ambities en grenzen van welzijn als kwaliteit van

Bijdrage Vlaamse administratie
aan het regeerprogramma
van de aantredende Vlaamse regering
DEEL 5
Beleidsdomein
“Zorgzaam Vlaanderen”
Inhoudstafel
1. INLEIDENDE BESCHOUWINGEN: AMBITIES EN GRENZEN VAN WELZIJN ALS KWALITEIT VAN HET
LEVEN, SAMENLEVEN EN BELEVEN ..........................................................................................................4
1.1. OMKIJKEN EN LEREN ................................................................................................................................................ 4
1.2. GRENZEN TREKKEN .................................................................................................................................................. 5
1.2.1. Basisvoorwaarden worden elders bepaald ................................................................................................................ 5
1.2.2. Rol van de Vlaamse overheid ................................................................................................................................ 6
1.2.3. Samenhang met onderwijs en vorming .................................................................................................................... 6
1.2.4. Samenhang met gezin en emancipatie van de vrouw ............................................................................................... 7
1.2.5. Grenzen vanuit de organisaties .............................................................................................................................. 7
1.2.6. Grenzen vanuit de middelen zowel qua financiën als qua personeel ........................................................................ 7
1.3. OPTIES SCHERP STELLEN .......................................................................................................................................... 8
2. OMGEVINGSANALYSE ............................................................................................................................9
2.1. ONTWIKKELINGEN OP HET VLAK VAN HET GEZIN ............................................................................................ 9
2.1.1. Ontgroening en vergrijzing ..................................................................................................................................... 9
2.1.2. Individualisering ..................................................................................................................................................10
2.1.3. Emancipatie en arbeidsontwikkelingen ................................................................................................................11
2.2. ONTWIKKELINGEN OP HET VLAK VAN RISICO’S EN RISICOGEDRAG .............................................................12
2.2.1. Gezondheidsrisico’s..............................................................................................................................................13
2.2.2. Maatschappelijke risico’s en risicogedrag ..............................................................................................................14
2.2.3. Risicogedrag bij jongeren ......................................................................................................................................15
2.3. ONTWIKKELINGEN BIJ DE MEEST KWETSBARE SAMENLEVINGSGROEPEN ..................................................15
2.3.1. Armoede en dualisering .......................................................................................................................................15
2.3.2. Kansarmoede, huisvesting en éénoudergezinnen .....................................................................................................16
2.3.3. Sociale segmentatie en segregatie ...........................................................................................................................17
2.4. ONTWIKKELINGEN OP HET VLAK VAN DE ORGANISATIE VAN DE ZORG .....................................................18
2.4.1. Bestuurlijke ontwikkelingen ................................................................................................................................18
2.4.2. Ontwikkelingen op de arbeidsmarkt ....................................................................................................................19
3. UITDAGINGEN EN DENKPISTES ........................................................................................................... 21
3.1. DOOR ZORGONDERSTEUNING DE DRAAGKRACHT VAN DE GEZINNEN VERHOGEN .................................22
3.1.1. Met kinder- en buitenschoolse opvang de combinatie gezin en arbeid vergemakkelijken.........................................22
3.1.2. De flexibiliteit van de voorzieningen vergroten ......................................................................................................22
3.1.3. Ambulante, semi-residentiële zorg en thuisbegeleiding verder uitbouwen ................................................................23
3.1.4. De gezinsondersteunende functie van woonorganisaties benadrukken ....................................................................23
2
3.1.5. Het vrijwilligersdecreet verder operationaliseren ....................................................................................................23
3.2. RISICO’S EN RISICOGEDRAG AANPAKKEN VIA PREVENTIE ..............................................................................23
3.2.1. Gecoördineerde en geprogrammeerde preventie veralgemenen ..................................................................................24
3.2.2. Opvoedingsondersteuning aanbieden bij probleemgedrag van jongeren ....................................................................24
3.2.3. De preventieve functie van “goed wonen” op welzijn en gezondheid belichten .........................................................24
3.2.4. Doelstellingen op middellange termijn formuleren .................................................................................................25
3.3. DOOR SELECTIVITEIT IN DE ZORG EN DIENSTVERLENING VOORRANG GEVEN AAN DE MEEST
KWETSBARE GROEPEN ....................................................................................................................................................25
3.3.1. Financiële drempels wegwerken ............................................................................................................................26
3.3.2. Oog hebben voor de culturele barrieres ..................................................................................................................26
3.3.3. Situaties van overdreven zorg vermijden ...............................................................................................................26
3.3.4. Ook in het woonbeleid aandacht besteden aan kwetsbare groepen .........................................................................27
3.4. KOMEN TOT EEN BETERE BELEIDSAFSTEMMING MET DE FEDERALE OVERHEID.......................................27
3.4.1. Het gezondheidsbeleid ..........................................................................................................................................27
3.4.2. De gehandicaptenzorg en het gezinsbeleid .............................................................................................................28
3.4.3. Welzijn, gezondheid, woonbeleid en justitie permanent op elkaar afstemmen ........................................................28
3.4.4. De fiscale aspecten van het woonbeleid..................................................................................................................28
3.5. VERDER GESTALTE GEVEN AAN INCLUSIEF BELEID EN KOMEN TOT EEN BETERE INTERNE
BELEIDSCOÖRDINATIE ...................................................................................................................................................29
3.5.1. Overlappende doelgroepen in kaart brengen en wegwerken ....................................................................................29
3.5.2. Beleidsvisies afstemmen en integreren ....................................................................................................................29
3.5.3. Woonbeleid en ruimtelijke planning onderling afstemmen .....................................................................................30
3.5.4. Inspiratie zoeken in vroegere ervaringen ...............................................................................................................30
3.5.5. Oog hebben voor de opvolgingsstructuren ..............................................................................................................30
3.6. INTERNE KWALITEITSZORG IN DE VOORZIENINGEN STIMULEREN EN DE HIERMEE SAMENHANGENDE
DEREGULERING REALISEREN ........................................................................................................................................30
3.6.1. Naadloze overgangen ...........................................................................................................................................31
3.6.2. Responsabilisering ...............................................................................................................................................31
3.6.3. Planning via lokaal overleg ..................................................................................................................................31
3.6.4. Transparantie en verantwoording .........................................................................................................................32
3.6.5. Aan de cliënt of de patiënt een directere plaats geven in de organisatie ..................................................................32
3.6.6. Belangrijke resterende taken voor de overheid .......................................................................................................32
3
1. Inleidende beschouwingen: ambities en grenzen van welzijn als
kwaliteit van het leven, samenleven en beleven
1.1. Omkijken en leren
Op de vooravond van een nieuw millennium en in voorbereiding van een nieuw Vlaams
regeerprogramma dat het beleid moet vorm geven in de eerste jaren van de 21ste eeuw is het goed
even terug te blikken.
Sinds de staatshervorming van 1980 heeft Zorgzaam Vlaanderen een onmiskenbare plaats veroverd
binnen onze Vlaamse samenleving. Het beleidsdomein Zorgzaam Vlaanderen bestaat uit de
deeldomeinen welzijn, gezondheid en huisvesting. Op elk van deze deeldomeinen is de balans van
het gevoerde beleid tijdens de voorbije 20 jaar positief. De initiatieven tot verruiming en vernieuwing
om het welzijn in Vlaanderen en Brussel te bevorderen of beter om bronnen van on-welzijn uit te
schakelen of drastisch te verminderen, tonen dit ondubbelzinnig aan.
Cijfers onderstrepen de niet te onderschatten plaats van Zorgzaam Vlaanderen in onze samenleving.
Zo werkten in 1988 reeds 1 op 20 werknemers in Vlaanderen in de welzijnszorg1. Wanneer de
gezondheidssector mee in rekening wordt gebracht, vertegenwoordigt het hele beleidsdomein sinds
1993 meer dan 10% aandeel in de tewerkstelling. De meest recente gegevens voor 1997 bevestigen dat
meer dan 1 op 10 werknemers in Vlaanderen thans werkzaam is in één van de sectoren van
Zorgzaam Vlaanderen2.
Zorgzaam Vlaanderen heeft voor 1999 een gezamenlijk budget van meer dan 80 miljard BEF of 1,98
miljard EURO. Dit is 13% van de totale Vlaamse begroting. Samen met gezondheid en huisvesting
vertegenwoordigen de 4 grote doelgroepen (kinderen, jongeren, gehandicapten en ouderen) bijna
98% van dit budget.
Meer dan 54 miljard BEF (1,34 miljard EURO) wordt besteed aan de 4 belangrijkste grote
doelgroepen, respectievelijk 6,5 miljard BEF (160 miljoen EURO) voor kinderen, 7 miljard BEF (170
miljoen EURO) voor jongeren, 10 miljard BEF (250 miljoen EURO) voor bejaarden en bijna 31
miljard BEF (770 miljoen EURO) voor gehandicapten.
Het budget voor gezondheid bedraagt meer dan 7 miljard BEF (170 miljoen EURO) en bijna 17
miljard BEF (420 miljoen EURO) is bestemd voor huisvesting.
Een deel van het budget zijn investeringen. De investeringsratio’s zijn het hoogst in gezondheid en
huisvesting. Ze bedragen daar respectievelijk 53% en 43%. Maar ook bij bejaarden worden
belangrijke investeringen gedaan, bijna 20 miljard BEF (500 miljoen EURO).
Bij de bejaarden betreffen deze investeringen bijvoorbeeld de bouw van rusthuizen, in gezondheid
gaat het om ziekenhuizen. Zo bekeken, mag de economische betekenis van het beleidsdomein niet
beperkt blijven tot rechtstreekse tewerkstelling: de bouw van zorgvoorzieningen levert immers ook
tewerkstelling in de bouwsector op.
Uit recent onderzoek3 blijkt dat de bouwnijverheid de hoogste terugverdieneffecten genereert voor
de overheid. In het algemeen bedragen deze in de bouwnijverheid 22%, bij de sociale woningbouw
4
lopen ze zelfs tot 50% op. Het grootste deel van deze terugverdieneffecten vloeit thans nog naar de
federale overheid.
De residentiële zorgvoorzieningen die zich richten tot bejaarden en gehandicapten bereiken jaarlijks
meer dan 70.000 ouderen en ongeveer 14.000 gehandicapten. Ook deze cijfers onderstrepen het
belang van Zorgzaam Vlaanderen in onze Vlaamse samenleving.
1.2. Grenzen trekken
Welzijn als uitdrukking van welbevinden, van gezond zijn en voelen, genieten van leef- en
wooncomfort is een complex gegeven. Vanuit de gemeenschapsbevoegdheden kan hieraan
ongetwijfeld een belangrijke bijdrage geleverd worden. De basisvoorwaarden voor dit welbevinden
liggen in de eerste plaats in de persoon zelf in interactie met zijn omgeving. Het is daarenboven een
maatschappelijk evoluerend gegeven. Vergelijkings- en verwachtingselementen kleuren daarenboven
dit welbevinden. Wat 30 jaar geleden nog als aanvaardbare sociale woning werd beschouwd, hoeft
niet noodzakelijk nog te beantwoorden aan de standaarden van vandaag. De opvang en begeleiding
van psychiatrische patiënten of gehandicapten vandaag, is erg verschillend met deze van 50 jaar
geleden.
1.2.1. Basisvoorwaarden worden elders bepaald
De samenleving, de diverse overheden, moeten het elkeen mogelijk maken om zelf in te staan voor
eigen welzijn, gezondheid en huisvesting. Primair gebeurt dit in de context van het gezin. Secundair
gebeurt dit in de context van het marktgebeuren. Tertiair gebeurt dit door de overheden die een
aantal sociale basisvoorwaarden opleggen waarbinnen personen, ondernemingen en organisaties
kunnen opereren.
De basisvoorwaarden inzake sociale bescherming worden bepaald door federale instanties: sociale
zekerheid, bestaansminima, ziekenhuiswetgeving en ziekteverzekering, tegemoetkomingen aan
gehandicapten, de huurwetgeving en de fiscaliteit (met name het Kadastraal Inkomen en de B.T.W.),
... Het macro-economisch en monetair beleid worden zelfs in grote mate Europees bepaald.
Via onderwijs en vorming schept de Vlaamse overheid basisvoorwaarden voor de ontwikkeling van
elkeen.
Via wetenschap, onderzoek, ontwikkeling van de technologie schept de Vlaamse overheid
voorwaarden voor een innoverende sociaal-economische ontplooiing.
Via de instrumenten van ruimtelijke ordening, infrastructuur en milieu schept de Vlaamse overheid
de voorwaarden tot een economisch en ecologisch evenwichtige ontwikkeling, tot een betaalbare en
genietbare woonomgeving.
Via de cultuurpolitiek wil de Vlaamse overheid voorwaarden scheppen voor het stimuleren van het
artistieke en culturele, voor een verhoogde participatie aan dit culturele leven door iedereen.
