1 Onderzoek - Wageningen UR E

De maatschappelijke rol van milieuorganisaties bij het
reduceren van het directe en indirecte energiegebruik
van burgers.
Case studie naar de klimaatcampagnes van 7 Nederlandse
milieuorganisaties om het gedragspraktijkenmodel en de
milieuburgerschaptheorie te testen.
Master Thesis Environmental Sciences
Esther de Wit, januari 2009
840326965010
Wageningen University
Department of Environmental Policy
Supervised by: Sander van den Burg, Lenny Putman and Bas van Vliet.
1
Abstract
In this thesis the role of environmental organisations in greening citizens’ environmental
behaviour is sketched. The different activities environmental organisations can undertake to
reduce the direct and indirect energy use of citizens is described by using the social
practices model and environmental citizenship theory. They serve as the basis for a societal
vision on the role and capacity of different stakeholders that influence the energy use of
citizens. From these societal visions the roles of environmental organisations have been
developed and compared. Assuming that the societal vision of environmental organisations
will influence their activities.
To test this assumption a case study has been included in this research, investigating the
climate change related activities of 7 large environmental organisations in the Netherlands. It
was concluded that the societal visions of these organisations can be matched quite well with
one of the investigated theories. Most organisations (5) shared the vision of environmental
citizenship theory. The other two’s vision could be linked to the social practices model.
However the activities they undertake does not always correspond with the activities that are
derived from these visions.
Surprisingly all the organisations showed a large number of activities that follow from the
social practices model even though their own vision was more similar to that of the
environmental citizenship theory. However their main activities, with exception of Stichting
Natuur en Milieu, still followed their vision. An explanation for this could be that shifts in the
capacities of social actors that influence citizens behaviour has taken place and that
environmental organisations are responding to this development by changing their activities.
It could also be that the choice of methods depends on the organisations target groups that
could be citizens or government. Although that does not explain why the approach towards
the target group differs between organisation and why all organisation focus on citizen
behaviour.
As could be expected none of the organisations fulfilled all the activities that theoretically
followed from their vision. But by taking all their activities together almost all theoretical roles
of environmental organisations are fulfilled. Not all activities are as prominent as others and
some activities that are felt to be core activities to reach the environmental organisations
goals are hardly undertaken at all in their climate campaigns. Some of these activities are
taken up in more general ways in their overall activities. Theoretically the limited presence of
these activities could be reducing the likeliness of reaching their goals. It is therefore advised
that these core activities should be taken up more intensively.
Key words: social practices model, environmental citizenship, climate change campaigns,
environmental organizations, energy use, citizen, consumer.
2
3
Inhoudsopgave
Inhoudsopgave ....................................................................................................... 4
1 Inleiding ................................................................................................................... 6
1.1 Probleem beschrijving: ..................................................................................................... 6
1.2 Onderzoeksdoel ................................................................................................................ 7
1.3 Onderzoeksvragen ............................................................................................................ 7
1.4 Onderzoeksmethoden ....................................................................................................... 8
1.6 Leeswijzer ........................................................................................................................ 8
Theoretisch kader ........................................................................................... 10
2 Het gedragspraktijkenmodel en de rol van milieuorganisaties. .............................. 10
2.1 Wat is het gedragspraktijkenmodel ................................................................................ 10
2.2 Transitie theorie.............................................................................................................. 14
2.3 Beleidsopties .................................................................................................................. 16
2.4 Conclusie ........................................................................................................................ 17
3 Milieuburgerschap en de rol van Milieuorganisaties .............................................. 20
3.1 Wat is milieuburgerschap ............................................................................................... 20
3.2 Invulling van milieuburgerschap .................................................................................... 21
3.3 Individuele verantwoordelijkheid .................................................................................. 25
3.4 Conclusie ........................................................................................................................ 28
4 Analytisch kader .................................................................................................... 30
4.1 Verschillen in theoretische visies ................................................................................... 30
4.2 Theoretische verschillen in activiteiten van milieuorganisaties ..................................... 31
Case studie milieuorganisaties ................................................................. 34
5 Milieubeweging in Nederland ................................................................................. 34
5.1 Wat is de milieubeweging? ............................................................................................ 34
5.2 Ontwikkeling van de Nederlandse milieubeweging....................................................... 35
5.3 Welke organisaties worden in dit onderzoek meegenomen en waarom? ....................... 36
6 Resultaten: Overzicht visie en activiteiten van milieuorganisaties ......................... 38
6.1 Greenpeace ..................................................................................................................... 38
6.2 Wereld Natuur Fonds ..................................................................................................... 40
6.3 Stichting Natuur en Milieu ............................................................................................. 42
6.4 Milieudefensie ................................................................................................................ 44
6.5 Stichting de Kleine Aarde .............................................................................................. 46
6.6 Milieu Centraal ............................................................................................................... 48
6.7 Klimaatbureau (Hier campagne) .................................................................................... 49
7 Analyse .................................................................................................................. 54
7.1 Classificering op basis van visie en activiteiten ............................................................. 54
7.2 De activiteiten van milieuorganisaties ........................................................................... 56
7.3 Verklaringen voor het verschil in theorie en praktijk .................................................... 58
7.4 Aanbevelingen voor verbetering .................................................................................... 59
8 Conclusies, aanbevelingen en discussie ............................................................... 62
8.1 Conclusies ...................................................................................................................... 62
8.2 Discussie......................................................................................................................... 63
Literatuurlijst: ............................................................................................................ 66
4
5
1 Inleiding
1.1 Probleem beschrijving:
Het beperken van klimaatverandering is een van de grootste uitdagingen van de 21ste eeuw.
Klimaatverandering is een zeer complex probleem waarbij het zoals bij veel milieuproblemen gaat om
stoffen die in een te hoge concentratie aanwezig zijn en die daardoor een ongewenst effect hebben op
hun omgeving. De stoffen waar het bij klimaatverandering om gaat zijn echter verweven met bijna elk
aspect van de menselijke samenleving. Daardoor is het niet enkel een milieuprobleem maar ook een
sociaal, technologisch, economisch en politiek probleem, in alle lagen van de samenleving zullen
wereldwijd aanpassingen nodig zijn. Bij het zoeken naar die oplossingen is in de eerste plaats de
zware industrie aangesproken op hun uitstoot van broeikasgassen. Via regelgeving zijn deze
bedrijven gedwongen hun energie gebruik te beperken. Later verschoof de aandacht ook naar het
midden en kleinbedrijf. Maar in plaats van dat de uitstoot van broeikasgassen afneemt, blijft die stijgen.
Nu de grootste winsten op het gebied van energie efficiëntie binnen de huidige technologie in
Westerse landen zijn geboekt wordt het duidelijk dat de consument een steeds belangrijkere factor is
in het beperken van broeikasgassen.
De tertiaire sector en consumenten leveren relatief een steeds grotere bijdrage aan de totale uitstoot.
Daardoor worden deze ook een steeds belangrijkere aandachtsgroep als het gaat om reductie van
broeikasgasemissie. Aan de andere kant blijkt dat de reductie in broeikasgas uitstoot die wordt
behaald door het bedrijfsleven teniet wordt gedaan door het toenemend energiegebruik van
consumenten in Westerse landen (milieu en natuurplanbureau (MNP), 13 sept 2007), Dat komt
doordat burgers steeds meer, grotere en energie intensieve apparaten gaan gebruiken en langere
afstanden afleggen. Uit hetzelfde onderzoek van het MNP blijkt dat consumenten door de aanschaf
van zuinige apparaten, spaarlampen, isolatie en een bewustere omgang met energie tot 30% energie
kunnen besparen in 2030. Dit maakt consumenten een aantrekkelijke groep om te betrekken bij het
klimaatbeleid. Daarbij kunnen consumenten door energiebewuste keuzes te maken bij hun aankopen
de markt stimuleren meer energiezuinige apparaten op de markt te brengen en bewuster met energie
om te gaan tijdens de productie.
Dit zijn redenen om ook de burger te gaan aanspreken op hun energie gebruik. Uit verschillende
versies van de duurzaamheidmonitor (iNSnet) is gebleken dat ruim 2/3 van de Nederlanders vindt dat
de overheid de eerst verantwoordelijke is voor en de meeste invloed heeftop het reduceren van
duurzaamheidproblemen. Volgens de onderzoeken uit de duurzaamheidmonitor moet de overheid
volgens burgers meer maatregelen nemen om duurzaam gedrag te stimuleren. Zijn burgers bereid
hun gedrag te veranderen als duurzame producten de zelfde kwaliteit hebben, even duur zijn als
gangbare producten en goed herkenbaar zijn. Ook zijn ze bereid meer te betalen voor producten als
dat nodig is om de industrie te verduurzamen (iNSnet, duurzaamheidmonitor). De overheid neemt
echter weinig initiatief om burgers tegemoet te komen aan hun behoeften. Zo is er (tot september
2008) nog geen enkele publiekscampagne gevoerd door de overheid (postbus 511, min VROM, min
EZ) en zijn duurzaam geproduceerde producten volgens burgers nog vaak slecht herkenbaar en veel
duurder dan gangbare producten (iNSnet). Er lijken weinig plannen te zijn voor het nemen van
maatregelen die het gedrag van burgers zullen verduurzamen (programma ‘schoon en zuinig’ VROM
2007).
Hoewel er veel te besparen valt op het energiegebruik van burgers, verwachten die dat de overheid
het voortouw zal nemen (iNSnet). Deze heeft op dat gebied echter nog weinig initiatieven genomen.
Er zijn ook andere partijen die invloed kunnen uitoefen op het energiegebruik van burgers. In deze
scriptie is onderzocht op welke manier milieuorganisaties kunnen bijdragen aan het reduceren van het
energiegebruik van burgers. Op basis van twee theorieën, milieuburgerschaptheorie en het
gedragspraktijkenmodel, worden de mogelijkheden voor milieuorganisaties geschetst om het
energiegebruik van burgers te reduceren. Deze theorieën zijn gekozen omdat ze vanuit verschillende
uitgangspunten een beeld schetsen over hoe verschillende aspecten van het gedrag van burgers
beïnvloed kunnen worden. De milieuburgerschaptheorie kiest daarvoor voor een burgergerichte
1
In december 2008 is er wel een Postbus 51 campagne gestart die burgers wijst op het feit dat er
overal een beter klimaat wordt gewerkt. Op een site staan tips over hoe ze zelf mee kunnen doen.
6
benadering, het gedragspraktijken model voor een markt (consumenten) gerichte benadering.
Vervolgens is gekeken op welke manier milieuorganisaties op dit moment bezig zijn om het
energiegebruik van consumenten te verminderen. Aan de hand daarvan is gekeken of de beschreven
theorieën ook in de praktijk terug te vinden zijn en of er een heersende visie over hoe het
energiegebruik van burgers verminderd kan worden.
1.2 Onderzoeksdoel
Vaststellen hoe het energiegebruik van burgers direct en indirect beïnvloed kan worden door
milieuorganisaties volgens de milieuburgerschaptheorie en het gedragspraktijkenmodel. Door een
analyse van de klimaatgerelateerde campagnes van milieuorganisaties vaststellen of deze mogelijke
activiteiten in de praktijk ook terug te vinden zijn en aanbevelingen doen over het verbeteren van de
wijze waarop wordt getracht het energiegedrag van burgers te beïnvloeden.
1.3 Onderzoeksvragen
Om dit doel te bereiken moeten de volgende vragen beantwoord worden;
A) Welke mogelijkheden zijn er volgens milieuburgerschaptheorie en de gedragspraktijkenbenadering
voor milieuorganisaties om het energiegebruik van burgers te verduurzamen?
B) Welke activiteiten worden er ondernomen door Nederlandse milieuorganisaties om het
energiegebruik van burgers (direct of indirect) te verminderen?
C) In hoeverre sluiten de activiteiten van de onderzochte milieuorganisaties aan bij de theorie?
D) Welke aanbevelingen kunnen er, op basis van de theorie, worden gedaan over de wijze waarop
milieuorganisaties het energiegebruik van burgers proberen te beïnvloeden?
1.3.1 Deelvragen:
Om deze hoofdvragen te beantwoorden moeten de volgende deelvragen worden beantwoord:
A) Welke mogelijkheden zijn er volgens milieuburgerschaptheorie en de gedragspraktijkenbenadering
voor Milieuorganisaties om het energiegedrag van burgers te verduurzamen?
o Wat is het gedragspraktijkenmodel?
o Welke rol hebben milieuorganisaties bij het verduurzamen van (energie)gedrag
volgens het gedragspraktijkenmodel?
o Wat is het milieuburgerschaptheorie?
o Welke rol hebben milieuorganisaties bij het verduurzamen van (energie)gedrag
volgens het milieuburgerschaptheorie?
B) Welke activiteiten worden er ondernomen door Nederlandse milieuorganisaties om het
energiegebruik van burgers (direct of indirect) te verminderen?
o Welke relevante milieuorganisaties zijn er in Nederland?
o Welke activiteiten ondernemen Nederlandse milieuorganisaties op dit moment om het
energiegebruik van burgers te beperken?
C) In hoeverre sluiten de activiteiten van de onderzochte milieuorganisaties aan bij de theorie?
o Wat is de visie van Nederlandse milieuorganisaties op de rol van het bedrijfsleven,
overheid en burger bij het verminderen van het energiegebruik van burgers?
o Wat is er volgens de betreffende organisaties nodig om het energiegebruik van
burgers terug te dringen?
o Past deze visie bij een van de beschreven theorieën?
o Passen de ondernomen activiteiten volgens de theorie bij een visie?
o Leiden de verschillende visies in de praktijk tot andere activiteiten van
milieuorganisaties ?
D) Welke aanbevelingen kunnen er, op basis van de theorie, worden gedaan over de wijze waarop
milieuorganisaties het energiegebruik van burgers proberen te beïnvloeden?
o Zijn alle activiteiten die volgens de theorie nodig zijn (in voldoende mate) terug te
vinden in de praktijk?
o Zijn er verklaringen voor het ontbreken van activiteiten?
7
o
Welke extra activiteiten zijn er nodig om het energiegedrag van burgers te
beïnvloeden?
1.4 Onderzoeksmethoden
Om de onderzoeksvragen te beantwoorden is er gebruik gemaakt van literatuuronderzoek, en zijn de
activiteiten van Nederlandse milieuorganisaties tussen 2006-sept 2008 geanalyseerd op basis van
interviews, jaarverslagen, beleidsplannen en website content.
Om een beeld te krijgen over hoe duurzaam gedrag van burgers tot stand komt en hoe
milieuorganisaties dit kunnen beïnvloeden, is er gebruik gemaakt van het gedragspraktijkenmodel en
het milieuburgerschaptheorie. Omdat het hier gaat om een studie naar duurzaam gedrag (en
energiegedrag in het bijzonder) is er voor gekozen modellen te gebruiken die al vaker gebruikt zijn
binnen de milieuwetenschappen. Deze specifieke modellen zijn gekozen omdat ze qua het
verduurzamen van gedrag op twee verschillende manieren benaderen. Het eerste model gaat uit van
een liberale markteconomie waar de overheid steeds minder en de markt steeds meer invloed kan
uitoefenen op de keuzes die mensen maken. De milieuburgerschaptheorie gaat uit van het principe
dat de overheid voldoende capaciteit heeft om deze en toekomstige generaties te verzekeren van een
goed milieu en voldoende hulpbronnen, daarnaast wordt van burgers verwacht dat ze
verantwoordelijkheid nemen voor hun aandeel aan het handhaven van een schoon milieu. Twee
theorieën met een hele andere insteek. De link met milieuorganisaties is dat deze vaak een rol spelen
in het realiseren van duurzaam gedrag.
Vervolgens zijn de activiteiten van zeven verschillende milieuorganisaties in Nederland in kaart
gebracht door middel van interviews met deze organisaties (waar mogelijk). Daarnaast zijn de
websites, statuten, beleidsplannen en jaarverslagen van de betreffende organisaties gebruikt om een
overzicht van hun activiteiten en hun visies op de rol van de overheid, burgers en bedrijven te krijgen.
Er is een interview gehouden met BCC om de ervaringen en visie van een bedrijf waarmee veel van
de geïnterviewde organisaties samenwerken vast te stellen en om te zien hoe deze samenwerking in
de praktijk in zijn werk gaat. Met behulp van deze gegevens is gekeken of de in de theorie beschreven
activiteiten ook in de praktijk zijn terug te vinden. Met behulp van de theorie zijn vervolgens
aanbevelingen gedaan over hoe milieuorganisaties het energiegebruik van burgers beter zouden
kunnen beïnvloeden.
1.6 Leeswijzer
De scriptie is opgedeeld in drie delen; een theoretisch kader, een casestudie met analyse en de
conclusies. In het theoretisch kader is op basis van het gedragspraktijkenmodel (hoofdstuk 2) en
milieuburgerschaptheorie (hoofdstuk 3) onderzocht welke bijdrage milieuorganisaties kunnen leveren
aan het verduurzamen van het gedrag van burgers. In hoofdstuk 4 zijn deze theorieën naast elkaar
gezet om ze met elkaar te kunnen vergelijken. Dit leidt tot een tabel waarin de achterliggende visies
van de theorieën zijn weergegeven en een tabel met de activiteiten van milieuorganisaties die daar
theoretisch uit volgen.
In de casestudie zijn 7 milieuorganisaties opgenomen om de theorie aan de praktijk te testen en
aanbevelingen te doen over het verbeteren van strategieën van deze organisaties aan de hand van de
theorie. In hoofdstuk 5 is een korte introductie gegeven op de Nederlandse milieubeweging en de
ontwikkelingen van de afgelopen 40 jaar. Vervolgens zijn in hoofdstuk 6 de doelen, de visie op de rol
van burgers, overheid en bedrijven en de activiteiten van de onderzochte organisaties weergegeven.
In hoofdstuk 7 is geanalyseerd in hoeverre de theorie en de praktijk overeenkomen, zijn er
verklaringen gegeven voor de gevonden verschillen en worden er aanbevelingen gedaan voor het
verbeteren van de strategieën van de milieuorganisaties. Een belangrijk hulpmiddel voor het
analyseren van de activiteiten zijn de schema’s uit hoofdstuk 4. Ze geven een beeld van welke
organisatie welke activiteiten uitvoert en of die passen bij een model en of visie en activiteiten bij
elkaar aansluiten.
Als laatste zijn in de conclusie (hoofdstuk 8) de belangrijkste bevindingen samengevat over de manier
waarop het energiegebruik van burgers kan worden beïnvloed en in hoeverre de onderzochten
theorieën terug te vinden zijn in de praktijk. Ter afsluiting is er gereflecteerd op de methodologie, de
geldigheid van de uitkomsten en de relevantie van het onderzoek.
8
9
Theoretisch kader
2 Het gedragspraktijkenmodel en de rol van milieuorganisaties.
Het gedragspraktijkenmodel is in deze scriptie gebruikt om een theoretisch kader neer te zetten dat de
mogelijkheden voor het beïnvloeden van het energiegedrag van burgers inzichtelijk maakt. Op basis
daarvan kan de rol die milieuorganisaties daarbij spelen worden weergegeven.
Het model geeft inzicht in het tot stand komen van gedragspraktijken van burgers en hoe deze
verandert. Het gedragspraktijkenmodel schetst geen beïnvloedingsmogelijkheden maar een kader
waarin de transitie naar meer duurzaam gedrag zich moet afspelen. Daarom wordt er naast een uitleg
van het model ook een transitietheorie gepresenteerd. Hierin wordt uitgelegd waaraan interventies
moeten voldoen om het gedragspraktijken van burgers te veranderen en onder welke condities de
kans op verandering het grootst is. Vervolgens zijn er drie beleidsopties geschetst waarmee gedrag
zou kunnen veranderen.
Deze scriptie gaat vooral in op de rol die milieuorganisaties hebben bij direct en indirect verminderen
van het energiegebruik van burgers. Daarom is in deze scriptie de rol van milieuorganisaties in het
bewerkstelligen van de transitie en het tot stand komen en uitvoeren van beleid verder vormgegeven.
In de conclusie worden de verschillende rollen en hun verbanden bij elkaar gebracht en in hoofdstuk 4
worden ze vergeleken met de rollen die milieuorganisaties hebben volgens het
milieuburgerschapsmodel dat in het volgende hoofdstuk wordt besproken.
2.1 Wat is het gedragspraktijkenmodel
Het gedragspraktijkenmodel is gebaseerd op Giddens ‘structuration theorie’ (1991). Het geeft inzicht
in het tot stand komen van vraag en aanbod en welke factoren er meespelen bij het uitvoeren van
gedragspraktijken. Spaargaren en van Vliet (2000) introduceerden het model om consumptie gedrag
inzichtelijker te maken zodat sociologisch onderzoek naar consumenten gedrag beter kan worden
gestructureerd. Het voordeel van dit model ten opzichte sociaal psychologische en economische
modellen is dat individueel gedrag en de onderliggende motieven worden bestudeerd in de plaats en
tijdgebonden omgeving waarin het gedrag zich afspeelt. De overtuigingen, normen en waarden die ten
grondslag liggen aan het gedrag worden daardoor in hun sociale context geplaatst (Spaargaren en
van Vliet, 2000). Naast de sociale omgeving houdt het model ook rekening met in de invloed die
aanbod en technologische ontwikkelingen op de gedragspraktijk hebben. Het geeft het inzicht in
totstandkoming van de leefstijl van mensen en de bijbehorende keuzes (Spaargaren en Van Vliet,
2000).
Een leefstijl is het geheel van verschillende gedragingen van iemand waarin gewoonten, normen en
waarden samensmelten in een, voor de betreffende persoon, logisch verhaal. Daardoor wordt de
levensstijl in overeenstemming gebracht met het zelfbeeld en beeld van mensen in hun (sociale)
omgeving (Spaargaren, 2000). Deze verschillende gedragingen bestaan uit verschillende op elkaar
aansluitende gedragspraktijken. Dit zijn een reeks samenhangende handelingen volgens een bepaald
patroon. Dit patroon is ontstaan door in een eerdere fase keuzes te maken tussen verschillende
producten en handelingen (Stones, 2005). Bijvoorbeeld eten begint al bij de mogelijkheden die de
inrichting van de keuken biedt, wordt vervolgens bepaald door welk eten je hebt gekocht en of je ooit
hebt besloten vegetariër te zijn. Dan stopt het niet bij het opdienen. Ook speelt de vraag over hoe er
wordt afgewassen en wat er met restjes gebeurt een rol. Een keten van handelingen vormt dus samen
een gedragspraktijk. Hoewel niet noodzakelijk, kan een kleine verandering in de keten gevolgen
hebben voor andere gedragingen in de keten. Bijvoorbeeld de keuze voor verse ingrediënten in plaats
van een magnetron maaltijd beïnvloedt de apparatuur die nodig is bij de bereiding.
Spaargaren heeft het gedragspraktijkenmodel naast transitietheorieën van o.a. van Geels en
Kemp(2000) gelegd. Op basis daarvan heeft hij nagedacht over de mogelijkheden en vereisten om
gedragspraktijken te veranderen (Spaargaren 2007). Aan de hand daarvan schetst Spaargaren (2007)
enkele beleidsopties om deze verandering tot stand te brengen. Hierbij wordt rekening gehouden met
de afnemende invloed van de overheid op de markt onder invloed van liberalisering en mondialisering.
Daarin zien we de politieke besluitvorming steeds vaker verschuiven naar internationale instituties. Dit
is zijn belangrijke assumpties die bepalend zijn voor de keuze van beleidsopties maar ook voor de
mogelijkheden die milieuorganisaties hebben om gedragspraktijken te beïnvloeden.
10
Figuur 1: Het gedragspraktijken model
L
e
e
f
s
t
ij
l
2.1.1 Duale structuur
Om gedrag te kunnen begrijpen moet er zowel vanuit de kant van mensen als vanuit de kant van de
voorzieningen worden gekeken naar welke gedragspraktijken er zijn. Zowel de regels, voorzieningen
en middelen als sociale en persoonlijke omstandigheden zijn van invloed op de gedragspraktijk
(Spaargaren en van Vliet, 2000).
Een van de belangrijkste uitgangspunten van het gedragspraktijkenmodel is dat het gedrag tot stand
komt vanuit een samenspel van plaats, tijd, individuele factoren, voorzieningen en (sociale) omgeving.
Dit komt tot uitdrukking in de duale structuur van het model. Enerzijds kan het model bekeken worden
vanuit mensen (van links naar rechts). De focus ligt dan op de manier waarop deze gebruik maakt van
structuren, middelen en kennis om gedrag te monitoren en strategische keuzes te maken.
Anderzijds wordt naast deze individuele factoren gedrag ook bepaald door de omgeving waarin de
gedragspraktijk plaats vindt. Dit wordt bepaald door structuren, regels en hulpbronnen die de
mogelijkheden en grenzen van gedragingen bepalen. Het geheel van de regels en hulpbronnen wordt
het voorzieningssysteem genoemd. Om de invloed hiervan op de gedragspraktijk te bepalen wordt het
model van rechts naar links gelezen (Spaargaren, 2000). De verschillende handelingsperspectieven in
socio-technologische structuren worden dus enerzijds bepaald door wat er op de
‘gedragspraktijkenmarkt’ te krijgen is. Anderzijds wordt de ‘gedragspraktijkenmarkt’ bepaald door de
vraag van verschillende mensen.
Het punt waarop voorzieningsysteem benadering en strategisch gedragbenadering samenkomen, is
het consumptiekruispunt. Hier ontmoeten producenten en consumenten elkaar (contrast, 2007). Dit is
het punt waar de keuzes tussen verschillende handelingen worden gemaakt. Waar vraag en aanbod
op elkaar worden afgestemd. Tevens worden de opties die er zijn voor de toekomst gedeeltelijk
bepaald door de keuzes die zijn gemaakt in het verleden en dienen nieuwe gedragspraktijken aan te
sluiten bij de aanwezige technologische voorzieningen. Het consumptiekruispunt biedt dus
mogelijkheden om gedrag te beïnvloeden.
Shove (2003) stelt daarom dat bij het analyseren van gedrag onderscheid gemaakt moet worden
tussen de infrastructuur (beschikbare middelen als elektriciteit,), objecten (goederen; je ‘moet’ een
auto/flatscreen/vaatwasser) en gebruik (hoe gebruik je ze b.v. stand-by aan/uit) om de standaard te
analyseren. Als je gedrag wilt beïnvloeden moet je nadenken over op welke van deze aspecten van
het gedrag je invloed wil uitoefenen.
11
2.1.2 Benadering vanuit het voorzieningsysteem
Als eerst wordt het model vanuit de voorzieningenkant (rechts) beschreven. Hieruit blijkt op welke
manier voorzieningen een rol spelen in het vormgeven van gedragspraktijken en hoe
milieuorganisaties daar invloed op kunnen uitoefenen. Vanuit de voorzieningenkant gezien spelen
producten, infrastructuur en wet en regelgeving een belangrijke rol in de mogelijkheden voor het
vergroenen van gedragspraktijken en voor het terugbrengen het energiegebruik van burgers.
Producten kunnen 2 manieren milieuvriendelijk geproduceerd worden. Door ze op een duurzame
manier te produceren of energiezuiniger te maken in het gebruik. Met wetten en regelgeving kunnen
er eisen gesteld worden aan productie methoden en energieverbruik. Hoe mensen met het product
omgaan is een verdere factor die de uiteindelijk de levensduur en het energieverbruik van een product
bepaalt. De infrastructuur is vooral van belang voor de mogelijkheden die de producent heeft om
nieuwe producten op de markt te zetten of te innoveren. Nieuwe producten moeten wel aansluiten bij
de huidige socio-technologische voorzieningen zoals het stopcontact of de gemiddelde wegbreedte.
Als laatste moeten producenten rekening houden met de wensen van de consument bij het
ontwikkelen van de producten bijvoorbeeld; gebruiksmogelijkheden en -comfort, plaats van aanbod en
passende/mooie vormgeving.
Het aanbod (objecten)
Het aanbod op de markt is een belangrijke basis voor de mogelijkheden voor het verduurzamen van
gedragspraktijken (contrast, 2007). Hoewel de aanbieder een sleutelrol heeft in het creëren van
verschillende alternatieven is de aanbieder ook afhankelijk van de vraag van de consument voor de
afzet van zijn product. Omdat de producent bij de ontwikkeling van nieuwe producten rekening houdt
met de wensen van de consument zal deze duurzame producten produceren als consumenten dat
willen. Milieuorganisaties kunnen een rol spelen bij het verduurzamen van producten. Enerzijds door
via de overheid doormiddel van lobby aan te dringen op strengere regelgeving bijvoorbeeld voor de
uitstoot van broeikasgassen tijdens de productie of eisen te stellen aan het energiegebruik van
apparaten.
Anderzijds kunnen ze consumenten stimuleren om milieuvriendelijke producten aan te schaffen zodat
via de vraag, het aanbod van deze producten groter wordt. Als laatste kunnen ze de wensen van de
consument voor milieuvriendelijk geproduceerde en energiezuinige producten kenbaar maken bij de
producent.
Het creëren van vraag en aanbod is niet voldoende. Er moet voor gezorgd worden dat de consument
het product herkend als passend binnen zijn leefstijl (contrast, 2007). Dit kan door ‘branding’ van een
product met behulp van labels en advertenties en door het, bijvoorbeeld, op een bepaalde plaats aan
te bieden (bijvoorbeeld biologische winkel) (ibid). Mensen hebben educatie en informatie nodig om
keuzes te kunnen maken voor producten die binnen hun leefstijl passen(Spaargaren 2007). Vanuit
antropologisch perspectief bekeken kan de producent bij het promoten van zijn product zijn promotie
afstemmen op de waarden en narratief van de consument (Douglas en Isherwoord, 1979). De
informatiestroom is echter zo groot en het concept duurzaamheid zo complex dat het voor de
consument lastig is tot een welafgewogen keuze te komen. Labels kunnen dan helpen bij het
herkenbaar maken van producten. Milieuorganisaties kunnen helpen de herkenbaarheid van
energiezuinige producten te vergroten. Zo kan de consument een geïnformeerde keuze maken zonder
zelf eerst uitgebreid onderzoek te moeten doen. Milieuorganisaties doen dit werk voor hun en met
behulp van labels en keurmerken worden deze producten kenbaar gemaakt. Door samen te werken
met organisaties die de controle op producten uitvoeren (en een keurmerk toekennen) vergroten ze de
geloofwaardigheid van het keurmerk, zoals dat bij FSC hout of de Marine Steward Schip Council is
gebeurd. Of om een ander voorbeeld te noemen, zoals het WNF die haar Panda logo geeft aan
producten die bijdragen aan bescherming van natuurgebieden.
Gebruiksmogelijkheden (infrastructuur)
Producten moeten passen binnen de bestaande leefstijl, infrastructuur en (technologische)
voorzieningen. Een auto of waterstof kan bijvoorbeeld op slechts enkele plaatsen tanken. Anderzijds
moeten de producten voldoen aan de sociale normen die gebruikers stellen aan de producten, die zijn
op hun beurt afhankelijk van technologische systemen (Shove, 2003). Dat zie je bijvoorbeeld in de
opkomst van internet en e-mail. Daardoor wordt er op een andere manier gecommuniceerd. E-mails
nemen de plaats in van post of een telefoontje. Daarnaast zijn het taalgebruik en de gedragscodes
voor communicatie zijn veranderd. Producten zijn met elkaar verbonden in een bepaald
consumptiepatroon en beperken de mogelijkheden voor het gebruik van alternatieven.
12
Milieuorganisaties kunnen het overleg faciliteren over de aanleg van nieuwe infrastructuren voor
nieuwe technologieën tussen bedrijven onderling(senseo) en/of tussen bedrijven en de overheid.
De hang naar routine is een andere beperkende factor. Als gedragspraktijk compleet herzien moeten
worden door de aanschaf van een nieuw product zullen mensen niet snel geneigd zijn het product aan
te schaffen. De keuze voor producten hangt daarnaast ook af van de sociale omgeving en wordt
beïnvloed door rolmodellen. Het hebben van een mobieltje is ‘verplicht’ onder jongeren, anders hoor je
er niet bij. Verwachtingen van anderen beperken de keus voor gedragspraktijken omdat je moet
voldoen aan de sociale norm. Door het debat aan te gaan en kennis aan te dragen kunnen
Milieuorganisaties sociale normen beïnvloeden. De reputatie van de SUV is ook een goed voorbeeld
hiervoor. Door het ding als vervuilend en gevaarlijk te bestempelen werd de auto in een ander
referentie kader geplaatst. Voor sommige mensen werd het van statussymbool (duur en luxe) werd
het een vervuilende, levenseisende onnodige opschep bak. Milieuorganisaties kunnen sociale normen
dus ter discussie stellen net als gedrag dat als vanzelfsprekend wordt beschouwd. Door een
combinatie van informatie en discussie kunnen ze proberen het gedrag te veranderen. Zoals wijzen op
het energiegebruik van apparaten die stand-by staan of het vliegen over korte afstanden.
2.1.3 Benadering vanuit ‘Strategisch gedrag’ (gebruik)
Het model kan ook vanaf de linkerkant bekeken worden. Dan is te zien hoe individuele
gedragspraktijken voortkomen uit een leefstijl (Spaargaren en van Vliet, 2000). Deze stijl bestaat uit
een praktisch- en discursief bewustzijn en in mindere mate ook het onderbewuste (contrast, 2007).
Praktisch bewustzijn kan het best beschreven worden als een automatische piloot die dingen doet
zoals hij ze elke dag doet. Het discursief bewustzijn wordt ingeschakeld als er zich nieuwe of
onverwachte situaties voordoen. De mate van routine hangt af van de gedraging en is plaats en tijd
gebonden. Op andere plaatsen kan zich dus ander gedrag voordoen. Zoals iemand die op vakantie
elke ochtend een douche neemt in plaat van een bad. Normen, waarden, kennis e.d. zijn niet direct
meetbaar en uiten zich ook niet direct in gedrag. Ze zijn echter wel belangrijk voor de oorspronkelijke
vormgeving van het gedrag. Deze normen en waarden worden in grote mate bepaald door de sociale
omgeving (Spaargaren en van Vliet, 2000). In de vorige paragraaf stond al dat milieuorganisaties
gedrag van consumenten kunnen beïnvloeden. Hoe dat gebeurt en welke factoren daarop van invloed
zijn wordt hier beschreven.
