Badgasten in de natuurlijke zwembaden op Corsica kunnen besmet

Bilharzia op Corsica
Tropische ziektes
veroveren Europa
Badgasten in de natuurlijke zwembaden op Corsica kunnen besmet raken
met bilharzia, een infectie door een parasitaire worm. Tine Huyse van het
Koninklijk Museum voor Midden-Afrika onderzoekt hoe zulke tropische
parasieten in Europa terechtkomen.
E
Tine Huyse
is bioloog aan het
Koninklijk Museum
voor Midden-Afrika
en bestudeert de
verspreiding van
infectieziektes.
en Duitse jongen moest in 2014 naar het ziekenhuis omdat er bloed in zijn urine zat. Onderzoekers stelden na lang zoeken vast dat hij bilharzia
had. Dat is een tropische infectie die vooral in
Zwart-Afrika voorkomt, terwijl het jongetje nog nooit
buiten Europa was geweest. Kort daarop volgden gelijkaardige meldingen in Frankrijk. Eén ding hadden de
patiënten met mekaar gemeen: ze hadden de zomervakantie van 2013 op Corsica doorgebracht.
Samen met een internationaal team wetenschappers
van het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika, het Instituut voor Tropische Geneeskunde, de KU Leuven en
de Universiteit van Perpignan publiceerde ik mijn onderzoek in het vaktijdschrift Lancet Infectious Diseases.
Daarin toonden we aan dat de oorsprong van de infectie
hoogstwaarschijnlijk in Senegal ligt. Bilharzia op Corsica bewijst dat tropische ziektes ook in Europa kunnen
gedijen, ondanks goede sanitaire en hygiënische voorzieningen. Een nauwe opvolging en monitoring van
mogelijke besmettingsplaatsen zijn noodzakelijk.
EEN VERWAARLOOSDE ZIEKTE
Bilharzia, of schistosomiasis, is een tropische ziekte
die de schistosoma-platwormen veroorzaken. Dat
IN HET KORT
Bilharzia is een infectie door een parasitaire worm
die vooral in tropische landen gedijt.
•
De ziekte treft jaarlijks 200 miljoen patiënten,
vooral in lage-inkomenslanden.
•
Nu deze tropische ziekte ook op Corsica voorkomt,
moeten we waakzaam zijn in Zuid-Europa.
1 0 2 eos
zijn parasieten die in de bloedvaten van de mens leven en zich daar voeden met rode bloedcellen. Ze leggen 300 eitjes per dag die deels via de urine of ontlasting het lichaam verlaten. De eitjes die in het water
terechtkomen, ontluiken in larven (miracidia) die een
zoetwaterslak als tussengastheer gebruiken.
Deze slakken zijn een soort broedkamer waarin de
larven zich ontwikkelen en zich ongeslachtelijk voortplanten. De honderdduizenden gekloonde larven (cercaria) verlaten de slak en zetten de jacht in op hun
laatste gastheer: de mens. Als de mens zich in besmet
water begeeft, dringen de cercaria door de huid het
lichaam binnen. Ze scheiden enzymen af die de huid
doordringbaar maken. Daarna migreren ze langs het
bloedvatenstelsel via de longen en het hart naar de
leverpoortader. Van daaruit vertrekken de volwassen
wormen naar de bloedvaten rond de urineblaas (urinaire bilharzia) of rond de darmen (intestinale bilharzia),
waar ze beginnen aan hun voortplanting. De cyclus begint dan opnieuw.
Symptomen krijg je vooral door de eitjes die in het lichaam blijven steken en die ontstekingsreacties veroorzaken aan lever, blaas en voortplantingsorganen.
Dat kan leiden tot leverfibrose, blaaskanker en onvruchtbaarheid. Hoewel schistosomiasis meestal een
chronische ziekte is, overlijden er enkele tienduizenden mensen per jaar aan en zijn er 200 miljoen besmettingen. Alleen malaria treft nog meer patiënten.