5
Via ruimtelijke ordening en de wooncode wordt het woonkader gecreëerd.
1.2.2. Rol van de Vlaamse overheid
Welzijns- en gezondheidszorg en sociale huisvesting vullen de basis sociale bescherming aan. Zij
optimaliseren als het ware het basisnetwerk door gespecialiseerde voorzieningen te helpen uitbouwen
voor bijzondere doelgroepen en bijzondere situaties: jonge kinderen, bijzondere jeugdzorg,
zorgbehoevende bejaarden, gehandicapten, kansarmen, migranten, gedetineerden. De Vlaamse
overheid bewerkt op deze manier actief de aanbodzijde van de hulpverlening in soort, volume en
spreiding.
In afwachting van verdere evoluties in de staatshervorming, in de zin van meer homogene
bevoegdheidspakketten, moet met deze bevoegdheidsgrenzen creatief worden omgegaan. Gelet op
de grote onderlinge samenhang van de onderscheiden bevoegdheden en met het oog op een
maximale effectiviteit van het globaal overheidsoptreden moet er een grote alertheid bestaan voor
wat elkeen doet en de gevolgen ervan op de andere, naast een grote bereidheid tot samenwerken om
on-welzijnseffecten te vermijden of te verminderen. Zo zal worden onderzocht wat verdere
mogelijkheden zijn voor de Vlaamse overheid om de private huursector in haar beleid te betrekken
en te integreren.
1.2.3. Samenhang met onderwijs en vorming
In diezelfde gedachtegang is er tussen welzijn-gezondheid enerzijds, en onderwijs-vorming
anderzijds, een zeer sterke onderlinge band.
Onderwijs en vorming kunnen niet alleen als een investering in menselijk kapitaal worden beschouwd
omwille van de sociaal-economische effecten en het creëren van duurzame toegevoegde waarde. Zij
zijn ook een investering omwille van de ontwikkelingskansen die zij bieden voor duurzaam welzijn,
gezondheid, geluk en maatschappelijke integratie. Optimale werking van onderwijs en vorming
vermijdt kostbare en moeizame welzijnsherstellende maatregelen.
De Vlaamse samenleving waarin elkeen onderwijs moet volgen tot zijn achttiende jaar en waarin
meer dan de helft van de jongeren langer studeert, vormt een solide basis om elkeen voor zichzelf te
laten definiëren welke zijn of haar welzijnsproject, gezondheidsdoelstelling of woonwensen zijn.
Is de samenhang tussen wel-zijn en onderwijs groot op het generieke vlak, dan is die er ook op het
meer specifieke vlak. Men denke maar aan de bijzondere jeugdbijstand, de Vlaamse
gemeenschapsinstellingen voor bijzondere jeugdzorg, de gehandicaptenzorg voor kinderen,
kinderopvang, gezondheidsopvoeding en –promotie, migrantenintegratie, …. Tenslotte is er nog de
band tussen welzijn-onderwijs en volksontwikkeling en sport.
6
1.2.4. Samenhang met gezin en emancipatie van de vrouw
Het natuurlijke kader voor welzijn (bijstand aan personen) is het gezin. Alle wijzigingen die de
gezinnen ondergaan met inbegrip van de rol van de vrouw, grootouders en familieleden, zullen
meebepalen hoe de vraag naar welzijnszorg zal evolueren. Dit manifesteert zich reeds bij de
kinderopvang, de opvang van gehandicapten of sterk zorgbehoevende ouderen. Deze verschuiving
van het informele zorgencircuit naar het formele, professionele zorgencircuit is reeds lang bezig.
Deze beweging accelereert zich ingevolge de nieuwe arbeidsvereisten (flexibiliteit, mobiliteit) en
ingevolge de steeds hogere levensverwachting. In de uitbouw van dit zorgcircuit is er een sterke
evolutie waar te nemen bij de overheid. Deze evolutie loopt van gedogen over aanmoedigen naar in
grote mate zelf overnemen zowel wat regelgeving als financiering betreft.
1.2.5. Grenzen vanuit de organisaties
De welzijns- en gezondheidsvoorzieningen en ten dele ook de sociale huisvestingsmaatschappijen
zijn historisch gegroeid vanuit het particuliere initiatief: religieus-caritatieve, sociale en
gezinsorganisaties. Pas later is ook de overheid opgetreden als initiatiefnemer van voorzieningen en
dit zowel op het gemeentelijke, het provinciale als het federale vlak. Op het niveau van de Vlaamse
Gemeenschap zijn er de gemeenschapsinstellingen voor bijzondere jeugdzorg te Mol, Ruiselede en
Beernem, de comités voor bijzondere jeugdbijstand, de sociale diensten van de jeugdrechtbanken, de
bemiddelingscommissies, de psychiatrische ziekenhuizen van Geel en Rekem.
Hoe langer hoe meer bevinden wij ons in een post-congregationeel tijdperk waar particulieren de
fakkel moeten overnemen. In de mate dat het vermogen van congregaties wegvalt en de
instapdrempel voor nieuwe voorzieningen hoog ligt, kan zich een vraag stellen naar nieuw
ondernemerschap in de social-profitsector en naar het vermijden van een hyperconcentratie van
voorzieningen in één of een zeer beperkt aantal organisaties.
1.2.6. Grenzen vanuit de middelen zowel qua financiën als qua personeel
De middelen van de Vlaamse begroting zijn niet onbeperkt elastisch, de heffingsmogelijkheden zijn
zeer beperkt gelet op de hoogte van de belastingdruk.
Met de zorgverzekering die nu recentelijk in het Vlaams parlement is goedgekeurd, is een nieuwe weg
betreden qua financiering.
Wellicht zal, in overleg met het federale niveau, ook nog moeten gezocht worden naar een
herpositionering van de zorgarbeid (cf. recent rapport van het Centrum voor Sociaal Beleid) in
termen van vergoedbaarheid.
7
Een dergelijke ontwikkeling kan overigens niet los gezien worden van de evoluties op de
arbeidsmarkt. De selectieve krapte die zich hier en daar reeds voordoet, zal zich normaal versterken
gelet op de evolutie van het aanbod. De keuze voor een beroep in de zorgsector is evenmin
onbeperkt rekbaar.
1.3. Opties scherp stellen
Het opnemen van eigen verantwoordelijkheid voor eigen welzijn en gezondheid moet een
uitgangspunt blijven. Het vergroten van de individuele weerbaarheid is de beste waarborg voor
welzijn en gezondheid. De primaire zorgverlening verloopt via het gezin. Een adequate
ondersteuning van deze gezinscontext waarborgt tevens een flexibiliteit en kwaliteit in zorgverlening
die moeilijk en slechts uitzonderlijk kan vervangen worden door institutionele zorgverlening.
De solidariteit is binnen de Vlaamse samenleving voldoende sterk om naar kansarmen, risicogroepen
en zwaar zorgbehoevenden extra inspanningen op te brengen. Deze inspanningen moeten echter niet
beperkt blijven tot een financiële bijdrage in de financiering van specifieke voorzieningen. Deze
financiële bijdrage loopt immers via een weinig transparante weg, nl. via de globale belastingbetaling
die door de federale overheid wordt geïnd en die via dotaties aan de Vlaamse overheid wordt ter
beschikking gesteld. De solidariteit moet zich ook kunnen uiten via een grotere betrokkenheid, het
opnemen van verantwoordelijkheid, persoonlijk engagement, participatie en vrijwilligerswerk als
uiting van eigentijds burgerschap.
Tegelijkertijd heeft de overheid de verantwoordelijkheid de zogenaamde sociale grondrechten te
waarborgen en dichterbij te brengen. Deze sociale grondrechten staan vermeld in artikel 23 van de
Grondwet en omvatten een aantal rechten die raken aan de beleidsbevoegdheden uit Zorgzaam
Vlaanderen, zoals: het recht op bescherming van de gezondheid en op sociale en geneeskundige
bijstand (art. 23, 2°), het recht op behoorlijke huisvesting (art. 23, 3°) en het recht op culturele en
maatschappelijke ontplooiing (art. 23, 5°). De bescherming van de rechthebbenden en de bestrijding
van uitsluitingsituaties zijn hierbij blijvende aandachtspunten, ook voor de Vlaamse overheid.
8
2. Omgevingsanalyse
De ontwikkelingen in de externe omgeving van het beleidsdomein Zorgzaam Vlaanderen zijn
veelvuldig, complex en verscheiden van oorsprong. Deze ontwikkelingen kunnen gesitueerd worden
op het bestuurlijk, demografisch, sociologisch, economisch, technologisch, … vlak. Verder brengen
wij deze ontwikkelingen onder in een aantal clusters die belangrijke problemen bevatten die zich
thans in de samenleving stellen en een impact hebben op het beleid binnen Zorgzaam Vlaanderen.
Achtereenvolgens komen aan bod:
-
Ontwikkelingen op het vlak van het gezin;
Ontwikkelingen op het vlak van risico’s en risicogedrag;
Ontwikkelingen bij de meest kwetsbare samenlevingsgroepen;
Ontwikkelingen op het vlak van de organisatie van de zorg.
Elk van deze ontwikkelingen leidt naar concrete uitdagingen die verder aan bod komen.
2.1. Ontwikkelingen op het vlak van het gezin4
2.1.1. Ontgroening en vergrijzing
Op vlak van demografie kan men voorbeelden vinden van ontwikkelingen waarvan niet alleen de
trends uit het verleden maar ook de evolutie in de toekomst duidelijk zijn. Onafwendbaar is
bijvoorbeeld het voortschrijden van de babyboomgeneratie die geboren werd tussen 1955 en 1965.
Op het toppunt van de babyboom, in 1964, werden in Vlaanderen ongeveer 96.000 kinderen
geboren. In 2025 bereiken deze generaties de leeftijd van 60 jaar, in 2050 worden ze 85 jaar.
De verdere aangroei van de groep bejaarden is een gegeven. Tussen 2000 en 2030 neemt het aantal
60-plussers in Vlaanderen toe met ruim 600.000 eenheden, van ± 1,3 naar ± 1,9 miljoen. In dezelfde
periode zal het aantal 80-plussers verdubbeld zijn, van ± 200.000 naar ± 400.000 in het jaar 2030.
Tegenover die groei staat het verder inkrimpen van het aantal jongeren en volwassenen onder invloed
van de aanhoudend lage geboorteaantallen.
De groep bejaarden groeit niet alleen, deze mensen worden ook steeds ouder, gezien de
voortdurende daling van de sterftecijfers op oudere leeftijden. De evolutie van de levensverwachting
tijdens de laatste 100 jaar mag trouwens spectaculair genoemd worden. Elke vier jaar werd een jaar
extra levensverwachting geboekt, of anders uitgedrukt: elk jaar kwam er een seizoen bij5.
De huidige leeftijdsopbouw van de bevolking leidt, in combinatie met lage geboorteaantallen
(ontgroening) en dalende sterftecijfers (vergrijzing), naar een duidelijke veroudering van de bevolking,
want de toename van het aandeel van de ouderen in de populatie gaat gepaard met de afname van het
aandeel van de jongeren. Dat kan een bedreiging vormen voor de solidariteit tussen de generaties,
vooral wanneer dat blijft samengaan met de economische scheidingslijn tussen de actieve en de nietactieve bevolking.
9
De genoemde ontwikkelingen op demografisch vlak kunnen opgevat worden als pure volumeeffecten. Sommige ontwikkelingen leiden naar een grotere vraag naar zorg en een aanzienlijke stijging
van de zorgkosten, andere tasten de draagkracht van de groep aan die deze grotere zorgkosten moet
financieren of beantwoorden met eigen zorgverlening.
2.1.2. Individualisering
Primair gebeurt de zorgverlening binnen het gezin en de familie. Samen vormen ze de kernen van het
zogeheten informele zorgcircuit. Demografische ontwikkelingen, waaronder de hierboven vermelde,
leiden er toe dat het gezin en de familie de volgende decennia sterk van uitzicht zullen veranderen. In
de toekomst kan er bijvoorbeeld de situatie ontstaan waarin er meer grootouders dan kleinkinderen
zullen zijn. Gezinnen en families worden dunner en langgerekter. Dit heeft een fundamentele impact
op de informele zorgverlening die trouwens minder en minder vanzelfsprekend lijkt.
De vraag naar (bejaarden)zorg die invloeden ondergaat van demografische ontwikkelingen, zal ook
door tal van andere factoren geleid worden. Zo lijkt de burger als cliënt steeds minder de anonimiteit
van collectieve voorzieningen te aanvaarden, maar verwacht hij een soepel aanbod dat inspeelt op
persoonlijke behoeften en verwachtingen. De overheid tracht deze verzuchtingen, die overigens
rechtmatig zijn, te beantwoorden met een toegenomen aandacht voor zorg-op-maat en integrale
kwaliteitszorg.
