Naar een beter samenspeltussen formeleen informele zorg

1 / 20
Zorginkoop:
Naar een beter
samenspel tussen
formele en
informele zorg
Een verkenning
met tips en acties
Naar een beter samenspel tussen formele en informele zorg | 1
2 / 20
Zorginkoop:
Naar een beter
samenspel tussen
formele en
informele zorg
Een verkenning
met tips en acties
Een uitgave van de
Toekomstagenda Informele zorg en ondersteuning in samenwerking met
het Programma Aanpak verspilling in de zorg
Deze verkenning is geschreven voor beleidsmakers, verzekeraars en inkopers in de verschillende
domeinen.
Opgesteld door: een werkgroep van de Toekomstagenda Informele Zorg en Ondersteuning
met vertegenwoordigers van ActiZ, IederIn, Mezzo, NPCF, VGN, VNG, VenVN, ZN en het
ministerie van VWS.
Juni 2016
2 | Naar een beter samenspel tussen formele en informele zorg
3 / 20
Inhoud
Aanleiding4
Brede aandachtspunten6
Stimuleren van samenspel in de verschillende domeinen10
Wmo 201510
Wet langdurige zorg12
Zorgverzekeringswet15
Samenvatting en conclusie19
Naar een beter samenspel tussen formele en informele zorg | 3
4 / 20
Aanleiding
Meer aandacht voor elkaar: dat is een belangrijke pijler van de hervorming van de langdurige
zorg. Mensen blijven steeds langer thuis wonen, met hulp van mantelzorgers, vrijwilligers en
aanvullende zorg en ondersteuning van professionals.
Een beter samenspel tussen informele en formele zorg heeft voordelen voor iedereen. Het
draagt bij aan de kwaliteit van leven voor cliënten. Mantelzorgers en vrijwilligers ontvangen
meer erkenning en er ontstaat een betere balans tussen wat zij doen en wat de professional
bijdraagt. Verder is er in een goed samenspel1 meer oog voor en hulp bij dreigende overbelasting
of ‘ontspoorde’ zorg. Het is ook gunstig voor gemeenten én zorgaanbieders. Gemeenten
hebben er baat bij dat mensen oog voor elkaar hebben in de wijk. En zorgverleners krijgen een
betere waardering van hun cliënten.
Kortom, het is belangrijk dat het samenspel tussen formele en informele zorg en ondersteuning
goed van de grond komt. Circa 20 partijen in de zorg- en welzijnsketen hebben daarom de
Toekomstagenda Informele Zorg en Ondersteuning opgesteld, waarin zij aanbevelingen doen
om dit samenspel te verbeteren. In december 2015 is ter afronding van het traject een
vernieuwende Toekomstagenda verschenen. De toekomstagenda is opgesteld door 5
werkgroepen:
1.Samenspel
2.Toerusten
3.Deskundigheidsbevordering
4.Vrijwilligers nieuwe stijl
5.Burgers aan het roer
De werkgroep ‘Samenspel formele zorg en informele zorg en ondersteuning’ zou onder meer
verkennen hoe de zorginkoop het samenspel met informele zorgverleners kan verbeteren.
Vertegenwoordigers van ActiZ, Mezzo, NPCF, IederIn, VGN, VNG, VenVN, ZN en het
ministerie van VWS2 hebben dit opgepakt. In dit document vindt u de bevindingen.
1 Met een goed samenspel wordt samenwerking bedoeld tussen cliënten, mantelzorgers, sociaal netwerk,
vrijwilligers en formele zorgverleners en ondersteuners. Daarbij staat kwaliteit van leven van mensen die zorg en
ondersteuning nodig hebben voorop.
2 Deze partijen zijn zowel betrokken bij de Toekomstagenda als bij het programma Aanpak Verspilling in de zorg,
waar bij het meldpunt signalen binnen kwamen over slechte samenwerking en te makkelijke inzet van professionele
zorg.
4 | Naar een beter samenspel tussen formele en informele zorg
5 / 20
Deze verkenning heeft betrekking op het hele domein van de hervorming van de langdurige zorg
(Wmo 2015, Wlz en Zvw-domein)3. Het gaat dus zowel om de situatie dat de cliënt nog thuis
woont als om de situatie dat de zorgvrager (tijdelijk of permanent) in een instelling verblijft.
Met deze verkenning willen we beleidsmakers, verzekeraars en inkopers in verschillende
zorgdomeinen stimuleren om aandacht te geven aan het samenspel.
Vertrekpunt is de vraag hoe via het inkoopproces de samenwerking met en ondersteuning van
informele zorgverleners nog beter gestimuleerd kan worden. Het gaat daarbij om wat in de
inkoop kan worden gedaan om samen met aanbieders voldoende aandacht te geven aan het
samenspel, aan deskundigheidsbevordering, aan ondersteuning van mantelzorgers en aan het
betrekken van vrijwilligers.
De verkenning begint met enkele brede aandachtspunten voor het gewenste samenspel tussen
formele en informele zorg. Vervolgens gaan we in op de concrete knel- en aandachtspunten in
de drie domeinen (Wmo 2015, Wlz en Zvw) in relatie tot de zorginkoop. We sluiten af met een
beschouwing over waar en hoe het beter kan. In alle hoofdstukken staan zo veel mogelijk tips
en acties genoemd. Deze acties moeten in een volgende stap een verdere uitwerking krijgen.
Deze verkenning wil partijen daartoe aansporen.
