denK niet aan een oliFant!

DOSSIER
nieuwe solidariteit
Denk niet aan
een olifant!
Maar al te vaak nemen wij de frames – met bijbehorende
waardesystemen – over van onze opponenten. Als we
het gesprek over de kunsten werkelijk willen toespitsen
op de waarden die ons aan het hart gaan, moeten we
onze eigen frames opwerpen, laten Anne Breure en Emke
Idema zien.
Door Anne Breure en emke Idema
Waarde collega,
We schrijven u omdat we het willen
hebben over de taal die wij gebruiken.
Wij, mensen werkzaam in de podiumkunsten (van wie u er waarschijnlijk
ook een bent) en eigenlijk nog breder,
wij burgers van Nederland en Europa.
Hier, in Theatermaker, willen we spreken over het taalgebruik in het theaterveld. We vragen ons af in welke mate wij
(de mensen in de podiumkunsten) ons
bewust zijn van de taal die we gebruiken als we praten over het belang van
ons werk. In hoeverre weten we onze
eigen toon te zetten als we spreken met
collega’s, vrienden, beleidsmakers of
politici? In hoeverre nemen we de woorden over van een discours dat elders
is bepaald en in hoeverre versterken
we zo het systeem dat dat discours
vertegenwoordigt?
Wij geloven dat woorden niet alleen
iets beschrijven maar ook iets produceren. Dat taal iets doet. Dat de woorden die we gebruiken bepaalde ideeën
belichamen en dat het gebruik van die
woorden deze ideeën verder brengt. Zo
zou ons taalgebruik ook een van de toegankelijkste manieren kunnen zijn om
verzet te bieden tegen waar we het niet
mee eens zijn. We schrijven u omdat
Amerikaanse cognitief taalwetenschapper. Hij beschrijft frames als mentale
structuren, die worden opgeroepen door
taal en bepalen hoe wij de wereld zien.
Frames zijn waardesystemen waarop
we baseren wat we goed of slecht vinden. Ze geven vorm aan de doelen die
we onszelf stellen, de plannen die we
maken en wat we zien als een goede of
een slechte uitkomst van onze daden.
Ze zijn eveneens leidend voor hoe we
beleid maken en hoe we onze instituten
opzetten. Als Lakoff praat over framing
of reframing (eerder ‘herframen’, proactief, dan ‘tegenframen’, reactief) dan
heeft hij het over het door taal activeren
van waardesystemen die passen bij wat
de spreker belangrijk vindt. Het boekje
van Lakoff wordt gezien als een basiswerk als het over framing gaat en kan
ons instrumenten geven in het debat
over kunst.
we geloven in de potentie van taal tot
verzet en verandering.
We zijn niet de enigen; de roep om
een bewustzijn over de taal die we
spreken is er een die we de laatste tijd
op steeds meer plekken horen. Op het
vijftigjarig jubileum van de faculteit
Theaterwetenschappen van de UvA
sprak Annemie Vanackere, intendant
van het Hebbel-am-Ufer Theater in
Berlijn, erover. Het onderwerp werd
door verschillende mensen geagendeerd op de bijeenkomsten van De
Agenda, het platform voor gesprek over
de toekomst van de podiumkunsten. En
in Nieuwe Grond, het randprogramma
van het Nederlands Theater Festival
in september, riep dramaturg Tobias
Kokkelmans tijdens een betoog over de
aristocratisering van het theaterveld
op om ‘tegen te framen, keihard tegen te
framen’, ofwel verzet te bieden door ons
taalgebruik. Maar wat is tegen-framen
precies en hoe doe je het?
Denk niet aan een olifant! ‘Waar denk
je vervolgens aan?’ zegt Lakoff, ‘precies,
aan een olifant.’ Lakoff legt uit hoe de
frames in ons hoofd worden geactiveerd
door taal. Elk woord roept informatie
op, in beeld of in een ander soort kennis.