Leefstijl
Gedragspraktijken ontwikkelen zich in de loop van tijd. Soms worden er bewuste strategische keuzes
gemaakt voor bepaald gedrag. Het grootste deel van de tijd echter bepaald routine en het praktisch
bewustzijn het gedrag. Als er strategische keuzes worden gemaakt probeert een consument deze
zoveel mogelijk te laten aansluiten bij wat op dat moment bij zijn leefstijl past. Een leefstijl kan
omschreven worden als een samenhangend geheel van handelingen die logisch voortvloeien uit
normen en waarden en in belangrijke mate ook uit gewoonten, ervaring en beschikbaarheid van
producten en systemen. Het geheel van gedragingen moet echter een logisch zelfbeeld geven voor de
persoon in kwestie. Er is een duidelijk verhaal achter wie iemand is, hoe het gedrag daaruit voortvloeit
en hoe iemand zich daarin verhoudt tot anderen (Giddens, 1991). De levensstijl kan gesplitst worden
in een uniek eigen aspect en in een met anderen (of groepen) gedeeld aspect. Mensen kunnen om
verschillende redenen dezelfde handeling verrichten. Het individuele deel is in het
contrastonderzoek(contrast, 2007) bestempelt als het ‘general dispositional’ deel van de leefstijl en
bevat naast normen en waarden (zoals eerder door Stones (2005) werd aangeduid) ook opgedane
kennis en vaardigheden en vermogen tot handelen (macht). Het gedeelde deel van de leefstijl is het in
de gedragpraktijk opgedane en onderhouden deel van kennis en vaardigheden. Het uit zich direct in
specifieke gedragspraktijken (contrast, 2007). Een andere gedragspraktijk kan dus tot stand komen
als er sprake is van nieuwe kennis en vaardigheden of door veranderingen in de sociale omgeving.
Als iemand weet dat een wasdroger verantwoordelijk is voor 20% van zijn energie gebruik zal die zijn
was in de toekomst misschien vaker ophangen. Een ander voorbeeld is, je telefoonlader uit het
stopcontact halen als je die niet meer gebruikt zodat deze dan geen stroom gebruikt. Beschikbaar
maken van deze kennis is een beïnvloedingsinstrument van milieuorganisaties
Leefstijl wordt medebepaald door normen en waarden, maar wordt ook beïnvloed door de sociale
omgeving van familie, school/werk, vrienden en gedragsnormen die vaak cultuur gebonden zijn
(Spaargaren, 2007A). Mensen bevinden zich in verschillende groepen waar ander normen gelden
daardoor kunnen mensen zich in een andere context anders gedragen. (Sociale) normen veranderen
13
in de loop van de tijd bijvoorbeeld door het toepassen van innovaties, wetenschappelijke inzichten of
veranderingen in de cultuur. Een taak van milieuorganisaties kan zijn om wetenschappelijke kennis
toegankelijk te maken voor consumenten, zodat ook zij toegang hebben tot deze informatie. Daarmee
kunnen ze afwegen of de gekozen gedragspraktijken binnen hun normen en waarden patroon passen.
Daarnaast kunnen milieuorganisaties bepaald gedrag of innovaties publiekelijk ter discussie stellen en
zo sociaal (on)gewenst maken. Dus normen verleggen, om gedrag te veranderen. Milieuorganisaties
proberen mensen bewust te maken van de invloed die hun gedrag heeft op het milieu. Door de
discussie over de uitstoot van broeikasgassen van auto’s zijn mensen zich bewuster geworden van
het hoge energiegebruik van auto’s. Dit is voor sommige mensen een reden om te kiezen voor een
hybride variant of kleinere auto.
De macht om te veranderen
Mensen zijn deel van een systeem dat ze deels zelf vormgeven, deels in stand houden. Op het
moment dat consumenten kiezen uit twee rivaliserende technologieën bepalen ze daarmee welke
keuzes ze in de toekomst hebben. Keuze in de moderne samenleving, worden niet meer voor een
geïsoleerd product maar voor een set van aan elkaar gerelateerde goederen en diensten gemaakt
(Cowan, 1983). Kiezen we voor een auto op zonne-energie of op waterstof? Dit bepaalt in welke
technologie tankstations investeren. De keuzes die door mensen worden gemaakt worden enerzijds
bepaald door normen en waarden. Anderzijds is de toegang die mensen hebben tot verschillende
producten bepaald door (machts)middelen (geld, technologie, sociaal kapitaal, fysiek, mobiliteit etc.).
Ontoereikende (geld)middelen beperkt de keuzevrijheid voor gedrag, net als kennis het vermogen om
keuzes te evalueren bepaalt (Spaargaren, 2000). Daarnaast is er bepaalde inzet van bovenstaande
machtsmiddelen nodig om de markt te sturen. Mensen met veel geld kunnen als eerst beschikken
over nieuwe technologieën beschikken en bepalen daarmee welke producten later doorgang vinden
tot de gangbare markt door schaalvergroting. Milieuorganisaties kunnen door het mobiliseren van
mensen invloed uitoefenen op de totstandkoming van producten. Bij het op de markt brengen van een
nieuw soort product kunnen ze deze beoordelen op hun effect op het milieu en proberen hiermee het
product succesvol te maken of juist te doen mislukken. Ook kunnen ze door grote groepen mensen te
beïnvloeden in hun koopgedrag, invloed uitoefenen op producenten. Bijvoorbeeld door mensen te
stimuleren over te stappen op milieuvriendelijke vaatwasmiddelen. Als veel mensen daarin meegaan
worden andere producenten gedwongen hun product ook milieuvriendelijker te maken.
Eigenschappen van producten
Gedrag wordt in grote mate bepaald door culturele normen, ook als het gaat om sociaal cultureel
gedrag in huis. Een nieuwe gedragspraktijk wordt sneller geïntegreerd als het toepassen ervan
voldoet aan de eisen die mensen aan het product stellen. Positieve eigenschappen voor nieuwe
gedragspraktijken zijn; tijdbesparing (Douglas and Isherwood,1979, Spaargaren, 2007A) en het
bieden van comfort, hygiëne en gemak (Shove en Southerton 1998). Op deze gebieden zijn een
aantal normen (standaarden) vastgelegd waarnaar iedereen streeft, mits de nieuwe gedragspraktijk
past binnen de al aanwezige infrastructuur in huis/de omgeving. Zo is een flatscreen van 1,5 meter
bijvoorbeeld ‘must have’ voor middenklasse huishoudens en proberen mensen door het gebruik van
kant-en-klaar en instant producten meer tijd vrij te maken voor kwalitatief hogere vormen van
tijdsbesteding. Daarnaast is flexibiliteit een hoog goed. Het flexibel indelen van tijd draagt bij aan het
gevoel van vrijheid. Bij het aanbieden en ontwerpen van duurzame goederen doet men er dus goed
aan deze ‘waarden’ in het oog te houden. Milieuorganisaties kunnen hier gebruik van maken door in te
zetten op het creëren van een nieuwe sociale norm m.b.t. tot duurzaamheid. Een vaatwasser moet
naast ‘hygiënisch schoonwassen’ en eenvoudig in het gebruik ook energiezuinig zijn. Daarnaast
kunnen milieuorganisaties gebruik maken van termen als hygiënisch/gezond, comfortabel, gemakkelijk
en goedkoop om milieuvriendelijke producten aan te prijzen. Hiermee laten ze het product aansluiten
bij de eisen die consumenten stellen aan het product.
2.2 Transitie theorie
2.2.1 Routinesering en de-routinesering
Er zijn dus zeer veel factoren van invloed op de gedragspraktijk van mensen. Vaak zitten mensen
vastgebakken in vaste patronen (dagelijkse gedragingen) die ze al jaren op dezelfde wijze uitvoeren.
Ze zijn daardoor zo vanzelfsprekend dat ze niet snel ter discussie staan. Als er echter een plotselinge
verstoring, disruptie of de-routinesering genoemd, plaatsvindt komt de vanzelfsprekendheid van de
gedragspraktijk ter discussie te staan. Op dat moment ontstaat er ruimte voor verandering van het
gedrag gevolgd door re-routinesering. Er moet een beslissing worden genomen over het opnieuw
14
invullen van een gedragspraktijk. Hierdoor ontstaat er ruimte voor het ontwikkelen van alternatieven
gedragspatronen (Spaargaren, 2007A). Doordat er nieuwe keuzes moeten worden gemaakt is een
moment van disruptie een geschikt moment om over te stappen op andere gedragspraktijken.
Milieuorganisaties kunnen hierop inspelen en proberen mensen een keuze te laten maken die
milieuvriendelijker is.
Er zijn twee manieren van de-routinesering. De eerste is een negatieve verandering in persoonlijke
omstandigheden door bijvoorbeeld echtscheiding of het verlies van een baan, het falen van
technische systemen zoals stroomuitval of het opheffing van een treinverbinding, dijkdoorbraak en het
traag zijn van internet door overbelasting. Hierdoor wordt de vanzelfsprekendheid in twijfelgetrokken
wat kan leiden tot aanpassingen in het systeem om deze zekerheid (opnieuw) veilig te stellen
(contrast,2007). Op dit eerste kun je als milieuorganisatie weinig invloed uitoefenen. Wel kunnen
milieuorganisaties in het geval van een disrusptie zorgen dat duurzame alternatieven worden
overwogen door bijvoorbeeld te lobbyen bij de overheid voor nieuwe infrastructuur of te zorgen dat in
een winkel duurzame alternatieven goed herkenbaar zijn.
Ten tweede zijn er positieve veranderingen waarbij mensen (bewust) blootgesteld worden aan andere
gedragspraktijken (contrast, 2007), bijvoorbeeld door bij nieuwbouw huizen ook duurzame
technologische opties aan te bieden. Ook kun je mensen tijdens een vakantie in een vakantiepark
duurzame technologische innovaties te laten uitproberen die in het huisje zijn geïnstalleerd. Zo komen
mensen in contact met andere gedragspraktijken die ze op een later tijdstip wellicht toepassen in hun
eigen leefstijl. Milieuorganisaties kunnen zorgen dat er voldoende informatie beschikbaar is om een
welafgewogen keuze te kunnen maken op het moment dat er de-routinesering optreed. Daarnaast
kunnen zij mensen mogelijkheden bieden om apparaten uit te proberen of voorbeelden laten zien van
de effecten van andere gedragspraktijken. Bijvoorbeeld door mensen in aanraking te laten komen met
alternatieve gedragspraktijken op onverwachte plekken zoals de vakantie woning of op straat.
Daarnaast bieden ecoparken waar mensen bewust naar toe gaan prima mogelijkheden om met
nieuwe gedragspraktijken kennis te maken.
2.2.2 Transitie
Om een verandering in de gedragspraktijk van grote groepen mensen te bewerkstelligen, bijvoorbeeld
omdat de milieudruk van bepaald gedrag te groot is, moet er een transitie (overgang) naar een nieuwe
gedragpraktijk plaats vinden. Er moet dan allereerst onderzocht worden welk aspect van de
gedragspraktijk moet veranderen (gedrag, object, infrastructuur). Soms is het voldoende om nieuwe
technologie toe te passen. Dit kan door met beleidsjuridische of -economische maatregelen het
gebruik af te dwingen of te stimuleren. Het kan ook zijn dat er een verandering in de handelingsroutine
moet plaatsvinden(stand-by uitzetten bijvoorbeeld). Dit kan bereikt worden door het geven van
voorlichting, of dat het hele regime moet worden aangepast om het gewenste effect te bereiken
(auto’s op waterstof). Milieuorganisaties leveren vaak een bijdrage aan de kennis over
milieuproblemen door hun eigen onderzoek. Hiermee kunnen ze problemen op de agenda zetten.
Daarnaast doen ze onderzoek naar oplossingen. Ze zoeken naar de beste nieuwe technologie en
proberen deze te promoten bij consumenten. Met behulp van de overheid kan de introductie van
zonnepanelen (door subsidie) of groene energie (door een lager belastingtarief) worden versneld.
Bij de keuze en het heroverwegen van gedragspraktijken spelen verschillende factoren een rol.
Enerzijds zijn dat de beschikbare nieuwe technologieën en de toegang die iemand heeft tot (informatie
over) die technologie. Anderzijds maken mensen door te praten over en het uitproberen van
alternatieve gedragspraktijken een keuze waarbij ze worden beïnvloedt door hun sociale omgeving en
de leveranciers van alternatieven (Spaargaren, 2007A). De afwegingen die gemaakt worden leiden
uiteindelijk tot het aanpassen van of terugkeren naar de oude gedragspraktijk. Een van de
belangrijkste overwegingen is of de nieuwe aspecten (bijvoorbeeld nieuw product of handeling) binnen
de leefstijl van iemand passen (Schatzki, 2003). Milieuorganisaties kunnen hierop inspelen door te
zorgen dat er voldoende informatie op het consumptiekruispunt over duurzame producten beschikbaar
is voor mensen die hiernaar zoeken. Dus op de plek waar beslissingen worden genomen die invloed
hebben op gedragspraktijken. Daarnaast moeten milieuorganisaties zorgen dat ze de taal van de
consument spreken en aansluiten bij de wensen en leefstijl van de consument. Dit kunnen ze doen
door die bij de producent duidelijk te maken maar ook door de consument te laten zien dat het product
aansluit bij zijn leefstijl. Logo’s zijn een belangrijk hulpmiddel om informatie over te brengen naar de
consument.
15
2.2.3 Succesfactoren
Belangrijke factoren voor het succes van een transitie zijn dat; het op te lossen probleem als belangrijk
moet worden ervaren, er duidelijke maatschappelijke risico’s moeten zijn, er een staat van urgentie
rondom het probleem bestaat en er moet een duidelijke identificatie van de veroorzaker(s) plaats
vinden (contrast, 2007). De oplossingen die vervolgens worden ontwikkeld zijn gebaseerd op
wetenschappelijke kennis, in samenspraak met maatschappelijke debat. In dit debat wordt vorm
gegeven aan de definitie en het beeld van het probleem, dit is een maatschappelijk leerproces op weg
naar passende oplossing. Acties, publicaties in verschillende media advertenties en deelname aan
wetenschappelijke/politieke debatten zijn veelgebruikte instrumenten door milieuorganisaties om
problemen aan te kaarten en hun visie op de oplossing te geven. Voor succesvolle oplossingen is het
belangrijk met een duidelijk handelingsperspectief te komen anders kunnen burger/consumenten er
niets mee. Een logo bijvoorbeeld dat als leidraad dient voor gedrag. Het simpelweg op de markt
brengen van een nieuwe technologie heeft weinig zin als er geen draagvlak is of als mensen niet leren
hoe ze met de nieuwe aspecten van de gedragspraktijk moeten omgaan/hoe deze binnen het huidige
regime in te passen.
Om een nieuwe technologie goed in te passen wordt het vaak getest in een proefproject of binnen een
bepaalde groep mensen (niche) bij wie de andere gedragspraktijk in de leefstijl past. Met de
ervaringen van het proefproject kan het transitieproces worden gestructureerd en geregisseerd. Er
kunnen aanpassingen plaatsvinden om aan te sluiten bij de wensen van de consument. Daarbij
spelen mediators een belangrijke rol. Dit zijn organisaties die met de producenten onderhandelen over
de voorwaarde voor succesvolle inbedding van de nieuwe technologie of handelingspraktijk door op te
komen voor de belangen van de consumenten die ze vertegenwoordigen. Maar ook tests en
consumentenpanels kunnen een belangrijke rol spelen bij de ontwikkeling van nieuwe producten (van
den Burg, 2007). Milieuorganisaties kunnen een faciliterende rol en een bruggenbouwers functie
hebben in dit leerproces. Richting de burgers vertalen ze de wetenschappelijke feiten en het beleid
van de overheid en richting overheid en producenten maken ze de wensen van de burger kenbaar.
2.3 Beleidsopties
Volgens de ecologische moderniseringstheorie (Spaargaren, 2000) is de ontwikkeling van groene
gedragspraktijken te sturen door 1) de milieudruk van de huidige producten te analyseren, 2) de
externe (milieu)kosten te internaliseren 3) met innovaties deze kosten omlaag te brengen en
vervuilende oude varianten te vervangen door nieuwe innovaties. Hierdoor kan de milieubelasting in
de levenscyclus van het product en/of van de gedragspraktijk afnemen (Spaargaren en Mol, 1992). De
benodigde aanpassingen moeten vervolgens worden geïntroduceerd in de bestaande
gedragspraktijken. Een belangrijk onderdeel van het vergroenen van gedragspraktijken is het in
gebruik nemen van het juiste (groene) aanbod (contrast, 2007). Hieronder volgt een overzicht van drie
(beleids)optie om burgers en consumenten meer te betrekken bij de ingebruikname en het
ontwikkelen van groene producten. Uitgangspunt daarbij is dat, door toenemende mondialisering van
de economie, milieuproblemen en consumptiepatronen, de nationale overheid minder invloed heeft op
de markt en minder mogelijkheden heeft voor regelgeving en belasting. Hierdoor is het aantal
beleidsoptie beperkt en komt er meer verantwoordelijkheid te liggen bij bedrijven en consumenten
(Spaargaren, 2007). De hieronder besproken beleidsopties houden rekening met de afgenomen
autoriteit van de staat en leggen meer verantwoordelijkheid bij de burger. De beleidsopties, ecologisch
burgerschap, politiek consumeren en leefstijlpolitiek, zijn naast elkaar gezet door G. Spaargaren in
2007 om de verschillende vormen van invloed van consumenten op de overheid en de markt
inzichtelijk te maken. Bij sommige opties was er al een duidelijke rol weggelegd voor ngo’s incl.
milieuorganisaties. De auteur heeft deze verder uitgewerkt of aangevuld.
2.3.1 Ecologisch burgerschap:
Ecologisch burgerschap is een vorm van burgerschap zoals beschreven in de politieke
wetenschappen. Van de burger wordt verwacht dat hij in zekere mate participeert in het beleidsproces
en de overheid controleert op goed bestuur(Spaargaren 2007). Van ecologisch burgerschap wordt
gesproken als er een beroep op de overheid wordt gedaan om duurzame ontwikkeling te realiseren;
“De legitieme eis van burgers om vrij te zijn van milieurisico’s veroorzaakt door anderen binnen of
buiten de grenzen van de staat” (Spaargaren, 2007). Het betekent dat burgers van de staat eisen dat
deze veiligheid op het gebied van milieu garandeert. De internationale dimensie van milieuproblemen
heeft er al lang geleden toe geleid dat milieubeleid op multi- en internationaal niveau geregeld wordt
(ibid). De internationale dimensie van milieuproblemen maakt het echter ook onmogelijk om
16
burgerrecht op een schoon milieu op nationaal niveau na te streven. Ecologisch burgerschap is
daarom verworden tot een vorm van postnationaal burgerschap (Beck, 2006). In respons hierop heeft
er de afgelopen jaren een versterking van (in)formele transnationale netwerken (ook tussen
milieuorganisaties) plaatsgevonden. Er liggen daardoor meer kansen voor milieuburgerschap
(Spaargaren, 2007). Organisaties uit de hele wereld werken samen om duidelijk te maken wat de rol
van bedrijven, nationale organisaties en overheden is bij het maken van beslissingen en naleven van
afspraken zodat ze aangesproken kunnen worden op hun verantwoordelijkheden. Door internationale
bekendheid te geven aan de problemen kan er meer druk worden uitgeoefend op de vervuilers.
Milieuorganisaties kunnen door gebruik te maken van prestatieschema’s (ranglijsten voor goed/slecht
gedrag), campagnes met naming en shaming en het mobiliseren van mensen via internet (Spaargaren,
2007 B) druk uitoefenen op de partijen die betrokken zijn bij de milieuvervuilende praktijken..
2.3.2 Politiek consumeren
Politiek consumeren vindt vooral plaats in het private consumptie domein. Politiek consumeren is een
manier om invloed uit te oefenen op de markt. Michelletti (2003) heeft in haar boek ‘political virtue and
shopping’ uitgebreid aandacht besteed aan nieuwe markt gebonden manieren om invloed uit te
oefenen op consumptie mogelijkheden. Het doel van politiek consumeren is om doormiddel van
bewuste consumptie, productie-consumptie netwerken te vergroenen en het groene aanbod te
vergroten. Door het wel of niet kopen van producten kunnen producenten aangespoord/gedwongen
worden om een groen(er) product op de markt te zetten. De voornaamste rol van milieuorganisaties
hierin is het organiseren van consumenten om voldoende druk/steun voor een product te creëren. Dit
kan doormiddel van het communiceren richting consumenten over geschikte labels. Maar ook door het
organiseren, garanderen en kenbaar maken van steun voor het kopen van een nieuw product, of het
oproepen tot een boycot van een vervuilend product. Daarbij kunnen Milieuorganisaties de nodige
geloofwaardigheid verschaffen aan een producent die beweert een groen product op de markt te
zetten (Spaargaren, 2007). In een tijd waarin ‘green washing’ aan de orde van de dag is wordt dat
steeds belangrijker. Het voorzien van informatie over producten en communiceren met producenten
over de wens van de consument is dus een van de belangrijkste taken van milieuorganisaties bij
politiek consumeren.
2.3.3 Leefstijl politiek
Leefstijl politiek verbindt de persoonlijke leefstijl met de globale effecten ervan. Mensen die zich
verdiepen in de sociale en ecologische aspecten van hun (consumptie) gedrag ontdekken dat dit
overal ter wereld effecten heeft. Leefstijl politiek gaat in op persoonlijke leefwijzen van mensen en de
morele keuzes die ze maken in hun dagelijks leven (Spaargaren 2007B). Op basis van afwegingen
over de impact van zijn consumptie komt iemand tot nieuwe gedragspraktijken die beter aansluiten bij
zijn normen en waarden. Vervolgens worden mensen geconfronteerd met de aan- en afwezigheid van
verschillende voorzieningen die een bewuste leefstijl mogelijk maken. Bijvoorbeeld de aanwezigheid
van GFT afvalbakken thuis en de afwezigheid daarvan op het werk veroorzaakt de-routinisering.
Afstemming van de werk- en thuissituatie is dan gewenst en kan leiden tot verbeteringen op andere
locaties. Om echt effect te hebben moet leefstijl politiek echter wel verder gaan dan het eco-ëfficiënt
maken van bestaande gedragspraktijken. In combinatie met actieve participatie (bijvoorbeeld op de
werkvloer om daar vergroening te realiseren) is het een krachtig instrument. Om hun leefstijl te kunnen
evalueren hebben mensen echter wel voldoende informatie nodig over bestaande en alternatieve
gedragspraktijken. Deze informatie kan worden aangeleverd door milieuorganisaties. Het belang van
het ontwikkelen van duurzame alternatieven staat hierboven al beschreven.
2.4 Conclusie
In het gedragspraktijkenmodel is een beeld geschetst van factoren die van invloed zijn op
gedragspraktijken van groepen mensen. Het is belangrijk deze factoren in acht te nemen bij het
ontwikkelen van beleid dat van invloed is op gedragspraktijken. Het model en de beleidsopties gaan er
van uit dat de invloed van de overheid op de markt afneemt door liberalisering van de markt en
mondialisering van beleidsvorming. Hieruit rolt een visie die een belangrijke rol toekent aan het
samenspel van bedrijven en consumenten bij het ontwikkelen van nieuwe duurzame
gedragspraktijken. De overheid blijft verantwoordelijk voor het scheppen van de juiste condities om het
proces goed te laten verlopen. In de door Spaargaren geschetste beleidsopties komt deze grote rol
voor de markt en consumenten sterk naar voren. In dit hoofdstuk is beschreven welke rol
milieuorganisaties kunnen spelen, rekening houdend met de uitgangspunten van het
gedragspraktijkenmodel. Uit de theorie volgt dat milieuorganisaties een belangrijke functie hebben als
17
spil in het web om de verschillende rollen die de overheid, bedrijven en consumenten spelen op elkaar
af te stemmen. De steun van de ene groep wordt gebruikt om een andere groep onder druk te zetten.
Het maatschappelijk debat over de problemen en oplossingen is een belangrijke plaats om
afstemming tussen de verschillende partijen te bereiken. Door als milieuorganisaties daar slim op in te
spelen kunnen hervormingen in de door de organisaties geprefereerde richting worden gestuurd. Dit
geldt teven voor de overheden. Hieronder zijn schematisch de verhoudingen tussen milieuorganisaties
en overheid weergegeven.
Overheid
regels en normen
controle
1. Overheid faciliteert verduurzaming
van vraag en aanbod.
2. Milieuorganisaties zijn spin in het
web en stemmen af.
3. Vraag en aanbod komt tot stand
tussen burgers en bedrijven
1
Milieuorganisaties 2
Bedrijven
3
Consument
Volgens het gedragspraktijkenmodel zullen milieuorganisaties proberen, vanuit de huidige
maatschappelijke kaders, tot modernisering van de gedragspraktijken te komen. Dit doen ze door in te
spelen op de sociale normen en door met beleids-economische maatregelen de ontwikkeling van
groene innovaties te stimuleren. Volgens de theorie zullen ze daarvoor de hier onder genoemde
instrumenten gebruiken, gericht op de doelgroepen producenten, consumenten en overheid.
Richting producenten zullen milieuorganisaties een rol voor zichzelf zien in het kenbaar maken van de
wensen van burgers op het gebied van duurzame alternatieven. Milieuorganisaties maken niet alleen
de vraag kenbaar, ze kunnen ook een rol spelen in het doorgeven van de eisen waaraan producten
volgens de consument moeten voldoen. Door het zichtbaar maken van de vraag naar duurzame
producten proberen milieuorganisaties er voor te zorgen dat het aanbod van deze producten wordt
vergroot. Daarnaast kunnen milieuorganisaties bedrijven onder druk zetten om vervuilende praktijken
of producten van de markt te halen. Daarvoor kunnen ze dreigen met boycots en/of negatieve
publiciteit. De basis voor deze activiteiten ligt in het eigen onderzoek dat milieuorganisaties (laten)
doen naar duurzame producten of gedrag van bedrijven en overheden. Er kan ook samenwerking
plaatsvinden tussen milieuorganisaties en bedrijven. Bijvoorbeeld door het valideren van milieuclaims
die bedrijven maken. Er kunnen (daarvoor) labels/logo’s worden ontwikkeld die een product
herkenbaar maken als milieuvriendelijk. Herkenbaarheid van duurzame producten maakt het voor
mensen makkelijker hun gedragspraktijken te verduurzamen. Het logo kan zowel door een
branche/bedrijf als door een milieuorganisatie geïnitieerd worden. De betrokkenheid van
milieuorganisaties moet vooral de betrouwbaarheid van het logo garanderen.
Richting consumenten zal vooral het verspreiden van kennis belangrijk zijn voor milieuorganisaties,
zodat deze kunnen kiezen voor duurzame gedragspraktijken. Deze kennis heeft vooral betrekking op
voor welk logo of product consumenten moet kiezen of welke gedrag het beste is. Hierdoor kunnen
consumenten makkelijker een keuze maken bij de aanschaf van een product en in de uitvoering van
gedragspraktijken. Door duurzame producten aan te prijzen in termen die aansluiten bij de leefstijl
waarmee mensen zich willen identificeren, dus gezond, comfortabel, makkelijk, probeert men de
consumenten over te halen om deze duurzame producten te kopen. Zo kan er een hogere vraag
worden gegenereerd. Daarnaast kan wetenschappelijke kennis over milieuproblemen door
milieuorganisaties worden vertaald en gecommuniceerd richting burgers. Dit kan verschillende
functies hebben. Enerzijds kunnen problemen aangekaart worden. Anderzijds kan draagvlak
gecreëerd worden voor de door milieuorganisaties geprefereerde oplossingen. Het maatschappelijk
debat is ook belangrijk om een gevoel van urgentie en bereidheid tot transitie te creëren. Door het
voeren van actie en het inzetten op publicaties proberen milieuorganisaties problemen en hun
oplossingen op de maatschappelijke en politieke agenda te zetten. Hierbij richten milieuorganisaties
zich zowel op de verantwoordelijkheid van bedrijven voor het aanbieden van duurzame producten als
op de overheid om bedrijven te faciliteren in de ontwikkeling hiervan.
18
Als laatste richten milieuorganisaties zich op de overheid. Volgens de analyse in deze scriptie is de
overheid is in de eerste plaats verantwoordelijk voor het creëren van het juiste omstandigheden om
voor de overgang naar duurzame gedragspraktijken te faciliteren. Zij doet dit door het nemen van
financiële, regelgevende of planmatige maatregelen. Dat kan gaan om nieuwe regelgeving, financiële
ondersteuning van technologie en infrastructuur of het geven van vergunningen. Milieuorganisaties
proberen de overheid te stimuleren door het verschil te laten zien in wat de rol van verschillende
overheden in beleidsprocessen en milieuproblemen is en wat die zou moeten zijn. Dit doen ze door
hun achterban en andere burgers hierover te informeren waardoor deze druk uit kunnen uitoefenen op
overheden om een andere richting in te slaan. De burger kan de overheid afrekenen op zijn prestaties
bij de volgende verkiezingen. Het geven van informatie over de prestaties van de overheid is een
hulpmiddel voor burgers bij het maken van hun keuze. Milieuorganisaties zijn de spin in het web als
het gaat om het afstemmen van de wensen van burgers en consumenten over overheidsbeleid. Ze
communiceren de wensen en eisen van burgers naar de overheid maar ook het beleid van de
overheid naar burgers. In het maatschappelijk debat geven ze inzicht in milieuproblemen bieden ze op
basis van hun eigen onderzoek oplossingen aan voor waarmee ze het transitie proces in een
bepaalde richting proberen te duwen en de overheid willen dwingen hun oplossingen over te nemen.
Het mobiliseren van steun van bedrijven (koplopers) en burgers (in petities en demonstraties) om hun
standpunten te valideren en kracht bij te zetten is daarvoor een belangrijk instrument.
19
3 Milieuburgerschap en de rol van Milieuorganisaties
In dit hoofdstuk wordt de milieuburgerschaptheorie van Dobson uitgelegd waarbij, net als in het vorige
hoofdstuk, de rol van milieuorganisaties is uitgelicht. In tegenstelling tot het gedragspraktijkenmodel
en de daaruit voortvloeiende beleidsopties, is de milieuburgerschap theorie een stuk minder helder
uitgewerkt in de literatuur. Daardoor biedt onderstaande tekst geen rechttoe rechtaan opties voor het
veranderen van gedrag, maar een geïntegreerd beeld van relevante literatuur en ideeën op dit gebied.
Hoewel er raakvlakken zijn met het in het vorige hoofdstuk omschreven ecologisch burgerschap moet
dit hoofdstuk als een op zichzelf staand stuk gelezen worden.
Het uitgangspunt van de theorie is de aanname dat; ondanks dat prijsmaatregelen leiden tot
gedragsverandering, niet al het gedrag door prijsmaatregelen te sturen is. Daarnaast gaat deze
theorie er vanuit dat gedragverandering niet automatisch leidt tot attitude verandering maar attitude
verandering wel tot een gedragsverandering die doorwerkt op meerdere fronten. Gedrag is volgens de
auteurs bovendien niet alleen prijsgemotiveerd. Ze willen daarom een tegenwicht bieden aan de
tendens van belastingen om alle gedrag te corrigeren. Mensen doen sommige dingen ook omdat het
juist is om te doen. Daarnaast is het verkeerd te denken dat duurzaamheid altijd een win-win situatie
oplevert (Dobson, 20005:4-5). Door in te zetten op marktinstrumenten worden mensen gestimuleerd
om slechts uit eigen belang te handelen. De burgerschapsbenadering erkent dat er een gat is tussen
individuele belangen en milieuvriendelijk gedrag. Voor het dichten van dit gat kan een attitude
verandering en (als gevolg daarvan) gedragsverandering nodig zijn (Dobson, 2005; 5).
De vraag, hoe milieuburgerschap vorm krijgt voor de overheid en de burger, staat centraal in veel
literatuur over dit onderwerp. In relatie tot de overheid wordt vooral gekeken naar
verantwoordelijkheden en participatie van burgers. Voor burgers staat de vraag centraal hoe zijzelf er
toe gebracht worden milieubewust te handelen. Omdat er nog volop gediscussieerd wordt om
verschillende aspecten te definiëren en vorm te geven, is er op dit moment nog geen eenduidige
samenhangende theorie over milieuburgerschap. Er is wel veel geschreven over waarden, normen en
deugden van mensen die milieuburgerschap ondersteunen (Connelly, 2006). Over welke vorm het
burgerschap aanneemt op lokaal (Horton; 2003), globaal (Saiz; 2005), en nationaal niveau (Bell,
2004;2005, Barry, 2006). Er zijn verschillende auteurs geweest die hebben geschreven over hoe
milieuburgerschap er in de praktijk uitziet door de milieubeweging (Horton, 2006) of specifieke cases
(Szerszynski, 2005) te bestuderen. Anderen hebben zich vooral gericht op hoe dit burgerschap tot
stand kan worden gebracht. Seyfang (2005) en Smith (2005) besteden bijvoorbeeld aandacht aan
alternatieve invullingen van de economische sector en waardering van economische groei, diensten
en producten. Terwijl Carlsson en Jensen (2006) en Ghough en Scott (2006) zich richten op de rol van
scholing en educatie om vaardigheden die nodig zijn voor actief burgerschap aan te leren. Nash en
Lewis (2006) richten hun peilen op paradigma’s die het creëren van milieuburgerschap in de weg
staan. Met deze literatuur is in dit hoofdstuk een compleet beeld geschetst van de rollen die de
burgers en overheid hebben om milieuburgerschap vorm te geven. Van daaruit wordt er gekeken
welke rol milieuorganisaties zullen spelen bij het in de praktijk brengen van milieuburgerschap.
3.1 Wat is milieuburgerschap
3.1.1 Burgerschap
In de klassieke benadering van burgerschap wordt vooral gekeken naar de relatie tussen burger en
staat. Ze zijn aan elkaar verbonden door rechten en plichten. Deze zijn in principe publiek, dus de
staat bemoeit zich niet met de privé aspecten van het leven van de burger. Een belangrijke plicht van
de staat is het beschermen van de burger tegen invloeden van buitenaf en het waarborgen van
burgerrechten (Heywood, 2002). In het eerste geval kan het gaan om vijandige staten, maar ook om
vervuiling en klimaatverandering. Bij het tweede om mensenrechten zoals vrijheid van religie of
inkomen. Daartegenover staan de plichten die burgers hebben om staatstaken te verwezenlijken .