Opeenvolgende rapporten van het Nederlandse Sociaal en Cultureel Planbureau duiden de
toegenomen individualisering als de meest kernachtige karakterisering van de maatschappelijke
dynamiek tijdens de laatste decennia aan. De term individualisering is een vlag met vele ladingen. In
het algemeen verwijst de term naar de toegenomen autonomie en kansen tot zelfontplooiing van het
individu. Omgekeerd geformuleerd, heeft individualisering te maken met de verminderde
afhankelijkheid van het individu ten opzichte van zijn omgeving.
De individualisering is al langer aan de gang. Op zich is de individualisering een positief gegeven,
aangezien het individu meer en meer keuzemogelijkheden tot zelfontplooiing heeft gekregen. Het
individu is vrij om vorm te geven aan zijn leven. In extreme vormen doorgedreven kan
individualisering echter ook negatieve aspecten hebben doordat de binding van het individu met zijn
directe omgeving minder dwingend wordt. Sommigen beweren dat de ontwikkeling van de
verzorgingsmaatschappij deze evolutie heeft versterkt: in een sterk uitgebouwde verzorgingsstaat
worden individuen minder afhankelijk van hun directe omgeving, aangezien het macroniveau
alternatieven biedt.
Nieuw in het proces van individualisering is dat deze nu ook doorgedrongen is in het gezin.
Traditioneel zijn de bindingen tussen de individu’s het sterkst binnen een zelfde gezin, maar ook hier
heeft één en ander intussen eveneens aan evidentie verloren. De keuze voor bijvoorbeeld het
traditionele kerngezin dat bestaat uit een paar van man en vrouw die formeel verbonden zijn door
een huwelijk en een aantal kinderen krijgen, is zeker geen dwingend cultureel patroon meer. Het is
eerder een optie temidden van andere.
Eén van de uitingen van individualisering is juist de toename van alternatieve samenlevingsvormen.
Er bestaat vandaag op dit vlak een brede waaier. Een aantal samenlevingsvormen die vroeger minder
frequent waren, komen nu regelmatiger voor. Eénpersoonshuishoudens en éénoudergezinnen zijn
hiervan voorbeelden. Beide tonen ze trouwens aan dat de toegenomen individualisering in de
maatschappij zich ook letterlijk kan manifesteren.
10
De éénpersoonshuishoudens zijn in de periode tussen 1991 en 1998 met bijna 20% toegenomen, de
tweepersoonshuishoudens met meer dan 10%. De grotere huishoudens (bestaande uit drie, vier, vijf
of meer personen) zijn sinds 1991 in aantal gedaald. Dergelijke cijfers tonen aan dat huishoudens
steeds kleiner worden.
Zoals éénpersoonshuishoudens komen ook éénoudergezinnen meer en meer voor. Sinds 1991 is het
aantal éénoudergezinnen met ongehuwde kinderen aangegroeid met meer dan 20%, van  360.000
naar  440.000. Meer dan 75% van deze éénoudergezinnen zijn moeders met ongehuwde kinderen.
Nieuwe samenlevingsvormen worden steeds minder gemarginaliseerd en krijgen een evenwaardige plaats naast
het traditionele kerngezin. Dit gezin had een bijna voorgeschreven ritus van gezinsvorming die intussen
eveneens veranderd is. Zo wordt de aanloop naar een vaste tweerelatie langer. Koppels kiezen doorgaans voor
niet meer dan twee kinderen, ze kiezen evenmin voor kinderloosheid. Ze verkiezen wél gezinsuitbreiding op
latere leeftijd. De combinatie van die uitstelbeweging naar latere leeftijd en de beperking tot niet meer dan twee
kinderen leidt tot lage geboorteaantallen en lage vruchtbaarheidscijfers.
In 1998 bereikte het aantal geboorten een voorlopig laagterecord met 63.042 geboorten. Hoe komt het dan dat
de druk op bijvoorbeeld de (gesubsidieerde) kinderopvang stijgt? Waarnemers schrijven dit toe aan de afname
van de informele zorgverlening.
2.1.3. Emancipatie en arbeidsontwikkelingen
Conform de toenemende tendens tot individualisering in het gezin hechten partners met (jonge)
kinderen veel meer dan vroeger belang aan de realisatie van hun persoonlijke projecten. Het aanbod
aan levensprojecten is trouwens eveneens aangegroeid. Vrouwen wensen niet meer alleen vrouw,
echtgenote, moeder en fulltime-huisvrouw te zijn. Ze willen daarenboven ook dikwijls actief zijn op
de arbeidsmarkt en aandacht besteden aan hun individuele ontplooiing.
Het blijkt dat de meeste vrouwen die kinderen krijgen in het arbeidscircuit actief zijn en hun
arbeidsparticipatie hiervoor slechts tijdelijk onderbreken. De emancipatie heeft slechts gedeeltelijk
zijn werk gedaan, want de mogelijke compensatie van de mannen blijft uit. De mannelijke partners
zien evenmin af van hun “werk” om huishoudelijke zorgtaken over te nemen.
Dit verklaart mede waarom het dalend aantal geboorten de behoefte aan voorzieningen voor
kinderopvang niet heeft ingedijkt. Integendeel. De stijgende arbeidsparticipatie van vrouwen is hierbij
een cruciaal gegeven. Vrouwen participeren meer aan de arbeidsmarkt en doen dit weliswaar meer in
deeltijdse arbeid dan mannen, maar ontsnappen hiermee niet aan de wetmatigheden van de
arbeidsmarkt die van werknemers de nodige flexibiliteit vereist.
Hierdoor stijgt niet alleen het volume van de vraag, deze vraag laat ook verschuivingen zien. Sneller
wisselend werk, evenals het toenemend avond- en weekendwerk doet de vraag naar atypische
kinderopvang toenemen.
De aandacht voor persoonlijke levensprojecten ligt trouwens niet uitsluitend op formeel vlak, bijv. in
het ontwikkelen van de eigen carrière in de betaalde arbeidsfeer. Ook in de informele sfeer van de
vrijetijdsbesteding willen individuen zichzelf ontplooien. Ongeacht welke ze zijn, deze individuele
projecten tasten de draagkracht van de primaire zorgfuncties in het gezin of huishouden aan. Ouders,
evenals grootouders, zijn steeds minder beschikbaar voor deze primaire zorgfuncties. Grootouders
kunnen immers nog economisch actief zijn. De vraag is ook of ze, ingevolge de eerder geschetste
11
tendens tot autonomie, bereid zijn de beperkingen die door structurele kinderopvang worden
veroorzaakt, te aanvaarden.
Het meest typerende, maar lang niet enige voorbeeld van zorg in dit verband is de zorg die ouders
verlenen aan hun jonge kinderen. In een latere levensfase kunnen de rollen omkeren zodat kinderen
voor hun (hoog)bejaarde ouders gaan zorgen. Dit voorbeeld van primaire zorgfunctie vindt plaats
binnen een meestal groter geheel: de familie. Niet alleen het gezin, maar ook de familie worden
bedreigd door factoren zoals individualisering, gezinsverdunning, emancipatie en
arbeidsontwikkelingen. Niet alleen is de daling van het aantal kinderen al langer een feit zodat er nu
minder kinderen en kleinkinderen beschikbaar zijn om zorg te dragen voor (hoog)bejaarde ouders.
Ook hebben deze potentiële informele zorgverleners dikwijls een te drukke agenda om informele
zorg op te nemen.
2.2. Ontwikkelingen op het vlak van risico’s en risicogedrag
Elke samenleving kent eigen risico’s en risicogedrag. Op het eind van de 20ste eeuw hoeft de Vlaming
zich nog maar weinig zorgen te maken over bepaalde risico’s die in het verleden talrijke slachtoffers
maakten. Zo is tegenwoordig de kans op kindersterfte miniem. Honderd jaar geleden waren allerlei
vormen van tuberculose een belangrijke doodsoorzaak, vandaag lijkt de ziekte bij ons onder controle.
De enorme vooruitgang op het vlak van de medische technologie heeft deze evolutie mede bepaald.
De vooruitgang in de medische technologie zal in de toekomst doorzetten. De mogelijke impact van
bijvoorbeeld doorbraken in de moleculaire biologie op bepaalde gezondheidsrisico’s mag niet
onderschat worden. Tevens streven steeds meer mensen naar een gezonde en evenwichtige voeding
en leven we vandaag in betere hygiënische omstandigheden dan vroeger. Medisch-technologische
ontwikkelingen, gedragsveranderingen en andere factoren doen gezondheids- en andere risico’s
evolueren.
Onze hoogtechnologische maatschappij laat een aantal oude risico’s en risicogedragingen achter zich.
Niettemin blijkt ze tegelijkertijd een voedingsbodem voor nieuwe risico’s en probleemgedrag. Nog
niet zo lang geleden waren verkeersongevallen een marginaal gegeven. Nu zijn verkeersongevallen,
samen met zelfmoorden, de belangrijkste doodsoorzaken bij volwassen mannen tot 65 jaar6.
De toegenomen mobiliteit in onze maatschappij is hieraan niet vreemd, evenmin als de toegenomen
prestatiedruk. Deze prestatiedruk kan, bijvoorbeeld bij professionele “transporteurs”, leiden tot een
vorm van risicogedrag waaraan steeds meer aandacht besteed wordt: agressie in het verkeer.
Risico’s en risicogedrag vertonen dikwijls een verband met algemeen maatschappelijke factoren.
Vandaar dat ze van maatschappij tot maatschappij kunnen verschillen. Sommigen zien onze
samenleving als een “risicomaatschappij” waar zogenaamde individualiseringsrisico’s talrijk aanwezig
zijn7. Zoals hierboven aangehaald, heeft de verregaande individualisering tijdens de laatste decennia
inderdaad niet alleen tot keuzevrijheid, maar ook tot meer onzekerheid geleid. Met de toegenomen
keuzemogelijkheden stijgt echter ook de kans om foute keuzen te maken. Deze fouten kunnen
verstrekkende gevolgen hebben in de persoonlijke levenssfeer, niet alleen voor de persoon zelf, maar
ook voor anderen.
Vandaag de dag hebben kinderen meer kans dan vroeger om geconfronteerd te worden met de
echtscheiding van hun ouders. Deze ervaring kan het welzijn van kinderen negatief beïnvloeden en
bij sommigen onder hen leiden tot toenemend probleemgedrag. Dit probleemgedrag ziet men
12
dikwijls wanneer de echtscheiding plaatsvindt in een omgeving waar ook andere risico’s zoals
chronische armoede, langdurige werkloosheid, sociale uitsluiting, enzovoorts aanwezig zijn8.
Binnen het beleidsdomein “Zorgzaam Vlaanderen” staan gezondheidsrisico’s centraal. Conform de
missie wordt gezondheid hier echter breed opgevat. Dit sluit aan bij de definitie van de
Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) waarbij gezondheid niet alleen de fysieke gezondheid betreft,
maar ook met het mentaal en sociaal welzijn van individuen te maken heeft. Beide componenten
komen verder aan bod onder de noemer gezondheidsrisico’s en maatschappelijke risico’s. We gaan
eveneens in op risicogedrag bij jongeren.
2.2.1. Gezondheidsrisico’s
De epidemiologische transitie illustreert het ontstaan van nieuwe gezondheidsrisico’s die eigen zijn
aan onze (verouderende) maatschappij. Waar honderd jaar geleden infectieziekten en
zuigelingensterfte de grote uitdagingen vormden, blijkt nu dat in de gehele westerse wereld
degeneratieve aandoeningen als doodoorzaak zijn gaan domineren.
Dit wordt duidelijk in (oorzaakspecifieke) sterftecijfers die een goede indicator vormen om
veranderingen in de tijd weer te geven. Typische ouderdomsziekten en chronische psychische
aandoeningen kennen vandaag een hoge prevalentie. Seniele dementie en meer bepaald de ziekte van
Alzheimer, maar ook osteoporose zijn hiervan voorbeelden. Behoudens belangrijke wijzigingen in
bijvoorbeeld medische technologie, leefgewoonten of andere factoren kunnen de prevalenties van
deze ziekten in de toekomst verder stijgen.
Zo kan men op basis van cijfers voor België aannemen dat Vlaanderen momenteel ongeveer 70.000
demente ouderen telt9. Tegen het jaar 2020 kan dit aantal opgelopen zijn tot bijna 100.000. Voor
osteoporose, waarvan de behandeling de ziekteverzekering en de patiënt veel geld kost, wordt
verwacht dat tegen 2050 het aantal osteoporotische breuken kan verdubbelen tot bijna één miljoen.
