HIPGO De wereld van het Nieuwe Testament

igosmoqùzpecosmcoe,voaùqxlaêmsl
zperifldmsùwxcvbnmkljhoghjgufhdys
dtsfrehdfjfjdjdjeuyesmxooijjamqmqsoi
dei ,cmmijsffexeev
igosmoqùzpecosmcoe,voaùqxlaêmsl
De wereld van het
zperifldmsùwxcvbnmkljhoghjgufhdys
Nieuwe Testament
dtsfrehdfjfjdjdjeuyesmxooijjamqmqsoi
dei ,cmvfhh mijDaniël De Waele
igosmoqùzpecosmcoe,voaùqxlaêmsl
zperifldmsùwxcvbnmkljhoghjgufhdys
dtsfrehdfjfjdjdjeuyesmxooijjamqmqsoi
dei ,csdzeapoimmij
igosmoqùzpecosmcoe,voaùqxlaêmsl
zperifldmsùwxcvbnmkljhoghjgufhdys
dtsfrehdfjfjdjdjeuyesmxooijjamqmqsoi
dei ,chtyuiopmmij
igosmoqùzpecosmcoe,voaùqxlaêmsl
zperifldmsùwxcvbnmkljhoghjgufhdys
dtsfrehdfjfjdjdjeuyesmxooijjamqmqsoi
De wereld van het Nieuwe Testament
De Wereld van het Nieuwe Testament
Daniël De Waele
Inhoudsopgave
I. Geografie van Palestina en het Midden Oosten ..................................................................................................4
II. Historisch overzicht .............................................................................................................................................7
1. De Perzische tijd ...................................................................................................................................................7
2. De hellenistische tijd.............................................................................................................................................8
a. De diadochen ........................................................................................................................................................8
b. De Makkabeese opstand en de Hasmoneese priestervorsten.............................................................................9
c. Chronologisch overzicht..................................................................................................................................... 10
3. De Romeinse periode ........................................................................................................................................ 11
a. Herodes de Grote en zijn opvolgers .................................................................................................................. 11
b. De joodse opstanden ......................................................................................................................................... 13
III Joodse godsdienstige instellingen .................................................................................................................... 14
1. Algemeen oosterse opvattingen van de tempel. .............................................................................................. 14
2. De tweede tempel. ............................................................................................................................................ 15
a. Tempelpersoneel. .............................................................................................................................................. 16
b. Functie tempel................................................................................................................................................... 17
3. Nieuwe visies op de tempel............................................................................................................................... 18
4. De Synagoge. ..................................................................................................................................................... 18
5. Het Sanhedrin. ................................................................................................................................................... 19
IV Religieuze gebruiken ........................................................................................................................................ 20
1. Tienden en heffingen......................................................................................................................................... 20
2. De feesten.......................................................................................................................................................... 20
3. Reinheid ............................................................................................................................................................. 21
4. Attributen .......................................................................................................................................................... 22
V. Politieke en religieuze groepen in Palestina [Bijlage 6]................................................................................... 23
1. Herodianen ........................................................................................................................................................ 23
2. De Sadduceeën .................................................................................................................................................. 23
3. De Farizeeën ...................................................................................................................................................... 23
4. De Zeloten ......................................................................................................................................................... 24
5. De Essenen......................................................................................................................................................... 24
6. Asceten en wonderdoeners............................................................................................................................... 24
7. De Schriftgeleerden ........................................................................................................................................... 25
8. De Samaritanen ................................................................................................................................................. 25
9. De joden-christenen .......................................................................................................................................... 25
De wereld van het Nieuwe Testament
2
VI Sociaal leven in Palestina ................................................................................................................................ 26
1. Wonen ............................................................................................................................................................... 26
a. Huizen ................................................................................................................................................................ 26
b. Meubilair ........................................................................................................................................................... 27
2. Het gezin ............................................................................................................................................................ 27
3. Overlijden. ......................................................................................................................................................... 28
4. Het schoolsysteem............................................................................................................................................. 29
5. De Wijze en zijn leerlingen ................................................................................................................................ 29
VII Joodse geschriften ........................................................................................................................................... 30
1. Tenach ............................................................................................................................................................... 30
2. Pseudepigrafische boeken ................................................................................................................................. 31
3. Misjna en Talmoed ............................................................................................................................................ 31
4. Josephus en Philo .............................................................................................................................................. 31
5. Qumran .............................................................................................................................................................. 32
VIII Joden in de diaspora...................................................................................................................................... 32
1. De verspreiding.................................................................................................................................................. 32
2. Een Religio Licita ................................................................................................................................................ 33
3. Proselitisme ....................................................................................................................................................... 33
IX Filosofische stromingen .................................................................................................................................... 33
1. Hellenistisch onderwijs ...................................................................................................................................... 33
2. Platonisme ......................................................................................................................................................... 33
3. Aristoteles en de peripatetici ............................................................................................................................ 34
4. De Stoa............................................................................................................................................................... 35
5. Epicurisme ......................................................................................................................................................... 36
6. Cynisme ............................................................................................................................................................. 36
X. De godsdienstige situatie in de Grieks-Romeinse wereld ............................................................................... 36
1. Religieuze tolerantie .......................................................................................................................................... 36
2. Tempels ............................................................................................................................................................. 37
3. De goden............................................................................................................................................................ 38
4. De keizercultus .................................................................................................................................................. 38
5. Mysterieculten................................................................................................................................................... 39
6. Gnostiek ............................................................................................................................................................. 39
XI. Sociaal leven in het Romeinse Rijk.................................................................................................................. 40
1. Het Romeins leger ............................................................................................................................................. 40
2. Belastingen ........................................................................................................................................................ 40
3. Geld.................................................................................................................................................................... 40
4. Verenigingen...................................................................................................................................................... 41
XII. Bijlagen........................................................................................................................................................... 41
XIII Literatuurlijst .................................................................................................................................................. 47
XIV Voorbeeld lessen ............................................................................................................................................ 47
De wereld van het Nieuwe Testament
3
I. Geografie van Palestina en het Midden Oosten
Palestina kan verdeeld worden in vier noord-zuid lopende stroken: de kustvlakte, het West-jordaanland, het
Jordaandal, het Overjordaanse.