Zoals het betalen van belasting en zich aan de wet houden. Hoe de verhouding tussen burger en staat
er precies uit ziet hangt af van de heersende politieke ideologie in een land.
Van oorsprong is burgerschap gekoppeld aan de staat waar de burger de nationaliteit van heeft.
Tegenwoordig wordt het begrip burgerschap echter steeds vaker gekoppeld aan andere
gemeenschappen zoals wetenschappelijk burgerschap, cyber burgerschap of wereldburgerschap. De
staat heeft daar nog maar weinig mee te maken en oefent op deze vormen van burgerschap weinig tot
20
geen invloed uit. Door het woord burgerschap te gebruiken wordt er gerelateerd aan het deel zijn van
een geheel waarin rechten en plichten gelden om de omgang met elkaar te regelen (Bell, 2005).
3.1.2 Milieuburgerschap
Als we dan kijken naar de betekenis van milieuburgerschap komt het er op neer dat deze vorm van
burgerschap mensen deel laat uit maken van het milieu (of preciezer de aarde). Dit geeft aan dat er
naast het recht van het gebruik van het milieu ook plichten en verantwoordelijkheden zijn richting het
milieu/de aarde (Bell, 2005;25). De Canadese overheid geeft bovenstaande als volgt weer:
“Environmental citizenship is a personal commitment to learning more about the environment and to
taking responsible environmental action. Environmental citizenship encourages, individual,
communities and organizations to think about environmental rights and responsibilities we all have as
residents of Planet Earth. Environmental citizenship means caring for the Earth and caring for
Canada”
(uit MacGregor & Szerszynski, 2003;8)
Zoals hierboven al werd vermeld heeft burgerschap vooral betrekking op de publieke sfeer en op de
verhouding tussen staat en burger. De overtuiging dat de overheid zich ver dient te houden van alles
in de privé-sfeer zolang het de rechten van medeburgers niet aantast is een kernwaarde in de meeste
westerse democratieën. Maar als het gaat om duurzaam of milieugericht burgerschap zijn juist
handelingen in de privé-sfeer belangrijke factoren om duurzaamheid of een goed milieu te bewaren.
Milieuburgerschap heeft daarom ook een persoonlijke dimensie. Het concept milieuburgerschap krijgt
invulling op verschillende niveaus waar de staat en de burger een rol spelen. Te weten: globaal,
nationaal, en lokaal. Daarnaast wordt er een beroep gedaan op de individuele verantwoordelijkheid
van de burger op het persoonlijke vlak. Als men uitgaat van milieuburgerschap dan gaat met name
over de verhouding tussen de staat en haar burgers en over de rechten en plichten van burgers in de
publieke sfeer. De staat heeft een zeer beperkte invloed op de privésfeer van de burger door
regelgeving. Indirect kan er, doormiddel van educatie of het bieden van faciliteiten, door de staat of
anderen wel invloed worden uitgeoefend op de privésfeer.
Nu volgt eerst een beschrijving de invulling van milieuburgerschap waarin de rollen van de staat, de
burger en de milieuorganisaties centraal staan. In de laatste paragraaf wordt ingegaan op de
individuele verantwoordelijkheid van de burger.
3.2 Invulling van milieuburgerschap
Milieuburgerschap draait om de verhouding tussen overheid en burger. De rol van bedrijven komt in
de hele theorie niet voor. In de praktijk komt het er op neer dat er van bedrijven wordt verwacht dat ze
zich houden aan de regels van de overheid. Dat bedrijven niet genoemd worden komt omdat het in
burgerschapstheorieën voornamelijk gaat om de burger en de overheid Uit de literatuur blijkt ook dat
de auteurs niet verwachten dat bedrijven op eigen initiatief afdoende maatregelen zullen nemen om
het milieu te beschermen. Voor de bescherming van het milieu bouwt de milieuburgerschaptheorie op
drie pilaren. De eerste is dat de overheid verantwoordelijk is voor regelgeving die het milieu beschermt.
De tweede is de eigen verantwoordelijkheid voor milieuvriendelijk gedrag van de burger die daarin
gefaciliteerd wordt door de overheid. De derde is participatie in besluitvormingsprocessen en controle
van de overheid door de burger. Milieuorganisaties zijn er voornamelijk om de overheid te controleren
en participatie te vergemakkelijken en om burgers te helpen bij het nemen van hun eigen
verantwoordelijkheid.
3.2.1 De rol van de overheid
Als we naar de verhouding tussen staat en burger kijken is er sprake van tweerichtingsverkeer. De
overheid zorgt voor haar burgers door ze veiligheid en het juiste klimaat te bieden om zich te voorzien
in hun primaire levensbehoeften en de burgers houden zich aan de regels. Maar de relatie is
ingewikkelder want de burger moet de overheid ook controleren op het uitvoeren van haar werk en
aanspreken op zijn verantwoordelijkheden (Bell; 2005, Barry, 2006). Door Bell (2004, 2005) en Barry
(2006) is onderzocht hoe er binnen de republikeinse en liberale traditie invulling kan worden gegeven
aan de rol van de staat bij het realiseren van milieuburgerschap en waarop de staat de autoriteit
baseert om in te grijpen in de samenleving.
21
Volgens Barry en Bell heeft de staat een grote verantwoordelijkheid voor het realiseren van
milieuburgerschap doordat deze verantwoordelijk is voor het garanderen van de veiligheid van
burgers, in de brede zin van het woord. In zowel de liberale als republikeinse traditie is de staat
verantwoordelijk voor het beschermen van collectieve lange termijnbelangen (republikeinen) (voor een
uitgebreide beschrijving zie Barry, 2006) en voor het vervullen van basisbehoeften van zijn burgers
(liberalen) (voor een uitgebreide beschrijving zie Bell, 2004, 2005). Een schoon milieu is een lange
termijn belang en een basisbehoefte. Het wettelijk vastleggen van het recht op een duurzaam leefbaar
milieu kan als basis voorwaarde worden gezien voor milieuburgerschap. Als men recht heeft op een
leefbaar milieu kan er actie worden ondernomen als dit recht wordt ondermijnd. Burgers en
milieuorganisaties dienen dan wel een groter aandeel krijgen in het beleidsproces volgens Agyman en
Evans, (2006). Pas dan kan er werk gemaakt worden van gerechtigheid en duurzame ontwikkeling.
Zonder recht op een duurzaam, leefbaar milieu is het moeilijk onrechtmatigheden aan te vechten. Hoe
de overheid dit recht kan handhaven hangt af van de staatsvorm en legitimiteit er van. In Nederland is
er een mengeling van liberale en republikeinse waarden als het gaat om hoe de staat zijn rol moet
vervullen.
De liberale staat
Het verschil in de liberale en republikeinse visies zit in de ‘rechten’ die de staat heeft om in te grijpen
in het leven van zijn burgers en in hoeverre de staat mag moraliseren. In de liberale traditie mag dit
alleen om basisbehoeften te garanderen. De basisbehoeften worden gedeeltelijk bepaald door
sociaalgeldende normen. Regelgeving grijpt daardoor soms meer in de samenleving in dan strikt
noodzakelijk is (bijvoorbeeld d.m.v. sociale wetgeving of voorzieningen). Voor milieuburgerschap
betekent dit dat de staat vervuiling van het milieu kan reguleren als dit de belangen schaadt van haar
(toekomstige) burgers (Bell, 2004). Daarbij moeten er echter steeds een groot aantal belangen op
economisch en sociaal vlak worden meegenomen. Om tot goede afwegingen te komen is participatie
van alle belanghebbende groepen nodig. Er worden zo min mogelijk regels gesteld zodat er
individuele vrijheid is voor burgers en bedrijven om invulling te geven aan de manier waarop ze
voldoen aan de normen. Milieuorganisaties en andere ngo’s behartigen daarbij vaak de belangen van
burgers. Ze kunnen de overheid wijzen op tekortkoming in het beschermen van een leefbaar milieu,
als bijvoorbeeld wetten niet afdoende werken of worden overtreden. Volgens de liberale traditie moet
de overheid zich ver houden van normatieve ingrijpen in de samenleving (Heywood, 2002). Dus als
het gaat om het overleven van een diersoort wegens zijn intrinsieke waarde kan de overheid daar niet
over oordelen. Burgers kunnen wel zelf zorgdragen voor het cultiveren van waarden. Ze kunnen zich
maatschappelijk inzetten en zich verenigen in een natuurbeschermingsorganisatie. Door aankoop van
natuurgebieden kan dan het voortbestaan van de specifieke soort gehandhaafd worden. Het
normatieve debat over leefwijzen zal daarom ook vaak door milieuorganisaties worden gevoerd. Van
burgers wordt ook verwacht dat zij de overheid controleren op het uitvoeren van haar taken en (via
belangenorganisaties zoals milieuorganisaties) participeren in het besluitvormingsproces. Om dat te
doen kunnen ze protests bijeenkomsten organiseren, mensen vragen brieven te schrijven en petities
te ondertekenen. Ze kunnen ook bedrijven of de staat aanklagen als deze hun belangen schaden (Bell;
2004).
De republikeinse staat
De republikeinse notie van burgerschap verschilt op een aantal punten van de liberale. Waar de
liberale burger vooral zijn eigen vrijheid en belangen behartigt, wordt van een republikeinse burger
verwacht dat hij denkt aan het belang van de gemeenschap (Heywood, 2002). Het wordt als een
morele plicht beschouwd om de vrijheid van mensen te beschermen door jezelf in dienst te stellen van
de ‘common good’ (Barry; 2005). Daarnaast geloven republikeinen dat een goed burger wordt
gemaakt en niet geboren (ibid). Daarom is er meer ruimte voor de overheid om moraliserend op te
treden door bijvoorbeeld lesstof te verplichten in het onderwijs. Naast het maken van regels en het
stellen van normen kan verantwoordelijkheid van de overheid voor het verbeteren van het milieu ook
liggen in het cultiveren van deugden en stimuleren van gedragsverandering door inmenging van de
staat (Barry, 2006). De staat kan dit doen doormiddel van educatie (informatie voorziening), groene
belasting of creëren van duurzaam beleid (Connelly 2006). Binnen de republikeinse traditie past het
rekening te houden met de ander, door mensen die lijden te helpen en onrechtvaardigheid te
bestrijden. In het geval van milieuburgerschap is de ander bijvoorbeeld de volgende generatie. Het
kunnen echter ook planten en dieren zijn. Dit is een goede basis voor de overheid en
milieuorganisaties om op voort te borduren in hun communicatie. Milieuorganisaties kunnen op basis
van deze samenwerking burgerplicht aanmoedigen.
22
In Nederland wordt het van de staat geaccepteerd dat deze in beperkte mate moraliserende
uitspraken doet en maatregelen neemt die niet direct noodzakelijk zijn voor het voorzien in de eerste
levensbehoefte van haar burgers. Zo is er een uitgebreid sociaal zekerheidsstelsel en wordt er in
vergelijking met andere landen relatief veel geld uitgegeven aan ontwikkelingssamenwerking. Ook het
behoud van bepaalde natuurgebieden wordt door de overheid gefinancierd. Voor het tegengaan van
klimaatverandering mag de overheid dus moraliserende uitspraken doen over het gedrag van de
burger en kan ze informatie geven aan de burger over wat milieuvriendelijk gedrag is. Wat niet snel
geaccepteerd zal worden is het reguleren van het gedrag van de burger. Wel kan de overheid sturen
in gedrag door het nemen van prijsmaatregelen zodat milieuvriendelijk producten aantrekkelijker
worden maar dat speelt zich weer in de meer publieke sfeer af. De overheid kan mensen niet vertellen
hoe veel energie ze mogen gebruiken of hoe ze hun kind naar school moeten brengen. Daarbij wordt
er van de overheid verwacht dat als zij bepaald gedrag zoals recyclen of fietsen aanmoedigt of
verplicht ook zorgt voor de faciliteiten die nodig zijn voor dit gedrag.
Het recht op een schoon milieu
Het recht op een schoonmilieu ligt dus al impliciet vast in de rechten die burgers hebben. Toch zou het
een goed beginpunt zijn voor het realiseren van milieuburgerschap om de verantwoordelijkheid van de
overheid op dit punt expliciet vast te leggen. De overheid heeft de middelen om dit recht te handhaven
en het maakt het voor burgers en belangenorganisaties makkelijker om naleving af te dwingen.
Milieuorganisaties kunnen een belangrijke rol spelen in het initiëren van een dergelijk wetsvoorstel en
het mobiliseren van steun voor een dergelijke wet. Als het recht op een schoon milieu of duurzaam
gebruik van hulpbronnen is vastgelegd zal er een steeds terugkerende discussie zijn over wat
duurzaam is en hoe schoon het milieu moet zijn. Er zal niet gemakkelijk overeenstemming over
worden bereikt. Iets waar makkelijker overeenstemming over valt te bereiken zijn de minimale
vereisten die nodig zijn om mensen in leven te houden (Connelly, 2006). Dit kan als maatstaf dienen
voor wetgeving, het toestaan van producten op de markt en het stimuleren van bepaald gedrag. De
mogelijkheden kunnen per plaats en door de tijd heen verschillen afhankelijk van de beschikbare
technologie, bevolkingsgroei en de leefstijl (Opschoor en van der Ploeg, 1990). Op basis van
wetenschappelijk onderzoek zijn de normen voor regelgeving dan vast te stellen.
Met dit recht in de hand kunnen milieuorganisaties vervolgens de overheid controleren op het
garanderen van deze standaarden. Milieuorganisaties doen eigen onderzoek naar bestaande
milieuproblemen en de oorzaken daarvan zodat ze die zichtbaar kunnen maken en als het nodig is
beleidsgerichte oplossingen kunnen aandragen. Voorbeelden van zulk onderzoek zijn het controleren
van de standaarden waar de kwaliteit van de leefomgeving aan moet voldoen, zoeken naar gaten in
het beleid, attenderen op gebrekkige handhaving of het aankaarten van een gebrek aan
voorzieningen om de regels te kunnen naleven.
3.2.2 De burger
Zoals hierboven al is beschreven, heeft burgerschap ook te maken met het deel zijn van een
gemeenschap, een natie of een groep ,waarmee iemand zich verbonden voelt. Voor het invullen van
milieuburgerschap is het belangrijk dat iemand zich verbonden weet met de aarde Hiermee wordt
bedoeld: het zich realiseren dat hij afhankelijk is van de aarde en deel uit maakt van het systeem
aarde (Hailwood, 2005). Daarnaast moeten burgers zich realiseren dat ze medeverantwoordelijk zijn
voor de verdeling van hulpbronnen en dat deze eindig zijn. Dit besef is een belangrijke voorwaarden
voor de bereidheid om zich op zijn gedrag te reflecteren en het aan te passen ten goede van het
milieu (Szerszynski,2006). Omdat de staat alleen controle heeft over het publieke domein moeten
burgers eigen verantwoordelijkheid nemen. Ze dienen in hun leefstijl rekening te houden met een
eerlijke verdeling om milieuburgerschap in de praktijk te kunnen laten werken. Om hun gedrag te
kunnen aanpassen hebben burgers een aantal zaken nodig n.l.; kennis over milieuvriendelijk gedrag
en faciliteiten om dit gedrag te kunnen toepassen en uitoefenen. Omdat het erg veel werk is om dit
zelf voortdurend uit te zoeken en het kosten efficiënter is bepaalde faciliteiten collectief te regelen
kunnen overheden of milieuorganisaties informatie geven en voorziening realiseren.
Milieuorganisaties kunnen een belangrijke rol spelen bij het voorzien in kennis over duurzaam gedrag
en een duurzame leefstijl als de overheid daar niet in voorziet. Horton (2003) heeft vier jaar lang
onderzoek gedaan naar het leven van milieuactivisten. Hij heeft daarbij ontdekt dat de sociale
structuren waar milieuactivisten zich in bevinden de belangrijkste basis zijn voor het ontwikkelen van
milieubewust gedrag. De sociale omgeving waarin deze activisten zich bevinden voorziet vaak niet in
23
mogelijkheden voor ‘milieuonvriendelijk’ of ‘onethisch’ gedrag. Als men eenmaal heeft besloten zich bij
het netwerk van milieuactivisten aan te sluiten, door het bezoeken van vergaderingen en sociale
ontmoetingsplaatsen als cafés, ontstaat er een leerproces die, versterkt door sociale druk, leidt tot
attitude en gedragsverandering. De kennis die nodig is om ethisch of milieubewust te leven wordt
opgedaan tijdens de discussies in de sociale ontmoetingsplaatsen en (campagne)vergaderingen.
Door het dichte netwerk is er daarnaast een sociale controle op het gedrag op publieke plaatsen zoals
in de supermarkt. Vaak wonen mensen die actief zijn binnen deze netwerken in dezelfde buurt
waardoor de voorzieningen die nodig zijn om milieubewust te leven beter zijn. Er zijn bijvoorbeeld
meer recyclepunten, vegetarische eethuizen en biologische supermarkten. Zodra men zich terugtrekt
uit deze netwerken blijkt in de praktijk de milieubewuste leefstijl te verwateren tot een leefstijl die nog
wel bewust is maar minder extreem dan in de tijd dat men nog actief deelnam aan bijeenkomsten. Het
netwerk is dus belangrijk voor het creëren en behouden van het gedrag. Horton ziet daarom wel enige
problemen met het verbreden van de doelgroep. De belangrijkste aanbevelingen die hij doet zijn dat
voorzieningen die nodig zijn voor duurzaam gedrag, zoals recyclepunten en een groter aanbod van
biologische(producten in) supermarkten, worden uitgebreid en vooral verspreid. Mensen die besluiten
een milieubewuste leefstijl te ontwikkelen worden hierin dan gesteund door de beschikbare
voorzieningen. Daarnaast is de sociale omgeving en controle die weinig ruimte biedt voor ‘slecht’
gedrag erg belangrijk. Hoe veranderingen in de sociale omgeving van de grond komen komt aan bod
in de volgende paragraaf. Het actief worden in de milieubeweging zorgt voor het vergroten van kennis
over duurzame leefstijlen. Een rol van de milieubeweging zou kunnen zijn deze kennis breder
beschikbaar te maken op internet. Het gaat vaak niet zozeer om feitelijke informatie zoals ‘koop
product A of B’ maar om brede algemene kennis die mensen in staat stelt weloverwogen keuzen te
maken.
Participatie
Door het vertegenwoordigen van burgers en/of het milieu in het politieke proces kan de lokale
milieubeweging een belangrijke rol spelen, . Door de overheid aan te spreken op zijn
verantwoordelijkheid op het garanderen van een leefbaar milieu en daarvoor de steun van burgers te
mobiliseren. Dit doen ze door handtekeningen acties, (ludieke) protest acties en (kleinschalige)
demonstraties te organiseren. Daarnaast wordt er veelvuldig gebruik gemaakt van inspraak en
juridische procedures. Door deze vormen van participatie maken burgers hun wensen kenbaar, op
een directe manier, buiten verkiezingen om. Op diezelfde manier kunnen ze aandacht vragen voor
betere voorzieningen die milieuvriendelijk gedrag mogelijk of makkelijker maken en toegankelijk voor
het grote publiek. Bijvoorbeeld door het gebrek aan glasbakken of fietspaden aan te kaarten.
Participatie op lokaal niveau komt is makkelijker te bereiken omdat mensen meer betrokken zijn bij
hun eigen lokale omgeving volgens Nash en Lewis (2003). Ze zullen bij problemen sneller bereid zijn
tot acties en inmenging bij inspraak procedures dan op nationaal niveau. Milieuorganisaties zijn de
oren en ogen van burgers, doordat ze burgers waarschuwen als er zaken aan de orde zijn die ingaan
tegen het belang van het milieu. Bijvoorbeeld als er plannen zijn voor het verlenen van een
vestigingsvergunning aan een fabriek of voor het aanleggen van een snelweg door een open gebied
dat wordt gebruikt voor recreatie. De meeste mensen hebben geen tijd voor of interesse in het in de
gaten houden van dit soort ontwikkelingen. Als ze echter door milieuorganisaties worden
gewaarschuwd willen ze best hun stem laten horen. Zeker als de organisatie daar een kant-en-klaar
format voor aanbied in de vorm van bijvoorbeeld een handtekeningen actie.
Op mondiaal niveau zijn er een aantal problemen op het gebied van participatie. Milieuorganisaties
spelen een belangrijke rol in het betrekken van burgers bij beslissingen op dit niveau. Milieuproblemen
zijn vaak multilateraal dan wel mondiaal van aard zijn. Er is dus een internationale structuur nodig om
beslissingen te nemen (Saiz, 2005; Beck, 2004). De huidige structuren zijn helaas weinig
democratisch. Daardoor het lastig is invulling te geven aan de relatie tussen burger en staat op
globaal niveau. De burger is in internationale beslissingsprocedures vaak afwezig. Wel zijn nationale
overheden medeverantwoordelijk voor internationaal beleid. Dat betekend dat burgers die wel aan
kunnen spreken op hun verantwoordelijkheid.
Milieuorganisaties spelen een belangrijke rol bij de controle van de overheid op internationaal niveau.
Ze zijn vaak aanwezig op internationale bijeenkomsten. Ze kunnen informatie over de processen die
zich afspelen op deze topconferenties doorgeven aan burgers zodat die hun overheden kunnen
afrekenen op hun prestaties bij deze besprekingen. Daarnaast kunnen ze lobbyen voor of tijdens deze
conferenties en overheden oproepen de juiste maatregelen te nemen en rekening te houden met de
24
belangen van het milieu. Het verspreiden van kennis onder de bevolking en het mobiliseren van steun
worden daarvoor als een drukmiddel gebruikt. Steun voor de standpunten van milieuorganisaties
wordt vaak duidelijk gemaakt door massademonstraties tijdens deze top ontmoetingen. Daarnaast
kunnen milieuorganisaties de belangen van burgers vertegenwoordigen mits ze onafhankelijke
toegang krijgen tot (dus geen deel uitmaken van regeringsdelegaties) deze top ontmoetingen en
zeggenschap krijgen over de uitkomsten.
3.3 Individuele verantwoordelijkheid
Er is nu een duidelijk beeld geschetst over wat milieuburgerschap is en hoe deze in de praktijk kan
worden gebracht en wat de rollen zijn van de overheid en burgers. Een van de taken van burgers is
dat zij de overheid moeten aanspreken op het garanderen van een leefbaar en duurzaam milieu.
Daarnaast is een belangrijke eigen verantwoordelijkheid van burgers om gedrag te verduurzamen. Het
tot stand brengen van dit eigen initiatief en de verandering in normen, waarden en attitude komt in
deze paragraaf aan bod. Belangrijke aspecten daarbij zijn: het cultiveren van een attitude die
milieuvriendelijk gedrag ondersteunt, vaardigheden om zelf milieuvriendelijke keuzes te maken en
overheidsbeleid dat zorgt dat het maken van milieubewuste keuzes logisch en makkelijk is. De rol van
milieuorganisaties bij het realiseren van deze voorwaarden staat centraal.
3.3.1 Deugden
Deugden zijn positieve karakter eigenschappen en overtuigingen die gesetteld zijn in de leefstijl van
een persoon. Daardoor is er een interne motivatie nodig om goed toe doen. Dit kan voor het milieu zijn
of voor mensen. Deze gewoonten zijn grondig overdacht en er is op de goedheid ervan gereflecteerd
(Connelly 2006). Ze verworden tot gewoonte naarmate men lang genoeg naar zijn overtuiging leeft.
Doordat er op de gewoonte is gereflecteerd en de gewoonte als goed of deugdzaam bevonden is
draagt handelen in overeenstemming met deugdelijke eigenschappen bij aan een goed gevoel over
jezelf (Connelly, 2006).
Positieve karakter eigenschappen die een duurzame leefstijl ondersteunen komen vaak expliciet of
impliciet aan de orde in literatuur over duurzaam burgerschap. Zij vormen voor een deel de basis van
de attitude van mensen. Volgens Connelly (2006) zijn deugden relevant voor het vormgeven van
milieuburgerschap omdat externe motivatie zoals prijs, straf en regels niet genoeg zijn om tot een
duurzame of milieuvriendelijke leefstijl te komen. Deugdelijke burgers integreren namelijk de doelen
en waarden die tot een bevredigende leefstijl leiden in hun gedrag. Daardoor gaan ze verder dan de
door regels en prijsmaatregelen afgedwongen goede gedragingen.
Een ondeugdelijke leefstijl heeft vooral te maken met een gebrek aan reflectie of een zwakke
wil/zelfcontrole aldus Connelly. Het gebrek aan informatie is bijvoorbeeld een belangrijke oorzaak voor
het gebrek aan reflectie. Het niet opzoeken van de informatie is een bewuste of onbewuste onwil om
gedrag te veranderen. Aristoteles beschreef in ‘Nicomachean Ethics’ al hoe mensen erkennen dat
bepaald gedrag verkeerd is. Toch zijn ze er van overtuigd dat hun persoonlijke omstandigheden
ervoor zorgen dat zij dit gedrag wel mogen uitvoeren. Maar iedereen is, tenminste gedeeltelijk,
verantwoordelijk voor zijn eigen karakter en of dit deugdelijk is of niet (Aristoteles).
Om uitvoering te geven aan een deugdelijke leefstijl, zegt Connelly (2006) moeten er regels en
middelen zijn die dit gedrag ondersteunen. Hij noemt dan bijvoorbeeld de mogelijkheid bepaalde
producten te verbieden, om groene producten uit te proberen en belastingen die mensen de weg
wijzen of aanmoedigen de juiste producten te kopen. Prijs is hier dus een middel om gedrag te
ondersteunen en een bron van informatie (door milieubelasting zijn milieuonvriendelijke producten
duurder) en niet een opzichzelfstaand instrument voor gedragsverandering. Regels kunnen nodig zijn
om bepaald gedrag of bepaalde producten uit te bannen. Regels die een lokale markt voorstaan
bijvoorbeeld, of om de maximale CO2 uitstoot van een auto vast te leggen. De staat heeft ook de taak
om obstakels voor het vertonen van goed gedrag uit de weg te ruimen. Zij moet voorzien in een
infrastructuur die milieuvriendelijk gedrag ondersteunt. Daarnaast kan goed gedrag gepromoot worden
door educatie en kunnen de juiste vaardigheden om gedrag te beoordelen worden aangeleerd.
Milieuorganisaties hoeven in principe geen rol te spelen in het cultiveren van deze deugden als de
staat voorziet in de juiste prikkels zodat mensen hun gedrag heroverwegen en voldoende informatie
krijgen om goede keuzes te kunnen maken. Als de overheid niet op enige wijze aan de informatie
behoefte van mensen beantwoord kunnen milieuorganisaties mensen van die informatie voorzien.
25
Door deze aan te bieden op internet, door milieu- en natuureducatie op school en door middel van
campagnes. Daarnaast kunnen ze de overheid aansporen met goede informatie voorzieningen te
komen en voldoende faciliteiten te bieden voor het mogelijk maken van milieuvriendelijk gedrag. Het is
ook belangrijk mensen aan het denken te zetten over hun gedrag en verantwoordelijkheden.
Milieuorganisaties kunnen het maatschappelijk debat hierover starten of stimuleren (eventueel samen
met de overheid) door milieuvervuilend gedrag ter discussie te stellen. Om mensen aan te zetten tot
reflexie op hun gedrag is er een maatschappelijk debat nodig over de gevolgen van
milieuonvriendelijke gedrag en de rol van de individuele burger hierin. Door langdurig maatschappelijk
debatten kunnen de normen over acceptabel gedrag veranderen waardoor er sociale controle ontstaat.
Er blijft echter ook een stuk eigen verantwoordelijkheid over voor burgers zelf als je keuze vrijheid wil
behouden over hoe mensen hun milieuburgerschap en leven invullen.
3.3.2 educatie voor participatie
Veel van de huidige problemen zijn geworteld in de manier waarop onze samenleving is ingericht en
een dominante set van waarden en overtuigingen die onze houding ten opzichte van het milieu
bepalen. Nash en Lewis (2006) zetten uiteen dat dit dominant sociaal paradigma (DSP)is gebaseerd
op de ideële overtuigingen uit het liberalisme (met name vrijheid om te consumeren), (de manier van
meten en het belang van) de economische groei en de hoge verwachtingen over (het
probleemoplossend vermogen van) technologische ontwikkelingen(ibid). Hoewel er grote steun is voor
het beschermen van het milieu vertellen deze ideële overtuigingen ons dat industriële instituties de
milieuproblemen voor ons zullen oplossen. In werkelijkheid zijn ze mede veroorzakers van de
problemen doordat ze burgers verleiden met het vooruitzicht van economische groei en oneindige
consumptie mogelijkheden. Ze proberen echter de gevolgen voor hen te verbergen (Nash en Lewis,
2006). Zolang dat het geval is zullen mensen niet nadenken over hun eigen rol in de problemen
waardoor deze overtuigingen mensen er van weerhouden zelf actie te ondernemen (ibid). Om dat te
veranderen moeten burgerinitiatieven op lokaal niveau worden gepromoot worden om kennis en
bewustzijn over de oorzaken en oplossingen van milieuproblemen te vergroten. Zo zal meer begrip
ontstaan voor de complexiteit van het beheer van collectieve goederen (ibid). Hiermee wordt
begonnen op lokaal niveau omdat mensen zich daar meer verantwoordelijk voor voelen, problemen
overzichtelijker zijn en kleiner zijn waardoor het DSP daar minder speelt. Vervolgens moeten burgers
hun burgerschapsrol breder oppakken en ook op nationaal niveau hun belangen verdedigen. Door
actief deel te nemen aan de democratisch besluitvormingsprocessen kunnen er meer belangen
vertegenwoordigd worden dan alleen de korte termijn belangen van de politieke en economische
elites. De rol die de milieubeweging speelt in het faciliteren en initiëren van participatie is hierboven al
besproken.
Voor deze actieve vorm van participatie zijn specifieke vaardigheden en kennis nodig. Er wordt dan
ook veel aandacht besteed aan educatie in literatuur over milieuburgerschap. Dit zou al moeten
beginnen op de basisschool en/of middelbare school (Carlson en Jensen, 2006), maar kan zoals
Horton (2006) liet zien ook plaatsvinden in netwerken van milieu of sociaalactivisten. Educatie zou
vooral moeten voorbereiden op het maken van keuzes die invloed hebben op de leefomgeving
(Carlsson en Jensen 2006). Leren kan op veel niveaus en alle leeftijden plaatsvinden (Gough en Scott;
2006). Daarom maken Gough en Scott onderscheid tussen 3 verschillende vormen van leren. Type 1
is de wetenschappelijke kennis van de oorzaak van het probleem. Type 2 verschaft inzicht in de
achterliggende sociale processen van het probleem. Type 3 leert mensen vaardigheden die nodig zijn
om kennis te vergaren en keuzes te maken. Type 1 en 2 staan open voor manipulatie door de huidige
gezaghebbers, omdat er keuzes moeten worden gemaakt over welke kennis er wordt aangereikt.
Vaak zijn er verschillende versies van de waarheid beschikbaar met elk hun eigen onzekerheden
(Gough en Scott; 2006). Bij type 3 leren mensen zelf de beschikbare informatie op te zoeken en te
beoordelen. In een wereld waar elke dag nieuwe kennis wordt aangedragen met veel onzekere
factoren heb je daarom het meest aan type 3 kennis voor het ontwikkelen van milieuburgerschap.
Milieuorganisaties kunnen helpen kennis beschikbaar te maken en te ordenen voor het publiek,
bijvoorbeeld op internet of in een viswijzer. Daarnaast kunnen ze een oordeel geven over de
betrouwbaarheid van beschikbare informatie door bijvoorbeeld tegen-publicaties te produceren of de
bronnen te onderzoeken. Ze kunnen zelf kennis verwerven en openbaar maken door onderzoek te
doen naar productie methodes. Ze kunnen de verschillende informatiebronnen ook bij elkaar brengen,
vergelijken en overzichtelijk maken zodat mensen zelf een betere afweging kunnen maken. Als het
bijvoorbeeld gaat om het kiezen tussen tomaten uit de kas of uit Spanje, dan kunnen ze de CO 2
uitstoot en het gebruik van pesticiden inzichtelijk maken zodat mensen zelf kunnen kiezen. De meeste
26
van dit soort informatie kan ook door de overheid beschikbaar worden gesteld via het inhuren van
milieuorganisaties of externe instanties.
Omdat kennis niet automatisch leidt tot het ondernemen van actie is het belangrijk mensen ervaring
op te laten doen met participatie in het oplossen van een probleem door middel van educatie. Dat kan
door op projectbasis zelf een probleem op te lossen of onderzoek te doen naar een probleem en dat
aan te kaarten bij anderen. Carlson en Jensen (2006) stellen dat de volgende factoren van belang zijn
om een probleem te kunnen oplossen:
 Het vergaren van inzicht en kennis van het probleem
 Motivatie en toewijding aan het oplossen van het probleem en een leidende rol daarin nemen.
 Visie op een alternatieve realiteit. (‘Hoe ziet de wereld eruit zonder het probleem?’)
 Ervaring in het deelnemen aan veranderingsprocessen en overwinnen van barrières.
 Sociale vaardigheden zoals communicatieve vaardigheden, creativiteit, kritisch nadenken etc.
Het bijbrengen van vaardigheden en kennis in het basis en voortgezet onderwijs is dus van belang om
burgerparticipatie te bewerkstelligen. Daarnaast is het ook nodig om de juiste afweging te kunnen
maken bij het beoordelen van het eigen gedrag. Waarmee het bijdraagt aan de mogelijkheid
deugdelijk gedrag te kunnen ontwikkelen. Milieuorganisaties kunnen helpen deze vaardigheden te
ontwikkelen door studenten te begeleiden bij het aanpakken van problemen (Carlson en Jensen;
2006). Daarnaast kunnen ze cases aandragen waar scholieren mee aan de slag kunnen gaan en
kunnen ze scholen betrekken bij hun activiteiten die betrekking hebben bij milieuproblemen in de
omgeving van de school.
3.3.3 Economische instrumenten
Naast het DSP staat ook de manier waarop groei en welvaart wordt gemeten in de weg bij het
realiseren van duurzaam burgerschap. Het BNP meet in de eerste plaats economische groei.