Gezondheidsrisico’s evolueren doorheen de tijden en zijn ook niet dezelfde voor verschillende
bevolkingsgroepen. Armere bevolkingsgroepen hebben doorgaans ook een slechtere gezondheid en
lagere levensverwachting. Typische ouderdomsziekten treffen natuurlijk bejaarden en een blik op de
oorzaakspecifieke sterftecijfers10 leert dat deze sterfteoorzaken verschillen voor mannen en vrouwen.
Benevens deze nuances is de algemene vaststelling niettemin dat hart- en vaatziekten, samen met
verschillende soorten kankers vandaag de dag de belangrijkste doodsoorzaken zijn. Het is dan ook te
begrijpen dat 3 van de 5 Vlaamse gezondheidsdoelstellingen11 hierop inspelen. Zo streeft men tegen
2002 belangrijke dalingen van het aantal rokers en van de consumptie van vetrijke voeding na.
Daarenboven moet ook de borstkankerscreening bij vrouwen doelmatiger verlopen.
De 20ste eeuw heeft een opmerkelijke daling van het aantal acute infectieziekten gekend. Deze
verschuiving richt de aandacht van het beleid van acute naar chronische ziekten, van cure naar care.
Niettemin blijven bepaalde infectieziekten belangrijk. Het risico van infectieziekten kan trouwens snel
weer actueel worden, bijvoorbeeld omdat asielzoekers nieuwe ziekten kunnen binnenbrengen. Dat
deze nieuwe ziekten daarenboven resistenter zijn tegen bestaande geneesmiddelen, is niet
denkbeeldig.
De doelstelling van de Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) om tegen 2004 bepaalde
infectieziekten zoals polio, mazelen, bof, rubella, enzovoorts volledig uit te roeien, is in Vlaanderen
13
nog zeker niet bereikt. Daarenboven kunnen steeds nieuwe virussen opduiken, zoals AIDS heeft
aangetoond.
Stijgende resistenties ten aanzien van bijvoorbeeld antibiotica maken de preventie van infectieziekten
belangrijker dan de genezing ervan. Samen met de bestrijding van bepaalde infectieziekten zal ook de
vraag naar bestrijding van bepaalde allergieën scherp toenemen. Zowel bij kinderen als bij
volwassenen komen steeds meer allergieën voor. De gezondheidsenquête van 1997 toont dat allergie
de ziekte is met de grootste prevalentie: meer dan 1 op 10 mensen blijkt er last van te hebben.
2.2.2. Maatschappelijke risico’s en risicogedrag
Bij de bepaling van de gezondheidsdoelstellingen heeft men, naast kwalitatieve overwegingen, tevens
rekening gehouden met het kwantitatieve belang van de gezondheidsrisico’s: de doelstellingen zijn
gebaseerd op de doodsoorzaken die het meeste slachtoffers maken. Vandaar wellicht ook dat
verkeers- en andere ongevallen bij de belangrijkste gezondheidsrisico’s geteld worden en in een vijfde
gezondheidsdoelstelling opgenomen worden.
Ongevallen lijken eerder een maatschappelijk dan een typisch gezondheidsrisico. Zoals (zelf)moord,
behoren ongevallen tot de zogenaamde uitwendige doodsoorzaken. Verschillende elementen die bij
typische gezondheidsrisico’s ook aanwezig kunnen zijn, wegen bij maatschappelijke risico’s sterker
door. Hierbij valt te denken aan bijvoorbeeld de invloed van de organisatie van de maatschappij, de
waarden binnen deze maatschappij, het mechanisme dat men het slachtoffer kan worden van het
risicogedrag van anderen.
Verkeersongevallen kunnen mede het gevolg zijn van de toegenomen mobiliteit en prestatiedruk die
onze maatschappij vereist. Depressie kan deels te wijten zijn aan de hoge eisen inzake flexibiliteit die
de samenleving van ons verwacht. Wellicht is depressie ook een volksziekte kunnen worden door de
huidige maatschappelijke bespreek- en beschikbaarheid ervan. Cijfers tonen niettemin aan dat
nEurotische depressies meer voorkomen in onze moderne maatschappij. Zo bekeken, is de invloed
van de maatschappij op de vermelde risico’s op ongevallen, depressie, verslaving en zelfmoord
duidelijk.
Gezondheid heeft niet alleen een fysieke maar ook een mentale en sociale component. Depressies,
zelfdoding en de term geestelijke gezondheidszorg herinneren ons hieraan. De hoge zelfmoordcijfers
in Vlaanderen12 kunnen beschouwd worden als indicator voor het psychische lijden waarmee grote
groepen uit onze bevolking kampen. Eén op drie Vlamingen gebruikte in 1997 niet voorgeschreven
medicatie. Dit wijst inderdaad op een mogelijk probleem inzake geneesmiddelenverslaving. In
dezelfde zin mag men het blijvend probleem van alcohol- en drugverslaving interpreteren als een
noodsignaal voor gepaste psychosociale opvang en begeleiding.
Maatschappelijke risico’s ontstaan eveneens wanneer mensen slachtoffer worden van het risicogedrag
van anderen. Bij in hoofdzaak endogene gezondheidsrisico’s is het slachtoffermechanisme minder
aanwezig dan bij criminaliteit en agressie. Agressie komt op verschillende plaatsen naar boven: in het
verkeer, in de professionele hulpverlening waar meer en meer gevallen van bedreiging door de cliënt
of patiënt bekend raken, maar ook in de gezinssfeer. Kindermishandeling is hiervan een uiting.
Het aantal meldingen, alsook het aantal gemelde mishandelde kinderen bij de vertrouwenscentra
kindermishandeling stijgt sinds het begin van de jaren 90. Tussen 1995 en 1997 steeg het aantal
gemelde mishandelde kinderen van 5.140 naar 6.598. In 1997 werd ongeveer 1 op 195 minderjarigen
in Vlaanderen als mishandeld bij de vertrouwenscentra gemeld13.
14
2.2.3. Risicogedrag bij jongeren
Risicogedrag bij jongeren is de laatste tijd regelmatig in het nieuws. Natuurlijk hoort het zoeken van
grenzen en het nemen van risico's bij jongeren. Als het extreme vormen aanneemt, wordt het
risicogedrag echter een probleem dat op kortere of langere termijn schadelijke gevolgen kan hebben
voor de jongere zelf of de omgeving. Daarom is de maatschappelijke aandacht ervoor legitiem.
Cijfers en tendensen geven weinig redenen om aan deze legitimiteit te twijfelen.
Zo is de hulpverlening in de bijzondere jeugdzorg de laatste jaren verder onder druk gekomen: er
wordt meer en sneller een beroep gedaan op het hulpverleningsnetwerk van de bijzonder jeugdzorg.
Wetenschappers wijten de toegenomen druk op de instellingen aan verscheidene factoren. In de rij
mogelijke factoren vindt men ook de toenemende jeugdcriminaliteit in het grootstedelijk milieu terug.
Jeugdcriminaliteit is een extreme vorm van risicogedrag bij jongeren. Risicogedrag kan echter
verschillende andere vormen aannemen: te hard rijden, geen gordel dragen, zonder helm op de
brommer, schoolverlaten, spijbelen, gokken, riskant seksueel gedrag. Ook ongezonde eetgewoonten,
roken, druggebruik, suïcidaal gedrag, agressie en criminaliteit zijn vormen van risicogedrag14.
In Nederland neemt risicogedrag toe. In Vlaanderen geven de beschikbare cijfers meestal hetzelfde
aan. Voor bepaalde uitingen van risicogedrag spreken de cijfers duidelijke taal. Zo ontwikkelen
jongeren bijvoorbeeld slechtere eetgewoonten. Niet alleen overgewicht vormt een probleem. Volgens
recente gegevens zouden 60% van de meisjes en 46% van de jongens te weinig eten.
Alhoewel de jongste jaren globaal afgenomen, merkt men sinds 1990 een duidelijk toenemend
tabaksgebruik bij jongeren. Bij de jongens is het tabaksgebruik in 1998 weliswaar opnieuw gedaald
maar de stijging sinds 1990 blijft duidelijk overeind. Daarenboven blijken de meisjes steeds meer te
roken. In 1998 rookte  1 op 3 jongeren, in 1990 was dit slechts het geval voor  1 op 5 jongeren.
Inzake drugsgebruik stelt men een stijgend experimenteergedrag vast. Het gebruik van drugs
verschuift naar de jongere leeftijdsgroepen. De groep gebruikers van illegale drugs kent een steeds
groter aandeel jongeren.
Vlaanderen kent hoge zelfmoordcijfers, evenals een groot aantal zelfmoordpogingen. Bij jongeren
zijn de cijfers indrukwekkend: meer dan 10% van de meisjes uit het secundaire onderwijs verklaarde
recent minstens eenmaal een zelfmoordpoging te hebben ondernomen.
2.3. Ontwikkelingen bij de meest kwetsbare samenlevingsgroepen
2.3.1. Armoede en dualisering
Ondanks de stijgende tewerkstelling en toenemende welvaart blijft onze samenleving een harde kern
van bestaansonzekere en zelfs arme mensen herbergen. Tijdreeksen tonen aan dat het aandeel van
15
deze groep nagenoeg stabiel blijft. De meest recente tijdreeks gaat tot 1992. Toen waren in
Vlaanderen 16,5 % van de huishoudens bestaansonzeker, 5 % van de huishoudens beschikten over
een absoluut onvoldoende inkomen15. Er is geen reden om aan te nemen dat deze percentages
intussen grondig gewijzigd zijn.
De kloof tussen de onder- en de bovenkant van de samenleving is groot. De meest recente cijfers uit
1994 geven dit aan. Aan de bovenkant bezitten de 10 % rijkste gezinnen gemiddeld meer dan 41
miljoen BEF (1,02 miljoen EURO), aan de onderkant beschikken de 10% armste gezinnen over
gemiddeld 811.889 BEF (20.126 EURO). In 1994 was het gemiddeld gezinsvermogen van de
bovenkant (het hoogste deciel) meer dan 50 maal groter dan het gemiddeld gezinsvermogen van de
onderkant (het laagste deciel). In 1984 was deze verhouding kleiner, met name 41.
Zo bekeken, leert de vergelijking tussen 1994 en 1984 dat de afstand tussen onder- en bovenkant
toegenomen is: de positie van de lage inkomensgroepen is er relatief op achteruit gegaan. In die zin is
er sprake van een (verdere) dualisering van de maatschappij.
2.3.2. Kansarmoede, huisvesting en éénoudergezinnen
De duale samenleving is een uitdaging die niet nieuw is. Eén van de drie grote doelstellingen uit het
strategisch plan Zorgzaam Vlaanderen verwijst expliciet naar de problematiek. Ze stelt als doel om de
kansarmen effectief te bereiken. Er bestaan echter verschillende soorten drempels die dit kunnen
verhinderen: financiële, maar ook taalkundige, culturele, psychologische, enzovoorts. Financiële
drempels zijn inderdaad niet de enige soort, maar ze kunnen wel de omvang van het probleem
aangeven.
Zo blijkt de financiële drempel voor de gezondheidszorg voor 25 % van de huishoudens te hoog:
deze huishoudens ervaren de persoonlijke bijdrage als moeilijk of onmogelijk te dragen16. Als men
weet dat arme bevolkingsgroepen doorgaans ook een slechtere gezondheid hebben, dan kan men
zich afvragen of in deze omstandigheden het recht op zorg voor deze doelgroepen voldoende
verzekerd wordt.
De kansarmoede blijft een complex geheel van elkaar versterkende factoren. Opleiding,
arbeidssituatie, inkomen, gezondheidsproblemen, relationele problemen (bijv. met kinderen) en
andere factoren spelen een rol. Voor etnisch-culturele minderheden en zeker voor asielzoekers
kunnen de migratiecontext, de traumatische (oorlogs)ervaringen in het land van herkomst, het
verblijfsstatuut en racisme de zwakke positie nog versterken.
Ook huisvesting blijkt dikwijls een factor van belang. Het woonbeleid weerspiegelt trouwens de
genoemde dualisering. Men stelt een teruglopende eigendomsverwerving vast bij de lagere
inkomensgroepen. Juist bij arme gezinnen neemt het betalen van de huur echter een flinke hap uit
het budget. Het probleem van kwaliteitsvolle en betaalbare huisvesting is voor de lagere
inkomensgroepen het duidelijkst.
Volgens gegevens voor 1992 besteden meer dan 30 % van de huurders in Vlaanderen méér dan één
vijfde van hun inkomen aan de naakte woonkosten, voor 9 % is dit zelfs meer dan één derde. De
huurprijzen blijven niettemin sterker stijgen dan de consumptieprijzen. Meer in het algemeen zijn de
prijzen van woningen en vooral van gronden sterker gestegen dan de (gezondheids)index en de
lonen. Dit heeft uiteraard ook te maken met de beperkte ruimte.