Hij geeft het simpele voorbeeld van de
olifant. Het woord ‘olifant’ activeert in
je hersenen het concept van een olifant;
je ziet een vaag beeld in je hoofd of je
denkt aan een verzameling kenmerken
(bijvoorbeeld ‘groot, grijs, slurf’). Vaak
worden er ook gerelateerde concepten
geactiveerd (bijvoorbeeld ‘Afrika’, ‘ivoor’
of ‘Côte d’Or’). Als je wilt voorkomen
dat je gesprekspartner aan een olifant
denkt, werkt het niet om te zeggen:
‘Denk niet aan een olifant!’ Met de ontkenning van een zin worden dezelfde
concepten geactiveerd. Je moet het hebben over waar jij het ook daadwerkelijk
over wilt hebben. Het basisprincipe van
framing is: ‘Gebruik nooit de taal van de
ander.’
Olifant
De taal van de ander
Don’t think of an elephant! is de titel van
een boekje uit 2004 met als ondertitel
‘know your values and frame the debate, the essential guide for progressives’,
geschreven door George Lakoff, een
Een nabijer voorbeeld dat om reframing vroeg was het idee van kunst als
‘linkse hobby’, de term die in 2010 werd
gemunt door Geert Wilders. We herkennen dat deze woorden een frame
43
theatermaker 1/2015
dossier nieuwe solidariteit
en de bijbehorende waardesystemen te
identificeren. Bij ‘linkse hobby’ ging dat
vrij eenvoudig, maar als we wat verder
kijken blijkt het lang niet altijd zo simpel
te zijn. Een voorbeeld is de Nationale
Cultuurindex, een instrument ‘om de
staat van cultuur te meten’. In december 2013 werd deze ‘AEX Index voor de
Cultuur’ door De Boekmanstichting
(‘het studiecentrum voor kunst, cultuur en beleid’) op de Amsterdamse
Theaterschool gepresenteerd met een
Powerpoint-presentatie vol lijndiagrammen die concurrentiekracht, consumptie en geldstromen in kaart brachten.
De studenten in het publiek leken in
eerste instantie wat weerstand te voelen
tijdens de presentatie, ‘maar,’ zo sloot
de student-presentatrice uiteindelijk af,
‘het is vast heel fijn dat we dit hebben,
wij zijn gewoon niet zo goed met cijfers.’
De Nationale Cultuurindex werd zo door
velen, van Kunsten ’92 tot aan de studenten in de hal van de Theaterschool,
vrijwel kritiekloos omarmd. Inclusief alle
frames die hij met zich meebracht met
woorden als ‘AEX-index’, ‘consumptie’
en ‘concurrentiekracht’ en de implicaties
die deze frames hebben voor dat wat wij
als succesvol zien.
Sociale verandering
anne breure foto friso keuris
oproepen waarmee we het niet eens
zijn; het staat voor een waardesysteem
dat niet het onze is. Er worden twee
frames opgeroepen die op een slimme
manier in elkaar grijpen: een frame
dat gaat over het verschil tussen links
en rechts en een frame dat gaat over
het verschil tussen hobby en werk.
Het verschil tussen ‘hobby’ en ‘werk’ is
dat werk de samenleving dient en een
hobby een vrijetijdsbesteding is die ter
ontspanning wordt beoefend. Door het
woord ‘hobby’ te combineren met het
woord ‘links’ wordt gesuggereerd dat
linkse partijen geld over de balk smijten
door het te besteden aan een nutteloos
tijdverdrijf, terwijl rechtse partijen zich
44
met het ‘echte werk’ bezighouden.
Wat je nu volgens Lakoff absoluut niet
moet doen is de term overnemen en benadrukken dat kunst geen linkse hobby
is. Ook de ontkenning van de term
activeert het frame van kunst als linkse
hobby. Met andere woorden: wij hebben
zojuist – in tegenstelling tot wat we
zouden willen – dit frame en dit waardesysteem (opnieuw) bij u geactiveerd.
In plaats daarvan, zegt Lakoff, zouden
we moeten spreken vanuit onze eigen
positieve waarden, zodat we de frames
activeren waarin we zelf geloven.