Toch krijgt bilharzia beduidend minder academische
aandacht en financiële middelen dan malaria, aids of
tuberculose. Het is een verwaarloosde ziekte, omdat
ze minder dodelijke slachtoffers telt en enkel in lageinkomenslanden voorkomt. Het is een van de redenen
waarom de farmaceutische industrie minder geneigd
is te investeren in een vaccin. Misschien verandert
dat nu bilharzia aan de grens met Europa staat.
Al in 1966 waarschuwden onderzoekers dat Corsica
De natuurlijke zwembaden in de
Cavu-rivier op Corsica zijn een
toeristische attractie. Ze zijn ook
in trek bij schistosoma-wormen.
Antoni 1 0 3
volwassen
worm
1 0 4 eos
es KMMA
DNA FINGERPRINTING
Samen met andere wetenschappers probeer ik de uitbraak van bilharzia op Corsica te reconstrueren. Enquêtes leren dat alle getroffen toeristen in hetzelfde
deel van de rivier zwommen. Op die plek vonden we
ook het hoogste aantal zoetwaterslakken. Daarmee
legden we de belangrijkste infectiehaard bloot.
Maar hoe was het water geïnfecteerd geraakt? En waar
kwamen de parasieten vandaan? Daarvoor deden we
een beroep op DNA-merkers. De schistosoma-eitjes
isoleerden we uit de urinestalen van de patiënten en
konden we genetisch karakteriseren. Met deze genetische vingerafdruk, ook gebruikt in de forensische
geneeskunde, kunnen we individuele parasieten onderscheiden en hun verwantschap bepalen.
W. F
ann
over alle ingrediënten beschikt voor een succesvolle introductie van bilharzia: de slak, de mens
en immigratie van arbeiders uit Afrika waar de
ziekte van nature voorkomt. Onderzoekers ontdekten eerder al de dierlijke variant (Schistosoma
bovis) in het vee op Corsica, maar het was wachten tot 2013 op de eerste besmette mensen.
Drie miljoen toeristen zakken jaarlijks af naar
Corsica. Een van de attracties zijn de natuurlijke
zwembaden in de Cavu-rivier, ten noorden van het
charmante havenstadje Porto Vecchio. Van midden
juli tot midden augustus bezoeken 3.000 tot 5.000
bezoekers per dag de Cavu. De vele baders en het
hoge aantal zoetwaterslakken maken van de plek een
ideale broeihaard voor urinaire bilharzia. Een enkel
plasje van een geïnfecteerd individu is voldoende.
Ook bij de vader en broertjes van de Duitse jongen
stelden artsen een besmetting vast, bij de mama niet,
want zij was die dag niet gaan zwemmen. Later stelden artsen bij andere reizigers en de lokale bevolking
nog 125 besmettingen vast. Daarop lanceerde de
Franse overheid een sensibiliseringscampagne zodat
de lokale bevolking zich zou laten testen. Daar gingen maar 3.000 van de 13.000 bewoners op in. 28
testten positief. Vermoedelijk zijn er meer Corsicanen besmet zonder dat ze het beseffen en kunnen zij
anderen besmetten. De Cavu-rivier ging in de zomer
van 2014 dicht, tot groot ongenoegen van de horecauitbaters. Verbodsborden verdwenen herhaaldelijk.
Europese artsen kregen de vraag extra op te letten als
ze bloed in de urine aantroffen. Ondanks de inspanningen stelden ze vorige zomer twee nieuwe gevallen
vast van acute schistosomiasis, wat bewijst dat er nog
transmissie is. Wetenschappers onderzoeken of dit
het gevolg is van een nieuwe introductie vanuit Afrika
of via lokale bewoners die nog niet behandeld waren
of bij wie de behandeling niet aansloeg.
De kans dat de parasieten de Europese winters overleven is zeer klein, maar enkele graden verschil kunnen een groot verschil maken. De optimale infectietemperatuur voor de slakken ligt tussen 20 en 30
graden Celsius. Experimenten in het lab toonden aan
dat jongere slakken veel vatbaarder zijn voor infectie.