3 De inkoop in het kader van de Jeugdwet wordt ook grotendeels door gemeenten gedaan en is in deze verkenning
buiten beschouwing gelaten. Veel van de aanbevelingen in het hoofdstuk voor de Wmo 2015 gelden ook voor de
Jeugdwet.
Naar een beter samenspel tussen formele en informele zorg | 5
6 / 20
Brede aandachtspunten
Er is de laatste jaren veel veranderd in de zorg. De hervormingen in de langdurige zorg
sluiten aan bij de bestaande trend dat mensen meer maatwerk en zeggenschap over hun
zorg willen en dat de zorg dicht bij huis wordt geleverd. In dit hoofdstuk schetsen we wat
dat betekent voor gemeenten, zorgverzekeraars en zorgkantoren en op welke wijze ze bij de
inkoop van de zorg het samenspel tussen formele en informele zorg kunnen stimuleren.
1.
Meer gedeelde verantwoordelijkheid
Door de decentralisatie van de langdurige zorg zijn gemeenten en zorgverzekeraars samen
verantwoordelijk geworden voor het organiseren van samenhangende zorg en ondersteuning.
Gemeenten doen dat vanuit de sociale invalshoek (maatschappelijke ondersteuning van cliënt,
de mantelzorger en vrijwilligers) en zorgverzekeraars vanuit de medische invalshoek (medische
zorg, waaronder persoonlijke verzorging en verpleging). Om tot goede samenhangende zorg en
ondersteuning te komen, trekken verzekeraars en gemeenten op lokaal niveau samen op; ook
voor het samenspel van formele en informele zorg.
Actie
• Breng als gemeenten en verzekeraars de raakvlakken tussen het samenspel in het sociale en
medische domein verder in kaart en trek daarin, ten behoeve van de zorginkoop, samen op.
2. Omslag in het denken en doen nodig bij professionals
Partijen uit de zorg- en welzijnsketen en gemeenten hebben aangegeven dat voor het nieuwe
samenspel tussen formele en informele zorg een omslag in denken en doen nodig is. Zo kunnen
organisaties, professionals en informele zorgverleners tot passende zorg en ondersteuning voor
elke cliënt komen. De professionele zorg erkent daarbij de mogelijkheden en
ondersteuningsbehoefte van de mantelzorger. Belangrijk daarvoor is dat de professional
herkent waar de kracht en waar de zwakte ligt in het netwerk, en aan welke ondersteuning er
behoefte is. Alleen dan kan de professional goed inspelen op wat cliënt en de mantelzorger zelf
kunnen doen en welke ondersteuning ze daarbij nodig hebben. En het is ook belangrijk dat de
mantelzorger en vrijwilligers de professional dat inzicht kunnen geven.
Actie
• Faciliteer de omslag in denken en doen van de professional en maak het mogelijk dat
professionals en informele zorgverleners elkaar leren kennen.
3. Meer deskundigheidsbevordering nodig via (na)scholing
Om de samenwerking tussen formele en informele zorg succesvol te laten zijn, moeten
professionals meer aandacht hebben voor de leefwereld van mantelzorgers en vrijwilligers (wat
drijft hen, wat betekenen draaglast en draagkracht). Het vraagt ook om een fundamenteel
andere houding, om een ander samenspel, gebaseerd op gelijkwaardigheid en dialoog en om
andere competenties.
6 | Naar een beter samenspel tussen formele en informele zorg
7 / 20
Deskundigheidsbevordering in zowel het initiële beroepsonderwijs als door middel van bij- en
nascholing is belangrijk en krijgt al veel aandacht, bijvoorbeeld door het toerusten van
professionals in het Actieplan Scholing voor het mbo en hbo (Expertisecentrum Mantelzorg).
Acties
• Benut de resultaten van de acties van de werkgroep Deskundigheidsbevordering in de
Toekomstagenda voor informele zorg en ondersteuning; deze zijn hier beschikbaar.
4. ‘Empowerment’ van de mantelzorger is nodig
Voor een goede samenwerking tussen zorgprofessionals en mantelzorgers is het nodig dat de
mantelzorgers zich bewust zijn van hun relatie met de zorgvrager, hun eigen rol en hun handelen
in de zorgsituatie. Het is nodig dat ze ook hun eigen mogelijkheden, beschikbaarheid en
ondersteuningsbehoeften kunnen benoemen. Hoe beter de mantelzorger daarin is, hoe beter de
ondersteuning door de professional en het samenspel kan zijn. Hierdoor blijft de mantelzorger
langer betrokken bij de zorg. In (wellicht) mindere mate geldt dit ook voor vrijwilligers. Door de
complexiteit van (de organisatie) van de zorg, de persoonlijke relatie met de zorgvrager en de
druk van de eigen zorgtaken, kunnen mantelzorgers soms hulp van derden gebruiken bij de
invulling van hun rol.
Acties
• Maak gebruik van kenniscentra/organisaties/expertisecentra voor mantelzorgondersteuning en
de regioadviseurs van Mezzo. Zij ondersteunen partijen op lokaal niveau om de empowerment
verder vorm te geven.
• Voorzie als gemeente lokaal in het aanbod: maak afspraken met lokale (welzijns)aanbieders
over ‘empowerment’ van de mantelzorger.
• Gebruik de publicatie ‘Mantelzorg is de Basis’ en het ‘Mezzo Model’;
hierin worden meer nieuwe manieren van ondersteuning van informele zorg aangereikt.