De kustvlakte is vlak en zandig en telt slechts enkele havens: Joppe (= Jafa), Ptolemaïs (= Akko), Tyrus en
Sidon. Alleen de eerste ligt in Judea. Het Westjordaanland kan van zuid naar noord onderverdeeld worden in:
het bergland van Judea, met naar het oosten woestijngebied; het minder hoge bergland van Samaria; het
heuvelland van Galilea, met centraal daarin de vlakte van Jizreël. Helemaal in het noorden vinden we de
uitlopers van het Libanongebergte. Het Jordaandal is de diepste depressie van de aarde. De Jordaan ontspringt
op de Hermon, loopt door het meer van Tiberias (208 m onder de zeespiegel) en mondt uit in de Dode Zee (392
m lager dan zeeniveau). Het Overjordaanse bestaat in het zuiden uit een vlak hoogplateau, doorsneden door
de Jabbok en de Arnon. Ten
noorden van dit plateau ligt de
vruchtbare Basan-vlakte.
Duid aan op de kaart:
(Rivieren en meren): Jordaan, Jarmoek, Jabbok, Arnon, Kison, Meer
van Genesaret, Dode Zee, Grote
Zee,
(Gebergten): Judees en
Samaritaans bergland, het
Overjordaanse hoogplateau, de
Libanon, Hermon, het heuvelland
van Galilea,
(Vlakten): Saron vlakte, vlakte van
Jizreël, Basan, woestijn van Juda.
De wereld van het Nieuwe Testament
4
Palestina werd in de eerste eeuw door verscheidene bevolkingsgroepen
bewoond. Deze waren niet strikt van elkaar gescheiden, maar in
bepaalde gebieden was een bepaalde bevolkingsgroep sterker
vertegenwoordigd.
Duid hiernaast de belangrijkste
steden aan: Kapernaüm, Tiberias,
Kana, Nazaret, Sebaste (= Samaria),
Jericho, Jeruzalem, Joppe, Caesarea,
Ptolemaïs, Tyrus (een politieke
indeling volgt verderop).
Hieronder een kaart van de oude
wereld.
De wereld van het Nieuwe Testament
5
Duid aan: Tarsus, Antiochië, Tyrus, Damascus, Jeruzalem, Alexandrië, Leontopolis, Nineve, Assur, Babylon, Susa,
Persepolis. Daaronder: Orontes, Eufraat, Tigris, Middellandse Zee, Rode Zee, Perzische Golf, Arabische
Woestijn, Nijl.
De wereld van het Nieuwe Testament
6
II. Historisch overzicht
1. De Perzische tijd
In Ezra 1:2-4 vinden we een edict waarin de Perzische heerser Cyrus de
Judese (vanaf nu spreken we ook van ‘joodse’) ballingen toestemming
geeft naar Palestina terug te keren. Vóór zijn verovering had Cyrus
propaganda gevoerd in verschillende middens in Babylonië. Cyrus was
bekend bij de joodse gemeenschap in ballingschap, die in hem zelfs de
gezalfde des Heren zag (Jes.44:28;45:1). Toch keerde niet iedereen terug.
Babylonië zou het thuisland blijven van een belangrijke joodse kolonie. De
vruchten van de rabbijnse studies aldaar zou resulteren in de bekende
Babylonische Talmoed (rond 600 n.Chr.).
In de Perzische
Op een Cyrus-cylinder lezen wij: “Ik
periode, dat is dus vanaf
keerde terug naar deze heilige steden aan
538 v.Chr., is Judea
de andere kant van de Tigris, de
(aanvankelijk samen met
heiligdommen die al lang in puin lagen, de
Samaria?) een provincie
beelden die daarin leefden, en ik richtte
van het Perzische rijk.
voor hen blijvende heiligdommen in. Ik
Judea was in feite een
verzamelde ook al hun voormalige
inwoners en deed hen terugkeren naar hun
kleine
tempelstaat,
woonplaatsen”.
waarvan de grenzen op
zo’n 30 km rondom
Jeruzalem lagen. Belangrijk is dat in deze periode de nieuwe tempel wordt
gebouwd, en wel met staatssteun, al is de voorwaarde dat in de tempel
zal gebeden worden voor het leven van de koning en zijn zonen (Ezra
6:3,10). Dit kaderde in een politiek waarbij het de overwonnen volken
was toegestaan de eigen cultuur en godsdienst te beleven. Daar was van
Perzische kant wel enig politiek eigenbelang mee gemoeid. Het weer
verspreiden van de bevolking, met name naar de periferie van het rijk,
zorgde voor loyale onderdanen, die de grenzen van het territorium
hielpen versterken en die passerende Perzische legers op hun verdere
veroveringstochten konden ondersteunen. Ook het weer oprichten van
tempels had mede als doel belastingen te innen. Al was er een grote
religieuze verscheidenheid, op het gebied van de taal schiepen de Perzen
wel een eenheid. In het hele rijk bediende men zich van het Rijksaramees
in administratie en handel. Nog in Jezus’ dagen sprak men het daaruit
ontwikkelde
WestEzra 7:26: Aan ieder die de wet van uw
Aramees.
