DE TWEEDE WERELDOORLOG DICHTERBIJ AMERSFOORT

DE TWEEDE WERELDOORLOG
DICHTERBIJ AMERSFOORT
Project voor 3 havo/vwo
Amersfoort
Colofon
© Landschap Erfgoed Utrecht, maart 2010
Dit materiaal werd ontwikkeld in het kader van het project ‘Cultuur en School’
Provincie Utrecht, Gemeente Amersfoort, Ministerie van OC en W
Landschap Erfgoed Utrecht 2010
Inhoud
Inhoud
3
Voorwoord
4
Doelgroep
4
Tijdsinvestering
4
Doelstellingen
4
Opbouw
4
Praktische punten
5
Te bezoeken instellingen per thema
6
Adressen en contactpersonen
6
Rol van de docent
7
Handreikingen inleidende les
7
Gebruikte literatuur
8
Interessante sites
Antwoordmodellen en bronnenbundels
9
11
3
Voorwoord
Het lesmateriaal De Tweede Wereldoorlog dichterbij Amersfoort bereidt leerlingen in 3 havo en vwo voor op het
zelfstandige onderzoek dat zij in de tweede fase moeten kunnen verrichten. De leerling gaat buiten de fysieke
ruimte van het klaslokaal actief op zoek naar overblijfselen van de Tweede Wereldoorlog in zijn eigen
omgeving. Hij komt in contact met een aantal (voorgeselecteerde) authentieke bronnen. Juist doordat de
bronnen letterlijk zo dichtbij de leerling staan, voelen leerlingen zich sneller betrokken bij het onderwerp.
Het materiaal is inhoudelijk lesstofvervangend. Door het onderzoek dat de leerlingen uitvoeren verwerven zij de
kennis over de Tweede Wereldoorlog in Nederland die zij anders uit het schoolboek zouden opdoen.
Doelgroep
3 havo & 3 vwo; geschiedenis
Tijdsinvestering
Het lesmateriaal omvat 10 tot 12 studielastuur.
Doelstellingen
•
De leerlingen kunnen een eenvoudig historisch onderzoek doen in de eigen omgeving. Zij maken
hierbij gebruik van diverse authentieke bronnen.
(Sluit aan bij kerndoelen geschiedenis, domein A; kerndoel 6)
•
De leerlingen kunnen een aantal belangrijk aspecten van de Tweede Wereldoorlog in Nederland
beschrijven, waaronder gelijkschakeling en de jodenvervolging.
(Sluit aan bij kerndoelen geschiedenis, domein H; kerndoel 21)
•
De leerling herkent herinneringen aan en overblijfselen van de Tweede Wereldoorlog in de eigen
•
De leerling werkt samen met andere leerlingen.
omgeving.
(Sluit aan bij algemene onderwijsdoelen 4.2)
•
De leerling presenteert zijn werk aan andere leerlingen.
(Sluit aan bij algemene onderwijsdoelen 4.7)
Opbouw
1. Inleidende les
De docent introduceert het thema Tweede Wereldoorlog in Nederland in een klassikale les. Handreikingen voor
DO CENTE NHAND LEID ING
deze introductie vindt u op pagina 7 van deze handleiding. De docent legt uit dat de leerlingen onderzoek gaan
doen in hun eigen omgeving. De docent vormt groepjes leerlingen die samen aan één thema gaan werken of
laat de leerlingen zelf groepjes vormen.
2. Het onderzoek
Leerlingen werken in groepjes van minimaal 2 en maximaal 5 leerlingen. Zij doen onderzoek naar de volgende
thema’s:
4
•
Mobilisatie en evacuatie
•
Jodenvervolging
•
Verzet
4
•
Dagelijks leven. Let op: dit thema heeft extra verdiepingsvragen voor snelle/erg geïnteresseerde
•
Kamp Amersfoort. Let op: dit thema is inhoudelijk zwaarder en uitgebreider dan de overige thema’s
leerlingen
Deze thema’s geven samen een beeld van de Tweede Wereldoorlog in Amersfoort. De leerlingen doen
zelfstandig onderzoek in diverse culturele instellingen in hun eigen omgeving. De bronnen zijn
voorgeselecteerd en liggen daar voor hen klaar. Daarnaast is een aantal bronnen in ieder leerlingendossier
opgenomen: deze bronnen worden uit praktische overwegingen aan de leerlingen meegegeven. Bij het thema
Jodenvervolging is een van de bronnen een DVD. Deze wordt aan de docent ter beschikking gesteld.
De leerlingen krijgen allen een onderzoeksdossier. De dossiers structureren het onderzoek volgens het
stramien: oriëntatie => hoofdvraag => deelvraag => conclusie.
Ten behoeve van de docenten is er als naslagwerk per thema een complete bronnenbundel.
Het is uitdrukkelijk niet de bedoeling dat leerlingen deze bundel gebruiken als vervanging van een bezoek aan
een culturele instelling.
3. Presentatie
Het onderzoek resulteert in een groepsverslag. Hierin komen de volgende punten aan de orde: de conclusie
van het onderzoek, het verloop van het onderzoek en de samenwerking binnen de groep.
Bovendien presenteren de leerlingen hun conclusies aan elkaar. De vorm die u hiervoor kiest is geheel vrij. Het
is echter wel belangrijk dat de leerlingen de kennis die zij in hun onderzoek hebben opgedaan ook
daadwerkelijk met elkaar delen.
Op deze manier krijgt elke leerling een completer beeld van de Tweede Wereldoorlog in Amersfoort.
Praktische punten
•
Voor een bezoek aan het Museum Flehite en Archief Eemland moeten leerlingen van tevoren een afspraak
maken. Hoe dat moet staat voorin hun dossier. Neem zelf bij aanvang van het project contact op met
de betreffende instellingen om te melden dat u met het project aan de slag gaat. De instellingen zijn
dan voorbereid.
Zorg ervoor dat de leerlingen direct aan het begin van hun onderzoek een afspraak maken bij de te
bezoeken instellingen. Als zij doorgeven aan welk onderzoeksthema zij werken, worden de benodigde
bronnen voor hen klaargelegd.
•
Voor een bezoek aan het Cavaleriemuseum moeten leerlingen een geldig legitimatiebewijs nodig.
Te bezoeken instellingen per thema
Archief
Museum
Museum NL
Kamp
Eemland
Flehite
Cavalerie
Amersfoort
Monumenten
Openbare
bibliotheek De
Zonnehof
Weg uit Amersfoort
X
X
Jodenvervolging
X
X
X
X
X
Kamp Amersfoort
Verzet
X
X
X
X
X
5
Dagelijks leven
X
X
X
Adressen en contactpersonen
Openbare bibliotheek Zonnehof
Zonnehof 12, Amersfoort, (033) 463 19 14
Contactpersoon: Thea Goes
Openingstijden:
Maandag
14.00 – 17.30 uur
Dinsdag – donderdag
11.00 – 20.00 uur
Vrijdag
11.00 – 17.30 uur
Zaterdag
11.00 – 16.00 uur
Museum Nederlandse Cavalerie
Het museum bevindt zich op het terrein van de Bernhardkazerne. Leerlingen moeten zich
daarom kunnen legitimeren!
Barchman Wuytierslaan 198, Amersfoort
(033) 466 19 96
Openingstijden:
Dinsdag - vrijdag 10.00 – 16.00 uur
Archief Eemland
Stadhuisplein 7 (in de Observant, boven het Stadscafé), Amersfoort
(033) 469 50 17
Contactpersoon: Esther Slijkerman-Buddingh ([email protected])
Openingstijden:
maandag
13.00 – 17.00 uur
dinsdag - donderdag
09.00 – 17.00 uur
Museum Flehite
Westersingel 50, Amersfoort, (033) 247 11 00
Contactpersoon: Lydia Edelkoort ([email protected])
Openingstijden:
DO CENTE NHAND LEID ING
Dinsdag - vrijdag
11.00 – 17.00 uur,
Zaterdag –zondag
13.00 – 17.00 uur
Gedenkplaats Kamp Amersfoort
Loes van Overeemlaan 19, Leusden (033) 461 31 29
Openingstijden:
Maandag - vrijdag
09.00 – 17.00 uur
Zaterdag – zondag
13.00 – 17.00 uur
6
NB van 1 november t/m 31 maart op maandag en zaterdag gesloten.