Mijnkwaliteitvanleven.nl
Mensen die zorgen voor een ander, kunnen zelf het beste verwoorden wat zij nodig
hebben om de zorg vol te houden. Mijnkwaliteitvanleven.nl helpt hen daarbij. Na het
invullen van de online vragenlijst ontvangen mantelzorgers een persoonlijk overzicht. Dit
persoonlijk overzicht is een goede voorbereiding op gesprekken met anderen, zoals de
zorgprofessional of gemeente. Als een mantelzorger goed in beeld heeft wat belangrijk is,
dan kan de professional maatwerk leveren. Als een gemeente goed in beeld krijgt wat
nodig is om de zorg vol te houden, kan de gemeente de dienstverlening daarop aanpassen.
Naar een beter samenspel tussen formele en informele zorg | 7
8 / 20
5. Meer ruimte voor informele zorg in zorgorganisaties
Het is belangrijk dat organisaties de samenwerking met informele zorgverleners in hun beleid
verankeren. Dit vergt een visie van organisaties en tegelijkertijd inzet en instrumenten om de
professional te equiperen en te ondersteunen bij de samenwerking en de ondersteuning van de
informele zorgverlener.
Acties
• Stimuleer zorgorganisaties via de zorginkoop om het samenspel (waar dit nog niet gebeurt) in
hun beleid op te nemen.
• Maak gebruik van de aanbevelingen en tools die tot stand zijn gekomen in het programma ‘In
voor mantelzorg’ (zie pagina 8).
Verpleeghuis Rumah Kita
Rumah Kita in Wageningen kent een project genaamd ‘De Gouden Driehoek’.
In dit project kijkt het verpleeghuis hoe de samenwerking met mantelzorgers, familie,
netwerk en vrijwilligers versterkt kan worden, zodat er meer samengewerkt kan worden
aan het welzijn en het welbevinden van hun cliënten. De herinrichting van de
vrijwilligersorganisatie, waardoor deze een onderdeel wordt van het totale zorgproces,
is uitgewerkt in een aantal kortdurende samenwerkingsverbanden, die met vier thema’s
aan de slag gaan:
samenspel, communicatie, ondersteuning van mantelzorgers en afstemming van
verwachtingen. Deze thema’s zijn besproken in zogenoemde klantarena’s, waar klanten en
medewerkers met elkaar in gesprek zijn gegaan over de zorg. De verbetersuggesties
worden vervolgens ingevoerd.
6. Het begint met een gesprek
Afspraken maken over de samenwerking begint met een gesprek. In dit gesprek brengt de
gemeente of zorgaanbieder samen met de cliënt en zijn netwerk de ondersteuningsbehoeften in
kaart. Die worden vervolgens vastgelegd in een ondersteuningsplan of zorgleefplan. Daarbij is
van belang dat de kwaliteit van leven van de cliënt voorop staat. Juist mantelzorgers kunnen
daar een actieve bijdrage aan leveren. Ook is het belangrijk dat mogelijkheden en grenzen van
de mantelzorger en vrijwilliger bij de afstemming tussen de professional, de cliënt en de
mantelzorger of vrijwilliger worden betrokken. Onlangs is hierover door Vilans een notitie
uitgebracht: ‘Grenzen verkennen informele zorg’ (maart 2016).
Het kan zijn dat de uitkomsten van het gesprek of de afspraken uit het zorgplan mede de inkoop
van de zorg bepalen. Dat geldt met name als de financiering van de zorg, meer dan nu, gebeurt
op basis van resultaten (performance based financing) of persoonsvolgende bekostiging.
8 | Naar een beter samenspel tussen formele en informele zorg
9 / 20
Programma’s
Er zijn diverse programma’s die de beoogde cultuurverandering faciliteren, zoals
‘In voor zorg!’ en het ‘Experimentenprogramma regelarme instellingen’. Ook bij de
verpleeghuiszorg is er met het programma Waardigheid en Trots meer aandacht voor
het betrekken van mantelzorgers bij de zorgleefplanbespreking.
Van 2014 tot halverwege 2016 liep het programma In voor Mantelzorg, dat specifiek
inzetop een betere samenwerking tussen formele en informele zorg. Vilans en Movisie
voerdenin opdracht van VWS het programma uit; hieraan hebben tachtig zorgaanbieders
deelgenomen. In het programma staat een gelijkwaardige benadering van mantelzorgers
centraal.
Met de 80 trajecten bij zorgaanbieders zijn zo’n 2.500 mantelzorgers en
4.000 beroepskrachten met het programma bereikt. Daarnaast dragen ruim 750
ambassadeurs van zorgorganisaties binnen hun organisatie het belang van de
samenwerking met mantelzorgers uit. In het programma werd dit proces ondersteund
door te werken vanuit het zogenaamde SOFA-model (Samenwerken, Ondersteunen,
Faciliteren en Afstemmen). Dit model maakt inzichtelijk welke rollen mantelzorgers
kunnen vervullen en wat de bijbehorende werkzaamheden van beroepskrachten zijn.
Betrokken sectoren zijn: ziekenhuizen, revalidatie, ouderenzorg, GGZ, gehandicaptenzorg,
thuiszorg en cross sectoraal.
In het programma wordt in beeld gebracht welke randvoorwaarden nodig zijn om de
samenwerking met informele zorgverleners duurzaam te verankeren. De ervaringen
van de professionals uit het programma worden meegenomen bij de uitvoering van het
Actieplan Scholing voor nieuwe professionals. Daarnaast is belangrijk dat bestuurders
enprofessionals aan de slag blijven om de samenwerking met informele zorg
toekomstbestendig een plek te geven.