God en de wet van de koning niet
Darius verschafte
volbrengt, zal stipt recht geoefend worden:
het rijk een duidelijke
hetzij ter dood, hetzij tot verbanning, hetzij
wettelijke
basis,
de
tot geldboete of tot gevangenzetting.
‘koningswet’,
die
De wereld van het Nieuwe Testament
Zarathustra leefde in de 7e - 6e eeuw,
vóór de Achaemidische dynastie (óf
tussen 1400 en 1200 ?). Voortekenen
hadden zijn geboorte begeleid, tovenaars
hadden gepoogd het kind te doden, maar
tevergeefs. Toen hij 20 was trok hij zich
terug om te mediteren. Toen hij 30 was
kreeg hij een visioen dat doet denken aan
dat van Daniël (10:4-12). In de 1e van de 7
visioenen leidt de aartsengel Vohumanah
Zarathustra tot de god Ahura Mazda.
Zarathustra’s prediking had geen succes
tot hij aan het hof van Vishtaspa kwam
die door een wonder voor het nieuwe
geloof gewonnen werd, en een grote hulp
zou zijn voor de verbreiding van het
geloof. Zarathustra stierf aan 77 jaar
(moord?). Na zijn dood bleef het geloof
zich verspreiden. Toen Alexander de
Grote Perzië veroverde, verbrandde hij
de boeken van de Avesta. Toch leefde het
zoroastrisme voort om in de 3e eeuw
n.Chr. weer op te bloeien in het
Sassanidische rijk (226 - 651).
Leer: er is slechts één God, eeuwig en
ongeschapen, die de bron is van alle
goedwillende goddelijke wezens. Ahura
Mazda schiep de wereld en al het goede
door zijn heilige Geest.
Spenta Mainyu, die zijn
vertegenwoordiger is en toch één met
hem is, ondeelbaar en toch
onderscheiden. Zarathustra geloofde dat
God de wereld gemaakt had met de hulp
van zes mindere godheden die hij
geschapen had om hem te helpen,
namelijk de grote Amesja Spentas, de
‘heilige onsterfelijken’. De schepping van
de wereld gebeurde in 7 stadia, parallel
aan 7 goddelijke gestalten. Al hebben we
te maken met een monotheïstische
godsdienst, toch is het dualisme duidelijk:
er is naast Ahura Mazda immers een god
van het kwaad: Ahriman. De mens dient
in de eeuwige strijd tussen de ‘goede’ en
‘kwade’ god te kiezen.
7
varieerde van streek tot streek omdat locale tradities en wetten een groot deel van de wetgeving vormden. Er
waren uiteraard ook andere invloeden, zoals de Hammurabi-code. In Judea werd de Tora gegrondvest als de
wet van Israël, en die werd gesanctioneerd door het Rijk. (Ezra 7:26).
Op religieus gebied wordt meer aandacht gegeven aan het nakomen van de wetten op de sabbat, het geven
van tienden, en wordt een verbod op gemengde huwelijken uitgevaardigd.
Een probleem dat in die tijd blijkbaar niet langer speelde was afgoderij. Volgens sommige onderzoekers
drongen anderzijds toch ideeën, afkomstig uit het Perzische Zoroastrisme, het jodendom binnen. Genoemd
worden opvattingen als ‘de heilige geest’ en de ‘engel der wijsheid’, het dualisme van goede en slechte
engelen, apocalyptiek, opstanding der doden en laatste oordeel. Deze elementen vinden we terug in boeken
als Daniël en in pseudepigrafische boeken als 1Henoch en Jubileeën. Mogelijk gaat de Romeinse verering van
Mithra terug op de Perzische god Mithra, en zijn enkele elementen uit het Stoïcisme (reiniging van de wereld
door het vuur) ontleend aan het Zoroastrisme [Bijlage 1].
Dit Perzische of Achaemenidische rijk (550 - 330 v.Chr.) kende in de tweede helft van zijn bestaan een
langzame achteruitgang. Onder Darius II wordt Egypte gecontroleerd met behulp van joodse huurtroepen,
gestationeerd in Elephantine. De joodse tempel aldaar wordt om politieke redenen door Egyptenaren
verwoest. In 330 verovert Alexander de Grote het hele rijk, dat later in een andere vorm weer opstaat: van
250v.Chr. tot 220 n.Chr. spreken we van het Parthische rijk, waar de Romeinen een lastige tegenstander aan
hadden; van 220 tot 630 n.Chr. krijgen we het Sassanidische rijk. In deze periode en in dit rijk kwam de
Babylonische Talmoed tot stand.
2. De hellenistische tijd
De hellenistische tijd wordt gedateerd van de dood van Alexander de
Grote in 323 v.Chr. tot de dood van Cleopatra en de inlijving van Egypte in
het Romeinse Rijk in 30 v.Chr. Met de term hellenisering wordt de
vergrieksing van de cultuur in de door Alexander veroverde gebieden
aangeduid. Deze invloed bleef beperkt tot de bovenlaag van de bevolking,
die de Griekse taal en cultuur overnam om daardoor maatschappelijk
vooruit te komen. In het enorme veroverde gebied was de graad van
hellenisering trouwens zeer divers.
a. De diadochen
Hellenisering bestond uit:
- Stichting van Griekse steden (polis),
overal waar Alexander op zijn
veroveringstochten voorbij kwam. Deze
steden werden gebouwd volgens Grieks
patroon: tempels, theaters, gymnasia.