6
Rol van de docent
De docent:
•
geeft een introductie op het thema Tweede Wereldoorlog in Nederland;
•
legt de opzet van het project uit;
•
zorgt ervoor dat de klas in groepjes wordt verdeeld;
•
deelt de onderzoeksdossiers en geluidsfragmenten uit;
•
beheert de bronnenbundels;
•
is verantwoordelijk aanspreekpunt voor de culturele instellingen
•
signaleert knelpunten in het onderzoek;
•
coördineert de presentaties;
•
beoordeelt het groepsverslag en de presentaties.
Handreikingen inleidende les
In de inleidende les zouden de volgende zaken aan de orde moeten komen om de leerling een
goede basis te geven voor het onderzoek:
•
Hitler, Mussert, Seys-Inquart
•
Fascisme, nationalisme, NSB
•
Vervolgde groepen mensen
•
Nederland neutraal
•
Vanaf augustus ’39 mobilisatie (evacuatieplannen voor gevaarlijke gebieden)
•
1 september Duitsland valt Polen aan, Frankrijk en Engeland verklaren de oorlog
•
10 mei 1940 Duitse inval Nederland
•
14 mei capitulatie
•
Collaboratie / omstanders / verzet
•
Verandering dagelijks leven door bezetting
•
Opmars Geallieerden
•
Bevrijding van Nederland in fasen
DO CENTE NHAND LEID ING
7
Gebruikte literatuur
Armando, De straat en het struikgewas (Amsterdam 1992).
Armando Museum Amersfoort / De Zonnehof, centrum voor moderne kunst / Armando, Armando
de verzameling (Amersfoort 1998).
Bartels, J.A.C., Luitenant-Generaal der Cavalerie b.d., Vier eeuwen Nederlandse Cavalerie
(Amsterdam 1987).
Bloemhof, J.L., Amersfoort ‘40-’45 (Amersfoort 2005).
Bouten, Jos, Terug in Amersfoort, de Raad van Kerken Amersfoort ter gelegenheid van de
aanbieding van de Joodse Gedachtenis 1940-1945 (Amersfoort 1999).
Brongers, E.H., Luitenant-Kolonel b.d., De Nederlandse Cavalerie in de meidagen van 1940,
Stichting Museum Nederlandse Cavalerie.
Hoog M.C. van der, Luitenant-Kolonel der Cavalerie b.d., 175 jaar Regiment Huzaren van
Sytzama (1989).
Jacobs, Maria, Vijfenvijftig sokken. Het dagelijks leven met onderduikers in de Tweede
Wereldoorlog (Amsterdam 1986).
Jong, L. de, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog (‘s-Gravenhage 19691988).
Kalshoven-Brester, Hedda, Ik denk zoveel aan jullie. Een briefwisseling tussen Nederland en
Duitsland 1920-1949 (Amsterdam 1991).
Slippens, A.J. e.a., Kamp Amersfoort in de Tweede Wereldoorlog, brochure (Amersfoort 1995).
Spek, J. van der, e.a., Om niet te vergeten. De Tweede Wereldoorlog herdacht in Amersfoort
(Amersfoort maart 2000).
DO CENTE NHAND LEID ING
8
8
Interessante sites
Voor een onderzoek op het internet zijn de volgende sites goede vertrekpunten:
www.oorlogsdoc.knaw.nl
Het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie beheert een groot aantal archieven uit de
Tweede Wereldoorlog. Verder is er een grote bibliotheek.
motlc.wiesenthal.org
Het museum of tolerance van het Simon Wiesenthalcenter. Engelstalig.
www.digischool.nl
Klik op: V.O., vaklokalen, geschiedenis, begrippen, WOII. Een alfabetische lijst van begrippen
m.b.t. de Tweede Wereldoorlog.
www.documentatiegroep40-45.nl
Vereniging die zich toelegt op het bestuderen van de Tweede Wereldoorlog. Uitgebreide collectie
links, gerangschikt op thema.
www.4en5mei.nl
Het 4 en 5 mei comité organiseert de jaarlijkse herdenkingen. Betekenis van oorlogsmonumenten
en rol van gedenktekens bij de verwerking van WOII. Met link naar nationale website
oorlogsdocumenten.
tweedewereldoorlog.pagina.nl
De bekende startpagina, toegespitst op de Tweede Wereldoorlog.
www.kampamersfoort.nl
www.geschiedenis.com/wo2
Hier ook data en artikelen.
www.oorlogsmonumenten.nl
Website is onderdeel van het comité 4 en 5 mei. Beschrijvingen van ruim 1300 tastbare
herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog.
www.historischnieuwsblad.nl/
Artikelen en nieuwsarchief van het historisch nieuwsblad over de Tweede Wereldoorlog.
www.leger1939-1940.nl
Musea op internet:
www.verzetsmuseum.nl
Het verzetsmuseum in Leeuwarden heeft als thema Kiezen toen en nu. Verhaal van WOII wordt
DO CENTE NHAND LEID ING
Informatie over de mobilisatie en de meidagen 1940.
verteld via verzet, vervolging, collaboratie en via het ‘niet kiezen’: aanpassen aan de bezetters.
9
Chronologische presentatie van WOII.
www.oorlogsmuseum.nl
Het oorlogsmuseum in Overloon (Oost Brabant) is gevestigd op de plaats waar in 1944 een
historische veldslag plaats vond.
www.annefrank.nl
De officiële site van het Anne Frankhuis.
www.nmkampvught.nl
Het voormalig concentratiekamp in Vught is nu een herinneringscentrum.
www.vredeseducatie.nl/FDB/default.htm
Fort de Bilt is een herinneringscentrum en het thuisfront van de stichting vredeseducatie.
D O CENT ENH ANDL EI DI NG
10
10
Antwoordmodellen & bronnenbundels
De antwoordmodellen zijn opgenomen in de onderstaande volgorde:
•
Mobilisatie en evacuatie
•
Jodenvervolging
•
Kamp Amersfoort
•
Verzet
•
Dagelijks leven
De bronnenbundels vindt u per thema op de cd-rom De Tweede Wereldoorlog Amersfoort Docenten in de map Bronnenbundels.
D O CENT ENH ANDL EI DI NG
11
Antwoordmodel Mobilisatie en evacuatie
Oriëntatie op het onderwerp
BRON 1 'De mobilisatie van 1939-1940' op de website Collectie Utrecht
1. Mobilisatie: het geheel van maatregelen waardoor een leger uit de vredestoestand in staat van
oorlog wordt gebracht
2. Nee. Men verwachtte en wenste neutraal te blijven.
BRON 2: 'De Grebbelinie' op de website Collectie Utrecht
3. Zij lagen in schootsveld (d.w.z. ze belemmerden vrij zicht en konden de vijand beschutting
geven).
4. De vijand werd verwacht bij Amersfoort, maar brak door de linie bij de Grebbeberg.
BRON 3 Oproeping Algemene Mobilisatie
BRON 4 Foto station, eerste mobilisatiedag
5. Dienstplichtigen van de lichtingen 1924 tot en met 1939. Dat betekent uitgaande van
dienstplicht vanaf 18 jaar een groot deel van de mannelijke bevolkingsgroep tussen 18 en 33 jaar.
6. Een groep vrouwen heeft afscheid genomen van hun opgeroepen mannen op het station. Je
ziet enkele soldaten op de rug gefotografeerd. Er staat ook een bord buiten voor het station.
Het onderzoek
I Welke voorbereidingen trof het stadsbestuur van Amersfoort
voor de oorlog begon?
BRON 5, opstelling met paarden
7. Er zijn twee paarden. Eén paard wordt bereden door een militair het andere paard draagt een
mitrailleur. De paarden dienen als vervoermiddel van de cavalerie.
8. Het gebruik van paarden kan een nadeel zijn, omdat het paard uitgeput en gewond kan raken.
Bovendien moet voor voedsel worden gezorgd. Zoals in de opstelling te zien is moet één man
twee paarden ‘besturen’, daardoor kan er minder makkelijk en snel worden gereden.
BRON 6, vervoermiddelen
BRONNEN 7 en 8 op internet: www.leger1939-1940.nl -> films -> oefeningen april 1939
(BRON 7) en inspectie april 1939 (BRON 8).
9.
