Portret Johan van Oldenbarneveldt

Portret Johan van Oldenbarneveldt
Michiel Jansz. van Mierevelt (1566-1641)
MUSEUMSTUK
VO BOVENBOUW
TEAM PUBLIEK & EDUCATIE
AMSTERDAM MUSEUM
Maker: Michiel Jansz. van Mierevelt
(1566-1641) (schilder)
Titel: Portret Johan van Oldenbarneveldt
(1547-1619)
Jaartal: 1582 - 1641
Collectie:
Amsterdam Museum
Bekijk online
Wat ga je doen?
Binnenkort breng je een bezoek aan het Amsterdam Museum. Maak alvast kennis met een museumstuk
dat je daar tegenkomt. Hier vind je informatie en opdrachten waarmee je zoveel mogelijk gegevens over
het museumstuk kunt verzamelen.
Voordat je begint met lezen…
Bekijk eerst het museumstuk en maak opdracht 1 t/m 4
1.
Bronnen zijn overblijfselen uit het verleden waardoor je meer over het verleden te weten komt.
Een schilderij of een beschilderd onderdeel van een voorwerp kan een belangrijke beeldbron
zijn. Bekijk het portret. Wat valt je als eerste op?
2. Waardoor wordt je oog daar naar getrokken volgens jou?
3. Wat kun je nog meer over het portret vertellen? Kijk daarbij naar de gezichtsuitdrukking van de
geportretteerde, de kleding en de kleuren.
4. Maak een woordspin. Schrijf in het midden het onderwerp Politiek in de Gouden Eeuw. Schrijf
minimaal drie gedachten op die als eerste bij je opkomen bij dit onderwerp.
Republiek
Stadhouder
Politiek in de
Gouden Eeuw
Museumstuk: Politiek – Een belangrijk politiek leider
Periode: Vroegmoderne Tijd
Historische context: Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden
Lees nu de bijbehorende informatie
Introductie
Op 13 mei 1619 werd de belangrijkste bestuurder van de Republiek, landsadvocaat Johan van
Oldenbarnevelt, op het Binnenhof in Den Haag onthoofd. Het Binnenhof zag zwart van de mensen:
honderden nieuwsgierigen kwamen erop af. Van Oldenbarnevelt kreeg de doodstraf omdat hij
volgens Prins Maurits hoogverraad had gepleegd. Waarover ging de politieke machtstrijd tussen
Maurits en Van Oldenbarnevelt? Wat had dit te maken met de manier van besturen van de Republiek?
Het begin van de Opstand1
De Nederlanden maakten in de zestiende eeuw deel uit van het Spaanse rijk. Onvrede over de financiële
centralisatiepolitiek van Filips II, zijn maatregelen over geloofskeuze en stedelijke zelfstandigheid leidden
in 1568 tot een opstand in de Nederlandse gewesten onder leiding van Willem van Oranje. Jurist Johan
van Oldenbarnevelt sloot zich aan bij Willem van Oranje en in een sneltreinvaart maakte hij carrière in
de politiek. In 1586 werd Van Oldenbarnevelt landsadvocaat, later raadspensionaris genoemd, van het
gewest Holland. Eigenlijk was hij een soort minister-president: Van Oldenbarnevelt ontving buitenlandse
afgezanten en leidde de politiek in de moeilijkste tijd van de Republiek. Ook was hij betrokken bij de
oprichting van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) in 1602.
Eigen bestuur
Zeven noordelijke gewesten2 spraken af de krachten te bundelen. Dit verdrag wordt de Unie van Utrecht
genoemd. Door het ondertekenen van het Plakkaat van Verlatinge3 werden de gewesten ‘officieel’
zelfstandig als de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Vergeleken met de omringende landen
was dat best vreemd. Het land had geen koning, maar bestuurde zichzelf. Na de moord op Willem van
Oranje in 1584 nam Maurits het stadhouderschap van zijn vader over. Maurits leidde het leger en Van
Oldenbarnevelt bestuurde het land. Ondanks een aanvankelijke goede verstandhouding kwamen Van
Oldenbarnevelt en Maurits tegenover elkaar te staan. Twistpunten waren de voortzetting van de oorlog
tegen Spanje, de verhouding tussen kerk en staat en de vraag hoe zelfstandig de gewesten waren.
Twaalfjarig Bestand tussen Spanje en de Republiek
De jonge Republiek hield stand tegen de Spanjaarden dankzij de sterke handelspositie en militaire macht.
Toch besloot Van Oldenbarnevelt vredesonderhandelingen aan te knopen met Spanje. In 1609 sloot de
Republiek een wapenstilstand met Spanje, het begin van het Twaalfjarig Bestand. Terwijl Maurits graag de
oorlog had voortgezet om tot een militaire overwinning op Spanje te komen, vond Van Oldenbarnevelt
dat een wapenstilstand de Republiek financieel zou redden. De oorlog kostte de Republiek teveel geld.
Breuk van een gouden duo
De meningsverschillen tussen de machtigste
mannen van de Republiek hielden hierbij niet
op. Van Oldenbarnevelt en het gewest Holland
waren voorstander van grote zelfstandigheid.
