IVF / ICSI - St. Antonius Ziekenhuis

ST. ANTONIUS VRUCHTBAARHEIDSCENTRUM
nh
uis
IVF / ICSI
St
.A
nto
niu
s
Zie
ke
BEHANDELING
St
.A
nto
nh
ke
Zie
niu
s
Wat is IVF?
Voor wie is een IVF-behandeling?
De menstruatiecyclus
IVF-behandeling: 4 fases
Aantal bevruchte eicellen
De ICSI-behandeling
Samenwerking met het UMC Utrecht
De kansen
Risico’s
Uw verwachtingen
Registratie
Kosten
Praktische gang van zaken
Routebeschrijvingen UMCU
Tot slot
Vragen
Literatuur
uis
Inhoudsopgave
1
1
1
2
3
4
4
4
5
5
5
6
6
7
8
8
9
niu
s
nto
.A
St
uis
nh
ke
Zie
IVF / ICSI
Na meerdere onderzoeken en/of vruchtbaarheidsbehandelingen heeft uw arts met u besproken dat een IVFbehandeling een vervolgstap in uw behandeltraject kan zijn.
uis
In dit boekje leggen wij u uit wat de IVF-behandeling in grote
lijnen inhoudt. Ook leest u wat de kans op een zwangerschap is
•
Zie
In vitro fertilisatie (IVF) betekent letterlijk:
‘in glas bevruchting’. In Nederland wordt het
ook wel reageerbuisbevruchting genoemd.
Bij deze behandeling krijgt u hormonen
om eitjes te laten rijpen. De rijpe eicellen
worden via een punctie uit de eierstokken gehaald en vervolgens wordt de eicel
buiten het lichaam bevrucht. De bevruchte
eicel(len) worden dan in de baarmoeder
geplaatst. IVF is een behandeling om een
zwangerschap tot stand te brengen. De
behandeling is ingewikkeld en heeft lang
niet altijd succes.
lijk van de leeftijd en andere factoren);
het niet is gelukt om zwanger te worden
na andere behandelingen voor verminderde vruchtbaarheid, zoals bijvoorbeeld intra-uteriene inseminatie (IUI);
de vrouw ernstige endometriose heeft;
de man een verminderde kwaliteit van
het zaad heeft;
de vrouw vervroegd in de overgang
dreigt te raken .
ke
Wat is IVF?
nh
en welke risico’s er aan deze behandeling verbonden zijn.
niu
s
•
•
•
nto
De menstruatiecyclus
.A
Voordat we uitleggen hoe de procedure bij
IVF gaat, is het goed om te weten hoe een
bevruchting in de natuurlijke situatie ontstaat.
St
Voor wie is een IVF behandeling?
Al tijdens de menstruatie begint er in één
van de eierstokken een blaasje gevuld met
vocht met daarin een eicel te rijpen. Dit
blaasje wordt follikel of eiblaasje genoemd.
Het eiblaasje wordt geleidelijk groter. Na
ongeveer twee weken is de eicel rijp. Het
blaasje heeft dan een doorsnede van ongeveer 2cm.
In principe komen paren met een kinderwens in aanmerking waarbij:
• de vrouw geen goed functionerende
eileiders heeft;
• er geen oorzaak is gevonden voor het
uitblijven van een zwangerschap gedurende langere tijd (deze tijd is afhanke-
1
eicel) tegelijk te latenrijpen. Als er meerdere eicellen rijpen wordt de succeskans
van de behandeling groter.
Het is de bedoeling dat de eitjes tegelijk rijp
zijn en dat ze vlak vóór de eisprong uit de
eierstok gehaald worden. Om een voortijdige eisprong te voorkomen gebruikt u een
tweede hormoonpreparaat (Cetrotide ®/
Orgalutran®).
Tijdens deze stimulatiefase krijgt u regelmatig vaginale echo’s om de groei van de
follikels te volgen. Hiervoor moet u gemiddeld 3 tot 4 keer naar het ziekenhuis komen.