Daardoor wordt vooral de consumptie van goederen en diensten gemeten. De staat van het milieu of
de gezondheid van mensen wordt daarin niet meegeteld. Toch wordt het BNP gezien als belangrijke
indicator voor welvaart en welzijn. Overheden zijn ervan overtuigd dat stabiele continuerende groei
een vereiste is voor welvaart en dat deze nodig is en samengaat met effectieve bescherming van het
milieu als die groei maar wordt bereikt door het produceren van duurzame producten. Oftewel er is
een grenzeloze hoeveelheid hulpbronnen die een toenemende consumptie groei mogelijk maken als
ze maar bewust worden gebruikt (Seyfang;2005). Volgens aanhangers van milieuburgerschap moet er
voor duurzame groei ook minder en vooral anders geconsumeerd worden. Vaak wordt er van
uitgegaan dat met behulp van economische instrumenten, zoals belasting en subsidies de huidige
markt bij te sturen is in de richting van meer duurzame consumptie en productie. Het idee is dat door
het internaliseren van de daadwerkelijke milieukosten en het verschaffen van meer en betere
informatie mensen bewustere en betere keuzes maken waardoor economische groei wordt
losgekoppeld van milieudegradatie. Tot op heden worden milieukosten niet mee berekend in de prijs.
Tevens wordt van de duurzame consument verwacht dat hij zichzelf informeert over welke producten
milieuvriendelijk geproduceerd zijn. Zelf als de prijzen wel representatief zouden zijn voor de
milieukosten wordt er nog geen rekening gehouden met de hoeveelheden die mensen consumeren.
De conventionele maatregelen zullen dus zelden leiden tot vrijwillig overgaan tot minder consumeren
door grote groepen mensen. De kans dat er daadwerkelijk duurzame consumptie uit voortvloeit is niet
groot (Seyfang; 2005). Ook de vrijwillige basis waarop gekozen moet worden voor het kopen van
duurzame producten is erg labiel. Hoewel er weldegelijk groei in de markt zit is het nog niet gelukt de
grote massa mee te krijgen. Om de problemen met het verduurzamen van consumptiegedrag te
overkomen zouden moeten milieuorganisaties pleiten voor betere integratie van milieukosten en het
afschaffen van verstorende subsidies. Daarnaast kunnen ze de overheid stimuleren om de markt te
vergroenen door het stellen van strengere eisen aan producten. Ook hebben burgers informatie nodig
om keuzes te kunnen maken, de rol van milieuorganisaties daarbij is hierboven al besproken.
Seyfang stelt daarom voor meer ruimte te geven aan andere economische principes en instrumenten.
Zoals Measure of Domestic Progress in aanvulling of in plaats van het BNP, zodat de staat van het
milieu en sociale kosten van de groei meegewogen worden in de staat van een land.
Milieuorganisaties zouden paradigma’s zoals het BNP en DSP vaker ter discussie moeten stellen om
mensen bewust te maken van de misvattingen die ze bevatten. Daarnaast kunnen ze alternatieven
aandragen zoals het MDP.
27
Andere instrumenten die moeten bijdragen aan het reduceren van de milieudruk zijn het promoten van
lokale productie en distributie gestimuleerd door prijsbeleid van de overheid. Lokale productie
verstevigd de lokale economie en vergroot tegelijkertijd het inzicht van mensen in de invloed die hun
gedrag heeft op het milieu. Daarnaast leidt het tot een reductie van transport en daarmee
milieuvervuiling(Seyfang; 2005).
Als laatste wordt door onbetaalde services die mensen verrichten voor de maatschappij een
belangrijke bijdrage geleverd aan de economie die niet erkend wordt. Door initiatieven als tijdsbanken,
weggeef winkels en marktplaats worden de locale economie en het gemeenschapsgevoel versterkt en
worden er veel producten gerecycled. De staat zou dit soort initiatieven meer ruimte moeten geven,
promoten en zelfs aanzetten tot verbreding. Door het herwaarderen van zowel producten als services
en hun bijdrage aan het welzijn van de maatschappij kan een kentering in beleid worden ingezet die
niet alleen economische groei stimuleert maar ook de groei van het welzijn van burger (Seyfang;
2005). Mensen die actief zijn in locale milieuorganisaties maken vaak ook actief gebruik van of deel uit
van dit soort alternatieve markten. Door deze actief te promoten kunnen deze markten groeien. Vaak
lopen mensen die hier veel gebruik van maken op tegen problemen wat betreft hun inkomensbelasting.
Boeren die voedsel ruilen voor diensten komen in de knoop met hun boekhouding. Milieuorganisaties
zouden dit soort problemen kunnen aankaarten.
3.4 Conclusie
Bij milieuburgerschap staat de relatie tussen de overheid en de burger bij het verduurzamen van
gedrag centraal. De overheid is verantwoordelijk voor het waarborgen van een duurzaam leefbaar
milieu voor haar burgers. Deze verantwoordelijkheid moet deel uit maken van beleid dat invloed heeft
op de kwaliteit van het milieu. Waarbij burgers verantwoordelijkheid nemen voor hun eigen gedrag en
het gebruik van natuurlijke hulpbronnen door bedrijven wordt gereguleerd. Dat levert de volgende
schematische weergave op:
overheid
Milieuorg.
1
2
bedrijven
4
burger
3
1 overheid reguleert bedrijven
2 burger participeert, overheid
faciliteert
3 zelf reflectie en
verantwoordelijkheid burger
4 vraag en aanbod
Milieuburgerschap wetenschappers zien in de huidige conventies op het gebied van economie,
liberalisme, welvaart en gedragnormen een grote belemmering voor het tot stand komen van
milieuburgerschap. Deze conventies moeten veranderd worden voor er daadwerkelijk uitvoering kan
worden gegeven aan milieuburgerschap. Om dat te doen moet er een maatschappelijk debat worden
gevoerd over welvaartsmeting en de rol van economische groei, verdeling van hulpbronnen en met
name de rol van de overheid en burgers voor het handhaven van een leefbaar milieu.
Milieuorganisaties spelen een belangrijke rol in het tot stand komen van dit debat waarin ze de
belangen van burgers en het milieu moeten vertegenwoordigen. Het resultaat van het debat moet zijn
dat de verhouding tussen burger en overheid zo is dat de overheid zorg draagt voor een duurzaam en
leefbaar milieu door te zorgen dat burgers en bedrijven hun verantwoordelijkheid nemen op dit gebied.
De overheid doet dit door het gebruik van hulpbronnen door bedrijven te reguleren, en de burger aan
te moedigen en te faciliteren in het verduurzamen van zijn gedrag. Om de overheid te houden aan zijn
verantwoordelijkheid om de burger te beschermen tegen milieuvervuiling zou het goed zijn om die
verantwoordelijkheid expliciet vast te leggen in een wet. Die wet kan door milieuorganisaties
geïnitieerd worden, waarbij duidelijk moet worden gemaakt dat er veel steun is vanuit de bevolking.
Deze steun kan door de milieuorganisaties worden gemobiliseerd en zichtbaar gemaakt worden door
middel van (handtekeningen)acties.
Milieuorganisaties die uitgaan van de bovenstaande verhouding tussen de overheid en de burger
zullen zich vooral tot taak stellen de overheid te controleren op zijn verantwoordelijkheid en bedrijven
op het naleven van de regelgeving. Indien dit niet afdoende gebeurt zullen deze organisaties de
overheid daarop aanspreken. Daarnaast kunnen ze ook taken overnemen die de overheid zou
vervullen als die haar verantwoordelijkheid binnen milieuburgerschap zou nemen. Met name voor het
stimuleren en faciliteren van burgers voor het verantwoordelijkheid nemen voor hun eigen gedrag. De
28
effectiviteit van die activiteiten zal versterkt worden als aan de bovenstaande veranderingen in
conventies is voldaan en de verantwoordelijkheid van de overheid breed geaccepteerd wordt.
Van de overheid verwachten deze milieuorganisaties dat zij normen vaststelt voor het gebruik van
hulpbronnen en de vervuiling van het milieu door bedrijven reguleert en vervolgens controleert. De
milieuorganisaties zullen de overheid dan controleren op de uitvoering en handhaving van het beleid.
Daarnaast zullen ze onderzoeken en controleren of de normen die de overheid handhaaft afdoende
zijn voor het behouden van een leefbaar milieu en eventueel met beleidsgerichte oplossingen komen.
Als de bedrijven zich niet aan de regels houden of de overheid onvoldoende rekening houdt met het
milieu kunnen milieuorganisaties dit af dwingen middels juridische- en inspraakprocedures.
Door deel te nemen aan besluitvormingsprocessen herinneren milieuorganisaties de overheid aan
haar verantwoordelijkheid voor het beschermen van het milieu. Daarbij vertegenwoordigen ze vaak de
belangen van burgers. Dit doen ze op lokaal, nationaal en internationaal niveau. Door gebruik te
maken van petities, handtekeningen acties, demonstraties of fotoacties. Zo mobiliseren ze de steun
van burgers voor hun standpunten. Daarnaast sporen ze burgers aan actief deel te nemen aan besluit
vormingsprocessen, met name op lokaal en nationaal niveau. Burgers zelf volgen vaak niet de actuele
ontwikkelingen en participeren niet actief in besluitvormingsprocessen, maar willen wel hun stem laten
horen als milieuorganisaties hen daar op aanspreken en/of een kant en klaar medium voor bieden.
Om burgers in staat te stellen milieuvriendelijk gedrag te kunnen ontwikkelen zijn er goede faciliteiten
nodig en beleidsmaatregelen die milieuvriendelijk gedrag ondersteunen. Milieuorganisaties sporen de
overheid aan om voor de juiste voorzieningen te zorgen door middel van lobbyen en het voeren van
acties. Daarnaast doen ze onderzoek naar waar de knelpunten zitten voor milieuvriendelijk gedrag en
kaarten die aan bij de overheid.
Burgers hebben ook bepaalde vaardigheden en informatie nodig om te kunnen participeren en hun
gedrag te kunnen beoordelen op duurzaamheid. De vaardigheden kunnen mensen op doen op school
of door maatschappelijk actief te worden. Milieuorganisaties kunnen daarbij ondersteuning bieden
door cases aan te dragen voor scholen, scholieren te begeleiden bij het uitvoeren van opdrachten en
scholen te betrekken bij milieuproblemen in hun omgeving. De kennis die mensen nodig hebben om
keuzes te maken kan worden geleverd door verschillende instanties waar milieuorganisaties er 1 van
zijn. Het gaat dan om kennis die breed toepasbaar is over producteigenschappen waar je op moet
letten, de achterliggende processen van productie en hoe gedrag doorwerkt op het milieu zodat
mensen zelf afwegingen kunnen maken over hun gedrag. Ook kunnen milieuorganisaties burgers
helpen de weg te vinden in de beschikbare informatie door deze bij elkaar te brengen, te beoordelen
op betrouwbaarheid en deze toepasbaar te maken en te vertalen naar de omstandigheden van de
burger.
Als laatste moeten burgers er toe aangezet worden om hun verantwoordelijkheid te nemen. Dit kan
gedeeltelijk door middels prijsmechanismen milieuvriendelijk gedrag aantrekkelijker te maken maar
niet al het gedrag wordt beïnvloed door prijsmechanisme. Daarom moet milieuonvriendelijk gedrag
zelf ook ter discussie worden gesteld. Door maatschappelijk debat kunnen normen rondom gedrag
worden aangekaart en kunnen mensen bewust worden gemaakt over de gevolgen van hun gedrag en
geïnformeerd raken over de alternatieven. Milieuorganisaties kunnen dit debat zelf initiëren of de
overheid stimuleren dit debat te voeren.
29
4 Analytisch kader
Het doel van het theoretisch deel van deze scriptie is; te kijken op welke manier milieuorganisaties
kunnen bijdragen aan het verminderen van het energiegebruik van burgers. Daartoe zijn hierboven
twee theorieën beschreven die beide ingaan op het verduurzamen van de leefstijl van mensen. Het
verminderen van het energiegebruik valt daar ook onder, hoewel er niet specifiek op is ingegaan. De
rol die milieuorganisaties spelen bij het veranderen is daarbij uitgelicht. Hiermee is deelvraag A van de
onderzoeksvragen beantwoord.
In dit hoofdstuk staan de overeenkomsten en verschillen tussen beide theorieën naast elkaar om een
raamwerk te geven aan de hand waarvan de activiteiten van milieuorganisaties kunnen worden
geanalyseerd. Uit de theorieën blijkt een duidelijke verschil in de visie op de rol van de overheid,
bedrijven, burgers en milieuorganisaties. Toch lijken sommige activiteiten overeen te komen, de
gedachte waaruit ze voortkomen en het doel dat ermee wordt nagestreefd is wel vaak verschillend.
Hieronder worden de verschillen en uitgangspunten en activiteiten daarom naast elkaar gezet om ze
met elkaar te vergelijken. Dit levert een lijst met visies en activiteiten op die in de analyse worden
gebruikt om te bepalen in hoeverre de theorieën zichtbaar zijn in de praktijk. Hiertoe zijn de activiteiten
en visie van 7 milieuorganisaties in Nederland geanalyseerd.
4.1 Verschillen in theoretische visies
Het belangrijkste verschil tussen het gedragspraktijkenmodel en de milieuburgerschaptheorie is de
benadering van maatschappelijke kaders en paradigma’s. Het gedragspraktijkenmodel neemt deze als
uitgangspunt en wil door innovatie gedrag veranderen waardoor geleidelijk nieuwe groene kaders en
paradigma’s ontstaan, terwijl de milieuburgerschaptheorie gedrag wil veranderen door deze kaders en
paradigma’s ter discussie te stellen waarna gedrag mee veranderd. Met maatschappelijke kaders
wordt met name, welvaartsmeting (BNP), sociale normen en paradigma’s op het gebied van
economische groei, marktwerking en technologie (DSP) bedoeld maar ook de rol en
verantwoordelijkheid van overheid en burgers. Binnen het gedragspraktijkenmodel wordt
geaccepteerd dat er vanuit deze kaders gewerkt moet worden en dat deze veranderen door het
introduceren van nieuwe technologieën, economische maatregelen en discussie. Voor aanhangers
van de milieuburgerschaptheorie is het veranderen van deze paradigma’s een basisvoorwaarde om
tot een duurzame maatschappij te komen. Het veranderen van de paradigma’s wordt bereikt door
maatschappelijke discussie, van daaruit kan er worden gewerkt aan gedragsveranderingen die de
nieuwe normen en paradigma’s ondersteunen.
Een ander belangrijk verschil is de capaciteit die de staat wordt toegerekend om de markt en
beleidsvorming te beïnvloeden. Het gedragspraktijkenmodel gaat er van uit dat door globalisering de
capaciteit van de overheid afneemt en verschuift naar de markt en internationale instituties.Er wordt
daarom veel eigen verantwoordelijkheid bij de consument en bedrijven neergelegd voor het
verduurzamen van gedragspraktijken. De overheid is verantwoordelijk voor het ontwikkelen van een
samenhangende visie, het creëren van de juiste omstandigheden voor transitie en eventuele sturing
door financiële maatregelen en regelgeving. De milieuburgerschaptheorie gaat uit van een overheid
die voldoende capaciteit heeft om veranderingen te bewerkstelligen. De overheid is samen met de
burger verantwoordelijk voor het waarborgen van een leefbaar milieu voor toekomstige generaties in
eigen land en mondiaal.
Een derde verschil is dat beleidsopties binnen het gedragspraktijkenmodel zich vooral richten op het
verduurzamen van het aanbod door marktwerking. Door consumenten te stimuleren om zich
duurzame gedragpraktijken aan te meten en duurzame producten herkenbaar te maken wordt de
vraag naar duurzame producten vergroot terwijl overheidsbeleid de ontwikkeling en introductie van
duurzame technologie bevordert. Middels een samenspel tussen overheid, bedrijven en vraag van
consumenten wordt het aanbod aan duurzame gedragspraktijken vergroot. Milieuburgerschap stelt
vooral het integreren van duurzaamheid in het overheidsbeleid centraal zodat deze de kaders schept
waarbinnen duurzaamheid vanzelfsprekend wordt. Door het gebruik van hulpbronnen beter te
reguleren, te zorgen voor de faciliteiten die nodig zijn om gedrag te verduurzamen en duurzaam
gedrag financieel logisch en aantrekkelijk te maken. Daarnaast wordt er ingezet op een attitude
verandering van de burger om verantwoordelijkheid te nemen voor zijn gedrag en worden
vaardigheden geleerd en kennis geboden om gedrag te kunnen beoordelen.
30
Tabel 2: verschillende maatschappij visies van de onderzochte theorieën
Gedragspraktijkenmodel
Milieuburgerschap
Vanuit de huidige maatschappelijke kaders
Ter discussie stellen paradigma’s en
maatschappelijke kaders
Afnemende capaciteit van de overheid, grote rol
Capaciteit voor verandering ligt bij de overheid
voor marktmechanismen bij verandering
Stimuleren van vraag en aanbod naar duurzame
Reguleren aanbod en sturen op
producten door overheid en bedrijven
attitudeverandering burger.
Nieuwe duurzame gedragspraktijken zijn groen,
Duurzame gedragspraktijken zijn
comfortabel, makkelijk
ethisch/deugdelijk
4.2 Theoretische verschillen in activiteiten van milieuorganisaties
De verwachting is dat de activiteiten die milieuorganisaties ontplooien afhankelijk zijn van hun visie op
hoe veranderingsprocessen totstandkomen. Volgens die verwachting zullen milieuorganisaties die
kiezen voor een benadering die aansluit bij het gedragspraktijkenmodel zich in de eerste plaats richten
op het verduurzamen van milieuvervuilende aspecten binnen gedragspraktijken. Enerzijds willen ze
apparatuur en productieprocessen verduurzamen door bedrijven aan te spreken op hun
verantwoordelijkheden, ze stimuleren om met groene producten te komen of dit af te dwingen
doormiddel van boycots en negatieve publiciteit. Daartoe werken milieuorganisaties samen met
bedrijven. Bijvoorbeeld door ze te helpen producten herkenbaar te maken met behulp van logo’s
waarmee ze gelijk de claim van bedrijven, dat het product milieuvriendelijk is, valideren. Of ze zetten
bedrijven onder druk door (te dreigen met) het boycotten van producten of negatieve publiciteit. Terwijl
milieuorganisaties die voor een burgerschapsbenadering kiezen volgens de theorie geen
samenwerking met bedrijven zullen aangaan. Het reguleren van bedrijven is een overheidstaak.
Milieuorganisaties houden zich met name bezig met het aansporen van de overheid om beleid te
maken dat verduurzaming van productieprocessen en gebruiksgoederen garandeert. Daarnaast willen
ze dat de overheid burgers instaat stelt en stimuleert duurzaam te leven, de overheid is
verantwoordelijk voor de daarvoor benodigde voorzieningen en informatie. Als de overheid dat niet
doet kunnen milieuorganisaties die taken overnemen, met name door te voorzien in informatie en
mensen aan te moedigen hun eigen verantwoordelijkheid te nemen.
Volgens de gedragspraktijkenbenadering dragen milieuorganisaties oplossingsstrategieën aan voor
de overheid en bedrijven, gebaseerd op hun eigen onderzoek, die hun visie op duurzaamheid
ondersteunt. Die willen ze door maatschappelijk debat en met behulp van steun van maatschappelijke
organisaties, burgers en soms bedrijven door de overheid laten overnemen. Hun activiteiten richten
zich dan ook vaak op het promoten van de oplossing en het vergaren van steun hiervoor. Volgens de
milieuburgerschapsbenadering controleren milieuorganisaties de normen die de overheid handhaaft
bij het vormgeven aan beleid. Ze doen onderzoek naar tekortkoming in het beleid en de handhaving
van normen. Als de overheid in gebreke blijft zullen ze proberen onderwerpen op de agenda te krijgen.
Verder wordt de overheid op haar verantwoordelijkheid voor het milieu gewezen via
inspraakprocedures en de naleving wordt afgedwongen doormiddel van juridische procedures.
De manier waarop beide groepen burgers benaderen is volgens de theorie is ook verschillend. Zoals
het woord al zegt richt de milieuburgerschaptheorie zich naast de overheid ook op burgers. Er wordt
verwacht dat ze actief deelnemen aan besluitvormingsprocessen en het controleren en stimuleren van
de overheid op het gebied van milieumaatregelen. Milieuorganisaties faciliteren burgers daarbij door
ontwikkelingen in de gaten te houden en de burger te waarschuwen als hun belangen m.b.t. het milieu
in het geding komen. Daarnaast kunnen ze burgers faciliteren bij het kenbaar maken van hun mening
door ze te voorzien van kant en klare formats, zoals het organiseren van acties of beschikbaar maken
van handtekeningen lijsten (op internet). Belangrijk daarbij is dat de burger vaardigheden bezit die
hem instaat stellen deel te nemen aan dit soort inspraak processen. Scholing hierin vinden
aanhangers van de burgerschapsbenadering dan ook erg belangrijk. Hierdoor worden mensen ook
beter in staat gesteld zelf keuzes te maken, hun gedrag te evalueren en te kiezen voor de meeste
duurzame producten en gedrag. In de gedragspraktijken benadering worden mensen vooral
benaderd als consument waarbij ze gestimuleerd worden de meest duurzame producten te kopen.
Argumenten die daarvoor aangedragen worden zijn dat; deze producten goedkoop, comfortabel en
makkelijk zijn. De informatie die mensen nodig hebben om deze keuzes te maken wordt aangeboden
door milieuorganisaties en bedrijven, met behulp van logo’s bijvoorbeeld. Door mensen de
mogelijkheid te bieden ervaring op te doen met groene innovaties wordt de overstap naar het gebruik
31
ervan versoepelt. Tenslotte kan de overheid helpen de marktomstandigheden voor groene producten
te verbeteren, door het voeren van prijsbeleid.
Zoals hierboven al vermeld speelt informatie een belangrijke rol in beide benaderingen maar het soort
informatie en de manier van verschaffen is anders. Beide theorieën erkennen het belang van
informatie voor het maken van keuzes voor duurzaam gedrag. Maar volgens de burgerschapstheorie
is de overheid verantwoordelijk voor de beschikbaarheid van informatie. Deze hoeft de informatie niet
zelf te leveren maar kan door regelgeving voor bijvoorbeeld verpakkingsinformatie, labelen of het
aanstellen van objectieve instanties de informatievoorziening veiligstellen. De rol van
milieuorganisaties ligt dan vooral in het controleren of er voldoende informatie is, of deze correct is en
objectief. Als dat nodig is kunnen ze de informatie ook bij elkaar brengen vergelijken en ordenen. Het
soort informatie dat gegeven wordt heeft vooral te maken met de eigenschappen van producten en de
invloed van verschillende gedragingen op het milieu zodat burgers zelf een afweging kunnen maken.
Als de overheid niet voorziet in informatie kunnen milieuorganisaties dat doen. Volgens de
gedragspraktijken benadering kan informatie van meerdere partijen komen, zo kan de overheid
bijvoorbeeld het labelen van producten verplichten maar bedrijven kunnen ook (samen met ngo’s)
labels of keurmerken ontwikkelen om te laten zien dat zij een duurzaam product verkopen.
Milieuorganisaties kunnen helpen bij het ontwikkelen van indicatoren of garant staan voor de kwaliteit
van een label. Daarnaast kunnen ze onderzoek doen naar producten en de informatie hierover
verspreiden zodat het beschikbaar is voor alle consumenten. De informatie vertelt consumenten vaak
precies welk product voldoet aan de duurzaamheideisen, hoeveel geld er mee bespaard wordt en
welk gedrag het beste is.
Bij zowel de burgerschapstheorie als het gedragspraktijkenmodel speelt lobby een rol in het realiseren
van een duurzame leefstijl van burgers. Volgens de milieuburgerschaptheorie wordt er vooral
gelobbyd voor betere faciliteiten voor milieuvriendelijk gedrag en wetgeving die milieuvervuiling
beperkt. Bij lobby in de lijn van het gedragspraktijkenmodel wordt er vooral gelobbyd voor (markt)
instrumenten die de ontwikkelingen en implementatie van groene innovaties stimuleren en die
milieuvriendelijk gedrag voor consumenten makkelijker maken door het geven van informatie (op het
consumptiekruispunt) d.m.v logo’s bijvoorbeeld
Volgens beide theorieën hebben milieuorganisaties een controlerende functie ten opzichte van de
overheid en bedrijven, waarbij ze de informatie die ze verzamelen terugkoppelen naar burgers en
consumenten zodat deze actie kunnen ondernemen. De vorm van actie die milieuorganisaties
ondernemen voor beide theorieën is vaak hetzelfde. In verkiezingen kan de overheid worden
afgerekend op slechte prestaties en bedrijven kunnen geboycot worden. Of dit nu gebeurt na een
oproep van een milieuorganisatie of op eigen initiatief van mensen na het evalueren van hun gedrag
en het beoordelen van producten maakt niet zo veel uit. Het effect is hetzelfde.
Daarnaast spelen milieuorganisaties maar vooral hun achterban een belangrijke rol in het uittesten
van nieuwe producten en het laten zien van alternatieve duurzame leefwijzen. Volgens de
burgerschapsbenadering doen milieuorganisaties dit omdat ze in groepen elkaar informeren en zich
zeer bewust zijn van hun gedrag. Hierdoor meten ze zich een duurzame leefstijl aan. Deze kan als
voorbeeld dienen voor andere mensen die aspecten van hun leefstijl heroverwegen. Door het
maatschappelijk debat aan te gaan over de verantwoordelijkheid van burgers is het de bedoeling dat
andere mensen aspecten uit die leefstijl over zullen nemen. Dat doen ze dan vooral omdat het moreel
juist is om rekening te houden met het milieu. Binnen de gedragspraktijken benadering gaat het er
vooral om nieuwe mogelijkheden te promoten en mensen de kans te geven ze uit te proberen. Waarbij
het uitproberen doelgericht als middel wordt ingezet bij het voorzien in informatie. Innovatieve
producten worden al uitgetest door kleinere groepen mensen die zeer bewust kiezen voor een
milieuvriendelijke leefstijl. Hun ervaring kan door de producent worden gebruikt om het product aan te
passen aan de wensen van de consument. Want groene innovaties moeten vooral praktisch,
comfortabel en tijdsbesparend zijn.
De tabel op de volgende pagina geeft een overzicht van activiteiten die volgens de onderzochte
theorieën door milieuorganisaties kunnen worden uitgevoerd om het energiegebruik van burgers te
verminderen. Het geeft geen compleet beeld van alle activiteiten maar het laat de meest typerende en
belangrijke activiteiten zien.
32
Tabel 1: Puntsgewijze weergave van de activiteiten van milieuorganisaties volgens de
onderzochte theorieën.
Gedragspraktijkenmodel
Milieuburgerschaptheorie
Aangaan van maatschappelijk debat over welvaart,
Kenbaar maken van vraag naar duurzame
rol van overheid en eigen verantwoordelijkheid
producten/beleid aan overheid en bedrijven
mensen voor waarborgen van milieukwaliteit
Bedrijven stimuleren tot de ontwikkeling van
Initiëren dat de verantwoordelijkheid van de
duurzame alternatieven (samenwerking of
overheid voor milieu beter wordt vastgelegd/ strikter
boycots)
wordt nageleefd
Overheid controleren bij internat. Processen en Controleren overheid en bedrijven op naleven
rol van de overheid in beleidsprocessen
milieuwetgeving en gebruik juiste normen voor
duidelijk maken aan de consument
milieukwaliteit
Onderzoek naar oorzaken milieuproblemen en
Onderzoek naar problemen en beste
fouten in beleid en handhaving, gebrekkige
(technologische) oplossingen en producten
faciliteiten.
Lobbyen bij de overheid voor faciliterend beleid Overheid aanspreken op verantwoordelijkheid voor
en omstandigheden voor door
het faciliteren en stimuleren van milieuvriendelijk
milieuorganisaties gewenste transitie
gedrag (beleid en faciliteiten)
Afdwingen (naleving) milieumaatregelen en
Mensen mogelijkheid bieden producten uit te
verantwoordelijkheid overheid door juridische en
proberen
inspraak procedures
Mensen stimuleren duurzame producten te
Mensen kennis en vaardigheden bijbrengen voor
gebruiken want; comfortabel, makkelijk,
het maken van keuzes tussen gedrag en producten
goedkoper
Herkenbaar maken van goede producten en
Mensen stimuleren duurzame producten te
valideren milieuclaims(labels, logo, lijstjes)
gebruiken want; moreel juist.
Spin in het web tussen burger, overheid en
Informatie bij elkaar brengen, ordenen en
bedrijven (ideeën afstemmen in maatschap.
waarderen zodat burgers afgewogen keuzes
debat, samenwerking stimuleren)
kunnen maken
Burgers vertegenwoordigen en faciliteren om te
kunnen participeren (oren en ogen van burger),
Mobiliseren steun van burgers
4.3 Analytisch raamwerk
Om te kunnen analyseren of de benadering van milieuorganisaties verbeterd kan worden wordt er in
de analyse gekeken welke activiteiten Nederlandse milieuorganisaties uitvoeren en of deze aansluiten
op een van de theorieën die hierboven beschreven staan. Mocht dit zo zijn dan kunnen er op basis
van die theorie aanbevelingen worden gedaan om de strategie van de betreffende milieuorganisaties
te verbeteren. Daarnaast is het interessant om te kijken of er binnen de Nederlandse
milieuorganisaties één visie is op het verminderen van het energiegebruik door huishoudens en, of
milieuorganisaties elkaar aanvullen in hun activiteiten binnen deze visie.
Hierboven bleek al dat er aantal overeenkomsten zijn in de activiteiten van milieuorganisaties maar
dat daarachter andere uitgangspunten en een andere visie zaten. Omdat de visie niet direct blijkt uit
activiteiten is in de analyse naast de activiteiten van milieuorganisaties ook de achterliggende visie
geanalyseerd door naar de doelstelling en algemene methodiek van milieuorganisaties te kijken.
Vervolgens is hun visie op de rol van bedrijven en de overheid onderzocht omdat dit een van de
fundamentele verschillen is tussen de beide theoretische benaderingen. Aan de hand hiervan is
afgeleid of milieuorganisaties zijn in te delen bij een van beide theoretische benaderingen. Vervolgens
zijn de activiteiten van milieuorganisaties waarmee ze het energiegebruik van burgers proberen te
beïnvloeden aan de hand van tabel 1 in kaart gebracht. Hiermee is onderzocht of de activiteiten van
een milieuorganisaties aansluiten bij de theorie. Op basis hiervan konden aanbevelingen worden
gedaan over het optimaliseren van strategieën van milieuorganisaties om het energiegebruik van
burgers te beperken. Ook zijn er conclusies getrokken over of de visies die in de theorie tot bepaalde
activiteiten leiden, in de praktijk ook leiden tot deze activiteiten. Of dat de activiteiten van
milieuorganisaties niets te maken hebben met hun visie.
33
Case studie milieuorganisaties
5 Milieubeweging in Nederland
Om te kijken of de hierboven beschreven theorieën terug te vinden zijn in de praktijk zijn de
klimaatcampagne activiteiten van 7 Nederlandse milieuorganisaties onderzocht. Om inzicht te krijgen
in de Nederlandse milieubeweging en de ontwikkelingen die er zijn geweest wordt er hieronder een
korte introductie op de Nederlandse milieubeweging gegeven. Die ontwikkelingen zijn belangrijk voor
het begrijpen van de maatschappelijke positie van de Nederlandse milieubeweging. De afgelopen 40
jaar heeft de milieubeweging een aantal veranderingen doorgemaakt die van invloed zijn op de
mogelijkheden die deze organisaties hebben voor het ontwikkelen van activiteiten, en op het effect
van die activiteiten. In de jaren 90 waren er verschillende soorten organisaties te onderscheiden
binnen de Nederlandse milieubeweging. Deze hadden verschillende methoden om hun doelen te
bereiken, op basis hiervan konden ze geclassificeerd worden, uit de analyse in hoofdstuk 6 en 7 blijkt
dat deze classificatie niet altijd meer geldig is. Verder komt er in dit onderzoek maar een beperkt deel
van de Nederlandse milieuorganisaties aan bod welke keuzes er zijn gemaakt bij de selectie is
uitgelegd in paragraaf 5.3.
5.1 Wat is de milieubeweging?
De milieubeweging hoort tot de sociale bewegingen in Nederland. Deze verschaffen collectieve
diensten en bevorderen specifieke belangen. Ten eerste is het belangrijk onderscheid te maken
tussen sociale bewegingsorganisaties en een sociale beweging. Een beweging is volgens McCarthy
en Zald (1976) te definiëren als ‘een geheel van opvattingen en overtuigingen onder een deel van de
bevolking waarin de wens tot uiting wordt gebracht om bepaalde onderdelen van de maatschappelijke
structuur en/of de verdeling van inkomens binnen een maatschappij te veranderen.’ Terwijl een
sociale-bewegingsorganisatie ‘een complexe of formele organisatie is wier doelen overeenkomen met
de wensen van een sociale beweging (…) en die probeert deze doen te realiseren’. (McCarty en Zald,
1976; 1217-1218). De milieubeweging in Nederland is zeer breed en bevat, afhankelijk van welke
categorisering je gebruikt, organisaties die natuur- en landschapsbescherming tot doel hebben,
organisaties die kwaliteit van het leefmilieu van de mens willen beschermen en organisaties die actief
zijn in de anti-kernbeweging (H.A. van der Heijden, 2000; 55). Dit onderzoek richt zich op de
verschillende milieuorganisaties die proberen klimaatverandering tegen te gaan. Wat dus als
klimaatbeweging kan worden beschouwd. Vaak echter combineren deze organisaties het specifieke
doel ‘klimaatverandering stoppen’ met een scala aan andere (milieu)doelen. Hierdoor kan dus ook een
natuurbeschermingsorganisatie zich tegen klimaatverandering keren terwijl zij zich richten op
conservatie van natuur dan milieukwaliteitsproblemen. Ook de anti-kernbeweging is weer in opkomst
aangezien bij het zoeken naar nieuwe energiebronnen kernenergie vaak wordt genoemd als
alternatieve energiebron. Als laatste scharen organisaties die niet als milieu maar als
ontwikkelingsorganisatie actief zijn zich achter het doel ‘stoppen van klimaatverandering’. Hun
activiteiten richten zich echter vooral op het duidelijk maken van de gevolgen voor
ontwikkelingslanden en aandachtvragen voor het feit dat zij geen middelen hebben om te betalen voor
adaptatie.