16
Vlaanderen kent geen formele woningnood. Niettemin wordt, op basis van surveygegevens voor
1994-95, het aantal woningen in Vlaanderen waarvan de kwaliteit zo slecht is dat vervanging of
grondige renovatie nodig is, geraamd op 300.000. Tegelijkertijd zijn er aanwijzingen dat de
woningmarkt krapper wordt, onder meer omwille van economische ontwikkelingen en de traditionele
opties van het huisvestingsbeleid. Ook de genoemde individualisering doet haar invloed gelden.
Zoals reeds bleek, wordt individualisering gekenmerkt door onder meer een groter aantal nieuwe
samenlevingsvormen, waaronder kleinere en minder stabiele. Eén en ander leidt naar een grotere
vraag naar kleinere woningen voor één- en tweepersoonshuishoudens of voor éénoudergezinnen.
Bij éénoudergezinnen is het duidelijk dat tegelijkertijd de druk op het goedkopere woonsegment kan
toenemen. Vormen van individualisering hebben dikwijls ook een economische impact omwille van
de inkomensstructuur van het huishouden. Woningproblemen doen zich meer voor bij huishoudens
met een één inkomenstructuur dan bij tweeverdieners.
Zo valt te begrijpen waarom éénoudergezinnen een bijzonder kwetsbare groep in de samenleving
zijn. Hierboven bleek reeds dat éénoudergezinnen almaar frequenter voorkomen. De quasi
verplichting tot fulltime werken en de negatieve schaaleffecten, bijvoorbeeld inzake kosten voor
woning, ontneemt de éénoudergezinnen een aantal keuzemogelijkheden die tweeverdieners wel nog
hebben om de primaire zorgfunctie binnen het gezin of de familie op te nemen. Eénoudergezinnen
die ontstaan na samenwonen (d.w.z. buiten een formeel huwelijk) en waarvan de kinderen ten laste
van de vrouw vallen, kunnen bijkomend te maken krijgen met een slechte alimentatieregeling bij
gebrek aan een notarieel samenwooncontract.
2.3.3. Sociale segmentatie en segregatie
Toenemende dualisering werkt sociale segmentatie in de hand. Belangrijke groepen van autochtone
kansarmen en etnisch-culturele minderheden blijven tot de onderkant van de samenleving behoren.
In welke mate etnische herkomst, racisme en discriminatie uitsluiting versterken, is niet eenduidig te
verklaren. Een recent onderzoek Minderheden in Brussel17 toont aan dat er minder verschil is dan
gedacht tussen autochtone kansarmen en (bepaalde) groepen allochtonen. Niet alleen de taalbarrière
maar ook de culturele kloof maakt dat deze mensen moeilijker tot volwaardige participatie aan het
gehele maatschappelijke netwerk komen. Deze achterstand op voorhand delen ze met autochtone
kansarmen.
De sociale segmentatie tussen bevolkingsgroepen in Vlaanderen komt op verschillende manieren tot
uiting. Op kleinere schaal hebben grootschalige huisvestingsprojecten een homogene
bevolkingssamenstelling tot gevolg. Dit geldt enerzijds voor de concentratie van kansarmoede in
sociale woonblokken en anderzijds voor homogene gezinstypen in grote verkavelingen. Zo zijn er
nog altijd gemeenten zonder een aanbod aan sociale huurwoningen.
Een specifieke ruimtelijke dynamiek komt eveneens tot stand doordat het slechtere deel van de
particuliere huursector, de zogenaamde secundaire of residuele huursector, bevolkt wordt door
personen die uit de andere woningmarkten weg geselecteerd zijn of er geen toegang tot krijgen. Ze
wonen in oude woningen van afgeleefde kwaliteit en waarvan de gebruikswaarde niet meer in
verhouding staat tot de vaak forse huurprijzen. Vele van deze woningen bevinden zich in de 19de
eeuwse gordel van de steden. Deze huizen worden bovendien steeds meer opgedeeld en per
verdieping of per kamer verhuurd.
17
De (kans)arme bevolking raakt geconcentreerd in bepaalde woongebieden, vooral in de
(groot)steden. Dit blijkt uit de kansarmoedeatlas. Tegelijkertijd wordt steeds meer aandacht gevraagd
voor de veelal verdoken armoede in het meer landelijk milieu.
Een aparte groep binnen de kansarmen vormen de thuislozen die zich eveneens concentreren in de
(groot)steden. Het recht op wonen wordt voor hen op de meest uitgesproken wijze geschonden. Niet
beschikken over enig onderkomen of een eigen huis sluit iemand uit van deelname aan het ganse
maatschappelijke leven. Over hoeveel personen het precies gaat, is moeilijk te zeggen. Schattingen
voor België geven aan dat jaarlijks ongeveer 22.000 verschillende personen gedurende een bepaalde
periode thuisloos zijn. Deze periode kan variëren van een aantal dagen of weken tot meerdere jaren.
Gemiddeld leven er elke dag in België 3.500 thuislozen op straat.
2.4. Ontwikkelingen op het vlak van de organisatie van de zorg
De hierboven vermelde ontwikkelingen zijn niet exhaustief. Sommige ontwikkelingen zoals
bijvoorbeeld ontwikkelingen op de woonmarkt hebben we niet uitgebreid aan bod kunnen laten
komen18. De ontwikkelingen die we hierboven wel aangestipt hebben, leiden niet tot een verlichting
van de druk op de sectoren van het beleidsdomein “Zorgzaam Vlaanderen” - eerder integendeel.
De vermelde ontwikkelingen zijn gesitueerd aan de vraagzijde. Sommige demografische
ontwikkelingen, meer bepaald de vergrijzing en ontgroening, vertonen onmiskenbare volume-effecten die
de zorgvraag doen stijgen. Deze zorgvraag laat in de toekomst wellicht ook belangrijke verschuivingen
zien. De zogenaamde epidemiologische transitie geeft aan dat er een overgang plaats vindt van acute
naar langdurige zorg.
In het licht van de ontwikkelingen aan de vraagzijde botst men op het probleem van het antwoord
hierop. Om dit antwoord te optimaliseren, moet men op voorhand rekening houden met een aantal
ontwikkelingen die aan de kant van het aanbod gesitueerd kunnen worden. We gaan verder in op
bestuurlijke ontwikkelingen en op ontwikkelingen op de arbeidsmarkt die een invloed hebben op de
toekomstige organisatie van de zorg.
2.4.1. Bestuurlijke ontwikkelingen
Sinds de staatshervorming van 1980 heeft Zorgzaam Vlaanderen een eigen beleid ontwikkeld inzake
de bevoegdheden die haar stapsgewijs werden toevertrouwd. Tijdens die staatshervorming werden
bijvoorbeeld
de
zogenaamde
persoonsgebonden
aangelegenheden
aan
de
gemeenschapsbevoegdheden toegevoegd. De grondwetgever stipte hierbij aan dat het ging om
“aangelegenheden die nauw met het leven van de mens in zijn gemeenschap zijn verbonden”.
De bijzondere wet operationaliseert deze aangelegenheden verder en ziet twee beleidsdomeinen: (1)
het gezondheidsbeleid en (2) de bijstand aan personen. De uitzonderingen die federale materie
blijven, zijn indrukwekkend : ziekenhuiswetgeving, sociale zekerheid, bestaansminimum, gerechtelijke
maatregelen in de jeugdbescherming, organisatie van de jeugdrechtbanken. Deze uitzonderingen
geven direct aan dat de marge van optreden binnen deze materies reëel maar tevens begrensd is19.
18
Tijdens de voorbije 20 jaar hebben de opeenvolgende Vlaamse regeringen zich niet laten afschrikken
door deze begrenzingen. Van deze begrensde maar reële autonomie maakten zij maximaal gebruik.
Als notoire voorbeelden van grensverlegging kan verwezen worden naar de bijzondere jeugdzorg met
het invoeren van de bemiddelingscommissie, naar de doping met de invoering van het medisch
verantwoord sporten waarin de gezondheid van de sportbeoefenaar centraal staat, naar de
ziekenhuizen waar zorgstrategische plannen werden ingevoerd.
De Vlaamse overheid verruimde niet alleen de dienstverlening door de opnamecapaciteit te vergroten
en de programmatie op te voeren, ze vernieuwde ook grondig door het invoeren van semiresidentiële en ambulante diensten. Recent ging de aandacht naar de kwaliteit van de dienstverlening.
Een eerste kwaliteitslijn liep via schaalvergroting om professionalisering en specialisering beter
mogelijk te maken.
Een grotere klantgerichtheid en effectiviteit bekomen door integratie over de bevoegdheidsgrenzen
van beleidsdomeinen heen was een tweede krachtlijn. Wij vinden deze lijn zowel terug bij de
integratie tussen het Medisch Schooltoezicht (MST) en de Psycho-Medisch-Sociale centra (PMS).
Beide equipes, de één uit de gezondheidssector, de andere uit onderwijs, fuseerden tot Centra voor
Leerlingenbegeleiding (CLB).
Een ander voorbeeld is dat van het algemeen toezicht op de lokale besturen. Zowel gemeenten als
OCMW’s hebben nu één en hetzelfde loket voor het administratief toezicht nl. de administratie
Binnenlandse Aangelegenheden. WVC spitst zich voortaan toe op de inhoudelijke
beleidsvoorbereiding t.a.v. de OCMW’s en op de rol van de OCMW’s binnen het geheel van de
sociale dienstverlening in Vlaanderen.
Tenslotte zijn er de kwaliteitsdecreten in de gezondheids- en welzijnsvoorzieningen waarbij een
innoverende kwaliteitsbenadering wordt ingevoerd: de voorzieningen moeten zelf hun
kwaliteitsbeleid bepalen. De Vlaamse overheid kijkt enkel toe of de voorzieningen dit effectief
toepassen.
Eén en ander komt neer op een soort emancipatorisch responsabiliseringsproces van cliënten en
voorzieningen en een meer afstandelijke overheid.
Tijdens de laatste 20 jaar maakte de Vlaamse overheid van haar autonomie ook gebruik om te
sleutelen aan het institutionele kader. Zoals Kind en Gezin de Vlaamse instelling voor het jonge kind
is, zo werd er ook een Vlaamse openbare instelling opgericht voor de sociale integratie van de
personen met een handicap (VFSIPH). Deze tendens tot verzelfstandiging en verzakelijking van
specifieke beleidsdomeinen wint hoe langer, hoe meer terrein zowel in de domeinen welzijn, cultuur
als gezondheidszorg (psychiatrische ziekenhuizen Geel en Rekem). In de sociale huisvesting is dit
altijd reeds het geval geweest. Aan deze tendens tot verzelfstandiging liggen de verwachtingen rond
een drietal krachten ten grondslag: grotere zichtbaarheid en herkenbaarheid, sterkere participatie van
de belangrijke actoren in het bewuste beleidsveld en meer administratieve slagkracht onder de vorm
van een grotere beheersautonomie.
2.4.2. Ontwikkelingen op de arbeidsmarkt
De zorgsector heeft de laatste jaren een belangrijk proces van professionalisering doorgemaakt. De
toenemende vraag naar zorg-op-maat zal dit proces zeker niet onderbreken. Integendeel, de
19
verwachting is dat wellicht een steeds groter aantal zorgverleners vereist is met daarenboven
gespecialiseerde kennis.
Het is echter niet denkbeeldig dat het toekomstige arbeidsaanbod aan gespecialiseerde krachten deze
vraag niet kan volgen. Nu reeds zijn er leemtes op de arbeidsmarkt. De toegenomen
knelpuntvacatures bewijzen dit. In dergelijke situaties wordt een enorm maatschappelijk verlies
geboekt, zeker wanneer tegelijkertijd een groot aantal mensen werkloos blijft.
De zorgsector heeft een groot informeel gehalte. Elke mens heeft een bepaald vermogen om te
zorgen voor anderen. Dit vermogen wordt in regel niet aangetast wanneer men niet (meer) actief is in
het reguliere arbeidscircuit. Om de zorgsector nieuwe arbeidskrachten te leveren, mogen geen
denkpistes uitgesloten worden.
De maatregel van het VFSIPH (Vlaams Fonds voor de Sociale Integratie van Personen met een
Handicap) om in de gesubsidieerde sector 1% gehandicapten tewerk te stellen toont dit aan. Ook het
arbeidspotentieel binnen deze risicogroep mag niet onbenut gelaten worden.
De vroeggepensioneerden blijven een merkwaardig gegeven in onze samenleving. Vaak stappen
werknemers tegenwoordig rond 55 jaar uit het arbeidsproces. Een deel van deze uitstappers werden
in feite uitgestoten. Het is niet duidelijk of en hoe deze groep kan aangesproken worden voor
vrijwillige inzet in het kader van een aantal zorgtaken. De groeiende individualisering en het streven
naar autonomie waarover reeds sprake, vormen misschien een hypotheek op dit belangrijk reservoir
aan vrijwilligers. Het is daarenboven nog de vraag of het fenomeen van de vroege oppensioenstelling
zal blijven bestaan. De vroeggepensioneerden vormen echter niet de enige groep van vrijwilligers,
noch het enige aanknopingspunt om de druk op het aanbod aan zorg te verlichten.