Allemaal om de Griekse macht en cultuur
voorposten te geven.
- De taal. Niet het Grieks van de klassieke
tijd, maar een eenvoudig ‘volksgrieks’,
dat niet-Grieken vrij gemakkelijk zouden
kunnen aanleren en dat zo tot de ene
omgangstaal in het gehele rijk moest
worden.
- Grieken en Perzen moesten één volk
worden. Zo werd in Susa een massale
bruiloft gevierd waar vermoedelijk 10.000
Macedoniërs met Perzische vrouwen
trouwden. Het leger werd omgevormd
tot één strijdmacht, bestaande uit Perzen
en Macedoniërs. Toch werden deze twee
volken niet echt één nieuw volk.
In 333 v. Chr. veroverde de Macedoniër Alexander de Grote vanuit het
eengemaakte Griekenland het Nabije Oosten. Het Perzische rijk houdt op
te bestaan. Na zijn dood (323) werd Alexander opgevolgd door zijn
generaals, de diadochen (opvolgers), die al vlug het grote rijk onder elkaar
verdeelden. Er ontstonden drie delen, die bestuurd werden door drie
dynastieën: de Antigoniden in Griekenland, Ptolemeeën in Egypte en de
Seleuciden in Syrië, Mesopotamië en het gebied verder oostwaarts. De
Antigoniden werden rond 200 v.Chr. door de Romeinen belaagd, die
uitbreiding zochten naar het Oosten. De Seleuciden zagen het verre
Oosten (India) al vlug verloren gaan (al voor 303).
Na Alexanders dood werd Palestina een twistappel tussen
Ptolemeüs, Antigonus en Seleucus. Het land en het volk hebben in deze
periode veel te lijden onder het oorlogsgeweld. Vanaf 301 hoort Palestina
bij het Ptolemeese rijk. In de Ptolemeese tijd kende Juda nauwelijks oorlogsgeweld. In deze tijd vestigden zich
steeds meer Grieken langs de kuststrook. Jeruzalem en omgeving vormden een soort tempelstaat, met aan het
hoofd daarvan een hogepriester. Dit betekent niet dat Jeruzalem politiek onafhankelijk was; de hogepriester
De wereld van het Nieuwe Testament
8
moest een hoge jaarlijkse schatting betalen aan de Ptolemeeën, een schatting waarvoor de Judese bevolking
opdraaide.
In 201 veroverden de Seleuciden Palestina en omgeving. Een berucht geworden Seleucidische koning is
Antiochus IV (175-164). Hij nam de titel aan van theos epiphanes (de manifeste god). In 1 Makk.1:20-22 lezen
wij: ‘Nadat hij Egypte verslagen had, keerde Antiochus terug in het jaar honderd drieënveertig [= 169 v.Chr.].
Toen trok hij met een groot leger tegen Israël en tegen Jeruzalem op. In zijn overmoed drong hij het heiligdom
binnen en roofde het gouden reukofferaltaar, de kandelaar en al zijn gerei, de tafel der toonbroden, de
sprengbekkens, de schalen en de gouden wierookbekkens, ook het voorhangsel, de kransen en de gouden
versiering aan de voorgevel van de tempel’.De koning sloopte ook de muren van de stad en trok tegenover de
tempel een burcht op, de ‘Akra’. Al even dramatisch was het edict dat Antiochus IV uitvaardigde tegen Judea
en het joods geloof (1 Makk.1:44-50). Het altaar in de joodse tempel wijdde hij aan Zeus Olympios (2 Makk.6).
Daarmee werd wellicht de hellenistische gezinde partij in Jeruzalem tegemoet gekomen, die de joodse
godsdienst een meer hellenistische stijl wenste te geven [Bijlage 2].
b. De Makkabeese opstand en de Hasmoneese priestervorsten.
Zowel religieuze als economische factoren speelden een
rol in de joodse opstand die onder leiding van Judas, zoon
van priester Mattatias, bijgenaamd ‘de Makkabeeër’ (de
hamer) losbrak tegen de rijke en machtige, hellenistisch
gezinde bovenlaag van de bevolking. De directe aanleiding
voor de opstand was volgens 1 Makk. 2:15,23 het bevel
van Antiochus IV een offer te brengen. Een groep
chassidim sloot zich bij de opstandelingen aan, ‘bestaande
uit al degenen die zich vrijwillig aan de wet hielden’ (1
Makk.2:42). In 164 v.Chr. wordt de tempel gereinigd en
opnieuw ingewijd. Als herdenking hieraan zal men
voortaan het chanoekafeest vieren.
In 143 v.Chr. is de Seleucidische macht zo
afgebrokkeld dat de Makkabeeër Simon belastingsvrijheid
kan eisen en ook de Seleucidische jaartelling afschaft.
Daarmee is Judea onafhankelijk geworden. Dit gebeurde
onder het goedkeurend oog van Rome, dat alle baat had
bij een verzwakking van het Seleucidische rijk. Simon werd
door een ‘grote vergadering’ aangeduid als erfelijke
hogepriester, vorst en veldheer (1 Makk. 14:25-49). Simon
behoorde tot de familie der Hasmoneeën, vandaar dat
men spreekt over de Hasmoneese priester-vorsten.