Voordelen
D O CENT ENH ANDL EI DI NG
Paard
Fiets
Motor
Tank
wendbaar
makkelijk en
snel
snel
relatief snel
goedkoop in
relatief wendbaar
wendbaar?
aanschaf onderhoud
ruimte voor wapens
goede bescherming
stil (geluid)
relatief minder
tegen aanvallen
kwetsbaar
plaats voor
meerdere personen
Nadelen
moeilijk en kostbaar
kwetsbaar bij
relatief kwetsbaar
groot en log
in onderhoud
aanvallen
luidruchtig
luidruchtig
kwetsbaar bij
weinig plaats voor
niet bestand tegen
aanvallen
materieel
luchtaanvallen
12
weinig plaats
materieel
12
BRON 9 en BRON 10, Vordering paarden en Motorvoertuigen
10. Alle eigenaren en beheerders van motorrijtuigen en paarden worden opgeroepen hun
voertuig/paard in te leveren.
11. Een groot deel van de werkende bevolking was opgeroepen. Dat betekent dat bedrijven
ineens zonder werknemers kwamen te zitten.
Gezinnen werden ontwricht door het (tijdelijke) vertrek van de man of zoon, meestal kostwinner.
Bedrijven en particulieren moesten hun voertuig(en) inleveren, waardoor de mobiliteit en handel
werd bemoeilijkt.
BRON 11. ‘Onderwijs in het Soesterkwartier’, Eembode 29 september 1939
12. De leerlingen moeten grote afstanden afleggen, dat levert vooral voor de kleine kinderen
problemen op. Om dit probleem op te lossen wordt de bouw van barakken in overweging
genomen.
BRON 12, Algemene aanwijzingen evacuatie Amersfoort
13. Als het oorlog zou worden, lag Amersfoort te dicht bij de Grebbelinie. Dan zou Amersfoort
geheel of gedeeltelijk ontruimd worden.
14. november 1939, Hitler annexeerde Polen. Veel Polen vluchtten. Situatie is onrustig in Europa.
Landen bereidden zich voor op een eventuele oorlog.
15. Door middel van aanplakbiljetten in de stad waarop de Algemene aanwijzigen stonden
vermeld werden de bewoners op de hoogte gebracht.
16. Door alle belangrijke papieren bij elkaar te zoeken, eten in te slaan, kleding en slaapzakken
ed alvast klaar te leggen. Verder moesten zij hun huis goed afsluiten.
II Welke maatregelen werden genomen ter bescherming van de
burgers bij aanvallen over land en uit de lucht?
BRON 13, folder voorzorgsmaatregelen bij luchtalarm, bij bominslag
17. Deze folder werd verspreid in de stad en bracht de mensen op de hoogte gebracht van de
gevaren van een luchtaanval.
18. Sluit ramen en deuren en zoek de veiligste plek in huis. Luister goed naar wat er gebeurt.
Loop niet weg bij kinderen en zieken en blus branden.
BRON 14, Bekijk het Tijdschrift voor gezinsbescherming, 20 febr. 1940
19. schuilkelders aanleggen
gasmaskers aanschaffen en dragen
gebruik maken van verduisteringslampen en verduisteringspapier
stalen helmen dragen
ovomaltine, als reservevoeding
verbandtrommel
III Hoe ging de evacuatie in zijn werk?
BRON 15, De Nederlandse stellingen in mei 1940
20. inkleuropdracht
BRON 16, Grebbelinie en BRON 17, Stafkaart
22. inkleuropdracht
23. Inundatie vond plaats, om de opmars van het Duitse leger tegen te houden.
inkleuropdracht
24. Evacuatie vond plaats, om de inwoners van Amersfoort te beschermen tegen de
verwoestingen van de stad door hevige gevechten.
BRON 18, Waarschuwingsbevel
D O CENT ENH ANDL EI DI NG
21. inkleuropdracht
25. Mensen moeten hun huizen verlaten. Ze moeten gas, elektriciteit en water afsluiten.
13
Gordijnen moeten open blijven en sleutels moeten ingeleverd worden.
BRON 19 herinneringen Bep Grootendorst-Doornekamp
BRON 20 herinneringen Tine van Berkel-Vester
Nogmaals BRON 9 algemene aanwijzingen
26.
Bron 19 Personeel van Ziekenhuis de Lichtenberg moest blijven om gewonden te kunnen blijven
verzorgen.
Bron 20 De vader van Tine van Berkel moest in eerste instantie blijven, omdat hij brandwacht bij
de NS was.
Bron 9 In de algemene aanwijzingen worden beroepsgroepen genoemd, die in deze situatie niet
gemist konden worden: Personeel behorende bij gemeentediensten en de Luchtbescherming;
eventueel personen die door het Militair Gezag zijn werkzaam gesteld, b.v. ten behoeve van
inundatiewerkzaamheden of anderszins en het noodzakelijk personeel dienstdoende bij den
Waterstaat of verkeersondernemingen (spoorwegen, autobusondernemingen, ondernemingen
voor verkeer te water).
27. Dat maakt wel verschil. Wanneer informatie gebaseerd is op herinneringen is de kans groter
dat er iets niet klopt. Mensen kunnen bijv. feiten vergeten zijn.
BRON 21 plattegrond van Amersfoort
28. inkleuropdracht
29. inkleuropdracht
BRON 22 armbanden hoofdgeleiders en groepsleiders
30. De hoofdgeleiders waren te herkennen St. Joris-baniertje (wit met een rood kruis)
Groepsgeleiders dragen om de linkermouw een witte band waarop het nummer van wijk en groep
is aangegeven.
BRON 23, agenda van ambtenaar
31. Bergen in Noord-Holland.
BRON 24, Boekje evacuatie 1940
32. inkleuropdracht BRON 12
33. Alkmaar
Schagerbrug, schagen, Narenkarspel, Warmenhuizen, Oud-Karspel, Winkel, Schoorl,
Schoorldam, Oude Niedorp, Nieuwe Niedorp, Hoogwoud, Spanbroek, Obdam, Heer-hugowaard,
Hensbroek, Hoorn, Ouddorp, Noord Scharwoude, Zuid Scharwoude, Broek op langendijk, St.
Pancras, Koedijk, Bergen, Egmond a/d ... , Egmond a/zee, Egmond binnen, Heiloo, Limmen,
Uitgeest, Edam, Monnikendam, Noorwijk aan zee, Hillegom.
34. De Duitsers zouden uit het Oosten komen met als ‘einddoel’ Den Haag, het gebied ligt niet
direct ‘achter een stelling’. Het zal als ‘veilig’ gebied aangewezen zijn.
35. In scholen / bij gezinnen / in kerken
BRON 20, herinneringen Tine Berkel-Vester
36. Waarschijnlijk hielpen ze met de huishouding op hun evacuatieadres.
Uit bron 20 Herinneringen ... komt naar voren dat vrijdagmiddag 10 mei de Pinkstervakantie zou
beginnen, school misten de kinderen dus niet op hun evacuatieadres.
D O CENT ENH ANDL EI DI NG
Ze zaten met veel mensen op een kluitje bij ‘vreemde’ mensen in huis. Ze moesten dus hun
leefomgeving delen met vreemden. Dat kan spannend zijn geweest, maar ook de nodige
spanningen hebben opgeleverd.
De volwassenen konden (waarschijnlijk) niet naar hun werk.
Ze kwamen in het huis van een ander terecht, waar andere regels en gebruiken gelden. Er werd
een ander huishouden gevoerd.
Niemand wist hoelang de evacuatie zou duren, het was een spannende periode.
Verveling.
14
14
IV Hoe troffen inwoners van Amersfoort hun stad aan bij terugkomst?
BRON 25, proclamatie capitulatie (Koedijk)
37. Nadat Nederland had gecapituleerd op 11 mei 1940 en het gevaar voor gevechten in de
Grebbelinie geweken was.
BRON 26 en 27 Tochten van Amersfoort uit, Eembode, 31-5-1940, en film M1
38. De eerste ernstige verwoestingen in de nieuwbouw aansluitend aan het Amersfoortse
stadscentrum. De Pullstraat lag in het schootsveld van de stellingen. Beneden verdiepingen staan
er nog, rest is gescalpeerd. Brug over valleikanaal opgeblazen. Hoevenlakensche voetpad.
Geblakerde puinen waar eens boerderijen stonden. Ruïnes nabij Valleikanaal. Hoogeweg vanaf
spoorlijn tot Hoogland toe chaos van drooggevallen inundatiegronden, gevelde boomstammen.
Tussen dat alles liggen de puinen van wat eens aardige huizen / villa’s / boerenhoeven waren.
In Achterveld achter de bomen van het landgoed ‘Stoutenberg’ is de verwoesting over de streek
gekomen. Huis na huis toont beeld van as en puin, opgeblazen brug. Verwoesting zuivelfabriek. ..