20
3. Uitdagingen en denkpistes
De hierboven geschetste ontwikkelingen leiden naar een aantal uitdagingen waarop verder - in de
vorm van denkpistes – aanzetten voor mogelijke antwoorden geformuleerd worden. De uitdagingen
die verder aan bod komen, kunnen opgedeeld worden in twee grote categorieën:
-
Uitdagingen in de externe omgeving (uitdagingen 1,2,3 en 6)
Uitdagingen die eerder intern gericht zijn (uitdagingen 4 en 5)
De uitdagingen volgen rechtstreeks uit ontwikkelingen die in de omgevingsanalyse geschetst werden.
Zo verwijst de eerste uitdaging expliciet naar de ontwikkelingen op het vlak van het gezin, de tweede
naar de risico’s en het risicogedrag en de derde naar de evoluties bij de meest kwetsbare
samenlevingsgroepen. De drie laatste uitdagingen kunnen beschouwd worden als delen van het
antwoord op ontwikkelingen op het vlak van de organisatie van de zorg, meer bepaald de bestuurlijke
ontwikkelingen20.
Bij het antwoord op uitdagingen in de externe omgeving kan men doorgaans drie verschillende paden
bewandelen:
-
-
-
Een eerste pad is de uitbreiding van het bestaande aanbod. Dergelijke uitbreidingen zijn in een aantal
sectoren onafwendbaar. Zo noodzaakt de stijgende zorgvraag zowel in de kinderopvang als in de
ouderenzorg tot een louter kwantitatieve uitbreiding van het bestaande aanbod. Op dit
eenvoudig en voor de hand liggende antwoord zal verder in de tekst nog zelden worden
gewezen. Het aanbod kan immers niet oneindig worden uitgebreid: de budgettaire middelen en
het professioneel potentieel kunnen slechts binnen de grenzen van het haalbare aangesproken
worden.
Een tweede pad betreft de creatie van een nieuw aanbod om op de nieuwe behoeften een geëigend
specifiek antwoord te geven. Ook deze werkwijze heeft zijn nadelen. Men creëert immers op
deze wijze een zeer complex geheel van zeer specifieke voorzieningen en men veronderstelt a
priori dat de zorgvrager voldoende inzicht heeft in zijn probleem om in dit ingewikkelde geheel
zelf de juiste oplossing te kiezen. Een dergelijk net van gespecialiseerde voorzieningen is ook
weinig soepel: telkens wanneer de cliënt een nieuwe hulpvraag stelt, moet hij op zoek naar een
andere voorziening en bij elke nieuwe maatschappelijke uitdaging wordt van de overheid
verwacht dat zij structureel vorm geeft aan een nieuw antwoord hierop.
Een derde pad ligt in de mogelijkheid het bestaande aanbod intern bij te sturen. Bestaande
voorzieningen worden dan gestimuleerd om oude zorgtaken af te stoten en nieuwe taken op te
nemen. Dit veronderstelt een grote flexibiliteit in deze voorzieningen. Op dit vlak kan men zeker
nog veel vooruitgang boeken. De voorzieningen zijn in de meeste sectoren naar zorgmodel en
zorgaanbod erg verkokerd. Ook deze oplossing heeft zijn grenzen. De aanwezige infrastructuur
en het bestaande personeel kunnen niet ten allen tijde voor gelijk wat worden ingezet.
Gelijk welk beleidsantwoord men kiest, steeds moet men rekening houden met het gegeven dat niet
oneindig op alle nieuwe en bijkomende vragen met een nieuw, een bijkomend of een bijgestuurd
aanbod vanwege de Vlaamse overheid kan worden gereageerd. Daarom zullen we in de verdere tekst
vooral de nadruk leggen op denkpistes die het evenwicht in de verantwoordelijkheden herstellen.
Responsabilisering loopt daarom als een rode draad door al de verder ontwikkelde denkpistes. Deze
responsabilisering slaat op alle betrokkenen: de samenleving en de burgers, de voorzieningen, de
overheden.
21
3.1. Door zorgondersteuning de draagkracht van de gezinnen verhogen
Een aantal ontwikkelingen op vlak van het gezin zoals individualisering, gezinsverdunning,
veeleisende arbeidsomstandigheden, … tasten de draagkracht inzake zorg bij de gezinnen aan.
Desondanks moeten de gezinnen in staat worden gesteld om maximaal zelf de zorg voor de
gezinsleden te organiseren en op zich te nemen.
Daartoe moeten in alle voorzieningen maatregelen worden genomen om de hulpverlening meer
vanuit een gezinsondersteunend perspectief uit te bouwen. Men zal de voorzieningen moeten
stimuleren hun zorgaanbod zo soepel te maken dat gezinnen op elk ogenblik die zorg krijgen die hen
in staat stelt om een aantal zorgtaken zelf te blijven opnemen. Zeker niet te weinig zorg maar ook
nooit te veel.
3.1.1. Met kinder- en buitenschoolse opvang de combinatie gezin en arbeid
vergemakkelijken
-
-
Binnen de kinderopvang moet men naast de noodzakelijke uitbreiding van de opvangcapaciteit
meer stimulansen inbouwen om flexibele opvang aan te moedigen. Men moet rekening houden
met de belangen van het kind en zijn ouders en - als antwoord op de flexibiliteit die van
werknemers met kinderen wordt geëist – eveneens meer flexibiliteit in de openingsuren voorzien.
Indien de buitenschoolse opvang volledig als een nieuwe structuur buiten de scholen wordt opgezet,
zal men de komende jaren hiervoor nog grote budgettaire middelen moeten vrijmaken. In de
regelgeving lijkt evenwel te zeer de nadruk gelegd op opvang buiten de school zodat kinderen
ook voor een korte opvang verplaatst worden van schoolomgeving naar opvangomgeving.
3.1.2. De flexibiliteit van de voorzieningen vergroten
De zorg moet zo worden opgezet dat het vermogen van het gezin om zelf een aantal zorgtaken op
zich te nemen maximaal kan worden aangesproken. Haast nooit kan men vanuit een
gestandaardiseerde visie op hulpverlening vertrekken. Steeds opnieuw moet men zoeken naar het
juiste hulpverleningspakket. In alle zorgsectoren zullen kleine voorzieningen die slechts één
zorgmodel aanbieden moeite hebben om dit flexibel aanbod te realiseren. Daarom zullen
voorzieningen meer moeten optreden vanuit polyvalente zorgnetwerken.
22
3.1.3. Ambulante, semi-residentiële zorg en thuisbegeleiding verder uitbouwen
Semi-residentiële voorzieningen kunnen geherdefinieerd worden in functie van de
gezinsondersteunende opdracht. Semi-residentiële voorzieningen moeten de wens van de gezinsleden
om hun zorgtaken te combineren met een volwaardige arbeidsloopbaan kunnen beantwoorden.
-
De semi-internaten in de gehandicaptenzorg moeten volledig herdacht worden. Zij moeten veeleer
de rol krijgen van een geëigende vorm van buitenschoolse opvang.
Binnen de bejaardenzorg kunnen dagopvang en kortopvang ter ondersteuning van de
thuiszorgende gezinsleden verder worden ontwikkeld.
Binnen dit kader dringt zich de integratie van visies binnen de welzijns- en de gezondheidssector op.
Een verdere aanpassing van de regelgeving inzake thuiszorg is daartoe noodzakelijk.
3.1.4. De gezinsondersteunende functie van woonorganisaties benadrukken
Het is duidelijk dat de sociale woonorganisaties zich voortaan niet louter kunnen beperken tot hun
traditionele opdracht, het realiseren van huisvesting, maar ook meer de gezinnen moeten
ondersteunen en sociaal begeleiden. Het evenwicht tussen woonbemiddeling en woonbegeleiding is
allicht nog niet overal gevonden.
3.1.5. Het vrijwilligersdecreet verder operationaliseren
Door de verdere operationalisering van de instrumenten die in het vrijwilligersdecreet worden
aangereikt kan men de voorwaarden optimaliseren waardoor vrijwilligers hun engagement vlot
kunnen opnemen.
3.2. Risico’s en risicogedrag aanpakken via preventie
Steeds treden in onze samenleving nieuwe verschijnselen op waarmee mensen op een verantwoorde
wijze moeten leren omgaan. Als de overheid er niet in slaagt om de burgers zelf verantwoordelijkheid
te laten nemen tegenover deze risico’s zal de behoefte aan voorzieningen blijven toenemen. De
overheid zal nooit de schade kunnen herstellen die door eigen of door onverantwoord gedrag van
anderen wordt veroorzaakt in de gezondheid, het gezinsleven en de brede maatschappelijke
omgeving. Via doorgedreven en zeer gerichte preventie kan men mensen bewust maken van risico’s
en risicogedrag en hen aansporen om hun gedrag aan te passen.
23
3.2.1. Gecoördineerde en geprogrammeerde preventie veralgemenen
Men moet een einde maken aan de losstaande initiatieven die meer uitgaan van maatschappelijke
bewogenheid dan van wetenschappelijke modellen en bewezen ervaring. Men zal streven naar een
geheel van projecten die gebaseerd zijn op duidelijke en haalbaar omschreven doelstellingen en op
methodes die ofwel wetenschappelijk werden getest ofwel elders hun deugdelijkheid hebben
bewezen.
3.2.2. Opvoedingsondersteuning aanbieden bij probleemgedrag van jongeren
Als antwoord op het toegenomen probleemgedrag bij jongeren en de gestegen maatschappelijke
aandacht voor de rechten en de positie van het kind kan men probleemvoorkomend optreden door
aan gezinnen en andere opvoedingsmilieus gerichte ondersteuning te geven bij de omgang met - en de opvoeding
van kinderen. Inzake opvoedingsondersteuning kunnen volgende acties ondernomen worden:
-
-
-
Alle instanties die bij de opvoeding van het kind worden betrokken en in het bijzonder de centra die
kinderen opvangen, kunnen opvoedingsondersteuning geven aan de gezinnen.
Men kan het instrument van Kind en Gezin voor detectie van problematische opvoedingssituaties met risico op
kindermishandeling ook aanreiken aan andere sectoren die met kinderen en hun gezinnen in contact
komen.
Kinderen van kansarme groepen maken minder gebruik van kinderopvang voor zij naar de kleuterklas
gaan. Dit versterkt hun opvoedingsachterstand bij de start. Deze kinderen kunnen baat vinden
bij de opvoedingsondersteuning vanuit de kinderopvang. Daarom zou men binnen het gesubsidieerde
opvangcircuit een gericht aanbod voor deze kinderen kunnen ontwikkelen.
Voor bijzondere doelgroepen kan men de nuttige ervaring met ervaringsdeskundigen en interculturele
bemiddelaars uit sommige sectoren overnemen in andere sectoren. Vooral binnen de bijzondere
jeugdzorg zou deze werkwijze kunnen helpen bij het overbruggen van de kloof tussen
hulpverlener en probleemgezin.
De verschillende initiatieven tot opvoedingsondersteuning kunnen beter op elkaar worden afgestemd en
gebundeld. Lokaal overleg tussen centra voor leerlingenbegeleiding, verpleegkundigen van Kind en
Gezin, consulenten voor bijzondere jeugdbijstand is daartoe aangewezen.
3.2.3. De preventieve functie van “goed wonen” op welzijn en gezondheid belichten
Zonder een behoorlijke kwaliteit van wonen kan niemand een behoorlijk niveau van welzijn bereiken.
De wijze waarop het wonen en de woonomgeving worden geconcipieerd, heeft rechtstreeks invloed
op de leefkwaliteit voor de bewoners. Het is dan ook niet te verwonderen dat in wijken die niet
voldoen aan een aantal basisvereisten inzake kwaliteit grote welzijnsproblemen ontstaan.
Een preventieve kijk op wonen is nodig. Hierbij kunnen volgende acties of overwegingen voor ogen
gehouden worden: beperking van de schaalgrootte van de wooncomplexen of wijken, mogelijkheid
24
tot personalisering en individualisering van de woning, aandacht voor de esthetische vormgeving van
de woning, aandacht voor een gezonde bewonersmix die segregatie en gettovorming voorkomt,
aandacht voor en van voldoende gemeenschappelijke ontmoetings- en ontspanningsruimte in
woonwijken zodat sociale contacten worden aangemoedigd, enzovoorts.
Waar voor nieuwbouw deze aandachtspunten onmiddellijk kunnen ingevolgd worden, is dit bij reeds
bestaande sociale woonwijken en –complexen veel minder evident.
De grootste uitdagingen op het vlak van wonen liggen evenwel in de privé-woningmarkt.
