Vol. 41, Fasc. 1/2 (1988), pp.
93-116
133
Coontz (S.). Historical Perspectives on Family Studies. In: Journal of Marriage and the Family, Vol. 62, N° 2, (Mei
2000) pp. 283-297
CORBETT (P.E.).The Roman Law of Marriage. Clarendon Press, Oxford, 1930
CURCHIN (L.A.).The Roman Family: Recent Interpretations. In: Zephyrus: Revista de prehistoria y arqueología, N°
53-54, (2000-2001), pp. 535-550
DIXON (S.). The Marriage Alliance in the Roman Elite. In: Journal of Family History, Vol. 10, N° 4 (December
1985), pp 353-378
DOREY (T.A.). Livy. Routledge, Londen, 1971
DUDLEY (D.R.). The world of Tacitus. Secker und Warburg, Londen, 1968
DUFF (T.). Plutarch's lives : exploring virtue and vice. Clarendon Press, Oxford, 1999
EDMONDSON (J.C.), BRUUN (C.). The Oxford Handbook of Roman Epigraphy. Oxford University Press, Oxford,
2014
EDWARDS (C.). The Politics of Immorality in Ancient Rome. Cambridge University Press, Cambridge, 1993
EVANS (J.K.). War, Women and Children in Ancient Rome. Routledge, Londen, 1991
FUHRMANN (M.), YUILL (W.E.). Cicero and the Roman Republic, Blackwell, Oxford, 1995
GARDNER (J.). Women in Roman Law and Society. Croom Helm, Londen, 1987
GARNSEY (D.A.), SALLER (R.). The Roman Empire : Economy, Society and Culture. University of California Press,
California, 1987
GOODYEAR (F.R.D.).Tacitus. Clarendon Press, Oxford, 1970
GRANT (M.). The Roman emperors : a biographical guide to the rulers of imperial Rome, 31 BC-AD 476.
Scribner’s, New York, 1985
GRUBBS (J.E.). Women and the Law in the Roman Empire: A Sourcebook on Marriage, Divorce and Widowhood.
Routledge, Londen, 2002
HAGG (T.). The art of biography in Antiquity. Cambridge University Press, New York, 2012
HALEY (S.P.). Livy, Passion, and Cultural Stereotypes. In: Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Vol.39, N° 3
(1990), pp. 375-381
HAMMER (D.).Roman political thought : from Cicero to Augustine. Cambridge University Press, Cambridge,
2014
HARLOW (M.), LAURENCE (R.). Growing up and Growing Old in Ancient Rome: A Life Course Approach.
Routledge, Londen, 2002
HENDERSON (B.W.).The life and Principate of the Emperor Nero. Bretschneider, Rome, 1968
HERSCH (K.). The Roman wedding : ritual and meaning in antiquity. Cambridge University Press, Cambridge,
2010
HOPKINS (M.K.). The Age of Roman Girls at Marriage. In : Population Studies: A Journal of Demography, Vol. 18,
N° 3, 1965, pp. 309-327
HORNBLOWER (S.), SPAWFORTH (A.). The Oxford companion to classical civilization. Oxford University Press,
Oxford, 1998
HUMBLE (N.). Plutarch's lives : parallelism and purpose. Classical Press of Wales, Oakville, 2010
HURLEY (D.W.).Diuus Claudius. Cambridge University Press, Cambridge, 2001
HUTCHINSON (G.O.). Cicero's Correspondence : a Literary Study. Clarendon Press, Londen, 1998
134
JONES (C.P.). Plutarch and Rome. Clarendon Press, Oxford, 1971
JOSEPH (T.A.).Tacitus the epic successor : Virgil, Lucan, and the narrative of civil war in the Histories, Brill,
Leiden, 2012
KEEGAN (P.). Roles for men and women in Roman epigraphic culture and beyond : gender, social identity and
cultural practice in private Latin inscriptions and the literary record. Archaeopress, Oxford, 2014
KRAUS (C.S.), WOODMAN (A.). Latin historians. Oxford University Press, Oxford, 1997-2006
LAMBERTON (R.D.). Plutarch. Yale University Press, New Haven, 2001
LELIS (A.A.), PERCY (W.A.), VERSTRAETE (B.C.). The Age of Marriage in Ancient Rome. Mellen Press, Lewiston,
2003
LEVICK (B.).Tiberius the politician. Thames and Hudson, Londen, 1976
LOUNSBURY (R.C.). The arts of Suetonius : an introduction. Lang, New York, 1987
LUCE (J.T.) Livy : the composition of his history. Princeton University Press, Princeton, 1977
MANSON (M.). The Emergence of the Small Child in Rome (Third Century BC- First Century AD). In: History of
Education: Journal of the History of Education Society, Vol.12, N° 3, 1983, pp. 149-159
MARSH (F.B.).Tacitus and Aristocratic Tradition. In: Classical Philology, Vol. 21, N° 4 (Okt., 1926), pp. 289-310
MCEVOY (A.). Sex, love, and friendship : studies of the Society for the Philosophy of Sex and Love, 1993-2003.