Simons opvolger Johannes Hyrcanus, veroverde gebied
rond Judea, en ook Idumea en Samaria. De Idumeeërs
werden gedwongen zich te laten besnijden en de joodse
De wereld van het Nieuwe Testament
9
wetten te houden (Herodes de Grote was Idumeeër). De tempel van de Samaritanen op de Gerizim werd
verwoest. In deze tijd werd Samaria op politiek en religieus gebied onderworpen aan Jeruzalem, wat bij de
Samaritanen niet in goede aarde viel, zodat zij in de Romeinse tijd de erkenning zullen vragen en krijgen als
zelfstandige religieuze gemeenschap. Aanvankelijk was de Makkabeese opstand een godsdienstoorlog die
uitging van wetsgetrouwe joden. Doch steeds meer werd het een strijd om nationale onafhankelijkheid,
waarbij de Hasmoneeën op hellenistische wijze heidense troepen huurden om gebied te veroveren.
Hyrcanus’ opvolgers noemden zich ‘koning’, zodat we voortaan spreken van Hasmoneese priesterkoningen. Galilea en Iturea worden veroverd; de inwoners worden gedwongen tot besnijdenis. Judeeërs gaan
zich vestigen in de nieuw veroverde gebieden; vooral Galilea zal een belangrijke populatie aan joden kennen.
De hele kustvlakte en Transjordanië wordt eveneens Judees bezit.
c. Chronologisch overzicht
Een hellenistisch gezinde groep in Jeruzalem wil zich meer assimileren aan de hellenistische cultuur. Doel is het
jodendom uit zijn afgezonderde positie te halen. Het gaat om een kleine groep met grote invloed: de rijke
bovenlaag van de bevolking. De bevolking draait op voor belastingen.
- Mattatias (166). Leider van het verzet is Mattatias, priester uit een vooraanstaande familie, die wegvluchtte
uit Jeruzalem en naar Modeïn (platteland) gaat. De opstand is vooral een burgeroorlog. Er zijn zowel
economische als godsdienstige factoren. De plattelandsbevolking is zeer conservatief en trouw aan het
Jahwinisme, dit vooral bij de Chasidim. (‘vromen’). Dezen houden zich aan de Tora en voegen zich vanwege het
godsdienstig aspect bij de opstand. Zodra godsdienst gered is staken zij de strijd. De invloed van deze groep
was vrij groot.
- Judas Makkabeeër (164). Na Mattatias’ dood wordt hij opgevolgd door één van zijn zonen, Judas, bijgenaamd
de Makkabeeër. De Makkabeeënfamilie wordt ook de Hasmoneeën genoemd (Hasmon zou één van de
voorouders van Mattatias zijn). Judas voert een soort guerrilla oorlog. Hij heeft succes omdat er maar weinig
Seleucidische troepen aanwezig waren. De Griekse koning Antiochus zelf strijdt in het Oosten tegen de
Parthen. Hij stuurt wel een legertje naar Judea maar dat wordt verslagen. Rome vindt verzwakking
Seleucidische rijk best goed. In 164 tempelreiniging en herinwijding. Chanoekafeest is niet oudtestamentisch
maar is een nieuw, eigenlijk hellenistisch initiatief.
- Jonatan (broer van Judas, 162-142) laat zich tot hogepriester benoemen door Syrische troonpretendent. Hij
vergroot zijn macht en zijn gebied. Hij wordt beschouwd als de feitelijke stichter van het Hasmoneese rijk.
- In 142 bereikt Simon, de broer van Judas, vrijstelling van belasting bekomen. Het Hebreeuws wordt als
officiële taal weer ingevoerd.
- Johannes Hyrcanus (134-104) verovert Transjordanië, maar ook Idumea (waar men overgaat tot gedwongen
besnijdenis van de bevolking – zie Herodes de Grote) en Samaria. De Samaritaanse tempel wordt verwoest, wat
de vijandigheid tussen joden en Samaritanen verklaart. Van toen af ontwikkelt zich een eigen Samaritaanse
godsdienstige literatuur. Samaritanen vragen in de Romeinse tijd erkenning als aparte religieuze groep. In
Jezus’ tijd werden de Samaritanen door vooral Farizeese joden veracht; zij werden gezien als gelovigen die zich
van het ware Israël hadden afgescheiden en onrein waren, een gedachte waar Jezus tegenin ging (Luc. 10:30).
- Aristobulus (104-103) laat zijn moeder in de gevangenis verhongeren en doodt zijn broer Antigonus. Verovert
Iturea. Itureeërs werden gedwongen zich te besnijden. Ook verovert hij een deel van Galilea. Deze streek was
al eeuwen lang (sinds 722, de verovering door de Assyriërs) praktisch heidens waren geworden. (Vgl. de
verachtelijke klank die Galilea in NT bij vrome joden heeft. In MT. 4, 15 wordt Galilea het 'Galilea der heidenen'
De wereld van het Nieuwe Testament
10
genoemd). Aristobulus richt overal op het Galileese platteland synagogen op en slaagt ten dele in zijn opzet. In
die tijd beginnen heel wat Judeeërs uit te wijken uit Judea en zich te vestigen in de nieuw-veroverde gebieden
die nu weer als vanouds 'joods' worden, althans, wat het platteland betreft. De hellenistische steden blijven
hun Griekse cultuur, karakter en godsdienst behouden. Waarschijnlijk zijn ook de voorouders van Jozef in die
tijd vanuit Judea naar het platteland van Galilea uitgeweken (Luc. 2).