Spervuur, bijna geen huis dat aan de schade is ontkomen. De forse vierkante toren van de mooie
kerk heeft lelijke schade opgelopen. Van de school is geen ruit heel gebleven.
Nijkerk: Nijkerk houdt zijn beschadigingen goed verborgen. Hoe verder u komt hoe groter de
ruïne, Holketstraat en de markt. Fabriek van Tijsseling helemaal verwoest.
D O CENT ENH ANDL EI DI NG
15
ANTWOORDMODEL JODENVERVOLGING
Oriëntatie op het onderwerp
BRON 1: internet, www.collectieutrecht.nl. Ga naar vrij zoeken en typ in: jodenvervolging.
Lees het achtergrondartikel bij foto 'Joden (niet) gewenscht', en onderaan de pagina ook
de achtergrondinformatie over antisemitisme.
1. Burgemeester Noordewier informeerde bij het ministerie of deze opdracht van Commissaris
van de Koningin Muller rechtsgeldig was. Toen de Duitse autoriteiten in Den Haag Muller niet
volledig bleken te steunen weigerde Noordewier de borden te plaatsen.
Het Onderzoek
I Welke maatregelen trof Duitse bezetter om joden te discrimineren?
Bron 2, Jodenkliek
2. Bolsjewiek is een Rus/communist; Yankee is een Amerikaan; en een Engelsman.
3. Amerikanen, Engelsen en Russen zijn in de macht van de joden.
4. Negatief, met kliek wordt een groep personen bedoeld, die elkaar bevoordelen en steunen.
Een soort samenzwering.
Bron 3, Persoonsbewijs
5. Het persoonsbewijs is gedrukt op speciaal karton met daarin drie watermerken. Op het karton
is een raster gedrukt met de tekst ‘Bevolkingsregisters van Nederland’. Op het persoonsbewijs
moesten twee vingerafdrukken worden aangebracht. Een afdruk zit op de achterkant van de
pasfoto (en is dus niet te zien). Verder staan op het persoonsbewijs een gemeentenummer en
een volgnummer. De leerling zal overigens in de vitrine niet al deze echtheidskenmerken kunnen
zien.
BRON 4, Davidster
6. Ja, de ster is gedragen. Hij is uitgeknipt en op een kledingstuk genaaid.
7. Door het persoonsbewijs werden joden bij elke controle als jood geïdentificeerd. De ster moest
altijd gedragen worden en was voor iedereen zichtbaar. Langzaam aan werden joden steeds
verder uit de samenleving geïsoleerd en ten slotte geëlimineerd.
BRON 5, Het aanplakbiljet ‘Aanmeldingsplicht..’
8. Mensen die geheel of gedeeltelijk joods zijn moeten zich melden en krijgen daarvan een bewijs
(waar zij 1 gulden voor moeten betalen).
BRON 6, Het Aanmeldingsformulier
9. ten minste afstammen van 1 naar ras voljoodse grootouder, een grootouder is voljoods waneer
deze tot de joods-kerkelijke gemeenschap behoord heeft of behoort.
10. gevangenisstraf van ten hoogste 5 jaar, vermogen wordt verbeurd verklaard
D O CENT ENH ANDL EI DI NG
11. verordening no. 6/1941, vermelding van andere verordeningen waarnaar verwezen wordt.
II Welke maatregelen trof de Duitse bezetter om de joden te isoleren?
BRON 7, brief Amersfoortse Schoolvereeniging
12. Dat de joodse school geen gebruik mag maken van de lokalen van de Amersfoortse
Schoolvereeniging.
13. Contact tussen joodse en niet-joodse kinderen zou in dat geval toch plaatshebben. De school
wilde ook geen demonstraties of vechtpartijen als de joodse school daar ondergebracht zou zijn.
16
BRON 8, Tweede beschikking / instructies
16
14. joden moeten tussen 20 uur en 6 uur binnen blijven
joden mogen niet in niet-joodse huizen komen
joden mogen alleen tussen 15-17 uur kopen bij niet-joodse zaken
verboden goederen thuis te laten bezorgen
verboden naar niet-joodse kappers etc. te gaan
het is voor joden verboden gebruik te maken van spoorwegemplacementen, openbaar en
particulier vervoermiddelen en openbare telefooninstallaties
15. vendumeester (veilingmeester), pandbelener, arbeids- of beroepsbemiddelaar, voorlichter
inzake beroepskeuze, economische, financiële en belastings- aangelegenheden, drogist,
huwelijksmakelaar of gids voor vreemdelingen, accountant, op het gebied van bijzonder onderwijs
of paramedische beroepen tenzij uitsluitend ten behoeve van joden, straatventer (behalve oude
metalen, lompen en afval)
16. hechtenis ten hoogste 6 maanden en geldboete ten hoogste 1000 gulden
17. Joden werden (geheel) uitgesloten van het maatschappelijke leven in Amersfoort (gold ook
voor de rest van Nederland). Ze mochten alleen nog met andere joden omgaan.
III Hoe verliep de deportatie van joden uit Amersfoort?
BRON 9, kopie dagboek van Jules Frank
18. Jules Frank heeft het dagboek geschreven om aan anderen te laten lezen, zodat niet
vergeten wordt wat er met de joodse gemeenschap is gebeurd. Hij hoopt dat het werk zal
bijdragen om later te weten in welke omstandigheden zij leefden in Amersfoort.
19. Zondag 16 augustus komt het bericht dat alle joden tussen de 16 en 40 jaar in bezet
Nederlands gebied op dinsdag 18 augustus naar Duitsland moeten deporteren, en op vrijdag 21
augustus alle joden naar Amsterdam moesten evacueren.
20. Joden moesten hun woningen verlaten. Ze zouden in twee groepen vertrekken. De eerste met
de trein van 13.00 u en de tweede groep met de trein van 17.30 u. Men mocht wat spullen
meenemen. Met vier wagens werden mensen en bagage naar het station gebracht. Controle van
het vertrek gebeurde op het station.
BRON 10, Amersfoortse joden op 31 december 1942 en BRON 11, Verklaring
21. Joden uit Amersfoort die verplicht zijn hun woonplaats te verlaten of al verlaten hebben.
22. Ze verbleven in Kamp Westerbork. Of gingen naar Kamp Vught.
IV Hoe reageerden de Amersfoorters op anti-joodse maatregelen?
23. De aanwezigen in Amicitia tonen zich solidair met hun joodse medebezoekers.
BRON 12, Brief St. Elisabeths gast- en ziekenhuis, BRON 13, Brief Vereeniging van
Katholieke ziekenhuizen
24. Het ziekenhuis wil weten wat de aartsbisschop vindt van de verplichting om de
25. Dat het ophangen absoluut niet toelaatbaar is. Hij wil geen discriminatie van patiënten o.b.v.
niet-arische afstamming.
BRON 9, kopie dagboek Jules Frank
26. pag 1 – En zo brak 18 augustus aan, waarop velen hun familie, vrienden en bekenden
moesten verlaten naar een onbekend oord, uitgeleide gedaan door familieleden en vele
stadgenoten, welke langs de weg stonden geschaard om dit treurige schouwspel gade te slaan,
menigeen kon zich niet bedwingen, daar het hun te machtig was en liet de tranenloop zijn vrije
gang gaan.
achterlaten, doch bovenal de plaats hunnen inwoning waaraan zij zo gehecht waren. In twee
17
pag 2 – En zo brak vrijdag 21 augustus aan, de dag waarop velen hun huis en haard moesten
D O CENT ENH ANDL EI DI NG
verbodsbordjes zichtbaar op te hangen.
groepen was dit vertrek geregeld, de eerste zou met de trein van 1 uur vertrekken en de tweede
om 5 uur 30, ook hierbij legde de Amersfoortse bevolking de nodige belangstelling en mede leven
aan de dag.
pag 15 – Dinsdag 13 april besluit der Duitsche autoriteiten, dat Utrecht ook op 23 april Joden-vrij
moet zijn, deze mededeling maakte een droevige stemming onder de nog aanwezige Joden, doch
ook op het Amersfoortse publiek. … , het medeleven van de Amersfoortsche Burgerij is van dien
aard, dat mijn bescheiden pen niet in staat is, dit .. te .., hun houding is mij te machtig om dit
onder woorden weer te geven).
27. In Amicitia ondernemen de aanwezigen een duidelijke actie om hun ongenoegen te tonen
over de Duitse maatregel tegen hun joodse medebezoekers (burgers), in ‘42 (volgens Frank) zijn
de Amersfoorters wel betrokken, maar (kunnen) niets doen.