Antwoorden op deze uitdagingen zijn de nieuwe wooncode en de sociale verhuurkantoren:
-
-
De nieuwe wooncode reikt een gepast instrumentarium aan om rechtstreeks in het woonmilieu
preventief op te treden en dit zowel bij de individuele realisatie van nieuwe wooninitiatieven als
in het aanbod van bestaande woningen op de huurmarkt. De verdere operationalisering van de wooncode
is derhalve een belangrijke opdracht voor de komende regering.
In het verstrekken van een minimaal wooncomfort en de verdediging van de belangen van de
zwaksten op de huurdersmarkt hebben in sommige steden de sociale verhuurkantoren een
belangrijke functie verworven. Op lokaal niveau kunnen zij structureel betrokken worden in de
ontwikkeling en uitvoering van het woonbeleid - in een permanent overleg tussen alle lokale
actoren van het woonbeleid.
3.2.4. Doelstellingen op middellange termijn formuleren
Het verdient aanbeveling om ook in andere sectoren de aanpak uit de gezondheidssector om
doelstellingen op middenlange termijn te omschrijven en een gericht programma uit te zetten om deze
doelstellingen te bereiken, over te nemen. Deze aanpak moet in de andere sectoren geïntroduceerd en
in de gezondheidssector voortgezet worden.
3.3. Door selectiviteit in de zorg en dienstverlening voorrang geven aan de
meest kwetsbare groepen
Zonder gerichte selectiviteit zullen de sterkste maatschappelijke groepen zich ook steeds de meeste
collectieve zorg toe-eigenen. De meest kwetsbare groepen dreigen hierdoor systematisch in de kou te
blijven staan. Aangezien de grootste problemen op deze wijze niet opgelost geraken, blijft de indruk
bestaan dat de inspanningen tekort schieten. Dit mechanisme kan de overheid maar doorbreken
indien ze streng toeziet op de selectieve besteding van haar middelen.
Tegelijkertijd moet men oog hebben voor het gevaar van stigmatisering en labeling. Vooral naar
kansarme groepen toe werkt niets meer stigmatiserend dan het feit dat men zich moet wenden tot
voorzieningen die haast exclusief voor kansarmen zijn bestemd. Hetzelfde mechanisme zou zich
kunnen voordoen bij minderheden. Specifieke voorzieningen kunnen de indruk van een
segregatiebeleid versterken.
De historische rol van huisvestingsmaatschappijen bij het realiseren van volkshuisvesting, en de meer
recente verwachting dat deze huisvesting in eerste instantie aan de armste gezinnen dient ten goede te
25
komen, blijft een spanningsveld. De vraag is hoe men beide doelstellingen kan realiseren in financieel
gezonde organisaties.
De meest onaanvaardbare situaties vinden echter plaats op de residuele private huurmarkt. De
Vlaamse overheid staat dan ook voor de opdracht om deze doelgroepen effectief een betere
woonkwaliteit te kunnen garanderen. Het gaat met name om de laagste inkomensgroepen, bejaarden
(ook en vooral als eigenaar-bewoner), éénoudergezinnen en etnische minderheden.
Selectiviteit is derhalve een moeilijke evenwichtsoefening tussen exclusiviteit en volledige vrije
toegankelijkheid.
3.3.1. Financiële drempels wegwerken
De meest voor de hand liggende aanpak van de toegankelijkheid voor kansarmen is het wegwerken
van de financiële drempels. Men dient in alle sectoren een diepgaand onderzoek te voeren naar de wijze
waarop deze financiële drempels de toegang tot de zorg of de dienstverlening remmen. Vervolgens
kunnen de financiële middelen meer gericht ingezet worden om deze barrières weg te werken.
3.3.2. Oog hebben voor de culturele barrieres
Niet alleen financiële maar ook andere, zoals culturele barrières, moet men voor ogen houden. Dikwijls
kan men zelfs met gratis hulpverlening de meest kwetsbare groepen niet bereiken. Vooral in diensten
die een persoonlijke hulpverleningsrelatie opbouwen met de cliënt kunnen via het aanbod culturele
barrières worden gecreëerd. Deze kunnen het gevolg zijn van taalverschillen, verschillen in
leefgewoonten of – stijl, enzovoorts. Deze culturele en andere maatschappelijke barrières kunnen
gericht aangepakt worden, bijvoorbeeld door interculturele bemiddelaars en ervaringsdeskundigen in te
zetten.
3.3.3. Situaties van overdreven zorg vermijden
Soms komen kansarmen ook te gemakkelijk in situaties van overdreven zorg terecht. Dit moet men
vermijden.
-
-
26
Op dit vlak zou men bijvoorbeeld de activiteiten van consulenten voor bijzondere jeugdbijstand
eens grondig kunnen doorlichten, aangezien het niet abnormaal is dat deze - bij gebrek aan
actieve sturing - sneller plaatsen in milieus waar ze met achterdocht en onbegrip geconfronteerd
worden. Dat de begeleiding gemakkelijker verloopt in begoede en taalvaardige milieus is
begrijpelijk.
De gerichte aanpak van Kind en Gezin met de sociaal verpleegkundigen kan als inspiratiebron gelden
voor een dynamische aanpak gericht op specifieke situaties van kansarmoede.
3.3.4. Ook in het woonbeleid aandacht besteden aan kwetsbare groepen
Het woonbeleid moet zich prioritair richten op diegenen die uit de reguliere woonmarkt (dreigen te)
vallen.
-
-
-
De functie van sociaal opvangnet vereist een bijzondere aandacht voor de sociale huursector.
Er moeten maatregelen komen met een positief discriminerend effect zodat de zwaksten binnen de
doelgroep prioritair worden bereikt. Hierbij dient men echter oog te hebben voor de leefbaarheid
van de huisvestingsprojecten, de integratie in het sociaal weefsel en een sociale differentiatie in de
bewoning.
Ook de sociale verhuurkantoren kunnen een belangrijke rol spelen in het versterken van de positie
van de zwaksten op de huurdersmarkt. Zij kunnen instaan voor de verdediging van de belangen
van de meest kwetsbare huurders en mee instaan voor het bewaken van een minimaal
wooncomfort.
De zorg voor de woonkwaliteit op de private markt via aan efficiënt controle en
sactioneringssysteem is een blijvend aandachtspunt. Evenwel moet men streven naar een grotere
integratie tussen deze instrumenten en positieve maatregelen die de woonkwaliteit verhogen en
renovatie bevorderen. Men kan deze maatregelen bijzonder richten op de onderste segmenten
van de woonmarkt waar specifiek kansarmen groepen meestal beroep op moeten doen.
3.4. Komen tot een betere beleidsafstemming met de federale overheid
De onduidelijke bevoegdheidsafbakening waarmee verschillende sectoren van het beleidsdomein
Zorgzaam Vlaanderen geconfronteerd worden, verhindert dikwijls een efficiënte beleidsvoering,
maakt de instellingen voor de burger ondoorzichtig en bemoeilijkt een klantvriendelijk optreden van
de Vlaamse overheid. Het probleem stelt zich in verschillende sectoren. Daarom moet de nieuwe
Vlaamse regering met de federale regering het debat over de verdere defederalisering en de
bevoegdheidsafbakening aangaan. Daarnaast moet gewerkt worden aan een betere beleidsafstemming
tussen beide niveaus.
3.4.1. Het gezondheidsbeleid
Bij het debat rond de zorgverzekering is opnieuw duidelijk geworden dat de huidige
bevoegdheidsverdeling in het gezondheidsbeleid niet langer houdbaar is.
-
27
De bestaande bevoegdheidsverdeling verhindert Vlaanderen op gebied van zorg aan chronisch
zieken een geïntegreerd beleid te voeren. Binnen de ziekteverzekering blijft immers de
kostenverzekering - het belangrijkste instrument inzake zorgbeleid - tot de federale
bevoegdheden behoren.
-
Eveneens is het in Vlaanderen onmogelijk een volwaardig preventiebeleid uit te bouwen zolang
Vlaanderen hiervoor alleen de kosten draagt maar de baten via de besparing op de ziektekosten
naar de federale overheid terugvloeien.
3.4.2. De gehandicaptenzorg en het gezinsbeleid
Ook de gehandicaptenzorg lijdt onder de gebrekkige bevoegdheidsverdeling. Dit is duidelijk het geval
voor een aantal aspecten van de materiele bijstand.
Een homogeen gezinsbeleid veronderstelt impact op het geheel van de instrumenten. Vlaanderen is
bevoegd voor het gezinsbeleid maar beschikt niet over het belangrijkste instrument, met name de
kinderbijslag. De actuele discussies rond de rol van het federale fonds voor collectieve uitrusting en
diensten (FCUD) illustreren dit gebrek aan homogeniteit. Het FCUD voert een beleid inzake
buitenschoolse opvang dat op meerdere vlakken strijdig is met de Vlaamse beleidslijnen ter zake. Een
debat over de wijze waarop men deze kinderbijslagen als een volwaardig instrument van gezinsbeleid
in het gevoerde beleid wil integreren, lijkt wel aangewezen.
3.4.3. Welzijn, gezondheid, woonbeleid en justitie permanent op elkaar afstemmen
Welzijn en gezondheid en woonbeleid hebben verschillende raakvlakken met justitie: slachtofferzorg,
jeugdcriminaliteit, adoptie, drugs, doping, enzovoorts. In het justitieel beleid moet het debat minder
gevoerd worden over bevoegdheidsherschikkingen maar moeten wel duidelijke kaders worden
gecreëerd waarbinnen afspraken en afstemming kunnen ontstaan. De recente ontwikkelingen binnen
justitie hebben bij de bevolking meer aandacht losgeweekt voor de justitiële zorg en hiaten en
overlappingen tussen de actoren worden onverbiddelijk blootgelegd. Omtrent een aantal domeinen is
een permanente afstemming met justitie noodzakelijk. Voorbeelden hiervan zijn:
-
Slachtofferzorg;
Gedetineerdenzorg;
Jeugdwelzijn;
Kindermishandeling;
Adoptie en mensenhandel;
Medisch verantwoord sporten en de dopingproblematiek;
Drugverslaving;
Huurwetgeving.
3.4.4. De fiscale aspecten van het woonbeleid
De fiscale aspecten van het woonbeleid zijn nog grotendeels federale bevoegdheden. De belastingen
op de toegevoegde waarde (BTW) en op het kadastraal inkomen zijn hefbomen die actiever zouden
28
kunnen ingezet worden in het woonbeleid maar waarop de Vlaamse overheid op dit ogenblik geen
vat heeft.
3.5. Verder gestalte geven aan inclusief beleid en komen tot een betere interne
beleidscoördinatie
Binnen het zorgbeleid heeft men veelal te maken met probleemsituaties die een complexe
verzameling vormen van meerdere problematische factoren. Dit geldt niet alleen voor kansarmen
maar ook voor andere (doel)groepen zoals minderheden en gehandicapten. Fragmentaire benadering
van deze complexe realiteit leidt zelden tot een blijvende oplossing maar blijft veelal steken in het
“curieren am symptomen”.
3.5.1. Overlappende doelgroepen in kaart brengen en wegwerken
De smalle scheidingslijnen tussen verschillende beleidssectoren komen tot uiting in de overlappende
doelgroepen binnen welzijn, gezondheid en het woonbeleid. Het is aangewezen deze overlappingen
minstens in kaart te brengen en, waar mogelijk, weg te werken. Pas dan kunnen niet bereikte
doelgroepen zichtbaar gemaakt worden en wordt afstemming mogelijk.
3.5.2. Beleidsvisies afstemmen en integreren
Er is nood aan afstemming en integratie van beleidvisies over verschillende beleidssectoren heen.
Grenzen moeten hierbij doorbroken en verlegd kunnen worden.
-
-
-
29
De grens of scheiding tussen beschutte en sociale werkplaatsen moet uitgeklaard worden. Hierbij moet
aandacht gaan naar de situatie van de beschutte werkplaats als economisch bedrijf en haar functie
tegenover de zwakste werknemers. Deze specificiteit moet afgezet worden tegenover de
groeiende sector van de sociale werkplaatsen waar arbeid verricht wordt in functie van opleiding
en vorming van arbeidattitude.
Aandacht voor de grens tussen wonen en zorg lijkt eveneens aangewezen. Het is op dit ogenblik niet
duidelijk waar voorzieningen zoals serviceflats voor ouderen en beschuttende woonvormen voor
gehandicapten of psychiatrische patiënten thuishoren. Waar ligt hier de grens tussen een
woonvoorziening en zorgvoorziening? Kunnen zorgvoorzieningen ook een plaats krijgen in het
woonbeleid?
Bewonersbegeleiding wordt opgezet in structuren van de welzijnssector ( vb. maatschappelijk
opbouwwerk), via participatieraden (vb. SIF) maar evengoed binnen de voorzieningen van het
woonbeleid (maatschappijene en huurdiensten). Ook hier kan verdere afstemming en
taakafspraken leiden tot betere resultaten.