- Alexander Janneüs (103-76). Aristobulus sterft. Zijn weduwe huwt één van zijn broers die ondertussen weer
uit de gevangenis is gehaald: Alexander Janneüs. Hij wordt dus nu hogepriester. De hellenisering was
onstuitbaar. Ook de Makkabeeërs dragen Griekse namen. Wanneer Alexander Janneüs èn hogepriester wordt
èn trouwt met de weduwe van zijn broer, is dit het toppunt. Hier wordt openlijk een belangrijk
oudtestamentisch voorschrift met de voeten getreden. Een hogepriester mag geen weduwe huwen (Lev. 21,
14). Aleaxander Janneüs voert oorlogjes om het gebied uit te breiden. Tenslotte is zijn rijk even groot als dat
ten tijde van koning David. Het godsdienstig geïnspireerde verzet wordt sterker. Het komt tot uitbarsting in een
conflict waarbij Janneüs 800 Farizeeërs laat kruisigen.
- Salome Alexandra (76-67), de weduwe van Alexander Janneüs (voorheen al weduwe van Aristobulus), neemt
de macht over. De Farizeeën hebben onder haar bewind veel macht. Zij krijgen voortaan een stem in de
gerousia. Haar twee zonen Hyrkanus II en Aristobulus II zullen elkaar het hogepriesterschap betwisten.
3. De Romeinse periode
a. Herodes de Grote en zijn opvolgers
In Juda wordt het hogepriesterschap van Hyrkanus II (gesteund door Farizeeën) aangevochten door Aristobulus
II (gesteund door Sadduceeën). In een veldslag tussen die twee moet Hyrkanus vluchten en Aristobulus wordt
de nieuwe hogepriester. Als echter Hyrkanus samen met de Idumeeër Antipater (de vader van Herodes de
Grote) Aristobulus terugdrijft (nb. in de tempel te Jeruzalem) roepen zowel Aristobulus als Hyrkanus de hulp
van Rome in. De veldheer Pompeius maakt van die gelegenheid gebruik om Judea in te lijven in het Romeinse
Rijk (64 v.Chr.). Bij de inname van Jeruzalem betreedt hij tot verbijstering van de bevolking het heilige der
heiligen. Bij een triomftocht door Rome werden ook talrijke Judeese gevangenen meegevoerd, die
vermoedelijk aan de basis liggen van de latere grote joodse kolonie in Rome.
De Judese onafhankelijkheid had ongeveer 80 jaar geduurd. Vele gebieden die toen door de Judeeërs
waren veroverd, worden Judea weer ontnomen. Hyrkanus wordt dan wel in zijn functie als hogepriester
hersteld, maar kan geen politieke macht meer uitoefenen, hij wordt schatplichtig aan Rome. In die tijd wordt
de Decapolis gesticht: tien steden die rechtstreeks ondergeschikt waren aan de Romeinse provincie Syrië.
In Judea is de feitelijke macht in handen van de Idumeeër Antipater (in dienst van Rome). In 37 v. Chr.
volgt zijn zoon Herodes de Grote hem op (tot 4 v.Chr.). Volgens verschillende bronnen was hij een zeer wrede
vorst (vgl. de kindermoord in Bethlehem, Matt.2:16). Herodes was een vazalkoning van Rome. Hij had dus een
zeer begrensde macht, die bestond uit een beperkt muntrecht en het heffen van belastingen. Ook mocht hij er
een klein leger op nahouden. Herodes is bekend gebleven door zijn vele bouwwerken. Jarenlang werd er
gewerkt aan de verbouwing en uitbreiding van de tempel in Jeruzalem (pas in 64 n.Chr. klaar). Het paleis van
Herodes te Jeruzalem was nog prachtiger. Een ander bouwwerk is de militaire burcht Antonia.
Buiten Jeruzalem werden gebouwd: een amfitheater, heidense tempels (ter ere van Romeinse keizers),
herbouw van Samaria, een nieuwe havenstad Caesarea, een nieuwe stad Antipatris, het winterpaleis in Jericho
enz. Een hoge belastingdruk was het gevolg (tollenaars!).
In zijn testament regelde Herodes de verdeling van zijn rijkje onder zijn drie zonen, een testament dat, mits
enige wijziging, bekrachtigd werd door keizer Augustus. De Griekse steden Gadara, Hippos en Gaza werden
opgenomen in de Romeinse provincie Syrië. Archelaüs kreeg Judea en Samaria. Zijn titel was 'ethnarch'.
Herodes Antipas kreeg Galilea en Perea. Hij mocht zich tetrarch noemen. Filippus - ook tetrarch - bekwam
De wereld van het Nieuwe Testament
11
Auranitis, Trachonitis en vermoedelijk Iturea. De titel ethnarch is hoger dan die van tetrarch ('viervorst'), maar
lager dan die van koning. Hij werd vaak gegeven aan een vazal.
- Het gebied van Archelaüs
Archelaüs was ethnarch over Judea en Samaria. Zijn bestuur
duurde slechts van 4 v.Chr. - 6 n.Chr. Na klachten over zijn
wreedheid werd hij afgezet. Zo had hij 3000 opstandelingen
laten doden op het tempelplein. Zijn gebied werd nu
opgenomen in de provincie Syrië en bestuurd door een
procurator. Daar waar Herodes en Archelaüs bij al hun
wreedheden toch rekening hadden gehouden met de joden
en hun godsdienst, begingen de elkaar opvolgende
procuratoren (waaronder Pontius Pilatus 26-36 n.Chr.) veel
fouten, wat tot veel spanningen aanleiding gaf. Wel kreeg het
sanhedrin een ruimere bevoegdheid betreffende interne
zaken. De leiding ervan was in handen van de hogepriester,
die door de Romeinen beschouwd werd als de
vertegenwoordiger van het joodse volk.
