beelden met alle geweld uit de islam

BEELDEN MET ALLE GEWELD UIT DE ISLAM ?
In verband met het gewelddadige optreden van terroristen op de redactie van Charlie Hebdo in Parijs
keren opnieuw dezelfde vragen terug:

Leidt islam tot geweld op zijn tegenstanders? Hebben terroristische aanslagen in naam van
Allah iets met de islam te maken?

In verband met publicaties: is er iets mis met beelden?
Blijkbaar heeft iedereen daarover een eigen waarheid, wellicht in naam van de ‘vrije meningsuiting’.
Een vraag echter die minder mensen zich stellen, luidt: wordt de Koran goed gelezen door voor- en
tegenstanders? Kennen beide partijen voldoende de fundamentele kern van die religie op het vlak van
beelden? Ziehier een korte schets die met meer lectuur kan uitgebreid worden1.
Aan de cartoonisten van Charlie Hebdo wordt door moslims verweten dat ze het beeldverbod
overtreden. In de Koran, eerste geloofsbron in de islam, wordt gewaarschuwd voor afgodencultus,
meestal met verwijzing naar Abraham die de toenmalige godenbeeldjes stuksloeg en zich als eerste
monotheïst gedroeg (soera 21, 52-68) en naar het gouden kalf (soera 20, 88). Daarmee volgt de islam
het beeldverbod uit de Joodse traditie, als reactie tegen de beeldencultus in de polytheïstische religies
uit die tijd. De theologische verantwoording is begrijpelijk: God openbaart zich via het woord in de
Koran en hoewel hij daarin vaak in menselijke beelden beschreven wordt, is zijn wezen absoluut
transcendent. Angst voor afgoderij (aanwezig in de Koran) werkt het beeldverbod in de hand ter
bescherming van de gelovigen (niet aanwezig in de Koran). Op het juridische vlak dateert de eerste
wet van honderd jaar na het begin van de islam, wanneer in 721 kalief Yazid II verklaart dat
afbeeldingen van mensen verboden zijn. Daaraan voorafgaand werden die beelden wel teruggevonden
in religieuze gebouwen in Damascus (de toenmalige hoofdstad). Laten we niet vergeten dat rond
datzelfde jaar het iconoclasme in de Byzantijnse Kerk startte. De meningen lopen uit elkaar of er
tussen beide een verband bestond…
Verschillende toepassingen.
a) De meest gebruikelijke visie (de orthodoxe islam dus) weert beelden en voorstellingen van God,
de profeet Mohammed en zijn opvolgers binnen een sacrale ruimte, zoals een moskee: met de
bedoeling alleen God te aanbidden, van wie geen beeld kan gemaakt worden. Tot daar volgen Joden
en christenen dezelfde weg.
b) Een striktere visie breidt dat verbod uit tot alle levende wezens: mensen en dieren, zowel in de
moskee als daarbuiten. Sommige uitspraken, aan Mohammed toegeschreven, schijnen dat te
bevestigen. Vandaar komen er – in tegenstelling tot de westerse cultuur – haast geen schilderijen of
beeldhouwwerken voor in de islamitische kunst, die zich beperkt tot het gebruik van geometrische
figuren, arabesken, planten en bovenal kaligrafie. Alleen in de Perzische traditie komen talrijke
miniaturen en tapijten voor die wel afbeeldingen van levende wezens vertonen, zelfs van Mohammed,
al dan niet zonder zijn gelaat. Wellicht heeft dat iets te maken met een meer devotionele beleving van
godsdienst bij sjiieten, die beelden als hulpmiddel voor het geloof aanwendt. Of is het eenvoudigweg
een lakser omgaan met het beeldverbod? (Zie enkele voorbeelden in bijlage.)
1
Wachters-van der Grinten, Gij zult u geen gesneden beeld maken, Kok, Kampen, 1997. Arnold Thomas,
Painting in Islam, New York, 1965.
1
c) Een verdergaande redenering om afgoderij via beelden te vermijden leidt tot actie tegen de
beeldenmakers zelf. Een kunstenaar kan als concurrent voor God gezien worden. Allah heeft echter
geen partner in zijn scheppend werk en niemand mag zich dan ook als Hem voordoen.
d) Vanuit een zeer fundamentalistische opvatting is de stap klein om ook het maken van foto’s en
kijken naar televisie op de zwarte lijst te plaatsen, ook al is een foto of een film geen nieuwe creatie,
maar op technisch vlak het weergeven van een reeds bestaand beeld.
In de profane sfeer werd het verbod in het verleden vaak omzeild door het hoofd van een levend
wezen niet weer te geven, zoals blijkt op een foto van een verkeersbord in Saoedi-Arabië uit 1966 (zie
bijlage). Aan kinderen wordt vaak de raad gegeven tekeningen van mensen te maken zonder hoofd
(maakt dat ‘onthoofdingen’ minder verwerpelijk?).
Conclusie: vandaag de dag worden in een sacrale ruimte geen beelden of visuele weergaven van God,
mensen of dieren aangetroffen. Buiten een moskee geldt het beeldverbod in de praktijk niet, zolang er
geen gevaar is dat het beeld als afgodsbeeld kan worden beschouwd. Alleen op de weergave van God
en Mohammed staat een algemeen verbod.
Bijkomende vragen:
1. Geldt het beeldverbod enkel voor moslims of ook voor anderen? De sjaria is immers alleen op
moslims van toepassing en in islamitische landen voor de hele bevolking. Indien
een afbeelding van o.a. de profeet blasfemisch is, wordt dat in het islamitisch strafrecht
beschouwd als geloofsafval en kan de doodstraf volgen, indien die wordt uitgesproken door
een rechtbank. Niemand mag immers het recht in eigen handen nemen.
2. Hoe kan men weten dat de afbeelding werkelijk die van Mohammed is, vermits er in principe
nooit een afbeelding van bestaan heeft? (Cfr ‘Ceci n’est pas une pipe’)
3. Is het in de islam toegestaan makers van beelden om te brengen? In sommige teksten ontstaan
na de Koranredactie vindt men terug dat “Tot hen die afbeeldingen maken zal gezegd worden:
maak levend wat je geschapen hebt. Of men zal hen vragen om de afbeeldingen leven in te
blazen en zij zullen dat niet kunnen. Hen wachten strenge straffen.” De sanctie wordt echter
voorbehouden voor de Oordeelsdag en mag normaal gezien niet door mensen worden
uitgevoerd.
Kritische bedenkingen:
1. Indien een neutraal beeld van de profeet niet toegelaten is, dan zeker geen spottend of
beledigend beeld, zoals cartoons doorgaans doen. Charlie Hebdo werd trouwens in het
verleden door het Franse gerecht tot tijdelijk publicatieverbod veroordeeld wegens
beledigende publicaties.
2. Zo men moslimterroristen aan de schandpaal wil zetten, kan men dan niet beter die terroristen
zelf afbeelden met kalasjnikovs erbij, in plaats van Mohammed?
3. Welke katholiek zou het leuk vinden mocht Jezus Christus afgebeeld worden met kinderen
rondom zich, ondertiteld met het evangelievers ‘Laat de kinderen tot mij komen…’ (Marcus
10, 14) in een satirische poging zich af te zetten tegen pedofiele priesters?
INTERRELIGIEUZE DIALOOG
van de kerk in Brussel
2
Vlasfabriekstraat 14
1060 Brussel
Jan Van Eycken
15 januari 2015