Wanneer er meerdere follikels gegroeid
zijn en een bepaalde grootte hebben, wordt
de eisprong opgewekt met een laatste
hormooninjectie (Ovitrelle®/Pregnyl®). Dit
hormoon versnelt het laatste rijpingsstadium van de eicellen en de eicellen komen
los te liggen in de follikels. De stimulatiefase
vindt plaats in het St. Antonius Vruchtbaarheidscentrum in zowel het St. Antonius Ziekenhuis Utrecht als Nieuwegein.
Zie
ke
nh
uis
Om de follikel te laten groeien en de eicel te
laten rijpen is een ingewikkeld samenspel
van hormonen nodig. Zo zorgt het follikel
stimulerend hormoon (FSH) ervoor dat de
follikel zich gaat ontwikkelen. Het luteïniserend hormoon (LH) zorgt ervoor dat de follikel openspringt als de eicel rijp is. Dit is de
ovulatie (eisprong). De eicel die vrijkomt
wordt opgevangen in één van de eileiders.
Als u rond die tijd gemeenschap hebt gehad
kan de eicel in de eileider bevrucht worden
door de daar aanwezige zaadcellen. De
bevruchte eicel heet vanaf dat moment embryo. Het embryo verplaatst zich binnen
een paar dagen door de eileider naar de
baarmoeder. Daar kan het zich innestelen in
het baarmoederslijmvlies.
niu
s
Als de eicel niet bevrucht is of niet is ingenesteld, dan wordt het baarmoederslijmvlies na korte tijd afgestoten. U wordt dan
ongesteld (menstruatie). De periode die
begint op de eerste dag van de menstruatie
en eindigt op de eerste dag van de daaropvolgende menstruatie, noemen we de
menstruatiecyclus. Tijdens een normale
cyclus komt meestal maar één eicel tot ontwikkeling.
nto
Fase 2: de follikelpunctie
.A
Kort voor de eisprong worden de rijpe eicellen uit de eierstok gehaald via een punctie.
Dit gaat als volgt: eerst worden de eierstokken via de echo in beeld gebracht. De binnenwand van de vagina wordt plaatselijk
verdoofd. Op het echo-apparaat wordt een
naald gezet en via de vagina prikt de arts
dan om de beurt beide eierstokken aan. Alle
aanwezige follikels worden leeggezogen
en de eicellen worden opgevangen in
emeerdere buisjes. Vaak, maar niet altijd,
komt de eicel met de vloeistof uit de follikel
mee. Het aantal eicellen dat opgezogen kan
worden is afhankelijk van het aantal goed
ontwikkelde follikels. De eicellen worden
St
IVF-behandeling: 4 fases
De IVF-behandeling is onder te verdelen in
4 fases.
Fase 1: de stimulatiefase
In de eerste fase van de behandeling krijgt
u hormonen (Gonal F ®/Fostimon ®/ Puregon®/ Menopur®) om de eierstokken de
stimuleren. Het doel van de hormonen is om
meer dan één follikel (en dus meer dan één
2
Figuur 2. Het terugplaatsen van een embryo in de
baarmoeder
vervolgens naar het laboratorium gebracht.
De follikelpunctie vindt plaats in het
St. Antonius Vruchtbaarheidscentrum in het
St. Antonius Ziekenhuis in Utrecht.
uis
Figuur 1. Het aanprikken van follikels
ke
nh
wordt een dun slangetje via de baarmoedermond in de baarmoederholte gebracht.
Het embryo wordt bovenin de baarmoederholte geplaatst.
Fase 3: de laboratoriumfase
Op de avond van de follikelpunctie start u
met vaginale capsules, die het baarmoederslijmvlies ondersteunen. Op deze manier
kan het embryo daar innestelen. De capsules gebruikt u 18 dagen achter elkaar.
niu
s
Zie
In het laboratorium wordt geteld hoeveel
eicellen er opgezogen zijn uit de follikels.