Prins Maurits, stadhouder van Holland en
Zeeland, was daar fel op tegen. Ook kwamen
ze tegenover elkaar te staan tijdens een groot
theologisch conflict tussen de Remonstranten
en Contra-Remonstranten. Van Oldenbarnevelt
stond aan de kant van de Remonstranten en
Maurits steunde de Contra-Remonstranten.
Van Oldenbarnevelt vreesde een staatsgreep
van Maurits.
Opstand wordt ook wel de Tachtigjarige Oorlog genoemd.
De zeven noordelijke gewesten waren: Groningen, Friesland, Overijssel, Gelderland, Utrecht, Holland en Zeeland.
3Plakkaten zijn wetten. Het Plakkaat van Verlatinge, ook wel Akte van Verlatinge genoemd, is een soort onafhankelijkheidsverklaring.
Met dit plakkaat werd de Spaanse koning Filips II door een aantal gewesten afgezet als hun heerser.
1
2
Museumstuk: Politiek – Een belangrijk politiek leider
Periode: Vroegmoderne Tijd
Historische context: Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden
Uit angst nam hij daarom de Scherpe Resolutie aan. Dat betekende dat stedelijke milities opgericht
mochten worden om zich te verdedigen tegen het staatsleger van Prins Maurits. Toen was voor Prins
Maurits de maat vol. Hij zag in deze resolutie een aantasting van zijn gezag als militair leider. Op gezag
van alle gewesten liet hij Johan van Oldenbarnevelt arresteren voor hoogverraad. Van Oldenbarnevelt
werd tot de doodstraf veroordeeld. Steunend op zijn stok betrad de bejaarde staatsman in de ochtend
van 13 mei 1619 het schavot voor de Ridderzaal op het Haagse Binnenhof, waar hij door het beulszwaard
werd onthoofd.
Gouden schildertijden
Het portret van Johan van Oldenbarnevelt is gemaakt door Michiel Jansz. Van Mierevelt (1566-1641).
Portretten waren de pr-machine van de Gouden Eeuw. Rijke burgers legden verzamelingen aan:
hoe meer kunstwerken je had, des te meer aanzien je kreeg. Tegelijkertijd kon je je sociale status en
rijkdom portretteren. Dankzij de bloeiende economie in de Gouden Eeuw was er veel vraag naar kunst.
Schildersateliers schoten als paddenstoelen uit de grond. Hierdoor ontstond veel concurrentie, waardoor
veel schilders zich gingen specialiseren in portretten, landschappen of historiestukken. Niet alleen de
adel, kerk of rijke kooplieden kochten schilderijen, maar ook schoenmakers. Zij kochten kopieën, prenten
of werk van minder beroemde kunstenaars. Er ontstond zelfs een nieuw verschijnsel: kunsthandel.
Buitenlandse reizigers keken in de Republiek hun ogen uit: zoveel schilderijen in woonhuizen… dàt
hadden ze nog nooit gezien!
Beroemd en onbekend
Van Mierevelt was een succesvolle portretschilder en hofschilder van de Oranjes. Hij wist zijn klanten op
een natuurlijke en sterk gelijkende manier te portretteren. Hoewel hij in zijn eigen tijd enorm populair
was, is zijn naam tegenwoordig onbekend bij het grote publiek. De gezichten van vele beroemdheden uit
de Gouden Eeuw zijn gek genoeg juist bij ons bekend dóór zijn portretten. Zo schilderde hij niet alleen
prins Maurits en Johan van Oldenbarnvelt, maar ook prominente figuren als Hugo de Groot en P.C. Hooft.
Mannen en vrouwen van verschillende standen en religies kwamen uit het gehele land speciaal naar Delft
om te poseren in het atelier van Van Mierevelt.
Massaproductie en marketing
Bijzonder is dat Van Mierevelt in zijn atelier niet alleen originele portretten maakte in opdracht van zijn
klant, maar ook samen met zijn leerlingen en assistenten kopieën van de portretten produceerde voor
de vrije markt. De meest populaire portretten werden gekopieerd en verkocht in zijn winkel aan huis. Dat
waren vaak schilderijen of prenten naar het originele portret. Het portret van Van Oldenbarnevelt was
erg populair: er zijn 18 exemplaren bekend. Hij werd gezien als de ‘wijze oude man’. Het portret van Prins
Maurits was echter nog veel populairder: daarvan zijn er 42 bekend! Dankzij een goed netwerk, mond tot
mond reclame en wijdverspreide reproducties werd het werk van Van Mierevelt heinde en ver bekend en
weten wij vandaag de dag hoe belangrijke personen uit de Gouden Eeuw eruit hebben gezien.
Museumstuk: Politiek – Een belangrijk politiek leider
Periode: Vroegmoderne Tijd
Historische context: Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden
Ga verder met de volgende opdrachten
5. Verbanden leggen
a. Bekijk de afleveringsclip van de NTR-serie De Gouden Eeuw over landsadvocaat Van Oldenbarnevelt en
beantwoord de volgende vraag: wat was het hoogtepunt van Van Oldenbarnevelts politieke carrière?