Naast een onderscheid in doelen van verschillende organisaties binnen de beweging kan er ook
onderscheid worden gemaakt in de methode die de organisaties gebruiken om hun doelen te bereiken.
Cramer (1989; 52ff) onderscheid bijvoorbeeld ‘de beleidsbeïnvloeders’ (deze richten zich op het direct
beïnvloeden van overheidsbeleid), ‘mobiliseerders van de basis’ (zij die het mobiliseren van het brede
publiek benadrukken) en ‘alternatief exemplaristische organisaties’ (zij die zich richten op het
ontwikkelen en in de praktijk brengen van mens- en milieuvriendelijke levenswijze). Ik wil nog een
methode toevoegen aan het rijtje, dat is fondsenwervende organisaties. Hier vallen met name
natuurbeschermende organisaties onder, door het inzamelen van geld kunnen ze betalen voor het
behoud van natuurgebieden en het beschermen van diersoorten. Vaak volgen deze methoden uit de
maatschappijvisie van milieuorganisaties. Beleidsbeïnvloedende organisaties en mobiliseerders van
de basis proberen beide de overheid te dwingen tot het nemen van maatregelen. Waaruit blijkt dat ze
denken dat deze de capaciteit heeft om verandering tot stand te brengen. Daarnaast volgen er
duidelijke samenhangende activiteiten uit deze visie en methodes. De verschillende methoden en
daaruit voortvloeiende activiteiten vullen elkaar aan. In de analyse wordt gekeken of dat voor
activiteiten binnen de klimaatcampagnes ook het geval is. Milieuorganisaties hoeven namelijk niet alle
activiteiten die bij een theorie horen zelf uit te voeren. De methoden die deze milieuorganisaties
34
gebruiken passen grotendeels ook bij de activiteiten die milieuorganisaties volgens de eerder
beschreven theorieën zouden gebruiken. Mobiliseerders van de basis en alternatief exemplarische
organisaties passen vooral bij de milieuburgerschaptheorie. Beleidsbeïnvloeders passen vooral bij het
gedragspraktijkenmodel en fondsenwervende organisaties kunnen bij beide theorieën hun rol
vervullen. In de analyse wordt gekeken of de indeling op basis van deze methoden nog geldig is en of
de huidige activiteiten van milieuorganisaties nog terug te voeren zijn op deze methoden. Van der
Heijden (2000; 71ff) beschrijft de werkwijze en doelen van milieuorganisaties op de volgende manier:
Beleidsbeïnvloedende organisaties
Deze organisaties richten zich op het beïnvloeden van overheidsbeleid en de publieke opinie.
Hiervoor gebruiken ze verschillende instrumenten. Lobby, onderzoek, actie en onderhandeling (van
der Heijden, 2000; 76-79). De mate waarin organisaties uit deze categorie gebruik maken van deze
instrumenten verschilt per organisatie. Deze organisaties streven naar het behoud van een kwalitatief
hoog leefmilieu en conservatie van natuur. Klimaatverandering brengt dat in gevaar. Om dat te
bewerkstelligen zetten ze in op het tot stand komen en naleving regels die dit moeten garanderen.
Daarnaast nemen ze plaats in veel onderhandel- en overlegstructuren waar ze met hun kennis beleid
toetsen aan duurzaamheidcriteria en hun visie geven op alternatieve oplossingen. Stichting Natuur en
Milieu is als lobby organisatie een goed voorbeeld van een beleidsbeïnvloedende organisatie. Maar
ook Greenpeace probeert doormiddel van onderzoek en acties beleid te beïnvloeden.
Mobiliserende organisaties
Ook deze organisaties zijn gericht op beleidsbeïnvloeding. Ze gebruiken daarvoor alleen heel andere
middelen. Ze gebruiken in de eerste plaats hun achterban. Ze bieden hun achterban de mogelijkheid
actief betrokken te worden bij de acties die ze voeren(van der Heijden 2000. 79). Door het mobiliseren
van steun maken ze beleidsmakers duidelijk dat er veel steun of onvrede is onder de bevolking door
bepaalde ontwikkelingen. Hierdoor zijn ze een serieuze onderhandelingspartner. In Nederland is
vooral Milieudefensie op deze manier actief.
Alternatief exemplarische organisaties
Alternatief exemplarische organisaties willen door zelf het goede voorbeeld te geven laten zien hoe de
wereld anders kan worden georganiseerd. Ze mobiliseren daarvoor kennis en laten zien hoe die
geïmplementeerd kan worden (van de Heijden, 80). Daarmee zijn ze in staat praktische adviezen te
geven. Ze denken na over de huidige maatschappij en hoe die is georganiseerd, geven daar kritiek op
en bieden alternatieven. Het bekendste Nederlandse voorbeeld van een alternatief exemplarische
organisatie in De Kleine Aarde.
Fondsenwervende organisaties
Hun voornaamste doel is het instandhouden van een leefbare aarde voor mensen en vooral ook
dieren en planten. Binnen deze organisaties valt nog een onderscheid te maken in
dierenbeschermingsorganisaties, natuur/landschapsbehoudende organisaties. Dit doen
natuurbeschermingsorganisaties door het kopen en beheren van gebieden die ze willen behouden.
Maar ook door educatie om draagvlak te creëren voor het behoud van deze gebieden en om mensen
op een juiste manier met deze gebieden om te laten gaan. Voorbeeldenden van deze organisaties zijn
het Wereld Natuur Fonds en Natuurmonumenten.
5.2 Ontwikkeling van de Nederlandse milieubeweging
De institutionalisering van de Nederlandse milieubeweging heeft grote gevolgen gehad voor de
ontwikkeling van de milieubeweging zoals we die vandaag de dag kennen. De ontwikkelingen hebben
ervoor gezorgd dat er grote verschuivingen hebben plaat gevonden in de organisatiestructuur en
activiteiten van milieuorganisaties. De belangrijkste verandering is de mater van institutionalisering, dit
heeft de volgende oorzaken en gevolgen gehad.
De milieubeweging is de afgelopen 30 jaar sterk gegroeid waardoor ze meer financiële middelen tot
hun beschikking hebben en meer zeggenschap dan in de oprichtingsjaren. Hoewel er als sinds het
begin van de 20ste eeuw natuurbeschermingsorganisaties ontstaan is de milieubeweging pas in de
jaren ‘60 ontstaan. Vanaf het einde van de jaren ’80 groeide de beweging spectaculair net als ander
nieuwe sociale bewegingen zoals vrouwenbeweging, vredesbeweging en kraakbeweging. Daardoor
konden er meer medewerkers in dienst worden genomen wat de professionaliteit van de organisaties
vergroten. Voor hun activiteiten werden ze daarom steeds minder afhankelijk van vrijwilligers maar
35
meer afhankelijk van de financiële steun van hun achterban. Daardoor konden ze zich steeds minder
radicale of controversiële standpunten veroorloven (van der Heijden, 2000: 67).
Door het aanstellen van vaste medewerkers zijn de organisaties sterk geprofessionaliseerd, waarbij er
een centralisatie van macht en bureaucratisering heeft plaatsgevonden. Deze interne
institutionalisering is van belang voor het bereiken van succes of het hebben van substantiële en
procedurele invloed blijkt uit een onderzoek van Gamson (1975: 28-36). Maar in deze sterk
gestructureerde organisaties is het ontwikkelen van nieuwe individuele en collectieve identiteiten,
zoals in de begin jaren van de milieubeweging (van der Heijden, 2000:27) minder belangrijk geworden.
Mensen staan nog wel achter de doelen van de beweging maar het gevaar van sterke interne
institutionalisering is het contact met de basis te verliezen. Dat bemoeilijkt de ontwikkeling van
alternatieve gezichtspunten, probleemdefinities en oplossingsstrategieën (van der Heijden, 2000:54).
Door de professionalisering en institutionalisering zijn er steeds minder mensen actief betrokken bij de
milieubeweging. Er is een passief lidmaatschap, ‘postgiroactivisme’, ontstaan waarbij het werk wordt
gedaan door professionals.Dit maakt het lastig mensen te mobiliseren als dat nodig is.
Ook het optreden naar buiten is in de loop der jaren veranderd. In het begin voerde de milieubeweging
veel vaker onconventionele confrontatieve acties dan tegenwoordig. Dat komt doordat de
tegenstanders van toen, overheid en bedrijfsleven, de gesprekspartners van nu zijn (van der Heijden,
2000). Sinds het begin van de jaren ’70 maakte de milieubeweging handig gebruik van het wettelijke
inspraakrecht voor ruimtelijkeordeningsbeleid. Later namen milieuorganisaties ook steeds vaker plaats
in adviesraden. Dit is traditioneel voor de Nederlandse pacificatie politiek waarbij een ministerie
belangrijke groepen aan zich bind. Een belangrijke basis voor ons poldermodel. Door harde acties
lopen milieuorganisaties de kans de gesprekspartners uit de adviesraden tegen zich in het harnas te
jagen en hun plaats aan de onderhandelingstafel te verliezen. Terwijl het juist de dreiging van actie is
waar de milieuorganisaties hun inspraakrecht en positie aan te danken hebben. Op het moment dat
het milieu aan belangstelling verloor verminderde ook het aantal relevante toegangspunten voor de
milieubeweging (van der Heijden, 2000:58ff) en de druk die ze kunnen uitoefenen. Als tegenbeweging
kwamen actiegroepen, zoals Groenfront, op die vrijwel alleen bestaan uit actievoerders.
5.3 Welke organisaties worden in dit onderzoek meegenomen en waarom?
Nederland kent een groot scala aan natuur- en milieuorganisaties die zich bezighouden met
klimaatverandering en sinds kort zijn er ook ontwikkelingsorganisaties die zich bezig houden met
klimaatgerelateerde thema’s. Niet al deze organisaties zijn relevant voor dit onderzoek. Het gaat
immers om die organisaties die actief bijdragen aan het veranderen van het gedrag van de burger. In
het onderzoek zijn alleen landelijke milieuorganisaties meegenomen die zich specifiek bezighouden
met het tegengaan van klimaatverandering en zich daarbij direct of indirect richten op de burger. De
organisaties die op basis van deze criteria over blijven zijn het Wereld Natuurfonds, hoewel dit een
natuurbeschermingsorganisatie is richt die zich ook vaak op de overheid om beleid te beïnvloeden.
Greenpeace en Natuur en Milieu zijn twee grote beleidsbeïnvloedende milieuorganisaties die zich van
oorsprong vooral op de overheid richten voor sterker milieubeleid en zo indirect de burger beïnvloeden.
Milieudefensie is Nederlands grootste massa mobiliserende organisatie en richt zijn pijlen zowel op de
overheid als bedrijven. De Kleine Aarde is de bekendste alternatief exemplarische organisatie die ooit
is begonnen als leefgemeenschap maar nu vooral werkt als informatiecentrum. Ook zijn de activiteiten
van Milieu Centraal, een informatiecentrum voor informatie over duurzame producten (zonder leden),
en het Klimaatbureau, dat enerzijds faciliteert in het vormen van een netwerk rondom
klimaatproblemen en anderzijds een eigen campagne runt (de HIER campagne), onderzocht.
Daarnaast is er een interview gehouden met BCC omdat veel van de bovengenoemde organisaties
met dit bedrijf hebben samengewerkt bij het ‘groene stekker’ initiatief waardoor deze case een goed
beeld geeft over hoe de organisaties elkaar aanvullen.
Hieronder zijn de 7 onderzochte milieuorganisaties beschreven op basis van hun doelen, visie en
meest gebruikte methoden, gevolgd door een opsomming van hun activiteiten om het energiegebruik
van burgers te beïnvloeden. Hieruit is een conclusie getrokken over of ze op basis van hun visie en
activiteiten zijn in te delen bij de milieuburgerschaptheorie of het gedragspraktijkenmodel en of de
visie en activiteiten bij dezelfde theorie passen. Vooral de visie op de rol van de overheid, bedrijven en
burgers zijn bepalend voor of een organisatie qua visie bij de burgerschapstheorie of het
gedragspraktijken model past. De algemene methodes en activiteiten voor het beperken van het
36
energiegebruik van burgers zijn vervolgens gebruikt om te kijken of de activiteiten aansluiten bij de
visie die volgens de theorie bij de milieuorganisatie past.
De gegevens voor dit hoofdstuk komen voornamelijk uit persoonlijke interviews en vragen die via email zijn gesteld. Daarnaast zijn de jaarplannen en informatie op websites van de betreffende
organisatie geraadpleegd. Aan de hand van activiteiten en doelstellingen is afgeleid hoe
milieuorganisaties de rol van diverse partijen zien. Want hoewel veel organisaties wel een visie
hebben op dit punt was tijdens de interviews merkbaar dat medewerkers daar niet dagelijks bij stil
staan. Het kan dus zo zijn dat in de interviews de mening van de persoon zelf vermengd is met de
visie van de organisatie. G. Ter Meer (klimaatbureau) heeft dit ook duidelijk aangegeven, omdat het
Klimaatbureau geen visie heeft ontwikkeld op dit punt gaf hij zijn eigen mening, die volgens hem wel
gedeeld werd door veel collega’s. Voor Stichting Natuur en Milieu, Greenpeace, Wereld Natuur Fonds
en Milieudefensie is daarbij ook nog gekeken naar wat zij hebben geformuleerd in het plan Green 4
Sure (G4S). Hierin gaven zij gezamenlijk een beleidsvisie om de CO 2 uitstoot van Nederland met 50%
terug te brengen voor 2030.
37
6 Resultaten: Overzicht visie en activiteiten van milieuorganisaties
6.1 Greenpeace
6.1.1 Visie en algemene strategie
Greenpeace (GP) is een internationale milieuorganisatie die zich tot doel heeft gesteld om een
duurzaam evenwicht tussen mens en milieu te bereiken. De achterliggende gedachte is dat een vitale
planeet de basis voorwaarde is voor het voortbestaan van alle leven op aarde (GP website). Om de
aarde vitaal te houden heeft Greenpeace een aantal doelen opgesteld. Een daarvan is het stoppen
van klimaatverandering door efficiënt gebruik van duurzame energie, het stoppen van kernenergie en
kernwapengebruik, het duurzaam beheer van bossen, oceanen, zeeën en rivieren en het weren van
schadelijke stoffen en genetisch gemanipuleerde gewassen uit het milieu (statuten GP, 1995).
Het doel dat Greenpeace door haar activiteiten probeert te bereiken is om milieuproblemen nationaal
en internationaal op de politieke agenda te krijgen. Door confrontatie en interventie stelt Greenpeace
de problemen aan de kaak en wil ze oplossingen zichtbaar maken en stimuleren (GP website). Door
de aard van de acties die vaak, creatief en gedurfd zijn en doordat ze op de plek van het probleem
plaats vinden wil Greenpeace de problemen en oplossingen zichtbaar maken voor een breed publiek
(GP Jaarverslag, 2007).
Algemene methodes
De methode die Greenpeace daarvoor hanteert bestaat uit een aantal samenhangende activiteiten
van onderzoek, lobby, acties, educatie en communicatie campagnes. Het onderzoek van Greenpeace
richt zich over het algemeen op milieuvervuilende praktijken van bedrijven en de gevolgen van
(gepland) beleid van overheden. Dit onderzoek vormt vaak de basis voor de campagnes en
oplossingen die Greenpeace aandraagt. Daarnaast werkt Greenpeace samen met veel andere
milieuorganisaties en laat ze haar stem horen op internationale conferenties. Als laatste, en hierdoor is
Greenpeace vooral bekend, voeren ze actie. Greenpeace actie voerders zetten zich met lijf en leden
in om milieu problemen te laten zien, (bearing witness principe), of direct te stoppen(GP website).
De filosofie hier achter wordt door Greenpeace zelf als volgt samengevat in het jaarverslag 2007.
“Greenpeace lobbyt veelvuldig in haar campagnes. We willen betrokken politici, organisaties
en bedrijven overtuigen van de urgentie van milieuproblemen en -oplossingen. Zij zijn tenslotte
degenen die schone energie mogelijk moeten maken. Greenpeace herinnert hen zo vaak mogelijk aan
die verantwoordelijkheden. We doen dat in belangrijke nationale en internationale overlegorganen, we
gaan gevraagd en ongevraagd op bezoek bij politici, we schrijven brieven en voeren gesprekken met
bedrijven en belangenorganisaties. Vaak sluiten we coalities met niet-gouvernementele organisaties,
lokale bewoners of andere direct betrokkenen. Levert dit niets op, dan oefenen we ook druk uit via
onze geweldloze acties. Greenpeace is dáár aanwezig waar het milieuprobleem zich voordoet. Om de
wereld te laten zien wat er gebeurt en om de milieuschade daadwerkelijk te stoppen. Greenpeaceactievoerders zijn bereid zich met lijf en leden in te zetten voor de zaak waarvoor wij staan.”
(uit Jaarverslag 2007, pp7)
6.1.2 De visie op de rol van burgers, overheden en bedrijven
De verantwoordelijkheden en benodigdheden van burgers
GP probeert doormiddel van haar acties burgers, net als de overheid, te attenderen op
milieuproblemen. Ze wil burgers confronteren met milieuproblemen en ze laten zien wat de effecten
van hun gedrag zijn. Maar het gebeurt zelden dat GP burgers direct vertelt wat ze moet doen. Af en
toe wordt hier een uitzondering op gemaakt, zo geeft GP op haar site bijvoorbeeld praktische tips om
je energiegebruik te verminderen. Het aanspreken en informeren van burgers vind GP vooral een
overheidstaak (energie(r)evolutie NL en G4S rapport).
De rol van de overheid bij het verminderen van het energiegebruik van burgers
De overheid is volgens GP verantwoordelijk voor het instellen van concrete emissiedoelen (EU-breed).
Deze moeten vervolgens behaald worden door het efficiënter maken van energieopwekking en
gebruik. Dit kan door het stellen van product eisen, (best-practice moeten standaard worden), het
38
regelmatig updaten van energiestandaarden en het fiscaal ondersteunen van efficiëntie verbeteringen.
Daarnaast moeten er doelen gesteld worden voor het aandeel duurzame energie dat in Nederland
wordt gebruikt en die doelen moeten financieel mogelijk worden gemaakt. Onder andere door het
concurrentie voordeel voor ‘vuile productiemethoden’ dat is ontstaan door overheidssteun wordt
weggewerkt. Maar ook de vergunningverlening voor het opwekken van duurzame energie moet
eenvoudiger worden (energie(r)evolutie NL).
Door het bovenstaand beleid zullen veel kosten die gekoppeld zijn aan vervuiling door broeikasgassen
al doorberekend worden aan de consument (G4S rapport). GP is dan ook groot voorstander van het
vervuiler betaalt principe (website GP). Zoals al vermeld bij de rol van de burger moet de overheid
voorzien in stimuleringsmaatregelen en informatie om het energiegebruik van burgers te verminderen.
Hierbij kan gedacht worden aan subsidies voor zonnepanelen, afschaffen van importheffingen voor
spaarlampen, verhogen prijs van (vuile) energie (e-mail GP).
De rol van bedrijven bij het verminderen van het energiegebruik van burgers
Bedrijven moeten volgens GP op een zo efficiënt mogelijke manier produceren en daarin gestimuleerd
worden door de overheid (G4S, energie(r)evolutie). Voornamelijk energie(intensieve)bedrijven moeten
gaan investeren in innovatie en toepassing van duurzame energie. Verder dienen bedrijven zich te
houden aan milieuwetgeving. Ook moet het aanbod aan energiezuinige producten en technologieën
worden uitgebreid (GP website). Hoewel bedrijven hierin hun verantwoordelijkheid moeten nemen
moet dit wel gestimuleerd worden door de overheid (G4S). Hierdoor vergroot het aanbod en wordt het
voor burgers makkelijker en goedkoper energie te besparen.
6.1.3 Activiteiten van Greenpeace op het gebied van klimaatverandering
De basis voor de acties van GP zijn het onderzoek waaruit de energie(r)evolutie scenario’s zijn
samengesteld. Hierin worden beleidsvoorstellen gedaan voor het verduurzamen van de energiemix in
Nederland. De resultaten presenteerde GP aan het publiek na gratis vertoningen van ‘An Inconvenient
Truth’ (Al Gore) (website GP). Ook is er een onderzoek gedaan naar de verborgen milieu en
gezondheidskosten van kolencentrales. En wordt samen met MD, NM en WNF een visie gegeven op
de beleidsmaatregelen die nodig zijn om de uitstoot van broeikasgas in NL voor 2030 terug te brengen
met 50% in het G4S rapport (G4S rapport).
Daarnaast lobbyde GP voor ambitieuze maatregelen in het regeerakkoord en voerde actie tijdens de
coalitie onderhandelingen. Tijdens G8 en de Klimaattop in Bali doet ze hetzelfde. Eerst wordt er
gelobbyd daarna actie gevoerd in de buurt van de plek waar de onderhandelingen plaats vinden. Er
werd ook actie gevoerd tijdens de aandeelhouders vergaderingen van grote energiebedrijven. Met
zeepjes die symboliseerde dat de geplande kolencentrales het klimaat om zeep zouden helpen. Door
ludieke acties riep GP tegelijk mensen op hun handtekening achter te laten op hun website als protest
tegen de nieuwe kolencentrales. Met campagne 1-miljoen spaarlampen roept GP via bekende
Nederlanders op tv en de radio burgers op spaarlampen te kopen. Ook heeft GP het afgelopen jaar
geprocedeerd tegen normoverschrijdingen van de kerncentrale in Petten en onrechtmatige claims van
NUON in reclame spotjes (jaarverslag GP).
6.1.4 Conclusies
Op basis van deze gegevens kan worden geconcludeerd dat Greenpeace ideeën over het tot stand
brengen van verandering theoretisch aan sluiten bij het burgerschapsmodel. Omdat Greenpeace in de
eerste plaats de overheid verantwoordelijk houdt voor het voorwaarden scheppen van verbeteringen
van het milieu. Greenpeace focust haar activiteiten vooral op het aanspreken van de veroorzakers en
het zichtbaar maken van de problemen door onderzoek en actie. Daarnaast biedt ze alternatieven en
oplossingen aan die over het algemeen beleidsgericht zijn. Greenpeace probeert vooral
milieuproblemen te agenderen met haar acties en onderzoek. Ze werkt uit principiële overweging niet
samen met bedrijven en ontvangen geen overheidssteun om haar onafhankelijkheid te behouden. De
acties van Greenpeace richten zich behalve op overheden ook op bedrijven. De overheid houdt
Greenpeace daarbij verantwoordelijk voor het maken van regels en bedrijven voor het stoppen van
(meestal illegale) vervuiling. Burgers worden meestal buiten acties gehouden, wel worden ze soms
gevraagd campagnes te ondersteunen, bijvoorbeeld in de E-on campagne waarbij mensen
opgeroepen worden e-mails naar E-on te sturen, of de energiebesparingstips voor de
klimaatcampagne. De meeste activiteiten van GP komen overeen met activiteiten uit de
burgerschapstheorie. Maar daarnaast doet GP ook onderzoek naar technologische oplossingen voor
39
het klimaatprobleem en probeert deze in het maatschappelijk debat naar voren te brengen. GP heeft
lijsten met ‘beste technologieën’ en promoot energiebesparingstips door er een prijsvoordeel aan vast
te plakken dit zijn activiteiten die kijkend naar de theorie beter bij het gedragspraktijkenmodel passen.
6.2 Wereld Natuur Fonds
6.2.1 Visie en algemene strategie
Het Wereld Natuur Fonds (WNF) zet zich in voor het beschermen van de biodiversiteit op aarde.
Enerzijds vanuit de intrinsieke waarde van natuur maar ook vanuit het idee dat de mens de natuur
nodig heeft. Om dit te doen heeft het wereld natuur fonds zich een aantal doelen gesteld. Namelijk de
belangrijkste leefgebieden van soorten wereldwijd te beschermen en indien mogelijk te herstellen, de
belangrijkste bedreigingen zoals verdroging, ontbossing en klimaatverandering aan te pakken en door
de Nederlandse samenleving bewust te maken dat ook zij actief kan bijdragen aan de bescherming
van de natuur door het bieden van (financiële) handelingsperspectieven zoals donateurschap, acties
en bewust consumeren(WNF website).
Algemene Methodes
Het WNF zet voorlichting en educatie in om bij het Nederlandse publiek, de overheid en het
bedrijfsleven de bewustwording te vergroten over de pracht van de natuur, het belang van
natuurbehoud. Ze willen daarbij de mogelijkheden laten zien die deze groepen hebben om ook zelf
een bijdrage te leveren aan het behoud van natuur, door samen oplossingen te ontwikkelen. Daarbij
wordt er naar gestreefd kinderen en volwassenen niet alleen met het hoofd, maar ook met het hart te
betrekken bij natuur(bescherming). Op deze manier verwerft het WNF het maatschappelijke draagvlak
dat nodig is om de natuur wereldwijd te kunnen blijven beschermen. Het voeren van campagnes vormt
daarin een belangrijk onderdeel. Net als het terug brengen van de ecologische voetafdruk (WNF
Jaarverslag 2007) .
De methode die het WNF daarvoor gebruikt is om altijd samen te werken met stakeholders, want
‘alleen kunnen we de natuur niet redden’. Door te zoeken naar slimme oplossingen en deze in
voorbeeldprojecten te laten zien creëert het WNF draagvlak onder de lokale bevolking en bij de
overheid. Door dialoog, maar als het nodig is harde actie, probeert het WNF overheden, het publiek en
bedrijfsleven te inspireren en te overtuigen van de noodzaak van veranderingen. Daarnaast probeert
het WNF in campagnes het publiek handelingsperspectieven te bieden om zelf iets te doen. En werkt
ze samen met bedrijven waarbij ze probeert duurzame producten te ontwikkelen, die kunnen vele
vormen hebben, variërend van fondsen tot natuurvriendelijke productieprocessen (website WNF).
6.2.2 De visie op de rol van burgers, overheden en bedrijven
De rol en benodigdheden van burgers
Volgens het WNF mag je van burgers verwachten dat ze verantwoordelijke keuzes maken op het
gebied van klimaat en energie. Maar dan moet je de burger daar wel toe in staat stellen door die
keuzes eenvoudig te maken. Dus zorgen dat de burger voldoende informatie heeft en dat producten
makkelijk te herkennen zijn. Daarnaast vraagt het WNF regelmatig om steun van burgers om
problemen te agenderen.
De rol van de overheid bij het verminderen van het energiegebruik van burgers
Voor mensen en bedrijven moet het duidelijk zijn op welke manier ze deel uit maken van het probleem
en hoe ze kunnen bijdragen aan de oplossing. De overheid is er samen met bedrijven en
milieuorganisaties verantwoordelijk voor dat burgers de beschikking hebben over voldoende
eenvoudige informatie om goede keuzes te kunnen maken. Labels en eventueel belastingen kunnen
daarbij belangrijke informatie geven. De overheid is verantwoordelijk voor het stimuleren van
duurzaam aanbod en vraag naar duurzame producten. Bijvoorbeeld door ondersteunende regelgeving,
het terugbrengen van prijsverschillen en het geven van energie informatie bij producten (interview
WNF). De overheid moet maatregelen nemen die het aandeel duurzame energie vergroten. Omdat
de overheid is voorwaarde scheppend of de plannen van bedrijven doorgang kunnen vinden (interview
WNF) wordt er in het G4S rapport gepleit voor lange termijn doelen en emissieplafonds om bedrijven
te dwingen tot innovatie.
40
De rol van bedrijven bij het verminderen van het energiegebruik van burgers
Bedrijven zijn volgens het WNF vooral verantwoordelijk voor het vergroten van het aanbod van
duurzame producten. Maar de overheid moet daarbij zorgen voor een EU-breed level playing field
(interview WNF, G4S). Daarnaast moeten bedrijven duidelijke informatie geven over hun producten.
Alles bij elkaar genomen is het vooral een samenspel van gedrag, vraag en aanbod dat nodig is om
verandering te bereiken Daarbij probeer je als WNF het spectrum van bedrijven, overheid en aanbod
op een zo effectief mogelijke manier te bespelen (interview WNF).
6.2.3 Activiteiten van WNF op het gebied van klimaatverandering
De klimaatcampagne van het WNF kent verschillende aspecten maar is er vooral op gericht
klimaatverandering te stoppen door de overheid het voortouw te laten nemen. Het WNF wil daarom
dat er wetgeving wordt aangenomen die de emissiereductie in de energiesector regelt. Dat 20
bedrijven actie ondernemen tegen klimaatverandering. En dat er op internationaal niveau afspraken
over het reduceren van broeikasgassen op papier komen. Als laatste wil het WNF dat burgers zich
bewust worden van wat klimaatverandering is en hoe het gestopt kan worden (website WNF).
Om een aantal van deze doelen in Nederland te bereiken voert het WNF Nederland de Witte
Noordpool campagne. Het doel is een windmolenpark op zee te realiseren (Panda, juni 2008).
Daarvoor is een petitie opgesteld die door mensen ondersteund kan worden door het uitvoeren van
een witte actie (website WNF). Daarnaast kunnen mensen geld doneren aan projecten die helpen
natuurgebieden te beschermen tegen de gevolgen van klimaatverandering. Ook worden er tips
gegeven om je eigen energiegebruik te verminderen.
Verder voerde het WNF de campagne ‘Alvast bedankt voor uw bijdrage aan ons klimaat’ waarvoor ze
een top-10 van zuinigste auto’s publiceerde en adverteerde in show rooms. Daarnaast konden
mensen een proefrit maken in deze auto’s. Ook werkt het WNF samen met bedrijven. Essent
bijvoorbeeld, Essent wil duurzaam ondernemen en maakt daarbij gebruik van de expertise van het
WNF. Een ander voorbeeld is de Rabo-greencard waarmee de CO2 uitstoot van de aankopen wordt
gecompenseerd (website WNF). Andere bedrijven kunnen ook bij het WNF aankloppen als ze een
product hebben dat voldoet aan de eisen van het WNF en dat een positieve bijdrage levert aan de
natuur, een voorbeeld hiervan is de Groene Stekker van BCC (Interview WNF,BCC). Zelf zoekt het
WNF contact met bedrijven in sectoren waar veel milieuwinst te behalen valt. En probeert dan samen
oplossingen te ontwikkelen. Bedrijven die voldoen aan de eisen van het WNF kunnen het panda logo
krijgen (website WNF).
6.2.4 Conclusie
Op basis van bovenstaand kunnen we dus zeggen dat WNF’s filosofie vooral neigt naar het
gedragspraktijkenmodel. De manier waarop ze hun natuurbeschermingsprojecten vormgeven, door
het op een lijn brengen van overheden, burgers en lokale milieuorganisaties, is daar een duidelijk
voorbeeld van. Dit proberen ze ook te doen rondom het Nederlandse energie vraagstuk. In Nederland
heeft het WNF weinig natuurbeschermingsprojecten, wel willen ze mensen (burgers, bedrijven en
overheden) in Nederland bewust maken van de rol die ze kunnen spelen bij de oplossingen. Daarvoor
wil het WNF deze partijen handelingsperspectieven bieden en zoekt ze samenwerking met bedrijven
en overheden. De activiteiten van het WNF zijn er dus op gericht draagvlak te creëren in de
samenleving voor natuurbehoud en de oplossingen van het WNF. Ze hebben een vaak een spil in het
webfunctie. Dat is het duidelijkst te zien in hun natuurbeschermingsprojecten waar ze mensen
overtuigen van alternatieven en ze stimuleren deze op te pakken waarbij vooral de nadruk ligt op de
voordelen die de nieuwe aanpak brengt. Hoewel ze willen dat de overheid duidelijke doelen stelt wil
het WNF ook veel overlaten aan de markt en bedrijven om die te bereiken. Voor burgers is het vooral
belangrijk dat het maken van keuzes haalbaal wordt doordat producten herkenbaar zijn. Door petities
probeert ze ook de wensen van burgers kenbaar te maken aan de overheid. Die activiteiten passen
ook volgens de theorie typisch binnen het gedragspraktijkenmodel. Toch wil het WNF ook het
maatschappelijk debat voeren over de beperkte hoeveelheid hulpbronnen en speelt ze in om de
morele juistheid om je gedrag aan te passen, ook wil het WNF de betere wetgeving die de overheid
verplicht tot het nemen van klimaatmaatregelen, dat zijn activiteiten die theoretisch beter bij de
milieuburgerschaptheorie passen.
41
6.3 Stichting Natuur en Milieu
6.3.1 Visie en algemene strategie
Stichting Natuur en Milieu (NM) is een onafhankelijke Nederlandse organisatie die een probeert een
gezond milieu, een rijke natuur en een mooi landschap te behouden en te herstellen. NM streeft naar
“een wereld waarin duurzame ontwikkeling het leidende principe is. Waarin productie, consumptie en
beleid duurzaam zijn en de productie en consumptie van de een niet worden afgewenteld op de
leefomgeving van de ander” (jaarverslag 2007). Dit komt terug in de doelen die NM heeft geformuleerd
zoals het tegengaan van klimaatverandering, het verbeteren van de luchtkwaliteit en de verbinding
tussen natuurgebieden, het verrijken van natuurgebieden, het beperken van het gebruik van
grondstoffen door de industrie etc. (Website NM).
Het uitgangspunt bij de werkwijze van NM is dat veel mensen geven om een rijke natuur en een
schoon milieu. Natuur en Milieu wil die wens zichtbaar maken. Daarom zoeken ze met haar acties en
campagnes de publiciteit en laten haar stem horen in de media en in debatten. Want hoe groter de
bijval voor een mooie en gezonde wereld hoe beter het lukt om de politiek en het bedrijfsleven in
beweging te krijgen.
Algemene methodes
NM wil het milieu beschermen door beïnvloeding van het overheidsbeleid, coördinatie van milieuacties
van anderen en het mobiliseren van de publieke opinie. Dus ze pleit bij overheden, bedrijven en de
politiek voor duurzame oplossingen voor natuur- en milieuproblemen. Daarbij worden oplossingen
geven en partnerschappen gesloten. Als het nodig is, voeren we actie. Zo maakt Natuur en Milieu zich
hard voor een gezond evenwicht tussen milieu en economie. NM is een heeft een centrale functie
binnen de Nederlandse natuur en milieuorganisaties door samenwerking te stimuleren en het
voortouw te nemen in onderzoek en lobby. Ook voor de rijksoverheid en andere partijen is NM
meestal het eerste aanspreekpunt en adviseur.