De resultaten en ontwikkelde tools van dit programma zijn te vinden op de website van In
voor Mantelzorg. Mezzo schreef de notitie ‘Mantelzorger, gesprekspartner in het onderzoek’,
voor gemeenten.
Naar een beter samenspel tussen formele en informele zorg | 9
10 / 20
Stimuleren van samenspel
in de verschillende
domeinen
Hieronder gaan we in op de concrete aandachtspunten voor de drie domeinen (Wmo 2015,
Wlz en Zvw) als het om zorginkoop gaat.
Wmo 2015
Uitgangspunten
Gemeenten bieden op basis van de Wmo 2015 passende zorg- en ondersteuning, dichter bij
mensen en meer samen met mensen en hun omgeving. Het maatwerk dat de gemeente vanuit
de Wmo 2015 biedt, leidt tot een betere aansluiting op de mogelijkheden en de behoeften van
de cliënt en diens mantelzorger. Integraal kijken naar een cliënt en zijn netwerk stelt de
gemeente in staat om de cliënt en mantelzorger die dit nodig hebben, op maat toe te rusten.
Om het samenspel via de inkoop in de Wmo 2015 te stimuleren is het volgende mogelijk of al
gaande:
Informele zorg en landelijke kwaliteitsstandaarden
Gemeenten kunnen in hun inkoopbeleid specifieke voorwaarden stellen als het gaat om de rol
van en de samenwerking met de informele zorg. Ze kunnen daarbij steunen op een basisset van
landelijke kwaliteitseisen voor Wmo 2015-ondersteuning, die is opgesteld voor zeer kwetsbare
burgers. Deze kwaliteitseisen vereisen een lokale uitwerking. Door de dialoog aan te gaan met
de verschillende organisaties in het netwerk/de sociale kaart kan de relatie tussen professional,
cliënt, mantelzorger en vrijwilliger verder worden uitgewerkt. Uitgangspunten daarbij zijn het
versterken en in positie brengen van het sociale netwerk en de mantelzorger, alsook het
vermogen tot eigen regie van de cliënt verbeteren. Verder moet er ruimte voor de professional
zijn om maatwerk te kunnen leveren. De lokale uitwerking van kwaliteitseisen zal zich eerder
focussen op procesafspraken dan op prestatieafspraken.
Acties
• Laat de huidige informatie- en verantwoordingssystemen die professionals gebruiken,
aansluiten bij de uitgangspunten voor een betere relatie tussen professional, cliënt en
mantelzorger.
• Geef als gemeenten (vertegenwoordigers van) cliënten een rol bij het inkoopbeleid. In het
voortraject is het mogelijk om de Wmo-raad en cliëntenorganisaties mee te laten praten over
de uitgangspunten die worden opgenomen in het Programma van Eisen. Hierin heeft ook de
gemeenteraad een rol, door consultatie van deze partijen als voorwaarde te stellen.
10 | Naar een beter samenspel tussen formele en informele zorg
11 / 20
“Van beleid naar inkoop”
Het Kennisdossier van NPCF, Ieder(in), Mezzo, Per Saldo, Koepel Wmo Raden, Zorgbelang, CSO, LPGGz, en Oogvereniging, geeft handvatten voor Wmo-raden en
cliëntorganisaties, zodat zij een goed gesprekspartner zijn voor gemeenten op het gebied
van het Wmo-inkoopbeleid.
Benutten van ervaringsdeskundigheid van de mantelzorger en bevordering
deskundigheid van vrijwilligers
Mantelzorgers zijn van grote betekenis in het leven van hun naaste. De formele zorg zou bij deze
realiteit moeten aansluiten. De uitvoerende professionals en zorgvrijwilligers moeten dan ook
met de mantelzorger en de zorgvrager kunnen samenwerken, willen zij het aanbod van hulp en
ondersteuning echt op maat kunnen uitvoeren. Binnen dit samenspel moet een gelijkwaardige
rol zijn weggelegd voor de ervaringsdeskundigheid van de mantelzorger en de expertise van de
zorgprofessional. Van professionals en zorgvrijwilligers vraagt dit deskundigheid: oog voor de
eigen mogelijkheden, hulpvragen en veranderingen in de situatie van de zorgvrager en de
mantelzorger.
Actie
• Besteed als gemeente aandacht en tijd aan de deskundigheid op het gebied van de informele
zorg, onder meer bij de inkoop en de subsidiëring van het zorg- en ondersteuningsaanbod. Stel
bovendien, samen met zorgaanbieders bijvoorbeeld, budget beschikbaar voor de scholing van
zorgprofessionals en zorgvrijwilligers.
De informele zorgambassadeur
De gemeente Utrecht maakt gebruik van een informele zorgambassadeur in het sociale
wijkteam. Deze ambassadeur kan op het moment dat er sprake is van een concrete
hulpvraag direct de verbinding leggen met de ondersteuning die lokale vrijwilligersorganisaties kunnen bieden.
Rol van vrijwilligers in het samenspel
Voor een goed samenspel tussen formele en informele zorg op gemeentelijk, of zelfs
op wijkniveau, is het van belang dat lokale afdelingen van vrijwilligersorganisaties de
Wmo 2015-transitie goed gestalte gaan geven. Gedurende de periode 2015-2018 voert het
NOV in samenwerking met de LOVZ het programma ‘Vrijwillig dichtbij’ uit. In dit programma
geven 13 landelijke vrijwilligersorganisaties een impuls aan de deskundigheidsbevordering en
de begeleiding van vrijwilligers die lokaal actief zijn. Doelen daarbij zijn betere samenwerking
tussen lokale vrijwilligersorganisaties in zorg en welzijn, en de aansluiting op de lokale zorg- en
ondersteuningsstructuur.