- Het gebied van Herodes Antipas
Perea en Galilea waren van elkaar gescheiden door de
Decapolis en Samaria. Herodes Antipas werd door Jezus met
weinig achting beschreven (Luc.13:32). Hij verstootte zijn
vrouw om te hertrouwen met Herodias, de vroegere vrouw
van zijn broer Filippus. Johannes de Doper werd onthoofd op vraag van Herodias (Matt.14:3-12). Antipas'
voornaamste prestatie wat bouwwerken betreft, is de stad Tiberias, genoemd naar de toenmalige Romeinse
keizer, bij wie hij in de gunst stond. Na de dood van deze keizer werd Antipas door intriges in een slecht
daglicht gesteld bij de nieuwe keizer Galigula, die hem in 39 naar Gallië verbande [Bijlage 3].
- Het gebied van Filippus
De gebieden die Filippus bekwam, maken geen deel uit van
het oorspronkelijke Juda of Israël. Er woonden ook praktisch
geen joden. Filippus schijnt de meest sympathieke geweest
te zijn. Hij verbouwde een stad en gaf haar de naam
Caesarea Filippi (Matt.16:13). Na zijn dood maakte zijn rijk
even deel uit van Syrië, daarna kwam het onder bestuur van
Agrippa I.
Agrippa I (in Hand.12:1-23 Herodes genoemd), was een
kleinzoon van Herodes de Grote. Hij was bevriend met keizer
Galigula, door wiens toedoen hij de tetrarchie van Filippus
bekwam. Na de verbanning van Herodes Antipas kreeg
Agrippa ook diens gebied. Even later mag hij zich koning
weten over het hele gebied dat eens Herodes de Grote had
toebehoord (vanaf 41). Hij had een hellenistische opvoeding
genoten, maar zette zich in voor het jodendom en hield zich
naar verluid aan de joodse leefregels als hij in Palestina was.
Op joodse munten stond zijn afbeelding niet, op munten
geslagen in hellenistische steden wel. In de Misjna wordt
positief over hem gesproken (m Sota 7:8). In het N.T. wordt
De wereld van het Nieuwe Testament
Procuratoren waren militaire
bevelhebbers die rechtstreeks door de
keizer waren benoemd aan het hoofd van
gebieden die bijzondere aandacht
verdienden, hetzij omwille van
strategisch karakter, hetzij omwille van
het explosieve karakter. Een procurator
was alleen aan de keizer verantwoording
schuldig. Hij had alle macht in handen,
wetgevend, rechterlijk, uitvoerend en
stond aan het hoofd van de Romeinse
troepenmacht in dat gebied.
De procurator resideerde in Ceasarea,
maar bij grote feesten, volkstoeloop,
gevaar voor rellen enz. kwam hij naar
Jeruzalem om de orde te handhaven. Hij
verbleef dan meestal in het paleis van
Herodes.
12
Agrippa beschreven als een vervolger van de eerste christenen (Hand.12). In 44 stierf hij (Hand.12:20-23)
[Bijlage4]. Daarna zal Palestina bestuurd worden door Romeinse procuratoren. Eén van hen is Antonius Felix
(52-60) die Paulus gevangen hield in Caesarea (Hand.24). In 60 werd Felix op bevel van Nero vervangen door
Porcius Festus (60-62), bij wie Paulus zich op de keizer beroept (Hand.25:11,12). Bij stukken wordt het
Palestijnse gebied onder de bevoegdheid gebracht van de zoon van Agrippa: Agrippa II. Van hem is bekend dat
hij met zijn weduwe geworden zuster in bloedschande leefde.
b. De joodse opstanden
In 66 breekt de opstand tegen de Romeinen uit. Hele garnizoenen worden uitgemoord. Nieuw aangerukte
garnizoenen slaan de joodse opstanden met geweld neer. In 70 zelf werd Jeruzalem door Romeinse troepen
belegerd en ingenomen, de tempel, die tot het laatst werd verdedigd, werd in brand gestoken. Voortaan
konden in Jeruzalem geen joods-religieuze feesten meer gevierd worden. De offercultus hield op te bestaan.
Generaal Titus nam op zijn triomftocht in Rome een groot aantal joodse gevangenen mee, met een aantal
voorwerpen die uit de tempel geroofd waren. Men vindt dit vereeuwigd in de triomfboog van Titus te Rome.
Na de val van Jeruzalem dienden nog de joodse vestingen van Herodium, Machaerus en Masada te
worden veroverd. In deze laatste vesting bleven de joden lang weerstand bieden, tot in 73 of 74. Josephus
deelt mee dat toen de Romeinen eindelijk Masada binnendrongen, de belegerden met vrouwen en kinderen
zelfmoord hadden gepleegd.
De tempel was verloren gegaan, en met haar verdwenen het priesterschap en de partij der Sadduceeën.
De groep der Farizeeën, de enige die haar invloed bleef behouden, legde van ouds al nadruk op de studie van
de Schrift en de eigen mondelinge overlevering. Voortaan zouden in scholen en synagogen de wet en de
wetstudie centraal staan. In Jabne werd een school ter bestudering van de Tora gesticht; deze zou uitgroeien
tot een belangrijk centrum van het rabbijnse jodendom. Ook het joodse gerechtshof werd daar gevestigd. De
Romeinen stelden een verbod in om te pelgrimeren naar de ‘heilige stad’. De tempelbelasting bleef behouden
maar ging integraal naar het onderhoud van een Romeinse tempel in Rome. Een ander gevolg was de
definitieve breuk tussen jodendom en christendom. De farizeese leiders stoten vanaf nu alle aanhangers van
Jezus uit de joodse gemeenschap.