Rodopi, New York, 2011
MENDELL (C.W.). Tacitus, the man and his work. Yale University Press, New Haven, 1957
MELLOR (R.). Tacitus. Routledge, New York, 1993
MOONEY (G.W.). C. Suetoni Tranquilli De vita Caesarum libri VII-VIII. Arno Press, New York, 1979-1930
PARKE (C.N.). Biography : writing lives. Routledge, New York, 2002
PELLING (C.B.R.). Plutarch and history : eighteen studies, Classical Press of Wales, Swansea, 2011
PITCHER (L.). Writing ancient history : an introduction classical historiography. I.B.Tauris & Co. Ltd, Londen,
2009
POMEROY ( S.B.). Plutarch's Advice to the bride and groom and A consolation to his wife. Oxford University
Press, New York, 1999
RAEPSAET-CHARLIER (M-T.). Epouses et familles de magistrats dans les provinces romaines aux deux premiers
siècles de l'empire. In: Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Vol. 31, N°. 1 (1982), pp. 56-69
RAWSON (B.). Marriage, divorce, and children in ancient Rome. Clarendon Press, Oxford, 1996
RAWSON (E.). Cicero : A Portrait. Allen Lane, Londen, 1975
ROBIN (P.). L'Ironie chez Tacite. Service de reproduction des thèses de l'Université de Lille III, Lille, 1973
TREGGIARI (S.). Roman Marriage: Iusti Coniuges from the Time of Cicero to the Time of Ulpian. Clarendon Press,
Oxford, 1991
TREGGIARI (S.). Terentia, Tullia and Publilia : The Women of Cicero’s Family. Routledge, Londen, 2007
SALLER (R.P.). Patriarchy, Property and Death in the Roman Family. Cambridge University Press, Cambridge,
1994
135
SCARDIGLI (B.). Essays on Plutarch’s Lives. Clarendon Press, New York, 1995
SEAGER (R.).Tiberius. Eyre Methuen Ltd, Londen, 1972
SHACKELTON (.). Cicero. Duckworth, Londen, 1971
SHAW (B.D.). Latin Funerary Epigraphy and Family Life in the Later Roman Empire. In :Historia: Zeitschrift für
Alte Geschichte, Vol. 33, N°. 4 (1984), pp. 457-497
SHAW (B.D.), SALLER (R.P.). Close-Kin Marriage in Roman Society? In: Man, Vol. 19, N° 3 (Sep., 1984), pp. 432444
SMETHURST (S.E.). Women in Livy's 'History'. In: Greece & Rome, Vol. 19, N° 56 (Jun., 1950), pp. 80-87
STROH (W.). Cicero : Redner, Staatsmann, Philosoph. Beck, München, 2008
SYME (R.). Livy and Augustus. In: Harvard Studies in Classical Philology, Vol. 64, (1959), pp. 27-87
SYME (R.). Tacitus. Clarendon Press, Oxford, 1967
TATUM (J.W.) Cicero and the Bona Dea Scandal. In: Classical Philology, Vol. 85, N° 3 (Jul., 1990), pp. 202-208
VAN DOLEN (H.L.). Huwelijk : moraal en praktijk. Athenaeum-Polak en Van Gennep, Amsterdam, 1993
VERBRUGGEN (H.). Romeinse keizers. Acco, Leuven, 1986
VEYNE (P.). La Famille et l'amour sous le Haut-Empire Romain. In: Annales. Histoire, Sciences Sociales, N° 1 (Jan.