De cercariae kunnen zelfs bij 10 graden hun gastheer
infecteren.
circarium
eitje
De ontwikkeling van bilharzia.
slak
miracidium
We vergeleken de resultaten met de genetische vingerafdruk van parasietstalen uit Afrikaanse landen. Stamboomanalyses toonden aan dat de parasiet uit Corsica
nagenoeg identiek was aan degene die we eerder in Senegal beschreven. Bilharzia komt daar zeer vaak voor.
Waarschijnlijk reisde de parasiet mee met besmette
reizigers uit Senegal. Dat land is een voormalige kolonie van Frankrijk waardoor er nauwe banden tussen
beide bestaan en veel internationaal verkeer.
De DNA-analyses toonden aan dat de parasiet een hybride is van een menselijke en een dierlijke schistosoma-parasiet. Hybride varianten kunnen zich vaak beter
en sneller verspreiden dan hun pure ouderlijke soorten.
Dit kan verklaren waarom deze variant zich buiten zijn
normale leefgebied handhaaft. Verhoogde migratie van
mensen en hun vee leidt tot soorten in nieuwe gebieden
en interacties tussen die soorten, wat kan leiden tot het
ontstaan van nieuwe ziektes.
PARASIETEN VOORKOMEN
Snelstromende rivieren zijn veilig voor bilharzia omdat zoetwaterslakken er niet
gedijen. In poelen en meren met stilstaand water moet je opletten omdat zoetwaterslakken zich daar tegoed doen aan de typische vegetatie van waterlelie
en lisdodde. Als je de eerste symptomen vaststelt, moet je je zo snel mogelijk
laten behandelen. Vaak voel je je grieperig met koorts en moeheid of zit er
bloed in je urine en heb je pijn bij het plassen. Helaas verloopt de infectie veelal asymptomatisch en zijn de ziekteverschijnselen niet duidelijk. Ondanks die
eerder milde symptomen kan een infectie met schistosoma-wormen op lange
termijn ernstige schade aanrichten.
Veel infectieziektes waren ons onbekend toen we nog
als jager-verzamelaar op de aardbol rondzwierven.
We leefden als nomaden in kleine groepen waardoor
we een stabiele overdracht van parasieten en infectieziektes verhinderden. Dat veranderde met de komst
van landbouwsamenlevingen. Vanaf toen domesticeerden we dieren en begonnen we aan landbouw
te doen. Mazelen ontstonden waarschijnlijk uit een
verwant virus bij vee en kleinvee. Pokken en griep
ontstonden wellicht toen we kamelen, varkens en gevogelte domesticeerden.
De vondst van een schistosoma-eitje in een graf van
6.000 jaar oud in Syrië suggereert dat de verspreiding
van deze tropische ziekte begon toen de mens de eerste irrigatietechnieken toepaste. Naarmate de nederzettingen groter werden, konden ziektes zich beter en
efficiënter verspreiden. Zo hebben mazelen een menselijke populatie van 200.000 tot 500.000 nodig om
zich te handhaven.
MENSELIJK GEDRAG
Het gedrag van de mens speelt een enorme rol in de
verspreiding en evolutie van infectieziektes. De mens
wordt steeds mobieler, reist de wereld rond en probeert de natuur naar zijn hand te zetten met de constructie van hydro-elektrische dammen of irrigatiesystemen om de landbouw te bevorderen. Hierdoor
verandert het ecosysteem waardoor watergebonden
ziektes zich veel sneller kunnen verspreiden. Ook
culturele gebruiken als het eten van rauw, half doorbakken of gerookt voedsel verhogen de kans op infectieziektes. Tip: geniet enkel van sushi in betrouwbare
visrestaurants.
Sommige ziektes gaan over via direct of indirect contact tussen mens en dier, de zogenoemde zoonoses.