Na de follikelpunctie wordt de man gevraagd zaad te produceren. Hiervoor is in
het ziekenhuis een speciale ruimte
beschikbaar. Het zaad ondergaat bepaalde
bewerkingen en wordt dan samengebracht
met de eicellen. In het laboratorium wordt
gekeken of er eicellen bevrucht zijn. Als een
eicel is bevrucht, wordt dit een embryo genoemd. Het embryo blijft nog drie dagen in
het laboratorium.
.A
nto
Nadat u 18 dagen achter elkaar de capsules
hebt gebruikt, wijst een zwangerschapstest
(die u thuis of op de poli doet) uit of er zich
een zwangerschap aan het ontwikkelen is.
De vaginale capsules kunnen het begin van
de menstruatie uitstellen.
Fase 4: de terugplaatsing
Aantal bevruchte eicellen
St
Drie dagen na de follikelpunctie worden 1
of 2 embryo’s in de baarmoeder geplaatst.
Het aantal embryo’s dat teruggeplaatst
wordt, is afhankelijk van de leeftijd en de
medische conditie van de vrouw en de wensen van u en uw partner. De terugplaatsing
van de embryo’s is een simpele ingreep
en is meestal niet pijnlijk. Hoe ziet de terugplaatsing eruit? Eerst plaatsen we een
spreider (speculum) in de vagina. Daarna
We proberen om bij de punctie zoveel mogelijk eicellen op te zuigen uit de follikels.
Ook proberen we om alle verkregen eicellen
te bevruchten. Het is dus mogelijk dat er
meer embryo’s ontstaan dan er teruggeplaatst kunnen worden. Als er zulke ‘restembryo’s’ ontstaan, bestaat de mogelijkheid
om deze embryo’s in te vriezen. Als de
behandeling niet gelukt is, dan kunnen deze
3
Voor wie is ICSI?
embryo’s in een latere cyclus alsnog worden
teruggeplaatst. In deze cyclus is dan geen
stimulatie van de eierstokken met
hormonen en geen follikelpunctie nodig.
Deze methode is alleen bedoeld voor paren
bij wie een probleem in het bevruchtingsproces de oorzaak is van het uitblijven van
een zwangerschap.
U moet zich hierbij realiseren dat lang niet
alle embryo’s geschikt zijn om in te vriezen.
Ook overleven ingevroren embryo’s niet altijd het invries- en ontdooiproces.
uis
Redenen om een ICSI-behandeling te starten zijn:
• Bij eerdere ‘gewone’ IVF-behandeling(en) is geen bevruchting van de eicellen
ontstaan, terwijl de kwaliteit van het
zaad redelijk of zelfs goed was.
• De zaadkwaliteit is zo slecht, dat van
tevoren al verwacht wordt dat bij een
gewone IVF-behandeling geen bevruchting zal ontstaan.
Zie
ke
nh
Het kan zijn dat u niet meer embryo’s wilt
laten ontstaan dan er in de behandelingscyclus worden teruggeplaatst. In dit geval
worden er slechts een of twee eicellen met
het zaad samengebracht. Als u hiervoor
kiest betekent dat wel dat de kans op succes kleiner wordt. Het is immers niet zeker
dat uit alle verkregen eicellen ook werkelijk
embryo’s zullen ontstaan. Bespreek dit met
uw dokter als u hierover nadenkt.
niu
s
Een ICSI-behandeling gaat altijd samen met
een IVF-behandeling. De behandeling is
voor u vrijwel hetzelfde als bij de gewone
IVF. Alleen wordt bij ICSI in het laboratorium
de extra stap gezet van het injecteren van
de zaadcel in de eicel.
De ICSI-behandeling
Wat is ICSI?
Dragers van het hepatitis B-virus en/of hiv
komen niet in aanmerking voor een ICSIbehandeling.