Actie
• Stimuleer als gemeente dat lokale vrijwilligersorganisaties goed worden betrokken in het
lokale zorg- en ondersteuningsnetwerk (zoals het sociale wijkteam). Sluit met de subsidiëring
van vrijwilligersorganisaties aan bij de doelen van het programma ‘Vrijwillig dichtbij’.
Naar een beter samenspel tussen formele en informele zorg | 11
12 / 20
Wet langdurige zorg
Uitgangspunten
Op 1 januari 2015 is de Wet langdurige zorg (Wlz) ingevoerd, die de Algemene Wet Bijzondere
Ziektekosten (AWBZ) vervangt.
De Wlz is er voor mensen die de hele dag zorg in de nabijheid en/of toezicht dichtbij nodig
hebben. Bijvoorbeeld ouderen met vergevorderde dementie of mensen met een (ernstige)
verstandelijke, lichamelijke en/of zintuiglijke beperking.
Aan deze cliënten moet, in samenspraak met hun naasten en mantelzorgers, de zorg en
ondersteuning worden geleverd die past bij wat zij nodig hebben en waarbij zij zich het prettigst
voelen.
In de Wlz zijn zorgkantoren verantwoordelijk voor de inkoop van intramurale zorg, maar ook
voor het volledig pakket thuis of modulair pakket thuis.
Ook in de langdurige zorg moet het aanbod van zorg steeds beter de wensen van cliënt en
naasten volgen. Dat heeft indirect ook gevolgen voor de inkoop van de zorg. Vandaar eerst een
korte blik op de keuze van de cliënt en het persoonlijk zorgplan.
Keuze van instelling
De ervaringen van cliënten en mantelzorgers kunnen helpen bij de keuze voor het verpleeghuis
dat bij hen past. Ook leveren deze ervaringen belangrijke verbeterinformatie op voor de
aanbieders van verpleeghuiszorg.
Actie
• Maak het mogelijk dat mensen de ervaringen van andere cliënten en hun mantelzorgers,
bijvoorbeeld op ZorgkaartNederland, kunnen gebruiken bij de keuze voor een instelling.
Zorgkaart
De NPCF en ActiZ hebben een samenwerkingsovereenkomst getekend en investeren, sinds
begin 2015, in de doorontwikkeling van ZorgkaartNederland.nl. Het gevolg is dat steeds
meer aanbieders mee gaan doen en het aantal actuele reviews toeneemt, waardoor de
website meer waarde krijgt voor de cliënt. Dagelijks gaan 8 tot 10 interviewteams op
bezoek bij verpleeghuizen om waarderingen bij bewoners, mantelzorgers en familie op te
halen. De NPCF verwacht in 2015 al 15.000 cliëntervaringen bij 600 verpleeghuizen op
internet geplaatst te hebben.
In de gehandicaptenzorg is dit soort informatie beschikbaar via een kwaliteitskader.
Daarin staan rapportages die cliënten en verwanten inzicht geven in de specifieke
organisatie. In het vernieuwde kwaliteitskader is expliciet opgenomen dat er gerapporteerd moet worden op het betrekken van nabije familie bij zorg en ondersteuning.
12 | Naar een beter samenspel tussen formele en informele zorg
13 / 20
Persoonlijk plan
Volgens de Wlz wordt de zorg ingevuld met behulp van een zorgplan. Bij de zorgplanbespreking
moet de mantelzorger betrokken worden en moet er aandacht zijn voor informele zorg. De
mantelzorger heeft vaak goed zicht op welke continuïteit in zorg en ondersteuning vanuit het
welbevinden van cliënt of patiënt van belang is. Hierdoor komt ook tot uitdrukking wat de cliënt
wil om waardig te kunnen leven. Goede zorg voor kwetsbare mensen vereist een samenspel van
familie, verwanten en cliëntenraad. In het plan van Aanpak ‘Waardigheid en trots. Liefdevolle
zorg voor onze ouderen’ krijgt dit zorgplan een nadere uitwerking. In de kwaliteitsagenda voor
de gehandicaptensector zal aandacht worden besteed aan het ondersteuningsplan.
Actie
• Zorg dat in de verdere ontwikkeling van het zorgplan voldoende aandacht is voor het
samenspel met de mantelzorgers en vrijwilligers.
Zorginkoop in de Wlz
Zorgkantoren hebben er bij de inkoop Wlz 2016 voor gekozen de dialoog met de zorgaanbieder
meer dan voorheen centraal te stellen.
Op basis van een beknopte zelfanalyse (de sterktes en zwaktes van de zorgaanbieder) en een
ontwikkelplan maken het zorgkantoor en de zorgaanbieder (resultaat)afspraken op maat. Deze
afspraken kunnen in sommige gevallen voor meerdere jaren gelden.
Om enige richting te geven aan wat zorgkantoren als belangrijke ontwikkelingen of
onderwerpen zien, staat er een aantal onderwerpen beschreven in het inkoopbeleid van
zorgkantoren. Het samenspel tussen de informele en formele zorg is een van die onderwerpen.