De eerste stap in het reframe-proces is
om het frame van de ander te herkennen
Wanneer we de stelling ‘het draagvlak
voor theater neemt af’ willen weerleggen, kunnen we dit onderbouwen door
te zeggen dat dat niet het geval is, door
bijvoorbeeld naar de Cultuurindex en de
daarin genoteerde publieksaantallen te
wijzen. ‘Het draagvlak neemt toe’ is dan
ons tegenframe.
Volgens Lakoff is dat een klassieke
fout. We blijven zo namelijk het waardesysteem dat ‘draagvlak’ met zich
meebrengt (het afmeten van succes aan
publieksaantallen bijvoorbeeld) bevestigen. Het is het discours waarop het
beleid is gebaseerd waartegen we drie
jaar geleden protesteerden.
Is het mogelijk dat we deze waarden
niet goed meer herkennen als de waarden waartegen we ons wilden verzetten? Natuurlijk willen we onjuistheden
meteen corrigeren, en dat werkt ook wel
op de korte termijn, maar als we echt
theatermaker 1/2015
dossier nieuwe solidariteit
‘Kunst is niet
het enige veld
dat zich in deze
tijd door het
neoliberale
discours lijkt te
laten kapen’
emke idema foto saris & den engelsman
verandering willen en duurzaam de
ruimte die kunst inneemt willen verdedigen, dan moeten we dat doen vanuit
onze eigen waarden. Als je daadwerkelijk wilt reframen, zul je de successen
moeten benoemen die gedefinieerd zijn
volgens jouw waardesysteem. Op die
manier activeer je dat frame ook bij de
ander. Volgens Lakoff is reframing sociale verandering.
Kunst is niet het enige veld dat zich in
deze tijd door het neoliberale discours
lijkt te laten kapen; in de zorg, de academische wereld, het onderwijs gebeurt
het net zo goed. De basiswaarde van
kunst, wat ons betreft, is dat kunst nu
juist de ruimte biedt om andere waarden
voor te stellen. Om vanuit een ander
waardesysteem dan het dominante
te kijken naar de wereld om ons heen.
Kunst ‘reframet’ onze blik, soms vanuit
de fantasie, soms vanuit abstractie,
soms vanuit alle concreetheid. Kunst
kan ruimte bieden voor de ontmoeting
met wat je niet kent, ruimte om burger
te zijn in plaats van consument, ruimte
om te luisteren, ruimte om het niet te
weten, ruimte voor experiment, ruimte
voor kwetsbaarheid, voor mysterie,
ruimte om de tijd te nemen, ruimte voor
schoonheid, ruimte om na te denken en
te reflecteren, ruimte voor zingeving.
Ruimte voor een orde die anders is dan
de heersende – en precies die waarde
maakt dat kunst van existentieel belang
is voor een samenleving, of sterker,
voor een democratie. Omdat democratie alleen daar wezenlijk bestaat waar
verschillende waardesystemen worden
voorgesteld.
we blijven creëren door middel van taal.
Als wij haar in de theatersector helder
weten uit te drukken, kunnen wij en ook
anderen haar beter zien. En pas als we
die andere realiteit zien kunnen we voor
het belang ervan opkomen, en kunnen
we ook naar andere waarden handelen.
Hoe meer deze ruimte onder druk komt
te staan, hoe belangrijker het is deze
waarde te blijven benoemen. Er bestaat
een realiteit buiten de concepten ‘productafname’, ‘draagvlak’, ‘publieksaantallen’ en ‘winst’. Die realiteit moeten
Anne Breure studeerde af aan de
Theaterschool in Amsterdam en behaalde
vervolgens haar MA Art and Politics aan
de Goldsmiths University of London. Sinds
november 2014 is ze artistiek directeur van
Het Veem Theater.
Met collegiale groet,
Anne Breure en Emke Idema
Emke Idema is theatermaker. Ze volgde
de performance-opleiding in Maastricht,
studeerde een jaar geleden af van DasArts
en heeft een MA in de Nederlandse taal- en
letterkunde.
45