.A
nto
ICSI is een uitgebreidere vorm van IVF. Bij
een ‘gewone’ IVF-behandeling worden
eicellen en zaadcellen bij elkaar gebracht,
maar wordt géén hulp gegeven bij het bevruchtingsproces zelf. De zaadcel is zelf in
staat om de eicel te bevruchten. De afkorting ICSI staat voor Intra Cytoplasmatische
Sperma Injectie; hierbij wordt de zaadcel in
de eicel geïnjecteerd.
St
Samenwerking met
UMCU
Het St. Antonius Ziekenhuis is een zogenoemd transportziekenhuis. Dit betekent
dat alleen fase 1 en 2 van de IVF-behandeling (de stimulatiefase en de follikelpunctie)
in het St. Antonius Ziekenhuis gebeuren.
Voor fase 3 (laboratoriumfase) en fase 4
(de terugplaatsing) gaat u naar het UMCU
(Universitair Medisch Centrum Utrecht).
Figuur 3. Het inbrengen van de zaadcel in de eicel met
een kleine naald
4
De kansen
Hyperstimulatiesyndroom
Er is een risico dat de eierstokken te sterk
worden gestimuleerd. Er rijpen dan teveel
eicellen. Dit hyperstimulatiesyndroom kan
lichamelijke klachten geven als buikpijn,
misselijkheid, gewichtstoename of kortademigheid. Dit kan gebeuren als de eisprong
is opgewekt met een hormooninjectie dat
HCG-hormoon bevat. De klachten herstellen zich in de loop van een aantal dagen of
weken meestal vanzelf, maar soms is een
opname noodzakelijk om ernstige complicaties te voorkomen. We proberen de kans
op deze complicaties zo klein mogelijk te
houden door regelmatige echo’s te maken
en zo nodig bloedcontroles te doen.
uis
De kans op het ontstaan van een zwangerschap via een IVF-behandeling is gemiddeld
ongeveer 25%. De uiteindelijke kans op de
geboorte van een kind is gemiddeld 20%
per IVF-poging. Het ontstaan van een zwangerschap na IVF is vooral afhankelijk van de
leeftijd van de vrouw en de kwaliteit van de
embryo’s.
nh
Risico’s
Zie
ke
Aan elke behandeling zijn ook risico’s verbonden. De belangrijkste risico’s bij een
IVF- of ICSI-behandeling noemen we hier.
Meerlingzwangerschap
Menselijke fout
Op een IVF/Fertiliteitlaboratorium wordt
gewerkt met zaad- en eicellen waaruit
kinderen geboren worden. Wij zijn ons zeer
bewust van de dramatische gevolgen die
het kan hebben als hierbij fouten worden
gemaakt. Door een structureel systeem van
controle en hercontrole wordt de grootst
mogelijke zorgvuldigheid in acht genomen
om dit te voorkomen, maar het blijft mensenwerk. Al is de kans dat de verkeerde
zaadcel bij de verkeerde eicel komt dus
buitengewoon klein, een menselijke fout is
nooit met honderd procent zekerheid uit te
sluiten.
Problemen bij de follikelpunctie
Het is begrijpelijk dat u hoge verwachtingen
hebt over de succeskans van de IVF-behandeling. Wij willen u er nogmaals
op wijzen dat de kans op mislukken groter
is dan de kans op het ontstaan van een
St
.A
nto
niu
s
Bij het starten van een IVF-behandeling
wordt u soms de keuze gelaten of u 1 of 2
embryo’s wilt plaatsen na de IVF-behandeling. Vooraf is duidelijk of de overheid en/
of de zorgverzekeraar ruimte geeft voor
deze keuze. Als er twee embryo’s worden
teruggeplaatst is de kans op een meerlingzwangerschap groter. Een meerling lijkt
misschien wel aantrekkelijk, omdat u al lang
naar kinderen verlangt. U moet zich echter
realiseren dat er bij een tweelingzwangerschap veel meer kans op problemen is dan
bij een eenlingzwangerschap. Ook betekent
een tweeling een flinke extra belasting voor
de zwangere vrouw en later ook voor beide
ouders.