In de concept Algemene maatregel van Bestuur over de Wlz-zorginkoop staat ook de wijze
waarop de Wlz-uitvoerders (zorgkantoren) bij de zorginkoop rekening houden met de
betrokkenheid van mantelzorgers. Hierbij kan ook gedacht worden aan ondersteuning van
mantelzorgers en vrijwilligers, in de vorm van coördinatie en deskundigheidsbevordering.
Actie
• Zorg dat het samenspel in de zorginkoop door zorgkantoren ook in de komende jaren wordt
meegenomen en concretiseer dat verder..
Het samenspel in zorginstellingen
Voor instellingen in de Wlz is het nog niet altijd vanzelfsprekend dat het samenspel tussen
formele en informele zorg goed verloopt. De nadruk ligt nog vaak op verzorging door
professionele zorgverleners. Dat is begrijpelijk, omdat het om de meest kwetsbare mensen gaat
en de zorgbehoefte en gemiddelde leeftijd in bijvoorbeeld verpleeghuizen stijgt. Toch wordt ook
de rol van mantelzorgers en vrijwilligers daar steeds belangrijker, bijvoorbeeld omdat steeds
vaker wordt gekozen voor kleinschaligere opvang.
Naar een beter samenspel tussen formele en informele zorg | 13
14 / 20
Twee Praktijkvoorbeelden van zorginstellingen en informele zorg
Humanitas
Wooncentrum Humanitas in Deventer maakt sinds eind 2012 gebruik van inwonende
studenten die fungeren als goede buur voor de bewoners en daarnaast 30 uur per maand
vrijwilligerswerk doen. Het project is vernieuwend, een voorbeeld van verschillende
samenwonende generaties dat tegelijkertijd eenzaamheid en isolement van ouderen
voorkomt. Tegelijkertijd dragen de studenten bij aan goede ondersteuning van ouderen.
Raffy
Bij woonzorgcentrum Raffy in Breda is een project gestart waarin zelfsturende teams van
vrijwilligers worden opgezet. Er is een aantal vrijwilligersteams opgezet, die samen met de
cliënten, waar nodig in afstemming met de enkele medewerkers, bekijkt welke activiteiten
aansluiten bij de behoeften van de cliënten. Samen bepalen zij welke werkzaamheden
daarvoor nodig zijn. En deze werkzaamheden verdelen zij zelf onderling naar persoonlijke
kennis, vaardigheden en interesses. Zij geven ook zelf aan als er daarvoor
deskundigheidsbevordering nodig is. Er is ook een budget aan gekoppeld.
Per team is één persoon aanspreekpunt, die ook weer in contact staat met de andere
aanspreekpunten en met de vrijwilligerscoördinator.
Acties
• Kijk als aanbieders wat de mogelijkheden zijn om het samenspel binnen instellingen te
verbeteren en welke goede voorbeelden er zijn.
• Zet in op deskundigheidsbevordering van professionals over het samenspel formele en
informele zorg.
• Verstevig de stem van mantelzorgers zelf in het beleid van zorginstellingen/gemeenten.
• Borg de participatie van mantelzorgers ‘op de vloer’, door bijvoorbeeld naasten, als ze dat
willen, mee te laten helpen met taken. Professionals moeten dan leren hoe daarmee om te
gaan.
14 | Naar een beter samenspel tussen formele en informele zorg
15 / 20
Zorgverzekeringswet
Uitgangspunten
Met de overheveling van de verpleging en verzorging naar de Zvw is de wijkverpleegkundige
naast de huisarts de spil geworden in de wijk. De huisarts en de wijkverpleegkundige moeten
samen voor elkaar krijgen dat zorg dichtbij gegeven kan worden. De zorginkoop door
verzekeraars is gericht op een goede kwaliteit van verpleegkundige zorg in de wijk. De
aansluiting tussen welzijn en zorg (Wmo 2015 en Zvw) kan in de praktijk nog worden verstevigd.
De afstemming, samenwerking en ontschotting van Wmo 2015 en Zvw kunnen voorwaarden zijn
bij de inkoop.
Lelystad
Een goed voorbeeld van aansluiting van zorg en welzijn is te vinden in Lelystad: welzijn op
recept. De huisarts kan met ‘Welzijn op recept’ verwijzen naar de welzijnswerker in de wijk.
Deze bekijkt samen met de cliënt welke activiteit of ondersteuning past bij de verwijzing.
Bepalen welke zorg nodig is
De wijkverpleegkundige bepaalt als professional welke inzet van zorg nodig en passend is.
Daarbij betrekt zij de mate van zelfredzaamheid, de thuissituatie en het sociaal netwerk. De
zorgvraag van de cliënt staat steeds centraal.
Het is een valkuil om de informele zorg instrumenteel te benaderen: “Hoe kunnen we (meer)
mantelzorg ‘inzetten’, om op formele zorg te besparen?” Mantelzorgers kunnen alleen (blijven)
zorgen, als dat op een manier kan die bij hun eigen leven past. Het is daarom voor een
duurzame zorgrelatie belangrijk, zorg en ondersteuning niet pas toe te kennen als de
mantelzorger het water aan de lippen staat. Met een vroegtijdige mix van formele en informele
zorg wordt de zorg thuis beter volgehouden.
Het gaat erom formele zorg en ondersteuning tijdig in te zetten, aanvullend op wat
mantelzorger en anderen in het netwerk al doen.
Het gaat dan om de inzet van zorg, psychosociale ondersteuning, praktische hulp en een
duurzame ondersteuningsrelatie door bijvoorbeeld de huisarts, specialist, of thuiszorg. Denk
ook aan de inzet van zorgvrijwilligers in een vroeg stadium, aan (vrijwillige) respijtzorg, behoud
van dagbesteding en flexibel inzetbare aanvullende zorg of hulp.