Stichting Natuur en Milieu gebruikt drie strategieën van lobby, publicitaire druk, juridische actie óf een
combinatie daarvan. Op basis van inhoudelijke kennis worden beleidsvoorstellen ontwikkelt die
doormiddel van lobby bij beleidsmakers en beslissers onder de aandacht worden gebracht. En er
wordt overlegd, coalities gevormd en samengewerkt met overheden, bedrijven en andere relevante
partijen. Met behulp van media aandacht worden thema’s geagendeerd. Daarnaast wordt geprobeerd
beleidsmakers, beslissers en het publiek in beweging te krijgen. Door acties, campagnes,
persberichten en ingezonden artikelen wordt geprobeerd publiciteit te krijgen. Juridische procedures
worden af en toe gebruikt om de naleving van milieuwetgeving af te dwingen.
Onderstaande tekst is vooral gebaseerd op het G4S rapport waartoe NM het initiatief genomen heeft
en wat ze gebruikt als wetenschappelijke onderbouwing voor acties en voor lobby op het gebied van
klimaatbeleid.
6.3.2 De visie op de rol van burgers, overheden en bedrijven
De rol en benodigdheden van burgers
NM is een van de weinige organisaties die burgers oproept in hun stemgedrag rekening te houden
met het milieu programma van partijen. Ze organiseerde daarvoor ook een verkiezingsdebat en
maakten een duurzame stemwijzer. NM biedt burgers daarnaast de mogelijkheid hun stem te laten
horen in petities die gericht zijn aan bedrijven en de overheid. Ook kunnen burgers door lid te worden
van het O-team problemen aankaarten, NM stimuleert en faciliteert daarmee actieve participatie van
burgers. Hoewel NM vind dat burgers verantwoordelijkheid moeten nemen voor hun energiegebruik is
het in de eerste plaats de overheid die daarvoor de juiste kaders moet scheppen. Het aanbod en de
condities die het voor burgers aantrekkelijk maken energiezuinige keuzes te maken zijn niet
toereikend. Daarvoor zijn een scala aan beleidsmaatregelen nodig die in paragraaf 6.3.4. aanbod
komen. Om te zorgen dat de burger deze accepteert is er veel uitleg en debat over nodig.
42
De rol van de overheid bij het verminderen van het energiegebruik van burgers
Het pakket aan maatregelen dat in G4S wordt voorgesteld legt veel verantwoordelijkheid neer bij de
overheid. Met name in het opstellen van regels en emissienormen(voor de lange termijn) en het
stimuleren van de ontwikkeling van duurzame technologie in de overgangsperiode naar een duurzame
samenleving. Er wordt daarbij zo veel mogelijk gebruik gemaakt van generieke maatregelen zodat er
veel vrijheid voor mensen en bedrijven overblijft om eigen keuzes te maken (G4S). De overheid neemt
dus de uiteindelijke verantwoordelijkheid maar het beleid is vooral stimulerend en faciliterend om de
doelen te bereiken. Het instellen van innovatiefondsen en subsidies moet bedrijven helpen de normen
te halen. Het uiteindelijke doel is het aanbod zodanig te vernieuwen dat mensen alleen nog duurzame
producten kunnen kopen. Ondersteunende normen voor apparaten zorgen bijvoorbeeld dat bedrijven
gedwongen worden daarin te innoveren (G4S). Uiteindelijk komt het neer op het stellen van
emissienormen die innovatie stimuleren, het onderstenen en haalbaar maken van innovatie door
subsidies en het reguleren van energiegebruik van apparaten en voertuigen om efficiëntie te
bewerkstelligen en ontoegankelijke product informatie te voorkomen. De faciliteiten voor het
introduceren van nieuwe technologie kunnen ook op steun van de overheid rekenen.
De rol van bedrijven bij het verminderen van het energiegebruik van burgers
Bedrijven moeten onder druk van de emissienormen en efficiëntie regels hun productie (proces)
verduurzamen. Ze krijgen daarbij steun van de overheid in de vorm van subsidies uit innovatiefondsen
(G4S).
6.3.3 Activiteiten van Natuur en Milieu op het gebied van klimaatverandering
Natuur en Milieu heeft het initiatief genomen voor het G4S rapport dat ondersteund wordt door het
WNF, MD en GP, maar ook door maatschappelijke organisaties als FNV en ABVAKABO. Dit rapport is
doormiddel van lobby onder de aandacht gebracht bij het ministerie van EZ en VROM en
gepresenteerd aan minister Cramer etc. NM helpt ook bij de lobby voor de klimaatwetcampagne van
Milieudefensie. In 2007 werd er actief gelobbyd voor vergroening van het belastingstelsel die ook het
klimaat ten goede komen (jaarverslag 2007). Daarnaast was er de campagne ‘economie light’ die
verschillende element voor energiebesparing bevatte, namelijk een lobby campagne voor isolatie van
(sociale) huurwoningen en HR ketels. Huurders kunnen onder het mom ‘Ik stook niet voor de
buitenlucht’ hun slecht geïsoleerde huis aanmelden. En met de glastuinbouwsector werd een
convenant afgesloten voor 45% broeikasgas reductie in 2020.
Voor burgers maakte NM afgelopen jaar verschillende top-10 lijsten voor verschillende soorten
energiezuinige apparaten zoals tv’s, wasmachines en koelkasten. Ook introduceerde NM de
klimaatgids en klimaatquiz waarin burgers tips krijgen om voor minimaal 2000 euro per jaar kunnen
besparen met energiebesparende maatregelen. Ook is NM bezig met het ontwikkelen van een
duurzame auto en heeft ze een rol gespeeld bij het maken van een actieplan voor het introduceren
van de energieleverende kas (website NM).
6.3.4 Conclusie
Stichting Natuur en Milieu’s visie en doelstellingen passen bij de burgerschapstheorie maar NM past
ook een groot aantal instrumenten toe die volgens de theorie bij het gedragspraktijkenmodel passen.
De link met burgerschaptheorie zit vooral in het feit dat Stichting Natuur en Milieu door het verzamelen
van publieke steun het draagvlak voor duurzame ontwikkeling probeert aan te tonen. Een groot deel
van de verantwoordelijkheid wordt bij de overheid neergelegd om klimaatverandering tegen te gaan.
De maatregelen in G4S zijn gebaseerd op een leidende rol voor de overheid die tijdelijk het aanbod
reguleert en steunt, maar aan de andere kant vooral faciliteert in de benodigde veranderingen. Daarbij
wordt de markt vrijgelaten in het behalen de normen die worden gesteld. De oplossingen die worden
aangedragen in G4S zijn echter beleidsoplossingen G4S kiest daarmee voor instrumenten die volgens
de theorie beter bij een gedragspraktijkenbenadering voor het tegengaan van klimaatverandering. De
activiteiten van NM zij ook regelmatig gericht zijn op het veranderen van gedragspraktijken,
bijvoorbeeld het maken van de top-10 en het geven van informatie en tips aan burgers over gedrag en
welke producten het best te gebruiken. NM werkt ook steeds vaker samen met bedrijven voor het
oplossen van knelpunten, zoals in de Economy light activiteiten. De strategieën die Natuur en Milieu
gebruikt zijn vooral gericht op het agenderen van thema’s en het lobbyen voor oplossingen. NM
verricht regelmatig lobbywerk namens andere Nederlandse milieuorganisaties naast het onderzoek
dat ze verricht. Deze samenwerking is goed te zien in de case van BCC en het gezamenlijk
onderschrijven van G4S rapport
43
6.4 Milieudefensie
6.4.1 Visie en algemene strategie
Milieudefensie (MD) in een onafhankelijk milieuorganisatie die streeft naar een duurzame, schone
wereld waarin het goed toeven is, en waarin het draagvermogen van de aarde volledig wordt
gerespecteerd en ten goede komt aan de gehele wereldbevolking. Om dit te bereiken moeten
natuurlijke hulpbronnen efficiënt worden ingezet met een rechtvaardige verdeling over de gehele
wereldbevolking. En er moeten voldoende hulpbronnen beschikbaar blijven voor toekomstige
generaties. Het leefbaar houden van de aarde kan door hergebruik, minimale emissies en het behoud
van natuur. De materiële welvaart moet aangenaam zijn maar mens en milieu moeten niet
ondergeschikt zijn aan de economie (MD website).
Algemene methodes
MD werkt hieraan door samen met een groot publiek actie te voeren zodat bedrijven en
volksvertegenwoordigers niet meer om de milieu eisen van de bevolking heen kunnen. Om haar
doelen te bereiken wil MD duidelijk maken dat de eenzijdige gerichtheid op de vrije markt milieubederf
en uitputting van grondstoffen veroorzaakt. Daarom wil MD wervende en realistische correcties op dit
denken naar voren brengen. Door actieve stelling name, gericht op resultaat wil MD het
maatschappelijk debat beïnvloeden. Daarnaast zoek MD de steun van mensen om druk uitoefen op
besluiten maar wil zij mensen ook mobiliseren op hun verantwoordelijkheid voor de toekomst als wel
het eigen belang bij het verhelpen van milieuproblemen. Helpen bij het doorbreken van sociale
dilemma’s en oplossingen voor problemen laten zien. Als laatste wil MD onderzoek naar en analyse
van milieuproblemen stimuleren en de kennis hierover verspreiden (beleidsplan 2006-2010). Daarom
volgt MD kritisch de ontwikkelingen in de samenleving die effect hebben op het gebied van milieu,
natuur, landschap en duurzaamheid. Probeert ze de besluitvorming daarover, door gebruik te maken
van alle daartoe geëigende en geoorloofde middelen, te beïnvloeden. Verricht ze -, of laat ze
onderzoek verrichten. Verspreid en verstrekt MD informatie in de meest ruime zin. En voert ze de
juridische procedures en acties die ze nodig acht om haar doel te bereiken (MD website).
Concreet hanteert MD de volgende instrumenten. Ze mobiliseert grote groepen mensen via
handtekeningen en internet acties of bij manifestaties om uiting te geven aan de wens tot verandering.
Hiermee wordt druk op bedrijven en overheden gecreëerd die gehoor dienen te geven aan deze wens
tot verandering. Door het voeren van actie wordt geprobeerd het maatschappelijk debat te
beïnvloeden. De acties kunnen dienen om het bewustzijn en steun van het publiek te vergroten of
voor het genereren van publiciteit. Onderzoek moet het inhoudelijk element van de campagne
verstevigen. Daarnaast wordt er gelobbyd om tot de gewenste regelgeving te komen, waarbij overleg
met beleidsmakers, maatschappelijke organisaties en bedrijven een effectief middel kan zijn om tot
resultaat te komen. Soms worden juridische instrumenten ingezet om het doel te bereiken maar
daarbij moet zorg worden gedragen dat er draagvlak en maatschappelijk debat niet uit het oog worden
verloren. Actief media beleid is nodig om het maatschappelijk debat te initiëren en draagvlak te
kweken, daartoe worden mediagenieke acties gevoerd maar ook opiniestukken en persberichten
spelen een belangrijke rol (beleidsplan 2006-2010).
6.4.2 De visie op de rol van burgers, overheden en bedrijven
De rol en benodigdheden van burgers
Tijdens de landelijke verkiezingen in 2003 en 2006 voorzag MD de kiezer van informatie en
stemadvies over de gevolgen van verkiezingsprogramma’s voor het milieu. Ze riepen de burger
daarbij op het milieu in keuze mee te nemen (website MD). Daarnaast ziet milieudefensie het als een
belangrijke verantwoordelijkheid van burgers om hun stem te laten horen over verschillende
milieuonderwerpen zowel richting de overheid als naar bedrijven toe. MD biedt ze daartoe de
mogelijkheid tot het ondertekenen van petities en wetsvoorstellen en deelname aan acties en door het
geven van informatie. MD vind ook dat burgers vaker moeten kiezen voor duurzame producten maar
heeft er begrip voor dat de meeste mensen niet bereid zijn daar steeds extra voor te betalen (interview
MD). Daarom willen ze maatregelen van de overheid om te zorgen dat dit aantrekkelijker wordt, en
iedereen moet betalen voor het milieu.
MD denkt dat er al een groot scala aan producten is die burgers kunnen kopen maar deze zijn duur en
niet goed herkenbaar, het aanbod moet daarom gereguleerd worden (interview MD) zodat
44
milieukosten geïntegreerd worden in de prijs en er alleen duurzame producten op de markt zijn. MD is
er van overtuigd dat mensen best wat extra’s willen doen voor het milieu als dat door overheidsbeleid
maar voor iedereen geldt (interview MD). Daarnaast moeten er voldoende voorzieningen zijn voor
duurzaam gedrag.
De rol van de overheid bij het verminderen van het energiegebruik van burgers
Naast het zorgen voor een degelijk milieubeleid dat duurzame ontwikkeling ondersteunt is de overheid
is volgens MD vooral verantwoordelijk voor het creëren van een eerlijke concurrentie positie van
duurzame producten (interview MD). Door bijvoorbeeld met hulp van CO 2 belastingen het prijsverschil
met gangbare producten te verkleinen en de milieukosten zichtbaar te maken. Daarnaast moet de
overheid duidelijke regels stellen voor de lange termijn die producten en productie verduurzamen
(G4S). Als laatste moet de overheid zorg dragen voor duidelijke informatie over CO 2 uitstoot voor
burgers bijvoorbeeld door het invoeren van een CO2 label (interview MD).
De rol van bedrijven bij het verminderen van het energiegebruik van burgers
MD vind dat zowel de overheid als bedrijven verantwoordelijkheden hebben bij het verduurzamen van
de markt. Bedrijven hebben immers de mogelijkheid te kiezen voor duurzame producten. Maar
bedrijven moeten ook rekening houden met hun concurrentiepositie. Vandaar dat de overheid is in de
eerste plaats verantwoordelijk voor regelgeving die bedrijven dwingt duurzamer te produceren
(interview MD)
6.4.3 De activiteiten van Milieudefensie op het gebied van klimaat
Milieudefensies belangrijkste activiteit op het gebied van klimaatverandering is op dit moment de
klimaatwet. Deze initiatiefwet wil wettelijk vastleggen dat er elk jaar een broeikasgas reductie van 3%
moet worden gerealiseerd. Hiervoor verzamelt MD handtekeningen en wordt er actief gelobbyd bij
kamerleden en ministers. Als dit gebeurt is kan milieudefensie naleving van de 3% controleren en
juridisch afdwingen. In het kader van de klimaatwet probeert MD het publiek(debat) te beïnvloeden
door het schrijven van opinie artikelen en door het voeren van acties die de klimaatwet onder de
aandacht brengen. Op de site van MD kunnen burgers hun gemeente een brief sturen waarin ze om
beter klimaat beleid vragen. Toen er verkiezingen waren beoordeelden ze alle partijen op hun inzet
voor het aanpakken van het klimaatprobleem Gemeenten en bedrijven zelf kunnen allerlei informatie
vinden over hoe ze klimaatvriendelijker kunnen werken. Ook is op de website veel informatie te vinden
over hoe je je eigen gedrag klimaatvriendelijker kan maken waarbij niet gewezen wordt op de vele
euro’s die je kan besparen (website MD).
Daarnaast spreekt MD beleidsmakers direct aan door het schrijven van opinieartikelen, brieven naar
kamerleden/commissies en leveren middels acties kritiek op beleid dat in haar ogen slecht is voor het
milieu. Ze roepen de overheid (voor internationale conferenties) op om met concrete maatregelen te
komen en hun verantwoordelijkheid te nemen. Toen er verkiezingen waren beoordeelden ze alle
partijen op hun inzet voor het aanpakken van het klimaatprobleem. Over het algemeen worden
burgers voorzien van achtergrond informatie voor het maken van duurzame keuzes, maar tijdens de
bankencampagen werden er lijstjes gegeven met de prestaties van banken op het financieren van
milieuvervuilende industrie. (website MD)
6.4.4 Conclusie
Ook de filosofie van Milieudefensie biedt veel aanknopingspunten met de milieuburgerschaptheorie.
Milieudefensie richt zich vooral op het beïnvloeden van de politiek en bedrijven door steun van de
bevolking te generen voor milieumaatregelen. Ze willen dat bedrijven en overheid gehoor geven aan
de maatschappelijke eis voor verandering. Haar uiteindelijke doel, ‘een eerlijke duurzame wereld’ kan
ze echter niet bereiken zonder een aantal ideeën over de economie, milieubederf en grondstoffen ter
discussie te stellen. MD gebruikt daarom onderzoek om problemen aan te tonen, juridische
procedures om naleving af te dwingen en lobbyt voor nieuwe regelgeving van beleidsmakers.
De eerste verantwoordelijkheid voor veranderingen ligt volgens Milieudefensie bij de overheid. Die is
verantwoordelijk voor het maken van beleid dat een goede milieukwaliteit, nu en in de toekomst,
garandeert. Dit kan ze doen door het aanbod aan producten te verduurzamen, een eerlijker
marktpositie te geven aan klimaatvriendelijke producten en meer informatie te geven over het
energiegebruik dat gepaard gaat met de productie en het gebruik van een product. Daarnaast vind
Milieudefensie dat burgers de verantwoordelijkheid hebben hun wensen voor een beter milieu kenbaar
45
te maken door hun stemgedrag of door bedrijven en overheden aan te spreken. Milieudefensie biedt
ze daarvoor de mogelijkheid, via acties en petities. Hoewel bedrijven ook een keuze hebben in welke
productiemethoden ze gebruiken is het vooral de overheid die d.m.v. regels en lange termijndoelen
moet garanderen dat milieubelasting binnen beperking blijft. Dat past allemaal typisch bij de
uitgangspunten en activiteiten van milieuburgerschaptheorie. De enige uitzondering daarop is dat MD
ook actief probeert bedrijven hun productieproces te laten verduurzamen door de producten van
bedrijven te beoordelen en de resultaten hiervan te publiceren zodat burgers hun keuzes daar op af
kunnen stemmen en bedrijven onder druk gezet kunnen worden door te dreigen met of op te roepen
tot boycots van producten. Ook geven ze heel af en toe lijstjes met een ranking, (bankencampagne)
maar over het algemeen is de informatie zo opgesteld dat burgers zelf hun afwegingen kunnen maken.
6.5 Stichting de Kleine Aarde
6.5.1 Visie en algemene strategie
De Kleine Aarde(DKA) is een Nederlandse milieuorganisatie die zoveel mogelijk mensen wil inspireren
om te kiezen voor een duurzame leefstijl en ondersteunen bij het in praktijk brengen van die keuze. Zo
wil DKA een positieve bijdrage leveren aan de duurzame ontwikkeling van onze samenleving,
uitgaande van de drive van mensen. Waarbij de DKA een duurzame samenleving als haalbaar en
wenselijk ziet en dat duurzaam omgaan met de aarde een wezenlijke bijdrage levert aan de kwaliteit
van alle leven en de gezondheid en het welzijn van de mens op de aarde
DKA is ervan overtuigd dat duurzaamheid kansen biedt voor een gezonder lichaam en een gezondere
geest en een gezondere economie, voor ons in Nederland, voor toekomstige generaties en voor
mensen en het milieu in andere landen. Ook denkt DKA dat een flink deel van de Nederlanders
bereidt is of te bewegen is om de kwaliteit van hun leven te verbeteren, rekening houdend met
duurzaamheid, vanuit hun eigen betrokkenheid bij en zorg voor, hun leefomgeving en zichzelf
(website De Kleine Aarde).
Algemene methodes
DKA probeert haar doel te bereiken door in te spelen op bereidheid van mensen om bij te dragen aan
duurzame ontwikkeling en de betrokkenheid bij de zorg voor zichzelf en hun leefomgeving. Waarbij de
groeiende vraag van de consumenten wordt gekoppeld aan duurzame producten en praktische
handelingsperspectieven. Daaraan wordt gewerkt vanuit de thema’s klimaat & energie, water, voeding,
bouwen en wonen (o.a. duurzame energie), mobiliteit, tuinieren, recreatie en persoonlijke verzorging
(website de Kleine Aarde). Met het programma Marktplaats wordt een scala aan duurzame producten
en handelingsperspectieven aangeboden om duurzamer met de aarde om te gaan. Veel van de
activiteiten en projecten van DKA sluiten aan bij dit programma. Terwijl mensen in het Eco-park de
toepassing van duurzame producten kunnen zien en ervaren. Daarnaast brengt DKA een magazine
uit met praktische tips, achtergrond informatie en kortingen. De mondiale voetafdruk staat in veel
activiteiten centraal en helpt om mensen inzicht te geven in hun verbruik van hulpbronnen (website
Kleine Aarde).
6.5.2 De visie op de rol van burgers, overheden en bedrijven
De rol en benodigdheden van burgers
Volgens DKA zijn veel mensen bereid hun gedrag aan te passen in het belang van een schoner milieu
en eerlijkere wereld voor zichzelf of voor hun kinderen en kleinkinderen. Om dat te kunnen doen
hebben mensen inzicht nodig in het beschikbare aanbod van energiezuinige producten en informatie
over energiezuinig gedrag. DKA wil inzicht bieden in de keuzen en mogelijkheden in een groeiende
markt met duurzame producten. Daarnaast wil DKA aarde mensen inzicht bieden in hun leefstijl en op
welke punten deze nog verbeterd kan worden door het aanbieden van de voetafdruk test en het geven
van praktische tips. In de toekomst wil DKA deze service ook gaan leveren aan bedrijven. Met behulp
van een organisatie test (email contact en webiste DKA).
Voor het maken van keuzes is het handig als mensen zelf dingen kunnen uitproberen. De Kleine
Aarde biedt consumenten al deze mogelijkheid. Het vinden van informatie over leefstijl, een aan bod
aan producten en een plek om ze uit te proberen. DKA begint natuurlijk niets zonder aanbod.
Samenwerking met bedrijven is daarom belangrijk. Enerzijds om bedrijven een afzetmarkt te bieden
46
anderzijds om bedrijven te stimuleren met duurzame toepasbare innovaties te komen. DKA wil zoveel
mogelijk mensen kennis laten maken met duurzame producten.
De rol van overheden en bedrijven.
Hoewel DKA zelf vooral mensen, bedrijven en producten bij elkaar wil brengen verwacht ze van
bedrijven dat die hun verantwoordelijkheid nemen. Door over te gaan op een duurzame
bedrijfsvoering. Daarnaast biedt DKA bedrijven die boven het maaiveld uitsteken een mogelijkheid
hun producten te etaleren. Om bedrijven te helpen beter inzicht te krijgen in hun milieu impact is de
kleine aarde bezig met het ontwikkelen van een orgscan, een voetafdruk voor bedrijven.
Voor de overheid ziet DKA een steeds belangrijkere taak voor om een aantal maatregelen
reglementair vast te leggen. Hoewel bedrijven en consumenten hun eigen verantwoordelijkheid
hebben is niet alles via communicatieve weg te bereiken. Daarnaast heeft de overheid een
voorbeeldfunctie bij het inkopen van duurzame producten. (email contact DKA)
6.5.3 De activiteiten van de Kleine aarde op het gebied van klimaatverandering
DKA is een centrum waar mensen van alles kunnen leren over duurzame ontwikkeling. In het eco-park
zijn allerlei toepassingen voor duurzame innovaties te zien. Veel daarvan dragen op een positieve
manier bij aan klimaatverandering. Er is zelfs een speciale klimaatroute op het terrein uitgezet, dit is
een interactieve tentoonstelling die de invloed van klimaatverandering op het dagelijks leven laat zien.
Daarnaast wordt er een reeks activiteiten georganiseerd rond dit thema. Zo wordt er bijvoorbeeld les
gegeven in het nieuwe rijden. Ook kunnen op het terrein allerlei soorten fietsen worden uitgeprobeerd.
En waren er dagen waar mensen konden kennismaken met extreem zuinige auto’s. De expositie
‘werelds wonen’ laat daarnaast zien hoe woningen eigentijds, sfeervol en duurzaam kunnen worden
ingericht. Leveranciers kunnen hier hun producten laten zien en ook op de bijbehorende site kunnen
mensen allerlei informatie over producten en producenten vinden. (website DKA)
Maar het eco-park is niet het enige, DKA brengt ook een magazine uit waar verslag wordt gedaan van
belangrijke gebeurtenissen op het gebied van duurzame ontwikkeling, praktische tips gegeven en
staan er een aantal lifestyle artikelen en interviews in. De boodschap is vooral, eco/bio/duurzaam is
lekker, gezond en helemaal niet moeilijk. Ook op de site is veel informatie te vinden. Een webwinkel
en links naar producenten van de meest innovatieve duurzame producten. Informatie over allerlei
vormen van duurzame energie een voetafdruk test en de mogelijkheid om een contract te maken met
jezelf om klimaatvriendelijke maatregelen te nemen, waar je maandelijks een herinnering voor krijgt.
6.5.4 Conclusie
De activiteiten van De Kleine Aarde passen volgens de theorie het best bij een de gedragspraktijken
benadering. Hoewel DKA ook een burgerschapsgerelateerde boodschap uitdraagt, ze stelt namelijk
een aantal basale zaken wat betreft welvaart, economische groei en verdeling ter discussie en vind
het moreel onjuist te veel hulpbronnen te gebruiken. Toch is de aanpak richting consumenten
gedragpraktijk georiënteerd waarbij ze zich volledig richten op het verduurzamen van de leefstijl van
consumenten. Het bij elkaar brengen van vraag en aanbod en de nadruk op makkelijk, comfortabel en
rendabel maakt DKA een gedragspraktijkgerichte organisatie. Ze wil een verbinding zijn tussen vraag
en aanbod, een spil in het web tussen innovatieve producten en consumenten. Ze laten vooral zien
welke mogelijkheden er zijn en geven consumenten de mogelijkheid die uit te proberen.
De Kleine aarde is ervan overtuigd dat mensen betrokken zijn bij het milieu en bereid zijn hun steentje
bij te dragen. Ze richten zich voornamelijk op deze mensen en helpen ze om hun leefstijl te
verduurzamen door ze informatie te geven over duurzame producten en gedrag. Ze gaan daarbij de
samenwerking aan met bedrijven om vraag en aanbod bij elkaar te brengen en mensen makkelijker
toegang te verschaffen tot informatie over duurzame producten. Ze laten mensen daarbij vrij om te
kiezen voor producten die bij hun leefstijl passen maar geven alleen informatie over de meest
duurzame producten. De Kleine Aarde wil bedrijven ook een platform bieden om hun producten te
verkopen en terugkoppeling genereren over het gebruik door consumenten. De Kleine Aarde wil een
praktische invulling geven aan het begrip duurzaam leven en promoot daarbij de beste oplossingen
voor een duurzame leefstijl. Als laats proberen ze mensen inzicht te geven in hun gedrag en het
beslag daarvan op het milieu met behulp van de veelvuldig gepromote voetafdruk testen en daaraan
verwante tips.
47
6.6 Milieu Centraal
6.6.1 Visie en algemene strategie
Milieu Centraal (MC) is een landelijke organisatie, geen echte milieuorganisatie, die tot doel heeft
consumenten praktische en betrouwbare milieu-informatie te bieden. De informatie is getoetst door
een forum van onafhankelijke deskundigen. Objectiviteit op basis van gecontroleerde
wetenschappelijke kennis en de vrije keuze van mensen voor welk product ze uiteindelijk kiezen
vormen de belangrijkste uitgangspunten van MC. Goede informatie is daarbij nodig om die keuzes te
kunnen maken (website Milieu Centraal).
Algemene methodes
Om mensen die informatie aan te bieden maakt MC gebruik van verschillende kanalen en
instrumenten. Zo is er bijvoorbeeld een website waar mensen informatie kunnen vinden over
milieuvraagstukken in en om het huis(houden)en mensen kunnen bellen of mailen met de
informatieservice. Daarnaast werkt MC samen andere organisaties die consumenten willen voorlichten
over milieusparend gedrag. De informatie die MC ter beschikkingstelt komt van haar eigen
onderzoeksafdeling na het analyseren van bestaand wetenschappelijk onderzoek (interview MC)
6.6.2 De visie op de rol van burgers overheden en bedrijven
De rol en benodigdheden van burgers
MC vind dat burgers hun eigen verantwoordelijkheid moeten nemen bij het beperken van de uitstoot
van broeikasgassen. Op alle fronten, dus ook in de verkiezingen kunnen ze daar rekeningen mee
houden, MC wees mensen tijdens de gemeenteraadsverkiezingen daarom bijvoorbeeld op de
verantwoordelijkheden van gemeenten in milieuzaken (website MC). Daarnaast kunnen mensen actief
in winkels vragen om duurzame producten. MC vind dat burgers veel mogelijkheden hebben om hun
gedrag te verduurzamen. Ze moeten die verantwoordelijkheid ook nemen door in hun
(aankoop)gedrag rekening met het milieu te houden. Door duurzame producten te kopen stimuleren
burgers de markt om meer aanbod te creëren (interview MC).
Om dit te kunnen doen heeft de burger voldoende informatie en voorzieningen nodig. Daarnaast moet
er voldoende aanbod zijn, MC vind dat aanbod voldoende voor handen is voor burgers om nu actie te
ondernemen. Dit aanbod is echter niet voldoende herkenbaar, en vaak ook moeilijk toegankelijk, (het
is moeilijk te krijgen/gebruiken). Het bos van keurmerken helpt daarbij niet echt. Ook de kosten spelen
vaak een rol in de keuze voor een product, de prijsverschillen zouden daarom ook aangepakt moeten
worden als je wil dat burgers kiezen voor de duurzame variant (interview MC).
De rol van de overheid bij het verminderen van het energiegebruik van burgers
De rol die MC ziet voor de overheid zit vooral in het garanderen van voldoende heldere informatie. Het
liefst op het product of op de plaat van aankoop. Energielabels vindt MC een waardevol concept
(interview MC). Daarnaast moet de overheid burgers informeren over duurzaam gedrag. De
toegankelijkheid van producten zou ook verbeterd kunnen worden, in de bouwwereld bijvoorbeeld.
Daar moet je nu verschillende instanties aflopen om een duurzame verbouwing te regelen, een loket
dat dit voor je regelt een hele verbetering zijn (interview MC). Dit zou bijvoorbeeld ook kunnen voor
woning inrichting, vakantie etc. De overheid kan regels stellen die dit verplichten.
De rol van bedrijven bij het verminderen van het energiegebruik van burgers
Bedrijven zijn voor een groot deel verantwoordelijk voor het creëren van het aanbod, maar het blijft
een samenspel van vraag, voorzieningen en regels. Volgens MC moeten bedrijven vooral meer doen
aan de herkenbaarheid van producten (interview MC). Die informatie moet helder op het product
aanwezig zijn. Ook zou het makkelijker moeten zijn om grote projecten in huis op een duurzame
manier aan te pakken. Bedrijven kunnen daarin betere service bieden (interview MC). Probeer maar
eens een aannemer te vinden die je huis duurzaam kan verbouwen, dat is nog lang niet
vanzelfsprekend.
6.6.3 Activiteiten van Milieu Centraal op het gebied van klimaatverandering
Milieucentraal doet onderzoek naar de milieu impact van producten en geeft daar objectieve informatie
over. Ook legt ze op haar site uit waar logo’s en energielabels voor staan. In samenwerking met
48
andere organisaties probeert MC het makkelijker te maken voor mensen om hun het energiegebruik te
verminderen. Bijvoorbeeld door informatie over producten op de plek van beslissen te plaatsen of te
helpen voorzien in een loket functie waar kennis over en mogelijkheden voor het maken van
duurzame keuzes beschikbaar zijn. Daarnaast doet MC onderzoek naar de oorzaak van
milieuproblemen, door te onderzoeken welk gedrag van burgers verbeterd kan worden om minder
energie te gebruiken en komt op basis daarvan met tips (interview en website MD).
6.6.4 Conclusie
De benadering van Milieu Centraal past goed bij de activiteiten die je verwacht volgens de
milieuburgerschaptheorie. MC wil op een zo objectief mogelijke manier mensen informeren, dit doen
ze grotendeels in opdracht van de overheid. Ze bewaken de kwaliteit van de informatie door het
wetenschappelijk te onderbouwen en te toetsen. Daarmee bieden ze mensen de mogelijkheid zelf
afwegingen te maken. Ze gaan daarbij uit van het eigen initiatief van mensen. Hun kijk op de rol van
bedrijven en de overheid past beter bij een gedragspraktijkenbenadering omdat ze veel overlaten aan
het eigen initiatief van bedrijven en burgers en vertrouwen in het creëren van voldoende vraag om het
hele product aanbod te verduurzamen. Daarnaast bestaat hun voornaamste bezigheden uit het
faciliteren van mensen bij het maken van duurzame keuzes door informatie over product
eigenschappen te geven. De uiteindelijke keuze laten ze aan de consument over.
6.7 Klimaatbureau (Hier campagne)
6.7.1 Visie en algemene strategie
Het Klimaatbureau is de organisatie die de Hier campagne coördineert. Hier is een initiatief van meer
dan 40 maatschappelijke organisaties om Nederland bij klimaatverandering en de oplossingen
daarvoor te betrekken. Met de Hier campagne wordt zichtbaar gemaakt waar er iets wordt gedaan
tegen klimaatverandering. Het gaat om een maatschappij brede coalitie van humanitaire-,
ontwikkeling-, milieu- en natuurorganisaties die in klimaatverandering niet alleen probleem zien maar
ook een kans om de Nederlandse bevolking met hart en hoofd bij een breed scala aan problemen te
betrekken. Door de vergrote belangstelling willen ze mensen informeren over de problemen en
stimuleren tot meedoen aan de oplossingen(website klimaatbureau).
Door het klimaatbureau zijn 5 doelen gesteld die de betrokken organisaties samen willen realiseren. 1)
Samen met de humanitaire organisaties lobbyt het klimaatbureau voor meer geld voor mitigatie van de
effecten van klimaatverandering in ontwikkelingslanden. 2) Het voorkomen van ontbossing. 3) een
miljoen Nederlanders klimaatneutraal maken. 4) Het invoeren van de Klimaatwet en het mogelijk
maken van grootschalige wind energie op zee. 5) Het promoten van natuurlijke aanpassingen in
Nederland (interview Klimaatbureau)
Algemene methodes
De methodes die het klimaatbureau hiervoor gebruikt zijn het toekennen van het HIER-logo aan
verschillende soorten initiatieven. Lobbyen bij de overheid en het bij elkaar brengen van organisaties
om voor een gezamenlijk doel te strijden. Samenwerking met bedrijven voornamelijk bij het
herkenbaar maken van hun duurzame producten. Het geven van klimaattips en een langlopende
campagne die mensen oproept om klimaatneutraal te worden (website hier.nu). Waarbij bovenstaande
elementen ook ondersteunend werken.