Uw verwachtingen
Er is een kleine kans op een infectie of een
bloeding bij de follikelpunctie. Dit komt
echter maar zelden voor.
5
De praktische gang van
zaken
zwangerschap. Ook moet u zich realiseren
dat het ontstaan van een zwangerschap
na een IVF-behandeling nog niet betekent
dat er straks een baby geboren zal worden.
Ongeveer twintig procent van alle zwangerschappen gaat helaas in een vroeg stadium
alsnog mis (miskraam, buitenbaarmoederlijke zwangerschap).
Aanmelding
uis
Als u in aanmerking komt voor een IVF- of
ICSI behandeling, dan kunt u met u arts
bespreken wanneer de behandeling kan
starten. Over het algemeen hebben we geen
wachttijden.
Registratie
Voorbereidingsgesprek
U maakt een afspraak voor een voorbereidingsgesprek met een van de fertiliteitartsen. Het is de bedoeling dat dit gesprek
ongeveer vier weken voor het begin van de
IVF/ICSI-behandeling plaatsvindt. Tijdens
het gesprek komt aan bod:
• Het tijdstip waarop u start met de behandeling.
niu
s
Zie
ke
nh
Alle IVF-behandelingen die in het St. Antonius Ziekenhuis plaatsvinden worden
geregistreerd. Ook uw persoonsgegevens
zoals naam en geboortedatum staan in deze
registratie. Daarnaast zijn alle IVF-centra in
Nederland wettelijk verplicht bij te dragen
aan een landelijke IVF-registratie. In deze
landelijke registratie worden van alle IVFbehandelingen een aantal gegevens geregistreerd zonder persoonsgegevens.
Kosten
nto
De meeste ziektekostenverzekeringen vergoeden de eerste tot en met de derde IVFbehandeling (al dan niet in combinatie met
ICSI). Dit geldt ook voor de hormonen die u
moet gebruiken. De kosten voor de naalden
en spuitjes die u nodig hebt voor het toedienen van de hormonen worden vaak niet
vergoed door uw verzekeraar.
Planning
St
.A
Voor onze planning en die in het
UMCU is het belangrijk dat u
zich houdt aan de afgesproken
behandelmaand. Wilt u
hiervan afwijken? Overleg dan
altijd eerst met een van de
fertiliteitartsen!
Als u meer dan drie behandelingen wilt ondergaan, dan zult u de vierde en volgende
behandelingen zelf moeten betalen. De
kosten van één IVF-behandeling (met of
zonder ICSI) variëren per ziekenhuis.
•
6
Het behandelschema en welke hormonen u moet gaan gebruiken.
Het aantal embryo’s dat maximaal teruggeplaatst zal worden (hiervoor worden contracten getekend).
•
•
Het al dan niet invriezen van ‘restembryo’s’ (ook hiervoor moeten contracten
getekend worden).
Mogelijkheid voor psychosociale begeleiding.
of C, maar er is dan geen mogelijkheid voor
het invriezen van restembryo’s.
ICSI is bij hepatitis C ook mogelijk, maar als u
drager bent van hepatitis B komt u voor ICSI
niet in aanmerking. Er bestaat bij hepatitis
B (en bij hiv) namelijk een risico dat bij de
ICSI-techniek het virus in de eicel mee geïnjecteerd wordt. Dit kan mogelijk beschadiging van het erfelijk materiaal in de eicel
veroorzaken.
uis
Verder krijgt u tijdens deze afspraak:
• recepten voor de te gebruiken medicijnen;
• bloedonderzoek naar infectieziekten;
• een afspraak voor een prikinstructie.
nh
Prikinstructie
Voorlichtingsavond
Bij de IVF-behandeling moet u zichzelf hormooninjecties geven. Daarom krijgt u een
prikinstructie van de doktersassistente. Zij
laat u zien op welke manier de medicijnen
klaargemaakt moeten worden en hoe u
zichzelf de injecties moet toedienen.