- Feb., 1978), pp. 35-63
VESSEY (D.W.T.) Statius to His Wife: Silvae III.5. In: The Classical Journal, Vol. 72, N° 2 (Dec., 1976 - Jan., 1977),
pp. 134-140
WAELKENS (L.). Civium Causa: Handboek Romeins Recht. Acco, Leuven, 2014
WALKER (B.).The annals of Tacitus; : a study in the writing of history. Manchester University Press, 1960
WALLACE-HADRILL (A.). Suetonius, the scholar and his Caesars. Duckworth, Londen, 1983
WALSH (P.G.). Livy: his historical aims and methods. Cambridge University Press, Cambridge, 1961
WATSON (A.). The Law of Persons in the Later Roman Republic. Clarendon Press, Oxford, 1967
WINTERLING (A.). Caligula : een biografie. Globe, Brussel, 2005
Website
KLINE (A.S.). http://www.poetryintranslation.com/PITBR/Latin/OvidTristiaBkThree.htm#anchor_Toc34217033.
15/05/2015
Antieke bronnen- Rechtsbronnen
Dig. 23. 2. 1
Dig. 23. 2. 4
Dig. 23. 1. 12
Dig. 1.1.1.3.
Dig. 23. 1. 1.
Dig. 23. 1. 13
Dig. 50. 16. 220. 3
Dig. 23. 1. 4
Dig. 23.2.21
Dig. 50. 17.30
Dig. 23. 1. 18.
Dig. 23. 2. 22
Dig. 24. 1. 32. 13
Dig. 23. 2. 2.
Dig. 23. 2. 10
Dig. 23. 1. 14
Dig. 23.1. 11
Dig. 23. 3. 2
136
Dig. 24. 3. 1
Dig. 50.16.101.1
Dig. 24. 2. 8
Dig. 24. 2. 1.
Dig. 24. 2. 9.
Dig. 24. 2. 7.
Cod. Just. 5. 4. 7, 29 Okt., 240.
Cod. Just. 5. 4. 9, 276- 282
Cod. Just. 5. 4. 13, 292- 305
Ulp. 5.2.
Sent. Pauli 5.6. 15
CIL
CIL VI. 11602/ILS 8402
CIL VI. 15346/ILS 8403.
CIL XIII. 2000/ILS 7648
CIL XIII. 1916
CIL V. 3496/ILS 8457
CIL XIII. 1983/ILS 8158
CIL VI. 7579/ILS 8190
CIL. VI. 18817/ ILS 8158
CIL. VI. 29580/ ILS 8450
CIL VI. 12581
CIL VI.14289
(Laudatio Turiae II. 31-47)
Antieke bronnen- Literaire bronnen
Dio 54 .16. 1-2.
Dio. 56. 3. 3-5.
Tac. Agricola. 6. 1
Ovid. Tristia. III. 3. 6-12
Statius. Silvae. III. 5. 44-57
Cat. 61. 26-35 en 97-105
Hist. Aug. Hadr. 11.3.
Plut. Coniugalia praecepta. 8.
Plut. Coniugalia praecepta. 15.
Plut. Coniugalia praecepta. 24.
137
C. SUETONIUS TRANQUILLUS. Lives of the Caesars: Julius. Augustus. Tiberius. Gaius. Caligula. ROLFE (J.C.) en
BRADLEY (K.R.) (vertaald door). Londen, Harvard University Press, 2 volumes, volume I, 1914, 528 p. (The Loeb
Classical Library).
C. SUETONIUS TRANQUILLUS. Lives of the Caesars: Claudius. Nero. Galba, Otho, and Vitellius. Vespasian. Titus,
Domitian. Lives of Illustrious Men. ROLFE (J.C.) (vertaald door). Londen, Harvard University Press, 2 volumes,
volume II, 1914, 576 p. ( The Loeb Classical Library).