De maatregelen van de Duitsers worden steeds harder. Het is gevaarlijk om iets te doen tegen de
jodenvervolging.
BRON 14, ‘Respect, daar draait het om’, Terug in Amersfoort
28. Hij zegt dat de meeste Amersfoorters geen vinger hebben uitgestoken. Toch moeten de
Amersfoorters het volgens hem geweten hebben. Hij zegt niet dat geen enkele Amersfoorter zich
om hun ellende heeft bekommerd, maar niet veel. Ook de ontvangst van de joden die de
Holocaust hadden overleefd was kil.
BRON 15, Bestraffing tegen jodenbegunstiging
29. a. verbergen van joden
b. verstrekken valse persoonsbewijzen
c. verduistering van joodse vermogenswaren
BRON 16, Vijfenvijftig sokken
30. Een koerierster die voor de organisatie die onderduikers onderbracht, bracht elke week
voedsel- en distributiebonkaarten. Soms bracht zij levensmiddelen.
De bonkaarten waren gestolen van het centrale distributiekantoor door leden van de
ondergrondse.
31. Het kopen bij een winkel zou kunnen verraden dat zij met meer dan twee personen in het huis
woonden, terwijl bij iedereen in de buurt bekend was dat zij met z’n tweeën woonden. Een
winkelier zou het kunnen doorgeven aan de Gestapo (de Geheime Staatspolitie).
32. Het was gevaarlijk, iedereen kon je aangeven en er stonden zware straffen op het helpen van
onderduikers.
V Hoe gaat Amersfoort om met de herdenking van de omgekomen joden?
BRON 17, krantenartikel, Plechtigheid op kerkhof te Amersfoort, 24-9-1946
33. Joodse slachtoffers worden herbegraven op de joodse begraafplaats.
34. In Kamp Amersfoort.
BRON 18, ‘Monument voor omgekomen joodse Amersfoorters’
35. Het is een boekrol.
D O CENT ENH ANDL EI DI NG
36. Op het monument zijn de namen geschreven van de 333 omgekomen joodse Amersfoorters.
Van iedere persoon staat vermeld waar deze is geboren. Op welke dag ze zijn weggevoerd, direct
of via Westerbork (een doorgangskamp)
op welke dag ze zijn aangekomen in een van de concentratiekampen.
37. 333 van de 650 joodse Amersfoorters keerden nooit terug.
38. Zij kwamen in verschillende concentratiekampen in Oost-Europa terecht waar ze stierven van
honger, uitputting of doordat ze werden vermoord bijv. door vergassing
BRON 19, Negen meningen van scholieren
39. Eigen mening.
18
BRON 20: film Het wonder van de brief
18
40. Zij zaten 2 jaar ondergedoken
41. Zij heeft haar kind niet bij zich, kan haar liefde kwijt aan dit meisje
42. Ze zeggen: We hebben het mogen doen. Er is er één die ons leven beschermd. 't was
moeilijk, we waren bang, maar het was veel moeilijker voor Ferdy en haar man.
43. Zij hoorde dat haar ouders – en het grootste deel van haar familie – zijn omgekomen.
44. Eigen mening.
D O CENT ENH ANDL EI DI NG
19
ANTWOORDMODEL KAMP AMERSFOORT
Oriëntatie op het onderwerp
BRON 1, internet, www.collectieutrecht.nl, 'Armando, die Leiter'.
1. een ladder
BRON 2, Ladder van Armando
2. Hij schrijft: Het kamp is nooit een moment uit mijn gedachten geweest
3. Er is volgens Armando geen beter motief denkbaar voor deze plek dan een reusachtige ladder.
Op het moment dat hij gevraagd wordt om een beeld te maken voor het voormalig Kamp is hij
bovendien bezig met het motief van een ladder.
Armando gaat in zijn tekst in op de symbolische betekenis van een ladder. De verbinding met het
hogere en de troost die dat in het geval van het kamp kon brengen.
Hij maakt bovendien een vergelijking tussen de ladder die de vijand nodig had om zijn macht uit
te oefenen en de ladder die de gevangenen tot hun beschikking hadden. Deze ladder was de
ladder van de gedachten, die was veel hoger, want gedachten zijn vrij.
4. Zelf bedenken.
5. Zelf bedenken.
Het onderzoek
I Wat voor soort kamp was Kamp Amersfoort?
BRON 3, Tekst op het informatiebord
6. Vanaf augustus 1941 kon je spreken van Kamp Amersfoort. Dan wordt het kamp door de
Duitsers in gebruik genomen als tijdelijk verblijf voor gevangenen.
7. Polizeiliches Durchgangslager (Amersfoort)
8. Kamp Amersfoort was een doorgangskamp. Het was een tijdelijk verblijf voor gevangenen. Het
grootste deel van de gevangenen werd gedeporteerd naar andere Duitse (concentratie) kampen.
Een ander groot deel werd ter plekke gefusilleerd.
9. Verzetsstrijders, joden, politieke gevangenen, onderduikers, jehovagetuigen, communisten,
werkweigeraars bij Duitse projecten, geestelijken, gijzelaars, luisteraars van verboden radiouitzendingen
10. Ze werden door de Duitsers beschouwd als volksvijanden vanwege afkomst, geloof, politieke
overtuiging of doordat ze zich verzetten tegen de wetten van de Duitsers. De gijzelaars werden
gevangen gehouden als pressie middel tegen de vijanden van Duitsland.
BRON 4 Voormalig Kampterrein
11. wachttoren, klokkenstoel, vijvertje, muurschildering afkomstig uit het bureau van de
D O CENT ENH ANDL EI DI NG
kampcommandant
12. Op de plek waar in 1941 het Kamp kwam was al in 1939 een barakkenkamp ‘De Boskamp’
gebouwd door de Nederlandse Infanterie (tekstbord). De bezetter kon er zo intrekken. Daarnaast
ligt het kamp zelf nu nog vrij geïsoleerd. Helemaal in 1941 toen de Duitsers het kamp in gebruik
namen. Ze konden er dus min of meer ongestoord hun gang gaan.
BRON 5 Stiltecentrum
13. Tijdens de oorlog stond hier het kantoor van de kampcommandant.
20
20
II Wat kom je te weten over het leven in het Kamp?
BRON 6 t/m 8 tekeningen in het museumgebouwtje
14. Dhr Bron: barak waar mannen met kale koppen aan een lange tafel zitten. Er hangt was te
drogen midden in de ruimte. Er staat een kachel in de ruimte.
Staats: zeer magere kale man met enkel klompen aan zit op een bankje naast de deur in een
barak. Er loopt een bewaker het beeld in.
Kopinsky: verschillende tekeningen laten zien dat er hard moet worden gewerkt onder toezicht en
soms zelf onder schot gehouden door bewakers. De gevangenen zien er uitgehongerd uit.
Dragen wijd vallende kleding en petten. Ze leven binnen een kamp met houten barakken dat met
prikkeldraad is afgesloten.
15 Eigen mening
BRON 9 Muurschildering
16. De gevangenen zijn te herkennen aan hun kleding.
17. Tuinbouw, houthakken.
18. De wandtekeningen geven een geïdealiseerd beeld van het leven in het kamp als je deze
vergelijkt met de tekeningen die na de oorlog zijn gemaakt. Behalve van Staats, die al tijdens zijn
kamptijd zeer sombere tekeningen heeft gemaakt en daarmee aangeeft hoe erg hij het kampleven
vond.
19. Het leven in het kamp was zwaar, omdat de gevangenen er hard moesten werken en er van
het geïdealiseerde beeld dat de wandschilderingen overbrengt niets waar is. Vaak zagen de
gevangenen hun toekomst zwaar tegemoet, zoals de tekening van Staats laat zien.
BRON 10, Fragment uit ‘Het gat van Nederland. De geschiedenis van een plek’
20. De appèlplaats kreeg de naam de rozentuin, omdat er prikkeldraad omheen stond. Slots
vergelijkt het prikkeldraad met de doorns van een roos.
BRON 11, Gedicht Strafstaan, van A. vd Hoef
21. Omdat een van de gevangenen was ontsnapt. 13 uur moest iedereen strafstaan.
22. De zon, want die zorgt ervoor dat de gevangenen het lange stilstaan niet kunnen verdragen.
De brandende zon zorgt ervoor dat de gevangenen heel erg dorst hebben en dat zij niet overeind
kunnen blijven staan.