Zie
ke
Desgewenst is het mogelijk om een
voorlichtingsavond over de IVF- en ICSI-behandeling te bezoeken. Het is zeer wenselijk
als u deze voorlichtingsavond bezoekt voordat u met deze behandeling start en ook
voorafgaand aan het voorbereidingsgesprek
op de poli. Op de voorlichtingsavond krijgt u
uitgebreide informatie over de behandeling
van het IVF-team. U kunt dan ook vragen
stellen. U hoeft zich niet aan te melden
voor de voorlichtingsavond. Data waarop de
avond gehouden wordt, kunt u krijgen via
uw behandelend arts of via de website van
het UMC Utrecht: www.umcu.nl,
Medicijnen ophalen
nto
niu
s
Voordat u gaat starten met de behandeling
moet u de medicijnen bij de ziekenhuisapotheek ophalen. Ook moet u naalden en
spuitjes hebben. U krijgt hiervoor een recept bij het voorbereidingsgesprek.
.A
Routebeschrijvingen
UMCU
Bloedonderzoek naar infectieziekten
Voorafgaand aan de behandeling wordt
altijd uw bloed en dat van uw partner onderzocht. Het bloed wordt onderzocht op drie
virussen: hepatitis B, hepatitis C en hiv (het
virus dat aids veroorzaakt).
Vrouwen met een hiv-besmetting komen
niet in aanmerking voor een IVF- of ICSIbehandeling. Dit is vanwege het risico van
overdracht van hiv tijdens de zwangerschap
op het kind. Een IVF-behandeling is wel mogelijk wanneer u drager bent van hepatitis B
St
Receptie 38
Vanaf de hoofdingang van het UMCU locatie
AZU loopt u rechtdoor voorbij de winkels
naar het liftplein van de C-vleugel. Hier
neemt u de lift naar de 5e verdieping. Uit de
lift gaat u linksaf. Telefoon receptie 38:
088 – 755 75 25.
7
Receptie 39
maatschappelijk werker één of meerdere
gesprekken te voeren.
Zie receptie 38, alleen loopt u via de wachtruimte van receptie 38 nog verder rechtdoor.
Foliumzuuradvies
Sinds 1993 krijgen alle vrouwen die
zwanger willen worden het advies om
foliumzuurtabletten te gebruiken.
Foliumzuur zorgt er niet voor dat u
gemakkelijker zwanger wordt, maar het
verkleint de kans op afwijkingen aan het
zenuwstelsel van het ongeboren kind.
Foliumzuur is een B-vitamine die van
nature voorkomt in onder andere groente,
fruit en volkorenproducten. Men vermoedt
sterk dat vrouwen aan het begin van hun
zwangerschap een verhoogde behoefte aan
foliumzuur hebben. U kunt meer informatie
krijgen bij de apotheek of uw gynaecoloog.
Tot slot
nh
uis
Een stoornis in de vruchtbaarheid is een gebeurtenis die diep ingrijpt in het leven van
de betrokkenen. Het veroorzaakt veel verdriet en onzekerheid en het kan spanningen
in de relatie met de partner of anderen met
zich meebrengen.
Zie
ke
Het vruchtbaarheidsonderzoek en de daarbij behorende behandeling kunnen zowel
emotioneel als lichamelijk een grote belasting voor u zijn. Dit geldt zeker ook voor de
IVF-behandeling.