Denk maar aan de varkens- of vogelgriep. Ook dichter bij huis delen mens en huisdier niet alleen liefde,
maar ook vele parasieten zoals de lintworm en de
spoelworm. In lage-inkomenslanden is het gebrek
aan hygiënische sanitaire voorzieningen of zuiver
drinkwater een belangrijke factor in de verspreiding
van ziektes.
VECTOR-OVERGEDRAGEN ZIEKTES
In 2014 schoof de Wereldgezondheidsorganisatie
(WHO) vector-overgedragen ziektes naar voren als
prioriteit in de mondiale volksgezondheid. Een vector
draagt deze ziektes actief (mug, teek) of passief (zoetwaterslak) over en treft meer dan 1 miljard mensen
wereldwijd.
Vaak kent de vector een ruimere verspreiding dan de
parasiet. Denk maar aan de tijgermug (Aedes albopictus). Door zijn ruime verspreiding krijgen virussen
zoals dengue en chikungunya voet aan de grond in
Europa en Amerika. Ook in dit gastheer-parasietsysteem kent de slak een veel ruimere verspreiding
dan de parasiet. Deze komt van nature voor in mediterrane landen als Portugal, Italië, Spanje en Griekenland. De aanwezigheid van urinaire bilharzia in
het Midden-Oosten in combinatie met de politieke
De kans bestaat dat ook jij al in
contact kwam met een verwant
van de schistosoma-worm:
zwemmersjeuk
instabiliteit en de vele vluchtelingen kunnen de verspreiding van bilharzia in de hand werken.
De exacte verspreiding van Bulinus truncatus, de zoetwaterslak die de urinaire vorm van bilharzia overdraagt, is niet bekend. Deze kennis is nochtans noodzakelijk om de ziekte beter te begrijpen, want zonder
de slak geen ziekte. Die beperkte kennis is te wijten
aan de beperkte wetenschappelijke interesse en aan
een gebrekkige taxonomie.
Er zijn onvoldoende slakkenexperts, waardoor de
identificatiesleutels voor zoetwaterslakken niet op
punt staan en de kennis over hun biologie en ecologie zeer fragmentarisch is. Dit bemoeilijkt modelleringsoefeningen die de mogelijke risicogebieden in
kaart moeten brengen. Zoetwaterslakken fungeren
bovendien als gastheer voor een rist andere parasieten, waaronder de leverbotparasiet die de veeteelt veel
geld kost. De uitbreiding van hun leefgebied onder invloed van milieuverandering heeft bijgevolg ook een
impact op dierenwelzijn.
NOG DICHTER BIJ HUIS
De kans bestaat dat ook jij al in contact kwam met een
verwant van de schistosoma-worm. Zwemmersjeuk
wordt veroorzaakt door trichobilharzia, een parasiet
van watervogels. Als de larven de huid van de mens
binnendringen treedt er een allergische reactie op.
Gelukkig raken de larven niet verder dan de bovenste lagen van de huid, aangezien wij geen geschikte
gastheer zijn voor deze worm. De zwemvijver in het
Boekenbergpark in Antwerpen moest even sluiten na
klachten van zwemmers. De infectie is onschadelijk,
maar kan vervelende jeuk en in zeldzame gevallen ook
koorts veroorzaken.
Wetenschappers ontwikkelden een techniek waarmee je besmetting in oppervlaktewater kan opsporen.
Er is al een test op de markt om trichobilharzia op te
sporen. Je bestelt een filter waarmee je zelf aan de
slag gaat. Je verzamelt 1 liter water op verschillende
plaatsen in je zwemvijver en laat het door de filter lopen. De filter fixeer je in alcohol en stuur je terug.
Daar testen ze met gevoelige DNA markers of het
DNA van de parasiet aanwezig is. Wetenschappers
werken een gelijkaardig procedé uit voor de humane
schistosoma-parasieten. Daarnaast kunnen ze, met
behulp van DNA vingerafdrukken van parasieten, de
transmissie- en migratiepatronen blootleggen. Daarmee proberen ze nieuwe uitbraken te voorspellen. ■
Antoni 1 0 5