‘Mannen,
gelooft niet dat ik een landverrader ben,
ik heb oprecht en vroom gehandeld,
als een goede patriot,
en zo zal ik sterven’
b.Zo spreekt Johan van Oldenbarnevelt de menigte op het Binnenhof toe. Prins Maurits
dacht daar echter anders over. Wat waren de politieke tegenstellingen tussen Johan van
Oldenbarnevelt en Prins Maurits? Beantwoord deze vraag door een MindMap te maken.
Hoe ga je dat doen:
• Neem een blanco vel en bekijk onderstaande begrippen.
Prins Maurits van Oranje
Stadhouder
Twaalfjarig Bestand verlengen
Sterke handelspositie
Belangen van het gewest Holland
Belangen van de hele Republiek
Raadpensionaris
Johan van Oldenbarnevelt
Unie van Utrecht
Staten van Holland
Landsadvocaat
•Mis je begrippen die te maken hebben met de tegenstellingen tussen Van Oldenbarnevelt en
Maurits? Vul die dan in de lege vakjes.
•Maak een MindMap door de begrippen op het blanco vel te schrijven en de begrippen met
elkaar te verbinden. Dit kun je doen door pijlen te gebruiken. De pijlen staan voor verbanden.
Schrijf bij iedere pijl wat het verband is tussen de twee begrippen en beantwoord daarmee de
vraag over de politieke tegenstellingen tussen Johan van Oldenbarnevelt en Prins Maurits.
Belangrijke politieke leiders
Johan van Oldenbarnevelt
Prins Maurits
c. EXTRA: Wat weet je over de religieuze tegenstellingen tussen Van Oldenbarnevelt en Maurits?
Voeg de volgende begrippen aan de MindMap toe: arminianen, gomaristen, remonstranten,
contra-remonstranten.
Kalverstraat 92
Open: dagelijks 10:00-17:00uur
amsterdammuseum.nl
T 020 5231 730 - maandag t/m vrijdag tussen 13.00 en 17.00 uur
Museumstuk: Politiek – Een belangrijk politiek leider
Periode: Vroegmoderne Tijd
Historische context: Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden
6. Bronnenonderzoek
Niet iedereen was het eens met Maurits’ optreden tegen Van
Oldenbarnevelt. Joost van den Vondel, één van de belangrijkste
dichters uit die tijd, schreef een aantal protestgedichten. Eén van
deze gedichten gaat over de wandelstok, het stokje, waarmee de
raadspensionaris het schavot betrad. Tegenwoordig hebben zelfs
meerdere musea de wandelstok van Oldenbarnevelt! We weten niet
zeker, welk stokje de echte is.
Stel, je doet onderzoek naar de gebeurtenissen rondom de
onthoofding van Van Oldenbarnevelt. Leg uit waarom de
wandelstok een onbetrouwbare bron is, maar wel representatief is
voor een belangrijke gebeurtenis uit de vaderlandse geschiedenis.
Tip: Zoek bijvoorbeeld op de website van Collectie Utrecht
(www.collectieutrecht.nl) of het Rijksmuseum (www.rijksmuseum.nl)
naar informatie over de verschillende wandelstokken van
Johan van Oldenbarnevelt.
Bekijk online
7. Portretteren
a.Van Mierevelt heeft ook een portret van Prins Maurits gemaakt. Bekijk het portret van Prins
Maurits in de collectie van het Rijksmuseum (www.rijksmuseum.nl). In 2012 hingen de portretten
van Prins Maurits en Van Oldenbarnevelt bij elkaar op de tentoonstelling De Gouden Eeuw in
het Amsterdam Museum. Sommige kunsthistorici noemen portretten ‘de pr-machine’ van de
Gouden Eeuw. Bedenk voor jezelf wat de economische, politieke en culturele omstandigheden
waren in die periode en leg uit waarom portretten uit de Gouden Eeuw soms pr-machine
worden genoemd.
b.Van het schilderij van Prins Maurits zijn er meer exemplaren in omloop dan die van
landsadvocaat Van Oldenbarnevelt. Kun je een reden bedenken waarom?
c.Hoe laten politieke figuren van nu zich portretteren?
Noem een verschil en een overeenkomst.
Tot slot
8. Bekijk je antwoorden bij vraag 1 t/m en 4 en vergelijk ze met 5 t/m 7
Wat ben je inmiddels te weten gekomen over het museumstuk en politiek in de Gouden Eeuw dat je van
te voren nog niet wist/had opgeschreven? Vul je woordspin aan.
Meer weten?
In de aflevering Staat zonder hoofd van de NTR-serie De Gouden Eeuw kom je meer te weten over
raadspensionaris Johan van Oldenbarnevelt en Prins Maurits.
Bekijk de aflevering op http://goudeneeuw.ntr.nl.
Kalverstraat 92
Open: dagelijks 10:00-17:00uur
amsterdammuseum.nl
T 020 5231 730 - maandag t/m vrijdag tussen 13.00 en 17.00 uur