Niet alleen is het een intensieve behandeling die veel van u vraagt, maar over het
algemeen is het de laatste mogelijkheid
om een kind te krijgen. Als na één of meer
IVF-behandelingen wordt besloten te stoppen, betekent dit bijna altijd dat er geen
verdere mogelijkheden meer zijn en dat u
zich moet verzoenen met de gedachte dat u
hoogstwaarschijnlijk nooit zwanger (meer)
zult worden.
niu
s
Wij wensen u veel succes bij de behandeling!
nto
Vragen
St
.A
Hebt u na het lezen van deze informatie of
tijdens de behandeling nog vragen en/of
opmerkingen? Neem dan gerust contact
op met het St. Antonius Vruchtbaarheidscentrum of uw arts. Voor al uw vragen kunt
u een speciaal telefoonnummer bellen, namelijk: 06 - 13209148. Dit nummer kunt u
tijdens werkdagen bellen van 08.00 - 16.30
uur. Op zaterdag en zondag kan dit van
10.00 - 11.30 uur.
Het is mogelijk dat er tijdens, maar ook
na afloop van de behandeling, problemen
ontstaan waarover u graag wilt praten. Wij
willen er nogmaals op wijzen dat u deze
problemen altijd kunt bespreken met de
behandelend artsen en doktersassistenten.
We bieden ook de mogelijkheid om extra
emotionele ondersteuning te krijgen. Er
bestaat ook een mogelijkheid om met een
Bron: Universitair Medisch Centrum Utrecht
8
Literatuur
-
uis
nh
ke
-
Zie
-
niu
s
-
nto
-
.A
-
‘Ongewenst kinderloos... en dan?’ Uitgave Stichting Relatievoorlichting informatieve
reeks, verkrijgbaar bij: Stichting Relatievoorlichting, postbus 19083, 3501 DB Utrecht,
telefoonnummer 030 - 243 28 44.
‘Het perfecte kind; kunstmatige voortplanting in Nederland’ (A. Kalden, P. Beken). Uitgeverij Stubeg, Hoogezand, 1993.
‘Intens verlangen naar een kind; IVF: ervaringen met reageerbuisbevruchting’ (R. Bots,
P. Kaashoek). Kosmos-Z&K Uitgevers, Utrecht/Antwerpen, 1994.
‘Als zwanger worden niet snel lukt: oorzaken, mogelijkheden, kansen’ (I. Sagasser). Van
Holkema & Warendorf, Houten, 1994.
‘Stil Verdriet’ (M. Disseldorp). Uitgeverij Van Brug, Groningen, 1996.
‘Stoppen of doorgaan? Omgaan met ongewenste kinderloosheid’ (E. van Asten, M. van
Zwieten). Uitgeverij Van Brug, Groningen, 1996.
‘Ongewenst kinderloos; brieven over een leven zonder kinderen’ (Renee van Walbeek)
v. Brug, Hoogzand, 1995.
‘Ongewenst kinderloos’ (Odile van Eck), april 2008, DPGY.02.022
St
-
9
10
niu
s
nto
.A
St
uis
nh
ke
Zie
St. Antonius Ziekenhuis
T 088 - 320 30 00
E [email protected]
www.antoniusziekenhuis.nl
uis
Spoedeisende Hulp
088 - 320 33 00
ke
nh
St. Antonius Vruchtbaarheidscentrum
088 - 320 62 50
Ziekenhuizen
Zie
Locaties en bezoekadressen
Poliklinieken
St. Antonius Polikliniek
Utrecht Overvecht
Neckardreef 6, Utrecht
niu
s
St. Antonius Ziekenhuis Utrecht
Soestwetering 1, Utrecht
(Leidsche Rijn)
St. Antonius Polikliniek Houten
Hofspoor 2, Houten
nto
St. Antonius Ziekenhuis Nieuwegein
Koekoekslaan 1, Nieuwegein
St
.A
St. Antonius Spatadercentrum
Utrecht-De Meern
Van Lawick van Pabstlaan 12,
De Meern
11
Meer weten?
Ga naar www.antoniusziekenhuis.nl
GYN 37/10-’16
St
.A
nto
niu
s
Zie
ke
nh
uis
Dit is een uitgave
van St. Antonius Ziekenhuis