-
Zorg voor de hoogbejaarden thuis, rustoorden en verzorgingstehuizen moet vanuit één
gemeenschappelijke visie benaderd worden - over de grenzen van de administraties en sectoren
heen.
3.5.3. Woonbeleid en ruimtelijke planning onderling afstemmen
Er is een betere beleidsafstemming nodig tussen het woonbeleid en de ruimtelijke planning. Een te
stringente ruimtelijke planning maakt het aanbod van ruimte voor bewoning dermate schaars dat de
prijzen snel stijgen tot ook voor het modale gezin onbereikbare hoogte.
3.5.4. Inspiratie zoeken in vroegere ervaringen
De bestaande voorbeelden en positieve ervaringen inzake interne beleidscoördinatie en inclusieve
beleidsvoering kunnen als inspiratie dienen voor andere beleidsdomeinen. Hierbij kunnen volgende
voorbeelden aangehaald worden:
-
de inclusieve kansarmoedebenadering;
het inclusieve beleid voor etnisch-culturele minderheden;
het werken met aandachtsambtenaren en aanspreekpunten voor bepaalde doelgroepen.
3.5.5. Oog hebben voor de opvolgingsstructuren
Een inclusieve benadering heeft in het verleden, ondanks de onbetwistbare voordelen, ook dikwijls
aanleiding gegeven tot een te stringente en complexe opvolgingsstructuur die erg arbeidsintensief is
bij de uitvoering en derhalve louter formeel wordt uitgevoerd.
3.6. Interne kwaliteitszorg in de voorzieningen stimuleren en de hiermee
samenhangende deregulering realiseren
Het kwaliteitsbeleid dat in de zorgsector formeel is ingezet met kwaliteitsdecreten, dient consequent
te worden verder gezet. Door aan de voorzieningen intern kwaliteitsmanagement op te leggen, wil
men een cliënt- en patiëntgerichte zorg van hoge kwaliteit bereiken. Een intern kwaliteitsmanagement
veronderstelt echter dat men aan de voorzieningen voldoende ruimte geeft om het begrip
kwaliteitsvolle zorg in te vullen. De gewenste vorm van kwaliteitsmanagement is slechts haalbaar via
een vergaande responsabilisering van het management van de voorzieningen. Dergelijke
responsabilisering hangt nauw samen met deregulering.
30
3.6.1. Naadloze overgangen
De kwaliteitsdecreten zijn een antwoord op de steeds groeiende vraag naar kwaliteitsvolle zorg. Om
de kwaliteit van de zorg te verhogen, moet aandacht besteed worden aan naadloze overgangen.
-
Hiertoe kan het nuttig zijn om in verschillende sectoren netwerkvorming op te leggen. Thans zijn
instellingen dikwijls te veel gespecialiseerd in één hulpverleningsaanbod.
In de bijzondere jeugdbijstand moeten de zorgstructuren dermate vereenvoudigd worden dat zij
soepel kunnen inspelen op de evoluerende behoefte van de cliënt of patiënt. Als de zorgbehoefte
wijzigt, mag er geen breuk optreden in de continuïteit van de zorg omdat men via nieuwe
toegangsprocedures verwezen wordt naar een andere instelling.
3.6.2. Responsabilisering
In het raam van de integrale kwaliteitszorg zoals die in de kwaliteitsdecreten is omschreven, dringt
zich een algemene responsabilisering van het management van de voorzieningen en instellingen op. Deze
responsabilisering moet gepaard gaan met een grotere verantwoordelijkheid en autonomie,
bijvoorbeeld voor een bestedingspatroon dat meer op de eigen noden gericht is. De bedoelde
autonomie kan tot stand komen via:
-
de invoering van enveloppefinanciering;
het tekenen van beheersovereenkomsten, bijvoorbeeld in de sector van de sociale huisvesting.
Responsabilisering is maar mogelijk mits een grondige doorlichting van alle erkenningsregels. Dit
moet gebeuren in functie van een deregulering van gedetailleerde normen die een soepele invulling van
kwaliteitszorg op basis van de specifieke noden in de weg staan. Deregulering op het vlak van
subsidieregels leidt tot veralgemening van vormen van enveloppefinanciering.
3.6.3. Planning via lokaal overleg
In het kader van de subsidiariteit kan men de planning en ontwikkeling van het lokaal beleid sterker
decentraliseren21 en toevertrouwen aan lokale overlegorganen. Degelijk lokaal overleg is reeds voorzien
binnen het beleid inzake buitenschoolse kinderopvang en het lokaal huisvestingsbeleid. Dit lokaal
overleg kan als lokaal beleidsinstrument verder worden uitgebouwd. De lokale besturen moeten een
drijvende kracht worden achter dit overlegmoment. Zij moeten als initiatiefnemer optreden, het
overleg faciliteren en documenteren. Ten einde dit overleg niet tot een vrijblijvend onderonsje te
beperken, moet het leiden tot concrete afspraken en engagementen.
31
3.6.4. Transparantie en verantwoording
Naast responsabilisering en deregulering staat de toenemende nood aan transparantie en verantwoording
van het beleid van de voorzieningen. Deregulering en enveloppefinanciering zijn geen synoniemen voor
blanco cheques: de verworven autonomie moet gecompenseerd worden door:
-
het vastleggen van duidelijke resultaatsverbintenissen;
het opvolgen van de efficiëntie en effectiviteit via veralgemeende registratieinstrumenten.
3.6.5. Aan de cliënt of de patiënt een directere plaats geven in de organisatie
-
-
Naar het voorbeeld van de ouderenzorg kan het werken met bewonersraden en familieraden in
residentiële voorzieningen van de gehandicaptenzorg en de bijzondere jeugdzorg worden
veralgemeend. Kinderopvangvoorzieningen kunnen werken met een verplichte ouderraad. In de
buitenschoolse opvang kan kinderparticipatie worden ontwikkeld.
Men kan instrumenten ontwikkelen die de cliënt of patiënt toelaten om zelf beter en directer de
kwaliteit van de zorg te beoordelen. Een verplicht model van hulpverleningscontract waarin de
rechten en plichten van hulpverleners en hulpvragers wederzijds duidelijk worden omschreven, is
hiervoor een nuttig hulpmiddel.
3.6.6. Belangrijke resterende taken voor de overheid
In voorgaande ontwikkelingen blijft de overheid belangrijke resterende taken behouden.
-
-
-
32
De overheid heeft een stimulerende taak, bijvoorbeeld door voorwaarden te scheppen waarbinnen
kwaliteitsvolle diensverlening door voorzieningen beschermd wordt, tot stand kan komen en
permanent kan verbeteren. Zo kan kwaliteitsvolle zorgverlening niet gerealiseerd worden zonder
een aangepaste infrastructuur. Om te kunnen voldoen aan deze infrastructuurvoorwaarden zal
het budget voor ziekenhuizen dat momenteel 4 miljard BEF of  100 miljoen EURO bedraagt
tijdens de volgende twee jaar verhoogd moeten worden tot 7 miljard BEF, dit is meer dan 173
miljoen EURO.
De overheid heeft natuurlijk ook een controlerende taak waarbij ze instaat voor het toezicht op de
kwaliteit. In het woonbeleid behoudt ze bijvoorbeeld een eigen verantwoordelijkheid binnen het
kader van de algemene belangenvrijwaring via de instelling van woningkwaliteitsnormen voor de
totale huursector.
Naast deze controletaak heeft de Vlaamse overheid ook een niet te onderschatten voorbeeldfunctie.
Dit betekent dat ook in de eigen voorzieningen van de Vlaamse overheid een consequent
kwaliteitsbeleid dient te worden gevoerd. Dit noodzaakt tot de ontwikkeling van geëigende
beheersvormen voor deze voorzieningen. Dit geldt onder meer voor de eigen instellingen voor
bijzondere jeugdbijstand, de werking van de comités en bemiddelingscommissies, de
psychiatrische ziekenhuizen in Geel en in Rekem, de verpleegkundigen van Kind en Gezin.
Zie Spinnewyn, H., Pacolet, J., Economische betekenis van de welzijnszorg in Vlaanderen, HIVA-KULeuven, 1991 en Wouters, R., Spinnewyn, H., Pacolet, J., Het
profijt van de non-profit: de economische betekenis van de gezondheids- en welzijnszorg, KBS-Brussel en HIVA-KULeuven, 1990.
1
2
Cijfers van het steunpunt Werkgelegenheid, Arbeid en Vorming. Zie verder in bijlagen.
Buyst, E., Dottermans, G., en Soete, A., Een macro-economische analyse van het Vlaamse huisvestingsbeleid, onderzoek in opdracht van de afdeling Woonbeleid, Ministerie
van de Vlaamse Gemenschap, Brussel, 1998
3
Met de term bedoelen wij niet alleen het traditionele kerngezin met man, vrouw en kinderen dat formeel met elkaar verbonden is door middel van een
huwelijk. Ook vele andere alternatieve samenlevingsvormen die trouwens de laatste tijd steeds meer het traditionele voorbeeld verdringen, worden hiermee
bedoeld. In de tekst worden gezin en andere termen zoals huishouden dan ook door mekaar gebruikt.
4
Zie Willems, P., Ieder jaar een seizoen meer. De recente evolutie van de sterfte in België, in: Van Der Haegen H. (red.), Over sterfte, Brussel, CBGS monografie
1991/1. Zie ook bijv. Aelvoet, W., e.a., Gezondheidsindicatoren 1997, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Brussel (in druk).
5
6
Zie Aelvoet, W., e.a., Gezondheidsindicatoren 1997, figuur 6, p. 18.
Dit is de visie van de Duitse socioloog Ulrich Beck. Beck noemt onze maatschappij een risicomaatschappij met drie grote risicoclusters: sociaal-economische
risico’s, ecologische risico’s en zoals gezegd, individualiseringsrisico’s. Zie Vranken, J., Geldof, D. en Van Menxel, G., Armoede en sociale uitsluiting. Jaarboek 1998,
Leuven, 1998, p. 212.
7
8
Wellicht kunnen, volgens de terminologie van Beck, deze risico’s tot de zogenaamde sociaal-economische risico’s gerekend worden.
Ruwe schattingen wijzen uit dat België in 1996 ongeveer 113.000 tot 118.000 demente ouderen telde. In 2020 kan dit aantal oplopen tot meer dan 160.000.
Zie Dooghe, G., Additionele levensjaren in goede en minder goede gezondheid, Brussel, CBGS Document 1998/6.
10 Zie de opeenvolgende publicaties van de Vlaamse gezondheidsindicatoren.
9
11
De gezondheidsdoelstellingen worden opgesomd in bijlage 2 onder de specifieke bijdrage gezondheidszorg.
Zie Aelvoet, W., e.a., Gezondheisindicatoren 1997, figuur 8, p. 20 (in druk). Vlaanderen wordt hier vergeleken met Nederland, Duitsland en Groot-Britannië. De
vergelijking heeft betrekking op de groep van volwassenen tot 70 jaar. Vlaanderen laat inderdaad in deze vergelijking de hoogste zelfmoordcijfers zien. Ook wat
verkeersongevallen betreft, scoort Vlaanderen het hoogst onder de vergeleken landen.
12
Zie Willems, G., Meldingen van kindermishandeling, cliëntenregistratie bij de vertrouwenscentra kindermishandeling, rapport 1997, Brussel, Kind en Gezin,
1998.
13
Zie Jun ger, M., van der Laan, A., van den Akker, P. , Diepstraten I., Vinken, H. , Jongeren en risicogedrag: definities, trends en factoren. Samengesteld door NSCR
Leiden/IVA Tilburg, 1998.
14
Vranken, J., Geldof, D. en Van Menxel, G., Armoede en sociale uitsluiting. Jaarboek 1998, Leuven, 1998, p. 38. De normen die de auteurs hanteren, zijn
verschillend en resulteren in andere percentages. De EU-norm blijkt strenger dan de CSB-norm.
15
16
WIV-Louis Pasteur, Gezondheidenquête 1997.
17
Swyngedouw, M., Phalet, K., Deschouwer, K. (red.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen, VUB-Press, Brussel, 1999.
18
Voor de ontwikkelingen op de woonmarkt, zie de bijdrage inzake stedelijk beleid, achtergestelde buurten en algemene veiligheid.
19
Inzake sociale huisvesting zijn de bevoegdheden vrij duidelijk bepaald.
20
Voor een meer uitgebreide beschrijving van bestuurlijke ontwikkelingen wordt tevens verwezen naar de bijdrage inzake Beter besturen.
21 Voor
33
het onderwerp “decentralisatie naar het lokale niveau” wordt verder verwezen naar de bijdrage inzake Beter Besturen.