M. TULLIUS CICERO. Letters to Friends: Letters 1-113. SHACKLETON BAILEY (D.R.) (vertaald door). Londen,
Harvard University Press, 3 volumes, volume I, 2001, 512 p. (The Loeb Classical Library).
M. TULLIUS CICERO. Letters to Friends: Letters 114-280. SHACKLETON BAILEY (D.R.) (vertaald door). Londen,
Harvard University Press, 3 volumes, volume II, 2001, 496 p. (The Loeb Classical Library).
-435. SHACKLETON BAILEY (D.R.) (vertaald door). Londen,
Harvard University Press, 3 volumes, volume III, 2001, 496 p. (The Loeb Classical Library).
PLUTARCHUS. Biografieën I: Demosthenes, Cicero, Alexander de Grote, Caesar. JANSSEN (G.) (vertaald door).
Leeuwarden, Chaironeia, 2006, 293 p.
PLUTARCHUS. Biografieën II: Nikias, Crassus, Agesilaos, Pompeius. JANSSEN (G.) (vertaald door). Leeuwarden,
Chaironeia, 2008, 265 p.
PLUTARCHUS. Biografieën. 3: Dion, Brutus, Demetrios, Marcus Antonius. JANSSEN (G.) (vertaald door).
Leeuwarden, Chaironeia, 2008, 265 p.
PLUTARCHUS. Biografieën. 4: Pyrros, Marius, Lysander, Sulla, Aratos. JANSSEN (G.) (vertaald door). Leeuwarden,
Chaironeia, 2010, 287 p.
T. LIVIUS. History of Rome: Books 1-2. FOSTER (B.O.) (vertaald door). Londen, Harvard University Press, 14
volumes, volume I, 1919, 496 p. (The Loeb Classical Library).
T. LIVIUS. History of Rome: Books 3-4. FOSTER (B.O.) (vertaald door). Londen, Harvard University Press, 14
volumes, volume II, 1922, 480 p. (The Loeb Classical Library).
T. LIVIUS. History of Rome: Books 5-7. FOSTER (B.O.) (vertaald door). Londen, Harvard University Press, 14
volumes, volume III, 1924, 544 p. (The Loeb Classical Library).
T. LIVIUS. History of Rome: Books 8-10. FOSTER (B.O.) (vertaald door). Londen, Harvard University Press, 14
volumes, volume IV, 1926, 592 p. (The Loeb Classical Library).
T. LIVIUS. History of Rome: Books 21-22. FOSTER (B.O.) (vertaald door). Londen, Harvard University Press, 14
volumes, volume V, 1929, 464 p. (The Loeb Classical Library).
T. LIVIUS. History of Rome: Books 23-25. MOORE (F.G.) (vertaald door). Londen, Harvard University Press, 14
volumes, volume VI, 1940, 544 p. (The Loeb Classical Library).
T. LIVIUS. History of Rome: Books 26-27. MOORE (F.G.) (vertaald door). Londen, Harvard University Press, 14
volumes, volume VII, 1943, 464 p. (The Loeb Classical Library).
T. LIVIUS. History of Rome: Books 28-30. MOORE (F.G.) (vertaald door). Londen, Harvard University Press, 14
volumes, volume VIII, 1949, 592 p. (The Loeb Classical Library).
T. LIVIUS. History of Rome: Books 31-34. SAGE (E.T) (vertaald door). Londen, Harvard University Press, 14
volumes, volume IX, 1935, 624 p. (The Loeb Classical Library).
T. LIVIUS. History of Rome: Books 35-37. SAGE (E.T.) (vertaald door). Londen, Harvard University Press, 14
volumes, volume X, 1935, 512 p. (The Loeb Classical Library).
T. LIVIUS. History of Rome: Books 38-39. SAGE (E.T.) (vertaald door). Londen, Harvard University Press, 14
volumes, volume XI, 1936, 432 p. (The Loeb Classical Library).
138
T. LIVIUS. History of Rome: Books 40-42. SAGE (E.T.) en SCHLESINGER (A.C.) (vertaald door). Londen, Harvard
University Press, 14 volumes, volume XII, 1938, 544 p. (The Loeb Classical Library).