23. De haat die de gevangenen voelden t.o.v. de Duitsers
BRON 12, Herbouwde muur bunkercel
24. De contouren van de cellen en het cellengebouw.
25. Eigen mening
BRON 13, Messen in vitrinekast
26. In deze vitrinekast liggen voorwerpen die lijken op handgemaakte messen. De lepel is
vermaakt tot mes.
27. Deze ‘messen’ zijn door de gevangenen zelf gemaakt. Als een gevangene ziek was en hij had
een mes mocht hij aardappelenschillen. Dat was beter dan het harde werken.
BRON 14, Klompen in vitrinekast
kleine klompen om de gevangene te folteren en kleineren.
BRON 15, mini-altaar en hostieschoteltjes
29. Voor kerkdiensten tijdens de oorlog.
30. Kerkdiensten zijn verboden. Hoe kleiner de voorwerpen, des te gemakkelijker deze het kamp
binnen te smokkelen zijn en hoe gemakkelijker ze te verstoppen zijn.
31. Kerkdiensten gaven de gevangenen troost en hoop.
BRON 16, Schietbaan en ‘Gevangene voor het vuurpeloton’.
D O CENT ENH ANDL EI DI NG
28. De gevangenen droegen klompen. De bewakers gaven de gevangenen bewust te grote of te
32. Het beeld staat helemaal aan het einde van de lange schietbaan. De man lijkt heel klein en
21
nietig. Eigen mening, indruk.
33. De man, meer dan levensgroot, staat op een sokkel aan het einde van de schietbaan. De man
heeft een mager gezicht en lijf (honger). Weinig kleding aan (ontbering). Een hand is gebald
(strijdbaar, ingehouden woede). In de sokkel zijn vijf duiven verwerkt (voor ieder oorlogsjaar een
vredesduif)
34. Het beeld staat aan het eind van de schietbaan omdat deze plek ook werd gebruikt als
executieplaats door de Kampleiding. Gevangenen werden naar deze plek gebracht waar hun
leven zou worden beëindigd.
35. Eigen mening
36. Eigen mening, indruk.
III Waarom waren er Russische krijgsgevangenen in Kamp Amersfoort, en
hoe werden zij behandeld?
BRON 17: 'Europa is aangetreden'
37. Dat bezet Europa de strijd tegen het Bolsjewisme wil aangaan.
38. De boodschap is afkomstig van de Duitsers. Op het affiche loopt het Duitse leger voorop.
39. Hij schopt tegen het kruis van de kerk.
BRON 18: tekeningen Russische krijgsgevangenen
40. Overeenkomst: beiden een aziatisch/mongools uiterlijk. Verschil: op de tekeningen zijn de
Russen vriendelijk afgebeeld, terwijl de Rus op het affiche een heel gemene blik heeft. Om de
strijd in Rusland te legitimeren probeert het Duitse regime een gemeen vijandbeeld van de
Russen over te brengen op de Duitsers en op de bezette gebieden.
BRON 19: oorlogsaffiche, Bron 20: De Vonk
41. Duitsers dachten dat de Amersfoorters vol afschuw zouden reageren, omdat de Russen er zo
slecht uitzagen.
42. Ze hoopten dat de Russen zich op het brood zouden storten en zij daar foto’s van konden
maken.
43. De foto’s werden gebruikt om te laten zien hoe slecht, ongelovig en barbaars, Russen zijn.
Het zijn propagandafoto’s. En de foto’s werden daarom ook gebruikt om steun te krijgen en
mannen te werven voor de strijd in het Oosten.
BRON 21, Amersfoortse Courant
44. Zij worden heel slecht behandeld. Omdat zij als propagandamateriaal mislukt zijn, zijn ze
overbodig. Ze worden zo mishandeld opdat ze zo snel mogelijk zullen sterven. Als dat niet snel
genoeg gebeurd, worden ze gefusilleerd.
Bron 22, getuigenverhaal Mom Wellenstein
45. Zij hadden medelijden met de Russen, maar zij konden niets voor hen doen.
IV Wat merkte een Amersfoorter van de aanwezigheid van het Kamp?
BRON 23, Het gat van Nederland. De geschiedenis van een plek, Van den Hoven, Ten
D O CENT ENH ANDL EI DI NG
Hoven, Hertzinger
46. Hij kreeg de opdracht om naar het kamp te gaan om voedselpakketten te brengen. Hij moest
dat doen, want hij was vijftien en dat was te jong om opgepakt te worden voor de tewerkstelling
in Duitsland.
47. Zeer vervelend, hij moest zijn persoonsbewijs afgeven, zag kaalgeschoren mensen, mocht
niet om zich heen kijken, vroeg aan zijn baas of hij er niet meer heen hoefde.
48. Hij was nieuwsgierig en ging kijken bij de schietbunker totdat ze zijn weggejaagd/ bijna
opgepakt door de Duitsers. Hij heeft eens een klap voor zijn hoofd gekregen, omdat hij in de weg
stond voor een groep langstrekkende gevangenen. Hij zag dus ook wel eens gevangenen die
22
door de stad geleid werden.
22
49. Nee, hij zei dat je een enkele keer een schot hoorde, maar meestal merkte je niets.
50. Hij zag regelmatig gevangenen die naar het station liepen. Hij heeft ook een aantal keer
gezien dat gevangenen wisten te vluchten.
BRON 24, Monument aan Appelweg
51. Er zitten schietgaten in de muur.
52. Op 20 maart 1945
53. Er werden mensen gefusilleerd als represaillemaatregel
BRON 25, twintig kastjes in Museum Flehite
54. Staats en Kopinsky
55. Er was een 'goede' Duitser, Willy Engbrocks, die gevangenen liet tekenen.
56. Eigen mening.
BRON 26, fragment uit film 'De Bunker'
57. Beklemmend
BRON 27, filmfragment bezoek Rode Kruis aan kamp.
58. Het lijkt ontspannen en bijna vrolijk. Er komt veel eten in beeld en veel lachende mensen.
59. Propaganda; de Duitsers
60. De eerste leeft zich in in gevangene, de tweede is propaganda van de bezetter.
BRON 28, Amersfoortse Courant
61. Kampcommandant Berg
62. 1: Hij zag niet eerder bewegende beelden uit Kamp Amersfoort; 2: het is propaganda, het feit
dat de Duitsers met zoiets weerzinwekkends als Kamp Amersfoort nog goede sier probeerden te
maken schokt hem.
IV Wat gebeurde met Kamp Amersfoort na de Tweede Wereldoorlog?
BRON 29, Oorkonde
63. Een groep gerepatrieerde typhuslijders, die in quarantaine hebben gezeten in het kamp.
64. In de zomer van 1945.
BRON 30, Brief van een collaborateur, J.H. uit Kamp Amersfoort
65. 3-10-1945
66. Aan de vrouw van de man.
67. Dat hij stenen heeft moeten bikken. Dat dit nu niet meer hoeft te doen en kan studeren. Hij
hoeft nu ook niet meer te lijden onder het fysiek geweld van de wachten. Hij vindt de medegedetineerden beesten. En hij heeft erge honger. Er zijn geen gevangenen dus ziek worden is
funest voor de gezondheid van de oudere gevangenen. Er mag bezoek komen.
BRON 31, Plaats van herinnering
68.
De gevangenen werden behandeld zoals de Duitsers in de oorlog hun gevangenen
behandelden: slecht. Niet altijd slechte mensen.
BRON 32, Artikel, ‘Kamp Amersfoort verdwijnt 25-11-1967, via www.kampamersfoort.nl
69. De afbraak van Kamp Amersfoort
71. Het monument, en daarom heen herinneringen aan het kamp.
BRON 33, 34 en 35, Krantenartikelen
72. 1. Omdat bezoekers van het Monument zich realiseren dat vrijheid en respect voor
mensenrechten niet vanzelfsprekend zijn; 2. Kinderen van ex-gevangenen leren hier hun ouder
beter begrijpen; 3. Wie de geschiedenis vergeet moet ze opnieuw beleven.