Het Hier logo kan aangevraagd worden door iedereen die iets goeds doet voor het klimaat zodat het
duidelijk is dat er op veel plekken en door veel bedrijven aan het klimaat wordt gewerkt. Bedrijven
moeten daarbij wel voldoen aan een aantal criteria (interview klimaatbureau). Ook de campagnes van
de verbonden organisaties worden gepromoot en ondersteund door het klimaatbureau. Het
klimaatbureau vervult een faciliterende rol bij lobby werk en probeert ze de milieu, natuur en
humanitaire organisaties met één stem te laten spreken. Als laatste probeert het klimaatbureau via de
Hier-campagne consumenten aan te sporen om ook een steentje bij te dragen. Via het klimaatbureau
worden tips gegeven aan overheden en bedrijven om energie te besparen en klimaatneutraal te
worden (website klimaatbureau).
49
6.7.2 De visie op de rol van burgers overheden en bedrijven
De rol en benodigdheden van burgers
Volgens het KB hebben burgers de verantwoordelijkheid de overheid aan te spreken op haar
milieubeleid. Proactief burgerschap is belangrijk om de overheid aan te sporen beter beleid te voeren
en kan uitgeoefend worden door je stem te laten horen via brieven, petities of door te kiezen voor
duurzame producten en gedrag. De burger heeft inmiddels zoveel informatie over hoe hij energie kan
besparen dat hij hierin zijn verantwoordelijkheid moet nemen (interview KB). Zeker ook omdat veel
maatregelen niets extra’s kosten.
Om dit te kunnen doen is er voldoende aanbod van producten nodig, dat is volgens het KB op dit
moment aanwezig. Er is informatie nodig over deze producten die makkelijk toegankelijk is. Het
invoeren van CO2 belasting zou bijvoorbeeld in de prijs laten zien welk product het duurzaamst is
geproduceerd. Een ondersteunend CO2 label dat uitlegt waar de kosten vandaan komen is daarbij ook
nodig om draagvlak te creëren (interview KB). Door deze informatie op het product is het voor burgers
eenvoudiger te kiezen voor een energie zuinig (geproduceerd) product. Informatie over het verbruik
van het product helpt om de keuze voor energiezuinige apparaten nog aantrekkelijker te maken.
Diensten die duurzaam gedrag eenvoudig maken worden ook nog genoemd.
Om mensen over te halen een duurzame leefstijl aan te nemen is uitleggen wat de effecten zijn van
het gedrag van mensen een belangrijk hulpmiddel. Daarbij moet je mensen aanspreken op hun
verantwoordelijkheid, op de schade die ze aanrichten met hun gedrag, ‘je rijdt toch ook niet door na
een ongeluk dar je veroorzaakt’ (interview KB). Waarbij wel duidelijk handelingsperspectieven moeten
worden gegeven over wat mensen kunnen doen.
De rol van de overheid bij het verminderen van het energiegebruik door burgers
De overheid is verantwoordelijk voor het stellen van normen en het belasten van vervuilend gedrag
door een vergroening van het belastingstelsel. Daarnaast moet ze het goede voorbeeld geven door
energiebewust in te kopen. En moet er duidelijke communicatie plaats vinden over wat duurzame
producten zijn en waarom bepaalde producten belast worden. De overheid kan daarvoor een (CO 2)
label instellen (Interview KB). De overheid is ook verantwoordelijkheid voor het vergroten van het
bewustzijn van mensen over problemen en oplossingen en haar beleid duidelijk te communiceren
(interview KB).
De rol van bedrijven bij het verminderen van het energiegebruik door burgers
Bedrijven zijn verantwoordelijk voor het zorgen voor voldoende aanbod. De overheid moet ze wel
stimuleren om dit te ontwikkelen door een duidelijke lange termijn visie en beleid dat voor meerdere
jaren is vastgelegd, bijvoorbeeld in een klimaatwet (interview KB). Maar ook door het beter toepassen
van de beschikbare technologie valt nog veel winst te behalen. Daarnaast moeten bedrijven zorgen
dat duurzame producten herkenbaar zijn en informatie geven over het verbruik. Het moet bij aankoop
duidelijk zijn hoeveel je kan besparen door het gebruik van een energiezuinig apparaat, zoals BCC
bijvoorbeeld (interview KB).
6.7.3 Activiteiten van het klimaatbureau op het gebied van klimaatverandering
Alle activiteiten van het klimaatbureau richten zich op de klimaatproblematiek. Aan de ene kant is het
klimaatbureau een koepelorganisatie die ngo’s verbind in de strijd tegen klimaatverandering door het
ondersteunen van gezamenlijke initiatieven. Daarnaast ondersteunt en promoot het KB acties van
organisaties zoals de klimaatwet en de top10 lijsten (zie kader BCC). Het KB probeert de betrokken
organisatie vaker met één stem te laten spreken richting de overheid, maar in deze activiteiten speelt
het KB vooral een faciliterende rol. Het KB heeft daarbij ook zijn eigen campagne, de HIER-campagne.
Daarmee wil ze burgers en consumenten oproepen hun steentje bij te dragen aan het stoppen van
klimaatverandering. In het kader van deze campagne organiseerde het KB bijvoorbeeld een
klimaatconcert en een wedstrijd tussen straten om klimaatneutraal te worden, hiermee word ook een
signaal aan de overheid afgegeven over hoeveel mensen zich zorgen maken. Daarnaast geeft de
campagne veel tips over hoe je energie kunt besparen. In samenwerking met RTL zend ze
bijvoorbeeld reclame spots uit om het wassen op 30°C te stimuleren en de website tikkieterug.nl te
promoten. Op die site vinden mensen nog meer tips om energie te besparen, net als op de site van de
campagne zelf. In het najaar wordt daarnaast gestart met een competitie tussen straten om zoveel
mogelijk energie te besparen. En er loopt een campagne om gemeenten, scholen en 1 miljoen
50
mensen klimaatneutraal te laten worden. Het Hier-logo mag door klimaatvriendelijke
initiatieven/producten gebruikt worden om te laten zien waar er aan verbetering van het klimaat wordt
gewerkt op de site is ook een kaart van Nederland te zien met waar particulieren iets voor het klimaat
hebben gedaan.
6.7.4 Conclusie
De ideeën over de rol van staat, de taak van burgers en de rol van bedrijven passen het best bij de
milieuburgerschaptheorie Het klimaatbureau legt veel verantwoordelijkheid bij de overheid voor het
realiseren van klimaatvriendelijk gedrag van zowel de burger als bedrijven en de overheid moet het
goede voorbeeld geven. De motivitie daarvoor is vooral normatief, “het kan, het is belangrijk dus neem
je verantwoordelijkheid”. Ook bij de burger wordt veel verantwoordelijkheid neer gelegd om
duurzame keuzes te maken. Maar de overheid moet die keuzes wel makkelijker maken door
informatie te geven en aantrekkelijkheid.m.v. prijsmechanismen.
Hoewel de ideeën van het klimaatbureau aansluiten bij de milieuburgerschaptheorie is de werkwijze
van het klimaatbureau minder goed te beoordelen. De Hier-campagne maakt het draagvlak voor
klimaatmaatregelen in de samenleving zichtbaar voor zowel bedrijven, de overheid als burgers.
Daarvoor maken ze gebruik van het Hier-logo om initiatieven en producten herkenbaar te maken.
Bedrijven met een goed idee kunnen het logo dragen zodat hun product herkenbaar wordt nadat
gecontroleerd is of de claim die ze maken waar is. Daarnaast verzamelt de campagne initiatieven van
burgers en probeert burgers aan te zetten tot het klimaatvriendelijker maken van hun leefstijl. Er wordt
uitgedragen dat dit makkelijk, goedkoper en leuk is om te doen en geven ze lijsten met beste
presterende apparaten. Tot hier sluiten de activiteiten aan bij het gedragspraktijkenmodel.
Daarnaast heeft het klimaatbureau een aantal doelen die ze nastreeft door middel van lobby. De
manier van lobbyen past vooral bij het burgerschapsmodel omdat hij beleidsgericht is, de
verantwoordelijkheid voor de gevolgen en het stoppen van klimaatverandering (op financieel gebied)
grotendeels bij de overheid neergelegd en vooral een beroep doet op de morele
verantwoordelijkheid( voor burgers) en overheden om (zo) klimaatneutraal (mogelijk) te worden nu de
mogelijkheden daarvoor bestaan. Daarvoor publiceren ze veel populaire wetenschappelijke kennis en
geven ze inzicht in hoe verschillende activiteiten en factoren bijdragen aan het energiegebruik.
Burgers en bedrijven kunnen op basis hiervan hun energiegebruik verminderen. Dit past dus allemaal
beter bij de milieuburgerschaptheorie.
51
BCC en de groene stekker
BCC is een elektronica bedrijf, lid van de Europese KESA keten met als motto ‘Every day low pricing, high
service’. BCC werd door HIER benaderd voor deelname aan de top-10 voor LCD’s en enkele maanden
later weer voor deelname aan de energiezuinige week. De top-10 is een initiatief van Natuur en Milieu dat
die lijsten met energiezuinige producten introduceerde. De bijdrage van BCC aan deze acties was dat ze
de top-10 artikelen herkenbaar maakte in de winkel door de meest zuinige producten een HIER stikker te
geven.
Bij BCC kwam er een belangrijke omkeer moment met de film van Al Gore waardoor er in Nederland
meer aandacht kwam voor energie en klimaatverandering. BCC realiseerde zich dat ze mede
verantwoordelijk waren voor het probleem door producten te verkopen waar energie voor nodig is en
besloot hier iets mee te doen. BCC hield zijn eigen bedrijfsvoering tegen het licht maar nam ook het
initiatief consumenten beter te informeren. Wat natuurlijk naast een milieubewust idee ook een stukje
service is. Ze hadden al samengewerkt met HIER en indirect met Natuur en Milieu, dus voor het idee van
de groene stekker waren deze contacten snel gelegd. Omdat ze ook het verbruik van verschillende
apparaten wilden laten zien zochten ze naar een onafhankelijke instantie die informatie kon geven over de
gebruikskosten van verschillende producten. Daarvoor kwamen BCC bij Milieu Centraal uit. BCC wilde
graag duidelijk laten zien hoe serieus ze bezig waren met dit initiatief en wilden daarom graag certificatie
met het WNF logo. Zo werd het ook voor de buitenwereld duidelijk dat BCC op een serieuze manier met
het initiatief bezig is.
Ook in hun reclame folders besteed BCC aandacht aan het energiegebruik van hun producten. Zodat
mensen informatie kregen over wat klimaatverandering is en hoe het energieverbruik van hun apparaten
daaraan bijdraagt. Daarnaast introduceerde BCC zelf de groene stekker. Omdat er zo veel apparaten zijn
met een A-label besloten ze de 10-15 procent van de apparaten die het zuinigst was daarnaast een
groene stekker te geven zodat voor de consument makkelijker is de zuinigste variant te kiezen. Ook
geeft BCC informatie over het energiegebruik van apparaten zodat mensen kunnen zien dat ze de
meerprijs van een apparaat kunnen terug verdienen. Milieu Centraal berekende daarvoor hoeveel het
product per jaar gebruikt. Het Groene Stekker logo heeft inmiddels dus het HIER logo vervangen, maar
BCC steunt nog steeds het initiatief van Natuur en Milieu om de verkoop van energiezuinige apparaten te
bevorderen. Daarnaast spreekt BCC ook zijn leveranciers aan op hun verantwoordelijkheid om met betere
producten te komen. Door bijvoorbeeld te laten zien dat die ook echt beter verkopen.
Dit samenwerkingsverband tussen verschillende milieuorganisaties laat zien dat deze organisaties elkaar
aanvullen. Het initiatief voor de top-10 kwam van Natuur en Milieu, HIER gebruikte haar logo om de
producten herkenbaar te maken en Milieu Centraal leverde de benodigde informatie. Daarna valideerde
het WNF Groene Stekker van BCC.
52
53
7 Analyse
In deze analyse is het antwoord op de resterende deelvragen gegeven. De verschillende visies van de
7 onderzochte milieuorganisaties over de manier waarop de uitstoot van broeikasgassen door burgers
kan worden teruggebracht is naast elkaar gezet waarna de organisaties zijn ingedeeld bij een theorie
op basis van hun visie en activiteiten. Er is vastgesteld of de activiteiten van milieuorganisaties
overeenkomen met de te verwachtte activiteiten uit de theorie. En er wordt een verklaringen gegeven
voor het verschil tussen de theorie en de praktijk. Op basis van het activiteiten schema in hoofdstuk 4
is een meer gedetailleerd overzicht gegeven van de activiteiten die milieuorganisaties uitvoeren om
het energiegebruik van burgers te beïnvloeden. Waarna er aanbevelingen zijn gedaan over het
verbeteren van de strategieën. Daarbij wordt uitgegaan van wat er volgens het
gedragspraktijkenmodel en het burgerschapsmodel zou moeten worden gedaan om het gedrag van
burgers te verduurzamen.
7.1 Classificering op basis van visie en activiteiten
7.1.1 Visie en doelen
Op basis van de bovenstaande analyse betreffende de visie en activiteiten van de onderzochte
milieuorganisaties kunnen we een eerste classificatie maken van de visie van milieuorganisaties op
basis van de onderzochte theorieën. De ideeën van Greenpeace, Stichting Natuur en Milieu, het
Klimaatbureau, Milieu Centraal en Milieudefensie over de rol van bedrijven en de overheid komen
grotendeels overeen met de visie uit de milieuburgerschaptheorie, terwijl de Kleine Aarde en het WNF
volgens de theorie beter bij het gedragspraktijkenmodel passen. Alle organisaties voeren activiteiten
uit van beide theorieën. Vooral Natuur en Milieu springt er uit en heeft zelfs meer activiteiten, die
volgens de theorie, bij het gedragspraktijkenmodel passen dan activiteiten die bij het
milieuburgerschaptheorie passen, terwijl haar visie meer overeenkomt met de
milieuburgerschaptheorie
Een andere opvallende scheiding is die tussen organisaties die zich vooral op het gedrag van burgers
richten en organisaties die zich vooral op de overheid richten. Waarbij DKA, MC en de HIERcampagne van het klimaatbureau, (burgergerichte organisaties BO,) zich vooral richten op burgers en
GP het WNF (in NL), NM en MD, (overheidsgerichte organisaties OO,) zich vooral richten op de
overheid. Deze verdeling loopt niet parallel met de indeling op basis van het gedragspraktijkenmodel
en milieuburgerschaptheorie. Wel is de burger en overheidsgerichte scheiding terug te zien in de
ideeën die milieuorganisaties hebben over de verantwoordelijkheden van mensen en over wat
mensen nodig hebben om klimaatvriendelijk te kunnen leven. Als het gaat om het aanbod van
producten vinden de BO dat er voldoende aanbod is om duurzaam te kunnen leven. Mensen moeten
nu al de verantwoordelijkheid nemen om te kiezen voor duurzame producten waardoor het aanbod zal
toenemen. Terwijl OO vinden dat regulering van de industrie/het aanbod belangrijker is. Zo wordt de
duurzaamheid van producten gegarandeerd en kopen mensen vanzelf duurzame producten. Deze
scheiding komt ook nog een aantal keer terug in ideeën over informatievoorziening, maatregelen die
de overheid moet treffen en in de visie over de rol van bedrijven. In hoofdstuk 5 is deze scheiding
tussen OO en BO ook terug te vinden. De OO (WNF, NM, GP en MD) zijn de organisaties die daar als
beleidsbeïnvloeder of massamobiliserend geclassificeerd zijn, terwijl de burgergerichte organisatie
DKA daar als alternatief exemplarisch werd getypeerd. Voor Het Klimaatbureau geldt dat de
activiteiten van de Hier-campagne burgergericht en de activiteiten die het Klimaatbureau uitvoert
namens andere (milieu)organisaties overheidsgericht zijn. Milieu Centraal is een BO maar past samen
met het Klimaatbureau niet goed binnen een van de typeringen uit hoofdstuk 5. Het Klimaatbureau is
namelijk zowel een massamobiliserende als beleidsbeïnvloedende organisatie. Net als Milieu Centraal
neigen de voorlichtingsactiviteiten van het Klimaatbureau naar alternatief exemplarisch maar ze zijn
daarvoor te veel bezig met het geven van informatie i.p.v. het voorleven van alternatief gedrag.
Het blijkt dus dat er geen 1 op 1 relatie is tussen de ideologie en activiteiten uit de modellen en de
activiteiten, maar er is wel een relatie. Gedeeltelijk kunnen de activiteiten van de verschillende
milieuorganisaties echter ook verklaard worden door hun oriëntatie op overheid of burgers. Zelfs als
een BO organisatie een activiteit heeft die op de overheid gericht is is die meestal bedoeld om de
burger te faciliteren. De burgergerichte activiteiten van OO zijn vaak bedoeld om steun te mobiliseren
en de overheid onder druk te zetten. De vraag die hierdoor reist is geeft de OO/BO een verklaring voor
54
het soort activiteiten dat een organisatie uitvoert en voor de visie die ze hebben ten opzichte van de
overheid, en bedrijven.
7.1.2 Burgers; taken en benodigdheden:
BO vinden informatie voorziening een zeer belangrijke voorwaarde voor het verduurzamen van gedrag
van mensen. Zij vinden dat zowel informatie over het beschikbare aanbod als informatie over de milieu
impact van gedrag makkelijk toegankelijk moet zijn. Daarnaast is er informatie over de kosten en
baten van gedrag en het energiegebruik van apparaten nodig (liefst in de winkel) zodat mensen een
weloverwogen keuze kunnen maken. De OO vinden dat vooral producten gereguleerd moeten worden
zodat er alleen nog energiezuinige producten zijn. Hierdoor hoeven mensen geen ingewikkelde
keuzes te maken. Net als het KB vinden de OO dat er wel duidelijk moet worden uitgelegd waarom die
maatregelen (om producten te verduurzamen) worden genomen. De gevolgen van gedrag op
klimaatverandering moeten duidelijker worden gemaakt om draagvlak te creëren voor die maatregelen.
Dat laatst is iets waar ook DKA zich prima in kan vinden. Als het gaat om diensten die mensen nodig
hebben vinden MC, KB en WNF dat energiebesparend gedrag eenvoudiger moet worden gemaakt.
Volgens MC en KB door het voorzien in services en volgens WNF door regels die het aantal logo’s
terugbrengen en het verduurzamen van de branche.
Daarnaast denken alle organisaties dat het verschil in prijs tussen duurzame producten en andere
producten kleiner moet worden. Geen enkele organisatie denkt dat het gedrag van burgers zelf
gereguleerd moet worden. Hoewel de meeste bezig zijn met het mobiliseren en activeren van burgers
(dmv petities) geeft geen enkele organisatie aan te denken dat dit bijdraagt aan het verduurzamen van
het gedrag van de burger zelf.
7.1.3 Verantwoordelijkheid van de overheid:
De meeste milieuorganisaties zitten op een lijn als het gaat om regulering en subsidiëren door de
overheid om milieuvriendelijk gedrag makkelijker dan wel aantrekkelijker te maken. BO hechten
daarnaast ook erg aan het informeren van de burger door de overheid en houden zich niet intensief
bezig met het reguleren van bedrijven. MC en het KB zouden graag overheidsverplichtingen zien voor
een logo en stellen minder belang in het stimuleren van innovatie of aankoopgedrag door subsidies.
Beide vinden, net als MD, dat duurzame producten goedkoper moeten worden ten opzichte van
andere producten.
Tussen de andere organisaties zitten er vrijwel geen verschillen in de ideeën over het reguleren van
bedrijven. Alleen de vraag of dit door het stellen van normen aan producten, emissies of een
combinatie van beide wordt bereikt kan tot discussie leiden. In G4S wordt hier wel een duidelijke visie
op gegeven (die als het goed is dus wordt gesteund door GP, WNF, MD en NM) waarin emissiedoelen
ondersteund door apparaatnormen en subsidies moeten leiden tot een verduurzaming van al het
aanbod.
Voor het stimuleren van burgers met behulp van belasting en subsidies liggen de visies iets verder
uiteen. Hoewel alle organisaties dit als opties noemen verschilt de vorm van de belasting of subsidie.
MD en KB willen een CO2 belasting terwijl GP meer ziet in het algemeen doorvoeren van het vervuiler
betaalt principe en WNF een eco-tax, niet speciaal voor CO2, prefereert. NM volgt het plan van G4S
om innovaties te stimuleren door subsidies en CO2 budgetten waarvan men zelf de invulling mag
bepalen. DKA en MC laten zich hier niet over uit.
Ook als het gaat om het verschaffen van informatie door de overheid zijn er verschillen. MD, MC en
WNF pleiten voor een duidelijk label terwijl volgens GP en het KB vooral de prijs moet weergeven dat
een product duurzaam geproduceerd is omdat er minder milieubelastingen op zitten. Het KB pleit
daarnaast voor een label dat de consument informeert over de samenstelling van de belasting. WNF,
GP en het KB pleiten daarnaast voor een actieve rol van de overheid om de bewustwording van
mensen en bedrijven over hun rol te bevorderen.
7.1.4 De rol van bedrijven:
Bedrijven zijn de aangewezen instantie om te zorgen voor de innovatie van producten en het creëren
van een energiezuinig aanbod, daar zijn alle organisaties het over eens. MD vind dat bedrijven een
eigen verantwoordelijkheid hebben om te kiezen voor duurzame productie methode. MC denkt dat het
een samenspel is van vraag en aanbod. MD, WNF, GP en NM denken dat er nog veel innovatie nodig
55
is om voldoende energiebesparing in huishoudens te bereiken. Zij geloven niet in het eigen initiatief
van bedrijven en willen daarom dat overheid innovatie afdwingt. Daarnaast moeten duurzame
producten herkenbaar zijn volgens KB, MC, WNF, NM en DKA en overal verkrijgbaar (MC, DKA).
Behalve laten zien of het product duurzaam is zou volgens KB, NM en DKA ook duidelijk moeten zijn
hoeveel je bespaart t.o.v. van andere apparaten. Door betere service te bieden aan klanten die op
zoek zijn naar duurzame producten kunnen bedrijven het volgens MC voor mensen makkelijker om te
kiezen voor duurzame producten.
Tabel 3: Doel, benadering en activiteiten van milieuorganisaties
Organisatie
Greenpeace
WNF
Natuur & Milieu
Milieudefensie
Kleine Aarde
Milieu Centraal
Klimaatbureau
(HIER campagne)
Doel Oriëntatie
-
OO
Agenderen
OO
Hand. Perspectief bieden
OO
Agenderen
OO
Agenderen
BO
Inspireren tot duurzame
Leefstijl
BO
Informeren
BO
Samenleving betrekken bij
klimaatsverandering
Visie
Activiteiten (vnl)
Burgerschap
Burgerschap
Gedragspraktijk
Gedragspraktijk
Burgerschap
Gedragspraktijk
Burgerschap
Burgerschap
Gedragspraktijk
Gedragspraktijk
Geen van beide
Burgerschap
Burgerschap
50/50
7.2 De activiteiten van milieuorganisaties
Hoewel op basis van visie op de rol van overheden, bedrijven en burgers de onderzochte
milieuorganisaties, goed waren in te delen bij een van de twee beschreven theorieën, is dat bij hun
activiteiten minder het geval. In het schema hierboven is aangegeven op welk soort activiteiten het
accent ligt. Alle organisaties voeren echter activiteiten uit van beide theoretische benaderingen. Met
name door zich toch op bedrijven te richten (MD, NM en KB) of door burgers aan te spreken op hun
gedrag en ze tips te geven over duurzame producten en alternatieve gedragspraktijken. Hoewel het
burgerschapsmodel een moralistisch benadering kiest voor het aansporen tot duurzaam gedrag
promoten veel organisaties duurzame producten en gedrag vooral als gemakkelijk en goedkoper in
het gebruik. Wat ook opvalt is de samenwerking tussen veel organisaties. Die komt in de analyse op
een aantal punten naar voren o.a. in het G4S rapport, bij de klimaatwetcampagne en de promotie en
totstandkoming van de top-10 lijsten (KB, MC, NM) een bijzondere partner daarbij was BCC (zie
tekstbox). Deze samenwerkingsverbanden maken het soms lastig om de activiteiten van de
individuele organisaties te analyseren. Uit de interviews bleek echter dat de rolverdeling bij
samenwerking heel duidelijk was gebaseerd op de specialiteiten van de betrokken organisaties. Dat
blijkt ook duidelijk uit het voorbeeld van de samenwerking met BCC (tekstbox).
Hieronder staan twee tabellen waarin per organisatie is weergegeven welke activiteiten
milieuorganisaties uitvoeren in hun campagnes die het energiegedrag van burgers moeten
beïnvloeden (vooral tussen 2005- juni 2008), uitgesplitst in burgerschap en gedragspraktijk
gerelateerde activiteiten. Sommige activiteiten kunnen in beide schema’s worden geplaatst. Op dat
moment is gekeken naar het achterliggende doel van de activiteit. Deze beoordeling is gebaseerd op
de interviews, informatie uit de jaarplannen en informatie op de site. Met name de activiteiten van het
klimaatbureau zijn erg divers, vooral omdat het klimaatbureau verschillende rollen heeft, in het
schema zijn daarom alleen de activiteiten uit de HIER-campagne meegenomen. De koepelfunctie die
het KB heeft voor ngo’s is buiten beschouwing gelaten.
Om aan te geven dat er op sommige activiteiten meer wordt ingezet dan op andere is er een gradatie
aangebracht in de waardering van activiteiten.
x = bijkomend effect van een activiteit met een ander hoofddoel of hulp bij activiteit van een andere
organisatie.
xx = hoofddoel van een activiteit.
xxx = hoofddoel van meerdere activiteiten.
56
Tabel 5: Activiteiten van milieuorganisaties die bij de milieu burgerschapstheorie
passen
Milieuburgerschaptheorie
Aangaan van maatschappelijk debat over welvaart, rol
van overheid en eigen verantwoordelijkheid mensen
voor waarborgen van milieukwaliteit
Initiëren dat de verantwoordelijkheid van de overheid
voor milieu beter wordt vastgelegd/ strikter wordt
nageleefd
Controleren overheid en bedrijven op naleven milieuwetgeving en gebruik juiste normen voormilieukwaliteit
Onderzoek naar oorzaken milieuproblemen en fouten in
beleid en handhaving, gebrekkige faciliteiten.
Overheid aanspreken op verantwoordelijkheid voor het
faciliteren en stimuleren van milieuvriendelijk gedrag
(beleid en faciliteiten)
Afdwingen (naleving) milieumaatregelen en
verantwoordelijkheid overheid door juridische en
inspraak procedures
Mensen kennis en vaardigheden bijbrengen voor het
maken van keuzes tussen gedrag en producten
Mensen stimuleren duurzame producten te gebruiken
want; moreel juist.
Informatie bij elkaar brengen, ordenen en waarderen
zodat burgers afgewogen keuzes kunnen maken
Burgers vertegenwoordigen en faciliteren om te kunnen
participeren (oren en ogen van burger), mobiliseren
steun van burgers
GP
x
WNF
NM
x
MD
xxx
xx
x
xxx
xxx
DKA
x
MC
KB
x
xxx
xxx
xx
xxx
xxx
xx
x
x
xxx
xxx
xx
xxx
xxx
xx
xx
x
xxx
xx
xx
xxx
xxx
Tabel 6: Activiteiten van milieuorganisaties die bij de gedragspraktijken benadering
passen
Gedragspraktijkenmodel
Kenbaar maken van vraag naar duurzame producten/
beleid aan overheid en bedrijven
Bedrijven stimuleren tot de ontwikkeling van duurzame
alternatieven (samenwerking of boycots)
Overheid controleren bij internat. Processen en rol van
de overheid in beleidsprocessen duidelijk maken aan de
consument.
Onderzoek naar problemen en beste (technologische)
oplossingen en producten
Lobbyen bij de overheid voor faciliterend beleid en
omstandigheden voor door milieuorganisaties gewenste
transitie.
Mensen mogelijkheid bieden producten uit te proberen
Mensen stimuleren duurzame producten te gebruiken
want; comfortabel, makkelijk, goedkoper
Herkenbaar maken van goede producten en valideren
milieuclaims (labels, logo, lijsten)
Spin in het web tussen burger, overheid en bedrijven
(ideeën afstemmen in debat, samenwerking stimuleren)
GP
WNF
xxx
NM
MD
xxx
DKA
xx
xxx
xxx
xx
xx
xx
xxx
xxx
xx
x
xxx
xx
xxx
KB
xx
xxx
xxx
xx
xxx
xxx
xxx
xxx
xxx
xxx
xx
xxx
xxx
xxx
xx
x
xx
MC
In de tabellen is goed te zien welke organisatie welke activiteiten uitvoert en bij welk theoretische visie
die passen. Wat dan opvalt is dat alle organisaties activiteiten van beide theorieën uitvoeren. Geen
enkele organisatie voert alle activiteiten behorende bij een theorie uit, bovendien vullen de
organisaties elkaar aan binnen elke theorie. In de tekstbox over BCC is ook duidelijk te zien dat de
organisaties hun kennis en ervaring bundelde waarbij iedere organisatie uitging van zijn eigen
specialiteit.
57
Ondanks dat de organisaties activiteiten van beide theorieën uitvoeren concentreren veel van de
organisaties zich wel op een bepaald soort activiteiten waar ze goed in zijn. Die kan vaak nog herleid
worden tot de activiteiten waar organisaties mee begonnen zijn na hun oprichting, (zie hoofdstuk 5).
Milieudefensie is nog steeds voornamelijk bezig met het mobiliseren van steun, en hoewel ze daar
nieuwe vormen voor hebben gevonden zijn ze in de eerste plaats een massamobiliserende
organisatie. DKA is ook nog vooral bezig met het laten zien en later ervaren van alternatieve leefstijlen
en MC richt zich vooral op het informeren van de burger over verschillende producten en
gedragspraktijken. GP houdt zicht bezig met het zichtbaar maken van misstanden en het aandragen
van beleidsmatige oplossingen op basis van eigen onderzoek. Natuur en Milieu richt zich daarentegen
behalve op de overheid ook steeds vaker op de burger (v.b. de top-10 en klimaattips). Terwijl KB een
burgercampagne voert die naast het geven van tips ook actief bezig is met het aansporen van
mensen, bedrijven en overheden om hun gedrag aan te passen.
Het verschil in maatschappijvisies van milieuorganisaties is dus goed te relateren aan de theorie over
burgerschap of gedragspraktijken. De activiteiten die daaruit volgen zijn echter niet dezelfde als die uit
de theorie volgen. Alle organisaties voeren activiteiten uit van beide theorieën. Bij de meeste
organisaties past het grootste deel van de activiteiten wel bij hun visie op de maatschappij zoals die
volgen uit de theorie. Als er naar de activiteiten met xxx wordt gekeken is te zien dat de meeste
daarvan aansluiten bij de visie waarbij de organisatie is ingedeeld. Voor NM is het echter omgekeerd
en voor DKA en KB zijn de activiteiten ongeveer 50/50 verdeeld.
7.3 Verklaringen voor het verschil in theorie en praktijk
Er zijn verschillende verklaringen te bedenken voor de afwijking tussen de theorie en de praktijk. Een
daarvan is hierboven al ter sprake gekomen. De keuzes voor activiteiten lijkt vooral te maken te
hebben met of een organisatie overheid of burger gericht is. De scheidingslijn tussen BO en OO ligt
tussen MD en MC en is ook in de tabellen terug te zien. Het onderscheid tussen burgergericht en
overheidsgericht lijkt dan bepalend voor het feit dat; de focus ligt op het direct veranderen van het
gedrag van burgers of het sturen van gedrag van burgers door de overheid. Wat deze benadering niet
verklaart is waarom OO ook heel veel burgergericht activiteiten uitvoeren. Daarnaast zit er ook een
verschil in hoe burgers en de overheid benaderd worden. Dat verschil wordt niet verklaard door een
analyse op basis van overheid of burgergerichte activiteiten. Het burgerschapsmodel en het
gedragspraktijkenmodel geven daar wel inzicht in. Het beoordelen van de activiteiten op basis van
burger of overheidsgericht handelen geeft dus extra inzicht in de keuze voor bepaalde activiteiten
maar kan het een groot deel van de activiteiten noch de wijze benadering van de overheid of burger
verklaren.
Een andere verklaring kan zijn dat er een verschuiving plaatsvindt van activiteiten die meer aansluiten
bij de maatschappijvisie van milieuburgerschap naar activiteiten die meer passen bij de
maatschappijvisie van het gedragspraktijken model. Deze verschuiving kan plaatsvinden omdat
mondialisering een verandering in de capaciteit van de overheid teweegbrengt die vraagt om een
nieuwe benadering. In deze scriptie is geen vergelijking gemaakt met activiteiten van 10 jaar geleden,
dat zou interessant zijn voor een vervolg onderzoek om te onderzoeken of er sprake is van een
verschuiving. Wat ook op valt is dat veel activiteiten zich richten op de burger en dat alle organisaties
de burger/consument aansporen om zich duurzamer te gaan gedragen. De samenwerking met
bedrijven en het zoeken naar en stimuleren van de beste technologie kan niet worden verklaard door
het feit of organisatie burger of overheidsgericht is. Wel door het gebrek van leiding op dit gebied door
de overheid. Blijkbaar is het aankaarten van problemen niet genoeg om de overheid met een
oplossing te laten komen en moeten milieuorganisaties zelf aan de oplossingen werken. Een shift
naar activiteiten die aansluiten bij het gedragspraktijkenmodel is dan logisch omdat de rol van de
overheid daarbij minder belangrijk is.
Het is onduidelijk of de bovenstaande bevindingen alleen gelden voor klimaatgerelateerde activiteiten
of ook voor andere milieuproblemen. De grote aandacht voor tips voor energiebesparend gedrag is in
ieder geval opvallend te noemen. Het is interessant om daar in een ander onderzoek naar de te kijken.