T. LIVIUS. History of Rome: Books 43-45. SCHLESINGER (A.C.) (vertaald door). Londen, Harvard University Press,
14 volumes, volume XIII, 1951, 448 p. (The Loeb Classical Library).
T. LIVIUS. History of Rome: Summaries. Fragments. Julius Obsequens. General Index. SCHLESINGER (A.C.)
(vertaald door). Londen, Harvard University Press, 14 volumes, volume XIV, 1959, 592 p. (The Loeb Classical
Library).
TACITUS CORNELIUS. Histories: Books I- III. MOORE (C.H.) (vertaald door). Londen, Harvard University Press, 4
volumes, volume II, 1925, 479 p. (The Loeb Classical Library).
TACITUS CORNELIUS. Histories: Books IV- V. Annals: Books I-III. MOORE (C.H.) en JACKSON (J.) (vertaald door).
Londen, Harvard University Press, 4 volumes, volume III, 1931, 643 p. (The Loeb Classical Library).
TACITUS CORNELIUS. Annals: Books IV-VI, XI- XII. JACKSON (J.) (vertaald door). Londen, Harvard University Press,
4 volumes, volume IV, 1937, 421 p. (The Loeb Classical Library).
TACITUS CORNELIUS. Annals: Books XIII-XVI. JACKSON (J.) (vertaald door). Londen, Harvard University Press, 4
volumes, volume V, 1937, 423 p. (The Loeb Classical Library).
Bijlagen
Bijlage 1
Brundisium, 27 November 48
From Tullius to his dear Terentia greetings.
In my own deep distress our Tullia’s illness is an agony to me. There is no need for me to write any
more to you on the subject, for I am sure that you are no less gravely concerned. As for your joint wish
that I should come nearer Rome, I see that I ought to do so; and I should have done so already, but
have been held up by various obstacles which even now have not been cleared. However, I am
expecting a letter from Pomponius, and shall be grateful if you will see that it is forwarded as quickly
as possible. Take care of your health548.
Brundisium, 17 (?) December 48
Tullius to his dear Terentia his best greetings.
In addition to my other distresses I am now worried about Dolabella’s and Tullia’s illnesses. In general,
I just don’t know what plans to make or what to do about anything. I hope you will take care of your
own health and Tullia’s. Good-bye549.
Brundisium, 23 (?) December 48
From Tullius to his dear Terentia greetings. I hope you are well, as I am. I should write to you at
greater length and more often if I had anything to say. As it is, you see how matters stand; of my own
sorry state Lepta and Trebatius will tell you. Be sure to take care of your health and Tullia’s. Goodbye550.
Brundisium, 2 June 47
548
Cic. Ad Fam. 160.XIV.19. (Vert: S. Bailey, Loeb)
Cic. Ad Fam. 161.XIV.9. (Vert: S. Bailey, Loeb)
550
Cic. Ad Fam. 162. XIV.17. (Vert: S. Bailey, Loeb)
549
139
From Tullius to his dear Terentia greetings. I hope you are well, as I am. I want you to take the
greatest care of your health, for I have been told both by letter and word of mouth that you had a
sudden attack of fever. Thank you for informing me so promptly about Caesar’s letter. In future too,
please let me know if there’s anything needful or any new development. Take care of your health.
Good-bye. Dispatched 2 June551.
Brundisium, 10 July 47
From Tullius to his dear Terentia greetings.As regards what I wrote in my last letter about sending
notice of divorce, I don’t know how powerful he is at the present time1 nor how excited the state of
popular feeling. If he is likely to be a formidable enemy, don’t do anything—perhaps he will take the
initiative even so. You must judge of the whole position and choose whatever you think the least of
evils in this wretched situation552.
Good-bye.