73.
voor WOII: De Boskamp een oefenkamp voor de infanterie
D O CENT ENH ANDL EI DI NG
70. Een politie-opleidingsschool.
WOII: PDA door de Duitsers gebruikt
23
zomer 1945: opvangplaats voor repatrianten, die ziek waren en in quarantaine moesten omdat zij
een besmettelijke ziekte hadden.
najaar 1945-najaar 1946: gevangenkamp voor collaborateurs.
eind jaren 60: politie-opleidingsschool
rond 2000: stuk afgestaan aan golfterrein en verkrijgen van de status van Nationaal Monument
D O CENT ENH ANDL EI DI NG
24
24
ANTWOORDMODEL VERZET
Oriëntatie op het onderwerp
BRON 1 Introductiefilm verzetsmuseum www.youtube.com
1. Aanpassen, meedoen of verzetten.
Bron 2 Radio en ontvanger in boek
2. Bron 2 is een boek waarvan de binnenkant gedeeltelijk is weggesneden. Daarin bevindt zich
een apparaat (met koptelefoon).
3. Het apparaat in het boek is een radio. Radio’s waren (op een bepaald moment) verboden om in
huis te hebben. Mensen verstopten een (zelfgemaakte) radio. In dit geval in een boek.
4. Om (stiekem) naar de radio te luisteren. Er zal met deze radio’s vooral naar de verboden
zender geluisterd zijn, zoals Radio Oranje vanuit Londen
5. Omdat het verzet dingen deed die door de bezetter waren verboden. Verzetten tegen de door
de bezetter ingevoerde wet.
BRON 3 telefooncentrale
6. Die plank was een luik in het plafond. De hele centrale was opklapbaar
Bron 4 Persoonsbewijzen
7. Bij de een is de grote J (van Jood) verwijderd, en heeft de vrouw een andere naam.
Het onderzoek
Bron 5 Bevel Arbeidsinzet
Bron 6, fragment uit 'Vijfenvijftig sokken. Het dagelijks leven met onderduikers in de
Tweede Wereldoorlog' van Maria Jacobs, pag. 12-16.
8 en 9. TABEL MAATREGELEN EN VERZET, doel: Alles wat het nieuwe regime omver zou
kunnen werpen was verboden
Maatregel
Doel maatregel
Verzet
Arbeidsinzet
Mannen inzetten voor Duitse
onderduiken
(oorlogs)industrie
Radio’s inleveren
Metalen inleveren
Geen mogelijk te luisteren naar
Verstoppen, kristalontvanger
nieuws uit Londen
maken
Voor maken van wapens en
Begraven
ammunitie
Verboden voor joden
Joden isoleren, discrimineren
Bord niet plaatsen, joden toch
Avondklok joden
Joden isoleren discrimineren
Toch op straat gaan
Joden alleen in eigen huis
Joden isoleren, discrimineren
Wel bij anderen overnachten
Joden herkenbaar, makkelijk op te
Niet dragen, niet joden juist wel
toelaten
pakken
dragen
Joden isoleren, discrimineren
Staking in onderwijs
Joden isoleren, discrimineren
Niet tekenen
D O CENT ENH ANDL EI DI NG
Voorkomen van opstand
Wel samenscholen
25
overnachten
Davidster
Joodse leraren en professoren
ontslaan
Ariërverklaring (niet joodverklaring)
Verbod samenscholingen
Kulturkammer
Controle op kunstuitingen binnen
Weigeren aan te sluiten
nazifilosofie
Wegvoeren mensen en goederen
Verrijking producten,
saboteren
arbeidskrachten. Vernietiging joden
BRON 7 Illegale bladen, Het Baken, februari 1945
10. Vormen van verzet:
•
De illegale pers
•
Hulp voor onderduikers, onderdak, levensmiddelenkaarten, papieren, financiële steun,
•
Gewapend verzet, overvallen, bevrijdingen, sabotage enz.
•
Militair organisatorisch verzet, vnl. voorbereidend, gepaard met spionage
•
Verzet der beroepen, voornamelijk van medici, studenten, professoren, kunstenaars,
•
Politiek en organisatorisch verzet, hoofdzakelijk van voorbereidende aard.
enz
christelijk onderwijs, kerken
11. Doel illegale pers
•
Verzet leiden en aanmoedigen
•
Voorlichting geven
•
Vrije kunstuitingen bekend maken
12. Overzicht illegale bladen
Goede morgen hier is Londen
De Notedop: the war in a nutshell
BRON 8 Instructies telefoonpost Amersfoort
13. Het aannemen en doorgeven van berichten. Uit deze bron wordt niet duidelijk om wat voor
berichten het gaat.
14. ‘Deze telefoon is geen speelgoed, maar een instrument, waardoor de mof tegengewerkt wordt
en het vaderland gediend wordt.’
15. ‘Alles wat door de telefoon gehoord wordt, blijft geheim en natuurlijk binnenshuis.’
BRON 9 A.F./166 24 maart tot en met A.F./170 24 maart 45
BRON 10 A.F. 273 30-3
BRON 11 A.F. 282 31-3
BRON 12 A.F. 287 31-3-45 tot en met A.F. 295 1-4-45
BRON 13 A.F. 291 31-3
BRON 14 A.F. 292 31-3
16. maart / april ’45, tegen het einde van de oorlog
17. Inlichtingen over operaties van de bezetter, zoals het wegvoeren van 500 gevangenen uit
Kamp Amersfoort.
Oproep om de operaties van de bezetter te belemmeren en te bestrijden.
D O CENT ENH ANDL EI DI NG
Inlichtingen over de sterkte van in het gewest gelegerde vijandelijk troepen.
Op het persoonlijke vlak, alles gaat goed / begrafenis. (Misschien code?)
18. De telefooncentrale was ook buiten Amersfoort van belang. Dat blijkt uit berichten die van
algemene aard zijn, die dus voor het hele land gelden. Verder zijn er berichten vanuit bijv.
Leeuwarden die bedoeld zijn voor Den Haag. Amersfoort fungeert op dat moment als doorgeefluik
van de berichten.
BRON 15, foto 14859
19. 3: Nel, Bep en Wim.
BRON 16 PTT-bedrijfsbanden - mei 1965
26
20. De Centrale Inlichtingen Dienst
21. Door spionage, afluisteren en wegsmokkelen van gegevens
26
22. Mensen werden tijdig gewaarschuwd voor overvallen van de vijand.
Bron 17, herinneringen van Nel Vonk, een van de telefonistes van de telefooncentrale
23. Er waren bijna geen gewone lijnen meer, en deze werden afgeluisterd.
24. Rinus van 't Eind was verraden en met zijn vader doodgeschoten, vlak voor de bevrijding.
Bron 18. Foto Rinus van 't Eind.
25. ca. 14/5 jaar.
BRON 19 Om niet te vergeten, 11-13, 18
BRON 20 monument op de BW-laan
26. Op 5-2-45 zijn hier 20 mensen doodgeschoten, meer informatie over deze gebeurtenis is niet
van het monument af te lezen. Daarvoor gebruik maken van de tekst in ‘Om niet te vergeten. ‘…
op deze plek werden achttien jonge gevangenen uit Kamp Amersfoort en twee voorbijgangers
doodgeschoten ter vergelding van een aanslag van het verzet.’
27. Er staat: ‘Zij vielen ten offer aan wraak. Zij offerden zich voor de vrijheid.’ Hieruit kan worden
afgeleid dat de Duitsers uit wraak/vergelding deze mensen hebben doodgeschoten
BRON 21 monument op de Appelweg
28. Hier werden op 20 maart 1945 tien mensen doodgeschoten. Meer over de gebeurtenis is niet
van het monument af te lezen. In ‘Om niet te vergeten. ‘Op deze plek [...] werden tien willekeurige
gevangenen uit Kamp Amersfoort gefusilleerd ter vergelding van de liquidatie van een
Nederlands lid van de Sicherheitsdienst.’
29. De schietgaten zijn nog steeds in de muur terug te vinden.
D O CENT ENH ANDL EI DI NG
27
ANTWOORDMODEL DAGELIJKS LEVEN
Oriëntatie op het onderwerp
BRON 1 Armando, man met de twee jassen, geluidsfragment
1. De man met de twee jassen is bang om op straat opgepakt te worden voor de tewerkstelling in
Duitsland.
BRON 2 www.collectieutrecht.nl, 'Het dagelijks leven in oorlogstijd'
2. Veel nieuwe regels en voorschriften
3. ruim 100.000
BRON 3, Verduisteringslamp
4. Donker gekleurd.
5. Als buitenlamp t.t.v. verduistering
BRON 4 Affiche Engelse vliegers
BRON 5 Voorschriften betreffende het verduisteren
BRON 6 Proces verbaal
BRON 7 Armando
6. Ten behoeve van de verdediging van het land en van de bescherming van het leven en het
eigendom der burgerbevolking tegen luchtaanvallen voor den duur van den oorlog.