Omdat de samenwerking met mantelzorgers nog te weinig vanuit dit duurzame perspectief
wordt benaderd heeft V&VN een standpunt over samenwerken met informele zorg opgesteld.
Acties
• Zorg dat wijkverpleegkundigen goed toegerust zijn om het gesprek te voeren met
mantelzorgers en vrijwilligers.
• Zorg dat wijkverpleegkundigen de sociale kaart kennen en contacten bij de gemeente of het
wijkteam hebben.
• Zorg dat uitvoerende zorgprofessionals (thuiszorgmedewerkers, die na indicering door de
wijkverpleegkundige bij mensen thuis komen) toegerust zijn om goed, gelijkwaardig het
gesprek aan te gaan met mantelzorgers en gelijkwaardig samen te kunnen werken. Deze
deskundigheidsbevordering kan een onderwerp van gesprek zijn tijdens de inkoop.
Naar een beter samenspel tussen formele en informele zorg | 15
16 / 20
Normenkader wijkverpleging
V&VN heeft in samenspraak met ActiZ, BTN, VNG en ZN het Normenkader Wijkverpleging ontwikkeld. In het Normenkader voor indiceren en organiseren van zorg
luidt de derde norm:
“Indiceren en organiseren van zorg is gericht op het versterken van eigen regie en
zelfredzaamheid van cliënten en het cliëntsysteem.”
Eigen regie en zelfredzaamheid zijn voorwaarden voor kwaliteit van leven.
Om ze te versterken is kennis nodig van, en overleg en afstemming met de cliënt en
het cliëntsysteem. Daarnaast is een uitstekende kennis van de sociale kaart en voorzieningen noodzakelijk. Wijkverpleegkundigen geven aan dat bij het versterken
van eigen regie en zelfredzaamheid de volgende vragen centraal staan:
1.Wat wilt u, wat zijn uw persoonlijke doelen?
2.Welke problemen heeft u daarbij?
3.Hoe komt dat en wat kunt u zelf doen?
4.Wat kan de mantelzorg/familie/sociale steunsysteem doen?
5.Wat kan de (wijk)verpleegkundige doen?
Zorg dat de verbinding tussen medische en sociale zorg goed is
Verbindingen leggen tussen de zorgprofessionals in de eerste lijn en het sociale domein zou een
vanzelfsprekendheid moeten zijn, maar is dat nog niet altijd (zie ook de soortgelijke aanbeveling
voor de Wmo 2015).
Actie
• Zet als gemeenten en verzekeraars nog meer in op verbindingen tussen medische en sociale
zorg en bezie samen hoe dat het beste kan.
Wijkgericht werken
In 2015 is de prestatie wijkgericht werken in de bekostiging geïntroduceerd, met als doel
een impuls te geven aan de samenwerking tussen verzekeraars en gemeenten, en daarmee
de samenhang in de wijk. De wijkverpleegkundige heeft hierbij een verbindende rol
tussen het medische en (de ondersteuning vanuit) het sociale domein.
Zorginkoop
Zorgverzekeraars en zorgaanbieders onderhandelen jaarlijks over de in- en verkoop van
wijkverpleging. Het resultaat hiervan is een afspraak over kwaliteit, prijs en volume van de te
leveren zorg. In de onderhandelingen worden actuele beleidsspeerpunten en maatschappelijke
trends meegenomen. Bijvoorbeeld: zelfmanagement van de patiënt stimuleren en de
mantelzorg tijdens alle fasen van het zorgproces betrekken en versterken. De
wijkverpleegkundige draagt waar mogelijk zorg over aan de mantelzorger, maar zij signaleert
ook overbelasting van de mantelzorger en zet dan oplossingen in gang.
16 | Naar een beter samenspel tussen formele en informele zorg
17 / 20
Actie
• Kijk als verzekeraars bij de inkoop van langdurige thuiszorg wat instellingen doen aan het
samenspel van formele en informele zorg.
Zorgverzekeraar CZ en informele zorg
CZ bedingt bij de inkoop dat aanbieders samenwerken met informele zorgverleners.
Via een prijsopslag stimuleert CZ dat zorgaanbieders zorg dicht bij de cliënt organiseren
(bijvoorbeeld aantoonbare samenwerking met vrijwilligers en welzijnsorganisaties of dat
de zorgaanbieder aantoonbaar deelneemt in een keten). Ook kunnen zorgaanbieders
bevorderen dat de cliënt de eigen regie houdt of terugkrijgt (in het actieplan moet de
aanbieder aangeven hoe hij zorgt voor attitudeverandering bij zorgverleners en
zorgvragers, zoals bij verschuiving van professionele zorg naar zelfzorg of mantelzorg).
Kortdurend eerstelijns verblijf
Het eerstelijns verblijf gaat om verblijf dat medisch noodzakelijk is in verband met
geneeskundige zorg, zoals huisartsen die plegen te bieden, al dan niet gepaard gaande met
verpleging, verzorging of paramedische zorg. Het is een essentiële voorziening voor als het thuis
(nog) even niet gaat. Dat kan vanwege de cliënt zelf zijn, maar ook omdat de mantelzorger het
niet langer op kan vangen.