Omdat er op het gebied van klimaat veel wordt samengewerkt (klimaatwet, Hier, bcc) kan het zijn dat
de activiteiten van milieuorganisaties hierdoor eenduidiger zijn geworden.
58
7.4 Aanbevelingen voor verbetering
Ondanks dat de visie en activiteiten in de praktijk niet 1 op 1 op elkaar aansluiten kunnen er op basis
van de theorie toch aanbevelingen worden gedaan over het verbeteren van het totaal pakket aan
activiteiten dat door milieuorganisaties wordt uitgevoerd. Door niet te kijken naar individuele
organisaties maar de klimaatbeweging als geheel kunnen er aanbevelingen worden gedaan per
theorie om de klimaatbeweging als geheel te versterken.
7.4.1 Volgens milieuburgerschaptheorie
Op basis van de milieuburgerschaptheorie is te zien dat er een aantal activiteiten zijn die veel plaats
vinden en een aantal die weinig plaats vinden. Hoewel het niet simpelweg een kwestie is van xx-jes
optellen geven die wel een belangrijke indicatie voor hoe prominent een activiteit al aanwezig is.
Uit het schema waarin de activiteiten horend bij de milieuburgerschaptheorie zijn weergegeven blijkt
dat er weinig aandacht wordt besteed aan het bevorderen van het maatschappelijk debat over de rol
van verschillende partijen bij het aanpakken van milieuproblemen. Alleen MD besteed daar veel
aandacht aan binnen de context van klimaatverandering als deel van de klimaatwetcampagne. Bij
andere organisaties komt het wel eens boven drijven, met name als het gaat om de eigen
verantwoordelijkheid van burgers maar er wordt niet structureel aandacht aan besteed. Zoals uit de
theorie in hoofdstuk 3 bleek werd dit gezien als een belangrijke voorwaarde voor het realiseren van
milieuburgerschap. Zonder dat de overheid en burgers hun verantwoordelijkheid nemen is het moeilijk
de benodigde faciliteiten gerealiseerd te krijgen en het gedrag van burgers te veranderen.
Hoewel er de laatste tijd door de klimaatwet campagne meer aandacht voor is wordt de overheid
zelden aangesproken op haar verantwoordelijkheid, behalve dan in adviesrapporten en
lobbycampagnes, maar zelden wordt daarbij geopperd dit op te nemen in een wettelijke bepaling.
Door de verantwoordelijkheid van de overheid wettelijk vast te leggen wordt het makkelijker de
overheid te controleren en is er meer houvast bij het aangaan van juridische procedures of bij
inspraakprocedures. Hoewel er verschillende milieuorganisaties zijn die juridische- en
inspraakprocedures gebruiken voor het realiseren van hun doelen is dat voor klimaat gerelateerde
activiteiten nog zelden het geval geweest.
Bij het milieuburgerschapsmodel wordt er veel eigenverantwoordelijkheid van de burger verwacht. De
kennis en vaardigheden die mensen daarvoor nodig hebben kunnen worden aangereikt door de
overheid of milieuorganisaties. In de praktijk zijn het vooral DKA, MC en KB die de informatie
aanbieden die burgers nodig hebben voor het maken van keuzes. Maar er wordt weinig aandacht
besteed aan het bijbrengen van vaardigheden om die keuzes te maken. Hoewel er drie organisaties
zijn die veel aandacht besteden aan het voorzien in informatie wordt daarmee nog geen groot publiek
bereikt omdat mensen zelf op zoek moeten naar die informatie. Dat zou geen probleem zijn als er
kennis en kunde aanwezig is en mensen voldoende verantwoordelijkheid nemen, maar dit is nog niet
het geval en wordt ook weinig gestimuleerd.
Op basis van de milieuburgerschaptheorie kunnen dus de volgende aanbevelingen worden gedaan:
- Er moet meer maatschappelijk debat worden gevoerd over de verantwoordelijkheid voor het
behoud van hulpbronnen. Vooral over de invloed die burgers, bedrijven en de overheid daarop
hebben en wat ze moeten doen om op een duurzame manier met die hulpbronnen om te gaan.
- De verantwoordelijkheid van de overheid en bedrijven voor het behoud van hulpbronnen, door
het milieuvriendelijk gebruik te faciliteren en te reguleren, moet worden vastgelegd zodat de
overheid en bedrijven kunnen worden aangesproken op hun verantwoordelijkheden.
- Burgers moeten meer gestimuleerd worden hun eigen verantwoordelijkheid te nemen door
debat en onderwijs. Om burgers effectief te kunnen faciliteren en informeren moeten
milieuorganisaties en overheid meer aandacht besteden aan het bijbrengen van kennis en
vaardigheden en de huidige informatiebronnen meer bekendheid geven.
7.4.2 Volgens het gedragspraktijkenmodel
Op basis van de theoretische rollen van milieuorganisaties volgens het gedragspraktijkenmodel
kunnen ook aanbevelingen worden gedaan over het verbeteren van de strategie van
milieuorganisaties. Om te beginnen, het kenbaar maken van de vraag naar duurzame producten
richting bedrijven en overheid. Het WNF en MD hebben beide een campagne lopen om de overheid te
vragen om klimaatbeleid, de ‘ Witte Noordpoolcampagne’ en de ‘klimaatwet campagne’. Ook de Hier
campagne laat zien hoeveel initiatieven er al zijn vanuit de samenleving om iets voor het klimaat te
59
doen. Richting bedrijven wordt er echter weinig actie ondernomen om de vraag naar duurzame
producten zichtbaar te maken. BCC of de Rabocard zijn initiatieven van bedrijven zelf die laten zien
hoe veel interesse er is voor duurzame alternatieven, vanuit de milieuorganisaties wordt er echter
maar weinig gedaan om die vraag bij bedrijven kenbaar te maken. Dit maakt wel deel uit van de spil in
het web functie om verschillende partijen bij elkaar te brengen die samen met innovatieve oplossingen
komen, op vrijwillige basis.
Als tweede moet de rol van de overheid in internationale processen duidelijker worden gemaakt. De
overheid schuift veel verantwoordelijkheid af door te zeggen dat er afspraken op internationaal niveau
zijn gemaakt waar ze zich aan moeten houden. Maar ze zijn zelf degene die die afspraken maken.
Bovendien doet het geen kwaad om koploper te zijn op het gebied van CO2 reductie als je maar zorgt
dat het voor bedrijven economisch haalbaar blijft. Door te laten zien dat de overheid zelf mede
verantwoordelijk is voor de afspraken wordt het moeilijker om zich er achter te verschuilen. Dat geld
trouwens ook voor bedrijven. Veel bedrijven nemen geen verantwoordelijkheid voor de slechte sociale
en milieuprestaties van hun leveranciers terwijl ze die zelf kiezen. Door de slechte productie
omstandigheden zichtbaar te maken in combinatie met het aanbieden van alternatieven kunnen
bedrijven onder druk worden gezet. Dit zou veel vaker kunnen gebeuren. Voor veel producten zijn er
nog geen (makkelijk herkenbare) alternatieven, denk bijvoorbeeld aan katoen (kleding) of meubels.
Ten derde zijn er nog maar weinig plaatsen waar mensen in contact komen met groene innovaties.
Milieuorganisaties maar ook de overheid kunnen dit stimuleren door het gebruik van groene innovaties
in openbare ruimtes te stimuleren zodat mensen er ervaring mee kunnen op doen. Als de ervaring
positief is wordt de keuze voor duurzame producten in een later stadium sneller gemaakt.
Ten vierde heeft bijna elke milieuorganisatie wel ‘huis, tuin en keukentips’ voor het verminderen van
het energiegebruik op zijn site staan. Er zijn 10-tallen lijstjes variërend van auto’s tot banken om aan
te geven wat de beste keuzes zijn voor het klimaat. Er zijn vele logo’s om te laten zien welke
producten duurzaam geproduceerd zijn. Daarnaast is er een nieuwe ‘trend’ waarbij mensen elkaar tips
kunnen geven zoals in de klimaatquiz, of door de straatfeesten van de Hier campagne. Het zou goed
zijn hier wat meer structuur in aan te brengen. De informatie centraler aan te bieden en te werken aan
het terug brengen van het aantal logo’s en keurmerken terwijl het bereik van een aantal prominente
keurmerken wordt vergroot en de kwaliteit wordt gewaarborgd zodat het makkelijker wordt voor
mensen om te kiezen voor duurzame producten. Door het geven van tips en het maken van lijsten
beter te coördineren wordt het voor de consument makkelijker te vinden, wordt er minder dubbelwerk
verricht en blijft er voor de organisaties meer tijd over voor andere activiteiten.
De aanbevelingen op basis van het gedragspraktijkenmodel zijn:
- Meer samenwerken met bedrijven en overheden om de realisatie en implementatie van
duurzame innovaties te realiseren.
- De vraag van burgers naar klimaatbeleid maar vooral naar duurzame producten, die
voldoen aan hun kwaliteitseisen beter zichtbaar maken voor bedrijven en de
herkenbaarheid ervan vergroten.
- De rol van de overheid in internationale instituties duidelijker naar voren brengen. Net als
de prestaties van multinationale bedrijven beter inzichtelijk maken.
- Mensen vaker in contact laten komen met duurzame innovaties.
- Meer orde scheppen in de in de hoeveelheid informatie die mensen moet helpen bij het
kiezen van producten of het veranderen van hun gedrag.
60
61
8 Conclusies, aanbevelingen en discussie
8.1 Conclusies
In deze scriptie is de rol van milieuorganisaties bij het verminderen van het energiegebruik van
burgers aan de hand van het gedragspraktijkenmodel en milieuburgerschaptheorie in kaart gebracht.
Met behulp van de maatschappijvisies van beide modellen is er invulling gegeven aan de rollen en
bijbehorende activiteiten die milieuorganisaties kunnen ontwikkelen om het (energie)gedrag van
burgers te beïnvloeden. Op het eerste gezicht leken beide theorieën een aantal activiteiten gemeen te
hebben zoals het informeren van burgers, het doen van onderzoek en de overheid stimuleren om
maatregelen te nemen. Als er wordt gekeken naar de achterliggend motieven of de manier waarop de
activiteiten worden uitgevoerd dan zijn er wel verschillen te zien.
Het gedragspraktijkenmodel zet in op marktinstrumenten, waarbij de overheid gunstige
marktomstandigheden creëert voor het afzetten van duurzame producten. Bedrijven worden
gestimuleerd duurzame producten aan te bieden en voor de consument worden ze herkenbaar
gemaakt. De keuze voor duurzame producten wordt makkelijk gemaakt omdat ze herkenbaar zijn,
mensen producten kunnen uitproberen en omdat producten moeten voldoen aan
duurzaamheidstandaarden. De gedragspraktijken die bij nieuwe producten horen moeten wel binnen
de leefstijl van mensen passen en voldoen aan de eisen omtrent comfort, gemak en hygiëne.
Milieuorganisaties proberen consumenten, de overheid en bedrijven bij elkaar te brengen om zo naar
de beste oplossingen toe te werken. Ze valideren de claims van bedrijven die duurzaam zijn
bijvoorbeeld door het ondersteunen van labels. Daarnaast maken ze het bedrijven die niet aan
duurzaamheideisen voldoen en die niet willen samenwerken moeilijk doormiddel van boycots. Ze
lobbyen bij de overheid voor het stimuleren van innovatie en het creëren van gunstige
marktomstandigheden voor groene innovaties. Om de ontwikkelingen in goede banen te lijden doen
ze onderzoek naar problemen en zoeken naar de beste technische of beleidsmatige oplossingen die
ze promoten bij burgers bijvoorbeeld met top-10 lijsten of logo’s.
Het burgerschapsmodel kiest een hele andere insteek. De basis voor het verduurzamen van gedrag
ligt bij het aangaan van het debat over de verantwoordelijkheid voor het behoud van een leefbaar
milieu. De overheid is verantwoordelijk voor het nemen van maatregelen die het milieubeschermen
zoals het verbieden en reguleren van producten en het faciliteren van duurzaam gedrag, en/of het
fiscaal onaantrekkelijk maken van milieuvervuilend gedrag. Bij voorkeur wordt die verantwoordelijkheid
wettelijk vastgelegd zodat de overheid aan zijn taak gehouden kan worden. Milieuorganisaties
mobiliseren mensen om druk te zetten op de overheid voor het faciliteren van gedrag of het
ontwikkelen van goed milieubeleid. Vervolgens maken milieuorganisaties milieuproblemen zichtbaar
en controleren ze de overheid en bedrijven op naleving van milieuregels en het nemen van
verantwoordelijkheid. De naleving van de wet kunnen ze afdwingen door juridische procedures. Niet al
het gedrag is wettelijk te reguleren daarom moeten mensen overtuigd worden van de morele juistheid
van milieuvriendelijk gedrag en hun eigen verantwoordelijkheid nemen. Mensen hebben wel informatie
nodig om de juiste keuzes te kunnen maken en faciliteiten om het milieuvriendelijk gedrag in de
praktijk te brengen. Die informatie kan onderzocht, ontwikkeld en verzameld worden door
milieuorganisaties. De faciliteiten worden in beginsel geregeld door de overheid. Om een goede
afwegingen te kunnen maken moeten mensen bepaalde kennis en vaardigheden hebben die kunnen
milieuorganisaties ze helpen ontwikkelen. Milieuorganisaties kunnen mensen ook helpen te
participeren door ze kant en klare mogelijkheden aan te bieden zoals petities die ze alleen maar
hoeven ondertekenen om hun mening kenbaar te maken.
Na het neerzetten van de mogelijkheden en rollen van milieuorganisaties op basis van de twee
theorieën is er gekeken naar de activiteiten en visie van 7 Nederlandse milieuorganisaties. Er is
onderzocht of de theorie over maatschappelijke visie en daaruit volgende activiteiten ook in de praktijk
is terug te vinden in de visie en activiteiten van de onderzochte organisaties. Op basis van hun
doelstellingen visie over burgers, overheid en bedrijven is er voor alle organisaties duidelijk een visie
te onderscheiden die aansluit bij een van beide theorieën. Uit de analyse blijkt dat er geen
gemeenschappelijke visie is gebaseerd op een van de hierboven beschreven theorieën. Wel blijkt dat
de meeste organisaties op basis van hun ideologie een burgerschapsbenadering hebben als het gaat
om het veranderen van het gedrag van burgers.
62
Als er gekeken wordt naar de activiteiten van de onderzochte organisaties, valt op dat alle
organisaties activiteiten hebben ontwikkeld van beide visies. De nadruk ligt wel op de activiteiten die
volgen uit de theorie die bij hun visie past. Dit is niet het geval voor Stichting Natuur en Milieu die
vooral activiteiten uitvoert die bij het gedragspraktijken model passen terwijl haar visie
overeenkomsten vertoont met de milieuburgerschaptheorie. De meest logische verklaring voor het
verschil in theorie en praktijk lijkt te zijn dat organisaties die van oorsprong beleidsbeïnvloedend of
massamobiliserend waren vooral overheidsgerichte activiteiten uitvoeren en organisaties die
alternatief exemplarisch zijn zich meer richten op burgers. Dat verklaart echter niet waarom
overheidsgerichte organisaties zich ook op de burger richten en het verschil in de manier waarop de
overheid en burgers worden benaderd. Dat verschil wordt grotendeels verklaard door te kijken naar de
visie van de organisaties, welke overeenkomt met de visie uit de milieuburgerschaptheorie of het
gedragspraktijkenmodel. Een andere verklaring zou kunnen zijn dat er een shift plaats vindt van
activiteiten die bij milieuburgerschap passen naar activiteiten die bij het gedragspraktijken model
passen. Die shift kan veroorzaakt worden doordat de overheid onvoldoende actie onderneemt omdat
er te weinig prioriteit aan milieu wordt gegeven waardoor agendasetting alleen niet helpt. Of doordat
de capaciteit van de overheid afneemt en de oude methoden dus niet langer effectief zijn.
Hoewel de visie en activiteiten van milieuorganisaties in de praktijk niet 1 op 1 aansluiten bij de theorie
laat de case studie zien dat de theorie wel een goede leidraad biedt voor het krijgen van inzicht in de
activiteiten van milieuorganisaties. Daarnaast geven beide theorieën een totaalpakket aan activiteiten
die nodig zijn voor het veranderen van gedrag. Daarom werden op basis van de twee theorieën een
aantal aanbevelingen gedaan voor het verbeteren van de strategieën van milieuorganisaties.
Als de theorie uit het gedragspraktijkenmodel naast de activiteiten van alle milieuorganisaties wordt
gelegd blijkt dat milieuorganisaties duidelijker de vraag naar duurzame producten moeten laten zien.
Duurzame producten moeten beter herkenbaar worden gemaakt en het aanbod moet worden vergroot.
Het toepassen van goede logo’s en het ordenen van informatie verdient ook extra aandacht.
Daarnaast moeten ze de ontwikkeling van nieuwe producten stimuleren door vaker partijen bij elkaar
te brengen die samen bijdragen aan de oplossing van milieuproblemen en de rol van de overheid en
internationale bedrijven in internationale processen en handel moet zichtbaarder worden.
Als hetzelfde wordt gedaan voor de milieuburgerschaptheorie volgen de volgende aanbevelingen.
Milieuorganisaties moeten het debat over de verantwoordelijkheid van burgers en overheden voor het
behoud van een leefbaar milieu actiever voeren en stimuleren. De verantwoordelijkheid van de
overheid voor het milieu moet beter vastgelegd en vaker afgedwongen worden. Burgers moeten meer
gestimuleerd worden hun eigen verantwoordelijkheid te nemen en moeten daarvoor de benodigde
vaardigheden, kennis en informatie aangereikt krijgen.
8.2 Discussie
Op basis van het afgeronde onderzoek is in deze paragraaf de geldigheid van het onderzoek
beschouwd op basis van de gebruikte onderzoeksmethode, de geldigheid van de conclusies, de
relevantie van het onderzoek en de toepasbaarheid van de uitkomsten voor ander onderzoek.
8.3.1 Methodologie
Om de rol van milieuorganisaties bij het verminderen van het energiegebruik te onderzoeken is er
gekozen voor het gebruik van twee theorieën, het gedragspraktijkenmodel en de
milieuburgerschaptheorie om die rollen in kaart te brengen. Om de theorieën te testen is er een case
studie gedaan onder 7 Nederlandse milieuorganisaties. Daarbij is er gekozen om de visie van de
milieuorganisaties te bepalen op basis van der rol die zij zien voor de overheid, burgers en bedrijven.
Vervolgens zijn de activiteiten op het gebied van klimaat en energie geanalyseerd om te kijken of die
aansluiten bij de theorie. Voor het verzamelen van data is gebruik gemaakt van interviews, de
jaarverslagen, statuten onderzoeksrapporten en campagne/internetsites.
Na het doen van het onderzoek worden de gekozen theorieën nog steeds relevant geacht. Ze gaven
een goed beeld van twee verschillende benaderingen voor het beïnvloeden van het gedrag van
burgers en boden een goed houvast voor het analyseren van de activiteiten van milieuorganisaties.
Lastig is het feit dat het verschil van de activiteiten in de nuancering en achterliggende doelen zit en
de activiteiten zelf veel overlap hebben. Dat zorgt ervoor dat de beoordeling en de indeling van de
activiteit voor een deel wordt overgelaten aan het oordeel van de onderzoeker vooral als er weinig
bekend is over de achterliggende doelen die helaas niet bij alle interviews te achterhalen zijn geweest.
63
De keuze om de visie te bepalen door naar zowel de algemene doelstellingen als de visie op de rol
van overheden, burgers en bedrijven te kijken is een goed hulpmiddel geweest bij het inzicht krijgen in
de visie en achterliggende gedachten van milieuorganisaties. Daardoor konden ze beter
geclassificeerd worden en was het makkelijker de activiteiten toe te rekenen aan een van de
benoemde activiteiten. Door de analyse van activiteiten te concentreren rond klimaatgerelateerde
activiteiten kan er echter een vertekend beeld zijn ontstaan. De samenwerkingsverbanden rondom het
thema klimaatverandering gaan verder dan bij andere thema’s. Onder andere door samenwerking in
de HIER-coalitie en het feit dat klimaat voor alle organisaties een prominent thema is waardoor
overlap ontstaat. Het totaalbeeld van activiteiten is niet volledig omdat activiteiten van de organisaties
die niet direct met klimaat te maken hebben buitenbeeld zijn gebleven. Daardoor kan zijn dat
overkoepelende activiteiten zoals het stimuleren van een normatief debat of het mobiliseren van steun
voor wetgeving onderbelicht zijn. Binnen het onderzoek was er echter te weinig tijd om alle activiteiten
van de onderzochte organisaties mee te nemen. Dit is wel interessant voor verder onderzoek.
Ten slotte de keuze voor bronnen. Helaas was het niet mogelijk om met alle organisaties een
interview te houden waardoor ik sommige informatie niet heb kunnen achterhalen. Dit is gedeeltelijk
opgelost door organisaties per e-mail te benaderen maar ook dit heeft niet altijd een volledig antwoord
opgeleverd. Ook zijn de interviews in een iets te vroeg stadium gehouden. Het analytisch kader was
nog niet voldoende uitgewerkt waardoor sommige vragen die gesteld zijn achteraf niet relevant bleken
en vragen die gesteld hadden moeten worden om bijvoorbeeld achter de motivatie voor het uitvoeren
van een bepaalde activiteit te komen niet gesteld zijn. Ook was het goed geweest de organisaties zelf
te vragen de schema’s met activiteiten in te laten vullen als ‘ questionnaire’ ter verificatie. De
beslissing om voor alle organisaties ook statuten en webpagina’s te bekijken, ook als er wel een
interview had plaatsgevonden, was erg nuttig om een beeld te krijgen van de overkoepelende ideeën
en de motivatie om te kiezen voor bepaalde activiteiten.
8.3.2 Geldigheid van de conclusies
De conclusies die betrekking hebben op de rol en mogelijkheden van milieuorganisaties om het
gedrag van burgers te beïnvloeden acht ik goed onderbouwd en geldig. Omdat het de eerste keer is
dat er op deze manier naar de rol van milieuorganisaties is gekeken op basis van de gebruikte
theorieën is het interessant om de discussie aan te gaan over de conclusies en de activiteiten zoals ze
uiteindelijk in kaart zijn gebracht zijn. Aan de hand van de casestudie is gebleken dat de activiteiten
van milieuorganisaties niet direct volgen uit hun visie op de maatschappelijke rol en capaciteit van
actoren. De vraag is of dat wat zegt over de geldigheid van de theorie of over de manier waarom
milieuorganisaties hun activiteiten kiezen. Daarvoor is verder onderzoek nodig.
De conclusies met betrekking tot het classificeren van organisaties als milieuburgerschap- of
gedragspraktijkgerichte organisatie op basis van de doelen en visies van de organisaties lijkt degelijk.
De beoordeling van de activiteiten had beter kunnen verlopen als er in de interviews meer aandacht
was besteed aan het hoe en waarom van activiteiten en de achterliggende ideologie. Of als er in een
later stadium nog een tweede interview en/of terugkoppeling op de indeling van activiteiten had
plaatsgevonden. Ook moet opgemerkt worden dat niet alle geïnterviewden op de hoogte waren van
de doelstellingen en algemene methoden van de organisatie. Dit maakt dat de beoordeling van de
activiteiten en het indelen in het schema niet zo zorgvuldig heeft plaats gehad als had gekund. Zoals
hierboven al vermeld zou het beter zijn geweest meer activiteiten in de analyse mee te nemen om de
theorie in de praktijk te testen, dan kan er ook een statistische analyse worden gemaakt van de
activiteiten. De aanbevelingen voor de campagnes aan de hand van de twee theorieën zijn
nadrukkelijk alleen geldig voor klimaatgerelateerde activiteiten, als de activiteiten rond andere thema’s
worden geanalyseerd kunnen andere aanbevelingen gelden. Ook kan het zijn dat het maatschappelijk
debat over verantwoordelijkheden voor verschillende partijen voor het behouden van leefbaar
duurzaam milieu wel gevoerd wordt op overkoepelend niveau, maar niet specifiek op het gebied van
klimaat. Waardoor die aanbeveling uiteraard minder relevant is.
8.3.3 Relevantie
Het theoretisch raamwerk voor dit onderzoek omvat een aantal vernieuwende elementen. Zo is voor
het eerste een samenhangende visie op milieuburgerschap neergezet. Deze geeft interessante
ingangen voor wetenschappelijke discussie. Ook de rol van milieuorganisaties bij het bereiken van
duurzaam gedrag is voor beide theorieën nog niet eerder uitgewerkt. Mijns inziens is dit een
interessante benaderingswijze die zeker verder onderzoek behoeft.
64
Het theoretisch raamwerk zoals dat is ontwikkeld biedt interessante mogelijkheden om de strategieën
van milieuorganisaties te bekijken als het gaat om het beïnvloeden van burgers, bedrijven en
overheden. Door de algemene opzet is het toepasbaar in de meeste democratische landen met een
sterk ontwikkelde milieubeweging en kunnen de conclusies handvatten bieden voor milieuorganisaties
om een meer uitgebalanceerde strategie te ontwikkelen voor hun activiteiten. Het kan ook inzicht
geven in de rol van en samenhang van beinvloedingsmogelijkheden voor verschillende
maatschappelijke actoren, waar ze eerder niet bij stil hadden gestaan.
De conclusies over het succes van het beïnvloeden van het energiegebruik van burgers geld alleen
voor de onderzochte Nederlandse ngo’s en zoals al vermeld zijn er enkele kanttekeningen bij de
aanbevelingen. De conclusies geven een interessant beeld van het totaal aan klimaatgerelateerde
activiteiten en welke activiteiten het meest plaatsvinden. Daarmee biedt het mogelijkheden voor het
beter coördineren en afstemmen van activiteiten.
65
Literatuurlijst:
Agyeman J. en Evans B., 2006, Justice, Governance and Sustainability: Perspectives on
Environmental Citizenship from North America and Europe; In Environmental
Citizenship; eindredactie Dobson, A. En Bell, D., MIT Press, Londen Engeland.
and the Environment’ Workshop, ECPR Research Sessions, Uppsala, April 2004.
Barry, J. 2006, Resistance Is Fertile: From Environmental to Sustainability Citizenship; In
Environmental Citizenship; eindredactie: Dobson, A. en Bell, D., MIT Press, Londen
Engeland.
Beck, U., 2005, Power in the global age, A new global political economy, Cambridge: polity.
Bell, R.D., 2002 How can political liberals be environmentalists, Political Studies: 2002, vol
50, 703–724
Bell, R.D., 2005, Liberal environmental citizenship. In Citizenship, environment, economy.
A.Dobson, A. Valencia Saiz. Routledge, London.
Bell, R.D., 2004, Liberal Environmental Citizenship, Paper presented at the ‘Citizenship and
the Environment’ Workshop, ECPR Research Sessions, Uppsala, April 2004.
Burg, S, van den, 2007, Consumption domains in transition: consumers (real, projected,
represented or imagined) socio-technical systems of provision. Draft paper, contrast
research.
Carlsson M .en Jensen, B.B, 2006, Encouraging Environmental Citizenship: The Roles and
Challenges for Schools; In Environmental Citizenship; eindredactie: Dobson. A, En Bell,
D., MIT Press, Londen Engeland.
Connelly, J., 2006, The Virtues of Environmental Citizenship; In: Environmental Citizenship;
eindredactie: Dobson, A. en Bell, D., MIT Press, Londen Engeland.
Contrast, 2007, Duurzamer Leefstijlen en Consumptiepatronen; een theoretisch perspectief
voor de analyse van transitieprocessen binnen consumptiedomeinen, TMB Raport.
Cowan, R.S., 1983, More work for mother: The irony of housework technology from open
hart to microwave, basic books, New York.
Cramer, J, 1989, De groene golf: geschiedenis en toekomst van de Nederlandse
milieubeweging, J. van Arkel, Utrecht.
Dobson, A. en Bell, D., 2006, Introduction; In Environmental Citizenship; eindredactie: A
Dobson, A. en Bell, D.,, MIT Press, Londen Engeland.
Douglas, M. and Isherwood, B., 1979, The World of Goods; towards an anthropology of
consumption. Routledge London.
From T,H. Marshall, 1950, Citizenship and Social Class and other essays, Cambridge
University Press, Cambridge.
Gamson, W.A.,1975, The strategy of protest, Homewood Dorsey Press
Geels, F.W. and Kemp, R.P.M., 2000, Transities vanuit socio-technisch perspectief. Report
for the Dutch ministry of environment. Universiteit Twente/ MERIT, Twente/Maastricht.
Giddens, A., 1991. Modernity and Self-identity: Self and Society in the late modern age,
Polity Press: Cambridge.
Gough S. en Scott, W., 2006, Promoting Environmental Citizenship Through Learning:
Toward a Theory of Change; In Environmental Citizenship; eindredactie: A. Dobson En
D. Bell, MIT Press, Londen.
Greenpeace Nederland, Kronshage, S., Krewitt, W., and Lehr, U., 2006, Energ(r)evolution: A
sustainable pathway to a cleaner energy future for the Netherlands, Greenpeace
Netherlands.
Hailwood, S, 2005, Environmental Citizenship as Reasonable Citizenship, Environmental
Politics, Issue 14(2), pp 195-210.
Heijden, A.H., van der, 2000, Tussen aanpassing en verzet; milieubeweging en
milieudiscours, Ambo, Amsterdam.
Heywood, A., 2005, Politics, Macmillan, England
66
Horton, 2006, Demonstrating Environmental Citizenship: A Study of Everyday Life among
Green Activists; In Environmental Citizenship; eindredactie: Dobson, A. en Bell, D.,
MIT Press, Londen Engeland.
McCarty, J.D. and Zald, M.N., 1976,The dynamics of social movements: resource
mobilization, social control, and tactics, Winthtrop Publishers, Cambridge.
Micheletti, M. , 2003, Political Virtue and Shopping; individual, consumerism and collective
action. Palgrave MacMillan, New York.
Nash, N. en Lewis, A., 2006, Overcoming Obstacles to Ecological Citizenship: The dominant
Social Paradigm an Local Environmentalism; In Environmental Citizenship;
eindredactie: Dobson, A. En Bell, D., MIT Press, Londen Engeland.
Opschoor J.B.
en. van der Ploeg S.W.F, 1990, Duurzaamheid en kwaliteit:
hoofddoelstellingen van Milieubeleid. In Het milieu: denkbeelden voor de 21e eeuw.
Kerckenbosch, Zeist.
Otnes, P., 1988. Housing consumption: collective systems service. In The sociology of
Consumption: An Anthology. Otnes, P (ed.) Humanities Press: Atlantic Highlands, NJ,
Rooijers, F.J., Boon, B.H. and Faber, J., 2007, Green for Sure, het groene energieplan, CE
Delft, Delft.
Saiz, A.V., 2005, Globalisation, Cosmopolitanism and Ecological Citizenship, Environmental
Politics, Issue 14(2),
Schatzki, T.R, 2002, The site of the social: aphilosophical account of the constitution of social
life and change. The Pennsylvania State University Press, Pennsylvania.
Seyfang, G., 2005, Shopping for Sustainability: Can sustainable consumption promote
Ecological citizenship, Environmental Politics, Issue 14 (2), pp 290-30, Routledge,
London.
Shove, E., 2003, Comfort, cleanliness and Convenience: the social organization of normality,
Oxford England, New York.
Spaargaren, G, 2007, Creative Political Action for Sustainable Consumption; Analyzing the
roles of Citizen-Consumers in the Greening of Consumption Practices, Discussion
paper for the 3rd Kralstad Seminar on Studying Political Action, Karlstad University,
Zweden.
Spaargaren, G. en T. Mol (1992), Sociology, Environment and Modernity. Towards a Theory
of Ecological Modernization. Society and Natural Resources 5:4, pp. 323-344.
Spaargaren, G., 2000, Ecological Modernization Theory and Domestic Consumption, Journal
of Environmental Policy and Planning, 2000 (2) pp. 323-335.
Spaargaren, G., 2000. Ecological Modernization and Domestic Consumption, Journal of
Environmental Policy planning, 2000 (2), 322-335.
Spaargaren, G., en van Vliet, B., 2000, Lifestyles, consumption and the environment; the
ecological modernization of domestic consumption, Journal of Environmental Politics.
Issue 9, pp.50-76.
Spaargaren, G., Mol, A.P.J. 2007, Greening Global Consumption: Redifining Politics an
Authority, Wageningen University.
Stones, R., 2005, Structuration Theory. New York: Palgrave MacMillan
Szerszynski, 2006, Local, Landscapes and Global Belonging: Towars a Situated
Environmental Citizenship; In Environmental Citizenship; eindredactie: A. Dobson En D.
Bell, MIT Press, Londen Engeland.
Werkprogramma schoon en zuinig: Nieuwe Energie voor het Klimaat, Ministerie voor VROM,
18 september 2007.
Andere bronnen:
Beleidsplan milieudefensie, 2006, Uitzien naar 2010, Algemeen beleidsplan Milieudefensie
2006-2010
De Kleine Aarde, Jaarverslag 2007
Greenpeace. Jaarverslag 2007
INSnet, duurzaamheidmonitor 2006-2008, www.duurzamheidmonitor.nl
Interview BCC, Frank Otten, 07-07-2008*
67
Interview Het klimaatbureau, Gijs Termeer, 10-07-2008*
Interview Milieucentraal, Annemieke Groeneboom, 28-06-2008*
Interview Milieudefensie, Jens Nielsen, 26-06-2008*
Interview WNF, Marieke van Zalk,01-08-2008*
Milieudefensie, Jaarverslag 2007
Panda, ledenblad WNF, juni 2008
Postbus 51 website, www.postbus51,nl (december, 2008)
Stichting natuur en milieu, Jaarverslag 2007
Website BCC.nl
Website Dekleineaarde.nl
Website EZ, www.minez.nl (december 2008), Ministerie van Economische Zaken
Website Greenpeace.nl
Website Hier.nu
Website milieucentraal.nl
Website milieudefensie.org
Website NatuurenMilieu
Website vrom, www.minvrom.nl (december 2008) Ministerie van Volkshuisvesting,
Ruimtelijke ordening en milieu
Website Wnf.nl
Wereld Natuur Fonds, Jaarverslag 2007
*Alle interviews zijn op te vragen bij de auteur: [email protected]
68