7. 4 juli en 23 november 1940
8. ’s Avonds kon men minder makkelijk zijn weg vinden door de schaarse verlichting. Men moest
altijd rekening houden met licht dat naar buiten kon schijnen.
9. Hij heeft verzuimd een raam te verduisteren.
Het onderzoek
I Was er tijdens de bezetting voldoende voedsel?
BRON 8 Surrogaatproducten
10. Om de ‘echte’ producten te vervangen die niet meer verkrijgbaar waren
11. Koffie werd geïmporteerd, de handelswegen waren afgesloten
BRON 9 Distributiegids
BRON 10 Bonaanwijzing noodkaart II
BRON 11 Map voor distributiebescheiden (met distributiebonnen)
12. melk, aardappelen, brood, vlees, boter, taptemelk
13. Eigen mening (er is best veel te krijgen in 1941)
14. geld en een distributiestamkaart
15. om vervalsing tegen te gaan en / of om de verschillende bonnen gemakkelijk uit elkaar te
D O CENT ENH ANDL EI DI NG
kunnen houden
16. 500 gram jam
17. Door gebrek aan veevoer moest de pluimveestapel worden ingekrompen.
BRON 12 Maria Jacobs 'Vijfenvijftig sokken' pag. 24 en 84-85
18. Nee: als het er niet was had je niets aan je bonnen
19. De laatste oorlogswinter.
20. De moeder van Maria Jacobs probeerde haar beddensprei (die ze met Maria en de
onderduikers uit elkaar had gehaald en tot sokken had gebreid) te ruilen voor eten.
BRON 13 Op hongertocht
28
28
21. In de winter van 1944-1945 werden de hongertochten gehouden omdat er bijna geen voedsel
meer te krijgen was
22. Voornamelijk met ruilobjecten, veel boeren gaven de mensen iets te eten. Geld wilde eigenlijk
niemand hebben
23. De mensen gingen de IJssel over, want daar zou nog eten zijn. In de buurt van Amersfoort
was alles al afgegraasd
24. Omdat op de terugweg de meeste mensen voedsel bij zich hadden dat door de bezetter kon
worden afgepakt.
II Wat veranderde er tijdens de bezetting aan de verkrijgbaarheid van
brandstof?
BRON 9 Distributiegids
25 Brandstoffen voor haarden en kachels en centrale verwarming:
Anthraciet, steenkolen-, Industrie- of eierbriketten
bruinkoolbriketten
Cokes of gascokes
Cokesbries of cokesgruis
Fabrieksturf, persturf, baggerturf, uit de peel afkomstige turf, turfbriketten
Overige soorten turf
Briketten van uitval en of afval van vaste brandstoffen
Briketten van uitval en of afval van turf
BRON 14 Noodkachel
26. Blik
27. Voor het bereiden van eten en het krijgen van een beetje warmte
BRON 12 Vijfenvijftig sokken
28. Zomer en herfst 1944
29. Kaarsen en petroleum kon je alleen krijgen op de zwarte markt. Door stof te gebruiken. Er
werd hout gekapt.
30. In 1944 is er haast geen brandstof meer te krijgen, terwijl er in 1942 voldoende brandstof lijkt
te zijn geweest
BRON 15 Armando, geluidsfragment
31. Eigenlijk mocht je geen bomen omhakken, Armando moest heel voorzichtig zijn om niet
opgepakt te worden. Ook het vinden van de juiste boom was een probleem.
III Hoe was het tijdens de bezetting gesteld met de bewegingsvrijheid van de
inwoners van Amersfoort?
BRON 16 Dansvermaak
BRON 17 Sluitingsuur
32.
Maatregel
Datum
Doel
Effect
Verbod op openbaar
31-10-‘40
Tegengaan van
Men wordt beperkt in zijn
samenscholing en daarmee
bewegingsvrijheid. Ontwrichting
verzet
sociale leven
Tegengaan van
Beperking bewegingsvrijheid.
uitgaansgelegenheden en
samenscholing en daarmee
Ontwrichting sociale leven
verkeersbeperking ‘s
verzet
dansvermaak
Sluiting van
29
nachts
31-10-‘40
D O CENT ENH ANDL EI DI NG
BRON 18 Verbod van vlaggen
Verbod op betogingen
3-8-‘40
tegen de bezetter en elke
Tegengaan van openlijke
Beperking meningsuiting
oranjegezindheid en verzet
Men wordt in de illegaliteit gedrukt
vorm van blijk geven aan
oranje gezindheid
BRON 19 Bevel
33. aanmelden arbeidsinzet, Duitsche Weermacht
BRON 20 Ik denk zoveel aan jullie
34. alle mannen tussen de 17 en 40 jaar
35. o.a. artsen
36. Vaders en zonen werden uit gezinnen weggerukt daardoor geen of weinig inkomen. Bedrijven
verliezen werknemers. Economie komt stil te liggen. Mannen duiken onder.
IV Wat veranderde tijdens de bezetting voor jongeren op school?
BRON 21 brief 21 februari 1941
37. Directeur van de school
38. Controle op boeken, agenda’s en portefeuilles, tassen, kastjes enz. op materiaal van
beledigende aard voor de bezettende macht. Het handhaven van het insigneverbod
39. Beperking van vrijheid om bepaalde spullen bij of op je te dragen. Beperking van
meningsuiting. Beperking van de privacy.
BRON 22 Inzameling eiken-, kastanje- en beukenoogst
40. Ten behoeve van de voedsel voorziening
41. Er waren niet genoeg mensen beschikbaar om te oogsten
BRON 23 brief Rijks Hoogere Burgerschool
42 Het feit dat zowel leerlingen als docenten te maken hebben met krijgsgevangenschap en
arbeidsinzet en daardoor zijn uitgesloten van onderwijs
BRON 12 Vijfenvijftig sokken
43.
1940 -Aan het begin van de bezetting – na de evacuatie- scheen het leven gewoon door te gaan.
De school begon weer.
1944 - In de herfst werden de scholen gesloten omdat er geen brandstof was om de lokalen warm
te houden, verscheidene leraren waren gedeporteerd vanwege hun politieke overtuiging, anderen
waren ondergedoken
1944 - De kinderen hebben al vanaf de zomervakantie geen school meer, de scholen zijn bezet of
kapot
Extra verdieping bij de vier deelvragen
BRON 20 Ik denk zoveel aan jullie
D O CENT ENH ANDL EI DI NG
44.
Levensmiddelen
1939 levensmiddelen gerantsoeneerd, koffie, thee, suiker en vet worden schaars, af en
toe helemaal niet te krijgen.
1940 met koffie en thee sturen is het uit, er is veel op de bon
In Duitsland eten de mensen veel Hollandse groente, tomaten, komkommers en
dergelijke
Wol kunnen we nog vrij goed krijgen, maar met kleren is het net als bij jullie
30
1945 De levensmiddelenrantsoenen worden steeds minder, we krijgen nu nog maar 1
kilo aardappelen en 1000 gram brood in de week. Boter, melk, jam en eieren zijn er niet
30
meer. Een enkele keer 110 gram magere kaas, 100 gram vlees of een beetje olie.
Honger, iedere dag trekken mensen met fietsen en handkarren naar dorpen om voedsel
te vinden
Brandstof
1939 1940 we missen de auto erg; August fietst naar het ziekenhuis en spaart zijn
benzinebonnen op voor consulten buiten de stad
1945 haast geen kolen, helemaal geen gas of elektriciteit, kaarsen zijn niet meer te
krijgen.
Werk en school
1939 soldaten gelukkig niet ingekwartierd in de school van de kinderen (wel andere
scholen waarschijnlijk uit deze bron)
1940
1945 De kinderen hebben al vanaf de zomervakantie geen school meer
Bewegingsvrijheid
1939
1940 we missen de auto erg
1945 Al het verkeer ligt stil
’s avonds na acht uur mag niemand meer op straat
mannen opgeroepen om dwangarbeid te verrichten
fietsen gevorderd
huizen gevorderd
42. Houding Irmgard t.o.v. bezetter:
1939 al die soldaten die overal ingekwartierd zijn.
1940 De Duitse soldaten hier maken een goede indruk door hun correcte optreden, de meeste
Hollanders zijn verbaasd dat de Duitsers niet zulke barbaren zijn als ze hadden gedacht
1945 het allerergste is de druk en de terreur, geen dag zeker van leven en hebben en houden.
Dorpen en steden geëvacueerd en leeggeplunderd
D O CENT ENH ANDL EI DI NG
31