10 July.
Bijlage 2
Rome was now strong enough to hold her own in war with any of the adjacent states; but owing to
the want of women a single generation was likely to see the end of her greatness, since she had
neither prospect of posterity at home nor the right of intermarriage with her neighbours. So, on the
advice of the senate, Romulus sent envoys round among all the neighbouring nations to solicit for the
new people an alliance and the privilege of intermarrying, Cities, they argued, as well as all other
things, take their rise from the lowliest beginnings. As time goes on, those which are aided by their
own worth and by the favour of Heaven achieve great power and renown. They said they were well
assured that Rome’s origin had been blessed with the favour of Heaven, and that worth would not be
lacking; their neighbours should not be reluctant to mingle their stock and their blood with the
Romans, who were as truly men as they were. Nowhere did the embassy obtain a friendly hearing. In
fact men spurned, at the same time that they feared, both for themselves and their descendants, that
great power which was then growing up in their midst; and the envoys were frequently asked, on
being dismissed, if they had opened a sanctuary for women as well as for men, for in that way only
would they obtain suitable wives. This was a bitter insult to the young Romans, and the matter
seemed certain to end in violence553.
Romulus over de roof van de Sabijnse maagden:
The stolen maidens were no more hopeful of their plight, nor less indignant. But Romulus himself
went amongst them and explained that the pride of their parents had caused this deed, when they
had refused the right to intermarry; nevertheless the daughters should be wedded and become copartners in all the possessions of the Romans, in their citizenship and, dearest privilege of all to the
human race, in their children; only let them moderate their anger, and give their hearts to those to
whom fortune had given their persons554.
A sense of injury had often given place to affection, and they would find their husbands the kinder for
this reason, that every man would earnestly endeavour not only to be a good husband, but also to
551
Cic. Ad Fam. 164. XIV.8. (Vert: S. Bailey, Loeb)
Cic. Ad Fam. 169.XIV.13. (Vert: S. Bailey, Loeb)
553
Liv. 1. 9. 1-6. (Vert: B.O. Foster, Loeb)
554
Liv. 1. 9. 14-15. (Vert: B.O. Foster, Loeb)
552
140
console his wife for the home and parents she had lost. His arguments were seconded by the wooing
of the men, who excused their act on the score of passion and love, the most moving of all pleas to a
woman’s heart555.
The resentment of the brides was already much diminished at the very moment when their parents, in
mourning garb and with tears and lamentations, were attempting to arouse their states to action556.
Then the Sabine women, whose wrong had given rise to the war, with loosened hair and torn
garments, their woman’s timidity lost in a sense of their misfortune, dared to go amongst the flying
missiles, and rushing in from the side, to part the hostile forces and disarm them of their anger,
beseeching their fathers on this side, on that their husbands, that fathers-in-law and sons-in-law
should not stain themselves with impious bloodshed, nor pollute with parricide the suppliants’
children, grandsons to one party and sons to the other. “If you regret,” they continued, “the
relationship that unites you, if you regret the marriage-tie, turn your anger against us; we are the
cause of war, the cause of wounds, and even death to both our husbands and our parents. It will be
better for us to perish than to live, lacking either of you, as widows or as orphans.” It was a touching
plea, not only to the rank and file, but to their leaders as well. A stillness fell on them, and a sudden
hush. Then the leaders came forward to make a truce, and not only did they agree on peace, but they
made one people out of the two. They shared the sovereignty, but all authority was transferred to
Rome. In this way the population was doubled, and that some concession might after all be granted
the Sabines, the citizens were named Quirites, from the town of Cures. As a reminder of this battle
they gave the name of Curtian Lake to the pool where the horse of Curtius first emerged from the
deep swamp and brought his rider to safety. The sudden exchange of so unhappy a war for a joyful
peace endeared the Sabine women even more to their husbands and parents, and above all to
Romulus himself. And so, when he divided the people into thirty curiae, he named these wards after
the women. Undoubtedly the number of the women was somewhat greater than this, but tradition
does not tell whether it was their age, their own or their husbands’ rank, or the casting of lots, that
determined which of them should give their names to the wards. At the same time there were formed
three centuries of knights: the Ramnenses were named after Romulus; the Titienses after Titus Tatius;
the name and origin of the Luceres are alike obscure. From this time forth the two kings ruled not only
jointly but in harmony557.
555
Liv. 1.9. 15-16. (Vert: B.O. Foster, Loeb)
Liv. 1. 10. 1. (Vert: B.O. Foster, Loeb)
557
Liv. 1. 13. (Vert: B.O. Foster, Loeb)
556
141
142