De huisarts bekijkt, eventueel in samenspraak met de wijkverpleegkundige en/of de specialist
ouderengeneeskunde, welke zorg er voor een patiënt nodig is. Deze afweging maakt de huisarts
momenteel al en hij zal dit in de toekomst ook blijven doen. Het ‘verwijsinstrument voor
eerstelijns verblijf’ dat nu wordt ontwikkeld, zal de huisarts hierbij ondersteunen.
Het gaat hier vooral om de ‘schakelmomenten’ waarop de situatie verandert:
•
•
•
•
•
Thuis – opname instelling
Ziekenhuis – revalidatie
Ziekenhuis – terug naar huis
Ziekenhuis – opname instelling
Revalidatie – terug naar huis
Dit zijn bij uitstek momenten waarop formele en informele zorg met elkaar in gesprek kunnen
en moeten gaan om te bespreken wie wat kan doen, wat er nodig is in het samenspel en hoe dit
samenspel kan worden bevorderd.
Naar een beter samenspel tussen formele en informele zorg | 17
18 / 20
Respijtzorg
Respijtzorg biedt mantelzorgers de mogelijkheid hun zorgtaken tijdelijk aan een ander over te
dragen. Daardoor kunnen zij de zorg beter volhouden. Respijtzorg kent vele vormen:
• het kan gaan om opvang buitenshuis, zoals dagopvang, verblijf in een logeerhuis of in een
time-outvoorziening;
• ook kan er iemand bij de zorgvrager thuis komen, als deze graag in zijn vertrouwde omgeving
blijft;
• de respijtzorg kan uitgevoerd worden door een beroepskracht of vrijwilliger;
• het kan incidenteel zijn, bijvoorbeeld tijdens een vakantie, of structureel, bijvoorbeeld een
dagdeel per week of een weekend per maand;
• het kan ook gaan om een gezamenlijke vakantie van de mantelzorger en de zorgvrager, waarbij
de zorg wordt overgenomen door een zorgprofessional.
Actie
• Zorg dat er voldoende en passende respijtzorg wordt ingekocht.
Aanvullende verzekeringen
De Consumentenbond en Mezzo hebben een overzicht gemaakt van welke zorgverzekeraars in
2016 in de aanvullende pakketten een vergoeding geven voor mantelzorg. Dit overzicht is hier
beschikbaar.
Zorgverzekeraar VGZ en mantelzorg
GZ heeft professioneel opgeleide mantelzorgmakelaars in dienst die mantelzorgers
ondersteunen in hun zorgtaken. Deze mantelzorgmakelaars:
• beantwoorden vragen en geven advies over persoonlijke situaties;
• nemen tijdrovende regelzaken uit handen als het gaat om zorg, welzijn of financiën;
• verwijzen naar de juiste organisaties die ondersteunen, zoals vervangende mantelzorg of
de gemeente.
18 | Naar een beter samenspel tussen formele en informele zorg
19 / 20
Samenvatting en conclusie
In dit document hebben we diverse initiatieven en goede voorbeelden op een rij gezet om het
samenspel tussen formele en informele zorg te versterken. Door de transities in de zorg ervaren
zorgaanbieders, gemeenten en de professionals al meer prikkels om de mantelzorger beter te
betrekken. Er wordt bijvoorbeeld scherper gekeken naar wat mensen en hun naasten zelf
kunnen en willen. Maar er is nog meer mogelijk.
In de Wmo 2015 bestaan landelijke kwaliteitseisen die lokaal uitgewerkt moeten worden. Daar
zitten ook eisen bij voor professional, cliënt en mantelzorger. Gemeenten kunnen verder
(cliënten)organisaties betrekken bij hun inkoopbeleid, de ervaringen van mantelzorgers nog
meer benutten, deskundigheid van vrijwilligers stimuleren en de uitkomsten van het
keukentafelgesprek nog beter meenemen bij de samenstelling van het zorg- en
ondersteuningsaanbod.
In de Wlz kunnen mantelzorgers nog beter betrokken worden bij het opstellen van het zorgplan,
is blijvende aandacht nodig voor het samenspel bij de zorginkoop door zorgkantoren en kunnen
zorginstellingen de informele zorg beter betrekken bij hun zorgverlening.
In de Zorgverzekeringswet is het van belang de wijkverpleegkundige goed toe te rusten om
informele zorgverleners bij het samenspel te betrekken en kunnen gemeenten en verzekeraars
verder werken aan verbindingen tussen medische en sociale zorg. Verder kunnen verzekeraars
bij de zorginkoop het samenspel stimuleren, kan het eerstelijnsverblijf een oplossing bieden als
de mantelzorger het (tijdelijk) niet meer aan kan en zijn er al de nodige voorbeelden van
aandacht voor mantelzorg in de aanvullende verzekeringen.
Om dit allemaal te realiseren kunnen verzekeraars en gemeenten bij het contracteren van zorg
en ondersteuning expliciet rekening houden met het bovenstaande, zodat:
• zorgaanbieders zich nog meer inzetten om netwerken rondom cliënten in instellingen of thuis
te creëren;
• professionals in de wijk nog vaker verbindingen leggen met welzijnsorganisaties;
• professionals zich nog vaker inspannen om de netwerkvorming voor de cliënt te bevorderen;
• er nog meer gedaan wordt aan coördinatie en deskundigheidsbevordering bij (in)formele
zorgverleners, zodat door beter samenspel ook de kwaliteit van leven stijgt.
Naar een beter samenspel tussen formele en informele zorg | 19
Dit is een uitgave van de
Toekomstagenda Informele zorg en ondersteuning in
samenwerking met het Programma Aanpak verspilling
in de zorg
verspillingindezorg.nl
juni 2016