Van 115 tot 117 vonden verscheidene joodse opstanden plaats. Deze begonnen in Cyrene en breidden zich uit
naar andere plaatsen in de diaspora en misschien naar Palestina. Een Romeins generaal, Quietus, sloeg de
opstanden hardhandig neer. Als beloning werd hij tot procurator van Judea aangesteld. Naar hem werden deze
joodse opstanden de Quietus-oorlog genoemd. Deze oorlog betekende het einde van het Noord-Afrikaanse
jodendom.
Tijdens de regering van keizer Hadrianus (117-138) werd Parthië opgegeven en kwam Palestina weer aan de
oostelijke grens van het Rijk te liggen. De economische toestand lijkt in deze tijd slechter te zijn geworden. Men
De wereld van het Nieuwe Testament
13
neemt aan dat een van de oorzaken van de nieuwe joodse opstand (132-135) onder Bar Kochba (of Bar Koziba),
het plan van Hadrianus was om Jeruzalem om te bouwen tot een nieuwe stad Aelia Capitolina. Bar Kochba liet
zijn gezag als vorst (voorzitter van de joodse raad) gelden op militair, economisch (landhervormingen) en
godsdienstig vlak (regeling tienden). Opmerkelijk is dat rabbi Aquiba Bar Kochba zag als de “ster uit Jakob”
(Num.24:17) waarmee hij hem als een Messias aanduidde. Vooral in Judea namen de opstandelingen een
aantal vestingen in, en wellicht ook de stad Jeruzalem. Na aanvankelijke successen van de opstandelingen,
brachten de Romeinen meer troepen in het land zodat de kansen keerden. Vele Judeeërs kwamen om, velen
werden als slaaf verkocht. Jeruzalem werd nu een heidense stad, Aelia Capitolina genaamd; joden werden er
verdreven. In Palestina werd een verbod op besnijdenis uitgevaardigd.
III Joodse godsdienstige instellingen
1. Algemeen oosterse opvattingen van de tempel.
Het centrum van de wereld is de heilige berg, daar ontmoeten hemel en aarde elkaar. Een ziggoerat is in feite
zo’n kosmische berg, waarvan de zeven verdiepen de kosmos met zeven planeten uitbeeldt. De berg Tabor in
Palestina betekent misschien tabbur: ‘navel’, en ook de berg Gerrizim wordt in Richt.9:37 de ‘navel van de
aarde’ genoemd. In feite vormt elke tempel een ‘heilige berg’, zodat elke tempel ook het centrum van de
wereld wordt. Babel was een bab-ilani: een ‘poort van de goden’. Want daar dalen de goden neer op aarde.
Ook de ladder van Jacob heeft deze functie: “Wat een ontzagwekkende plaats is dit,’ zei hij, ‘dit is niets anders
dan het huis van God, dit moet de poort van de hemel zijn!’ Gen.28:17. Ook de slang op een staak in de
woestijn, Num.21:8-9, vervult de functie van verbinding tussen hemel en aarde. Dit heet de Axis mundi, die de
vorm kan aannemen van een boom, paal, ladder, berg. In Babylonië werd ook de link gelegd met de
onderwereld. De stad heette ook: bab-apsi, poort van ‘apsu’: de chaoswateren van voor de schepping. Bij de
Hebreeën stak de rots van Jeruzalem diep door in de tehom, de oerwateren. In de Misjna staat dat de tempel
zich juist boven de tehom bevindt. De tempel sluit de mond van de tehom af.
De tempel werd tevens gezien als een replica van de kosmos. Ex.25:9 “Ik zal je een ontwerp laten zien
van de tabernakel en van alle voorwerpen die bij deze tent horen; houd je daar nauwkeurig aan”. 40 “Houd je
bij het maken ervan aan het ontwerp dat je hier op de berg getoond is”. In Wijsheid van Salomo 9:8 (1e eeuw
v.Chr.): “Gij hebt bevolen een tempel te bouwen op uw heilige berg, en in de stad van uw verblijf een altaar,
een nabootsing van de heilige tent, die Gij van vóór het begin af bereid gehouden hebt” (Vert. NBG). Men
stelde zich de aarde voor als een grote platte rechthoek of cirkel, waarboven de hemel was uitgespannen, als
een plat of gewelfd dak De vloer van een tempel stelde de aarde voor, vijvers en fonteinen waren zeeën en
rivieren. Op het onderste deel van de muren vond men planten met bladeren rond de basis van zuilen. Het
plafond was de hemel: blauw, met gele sterren, zon, maan en planten (die gezin werden als goden). De tempel
was dus een micro-kosmos.
De Oud-testamentische (eerste) tempel werd gebouwd met de hulp van - betaalde - buitenlandse
deskundigen. De indeling van de tempel komt overeen met die van heidense tempels: een open voorhof, het
heilige en het allerheiligste, waarin normaal het godsbeeld staat (in Israël de ark). Heidense tempels werden
vaak versierd met sterren, bloemen en planten. Ze vormde zo een afbeelding van het heelal; een microkosmos.
Dé plaats voor natuurgoden. Ook de tempel te Jeruzalem wordt versierd met bloemmotieven, afbeeldingen
van cherubs, maar voor de tempeldienst hebben deze symbolen geen betekenis.
De wereld van het Nieuwe Testament
14
2. De tweede tempel.
De tweede tempel, vooral in de laatste decennia van haar bestaan, verschilde in structuur en functioneren van
de eerste tempel. Binnen het tempelgebied waren publieke administratieve instellingen gevestigd en een
synagoge, waar – evenals op de binnenplaats – de wet werd onderwezen.
Pelgrims die naar de tempel gingen, kwamen binnen langs één van de zuidelijke poorten, de aristocratie uit de
bovenstad gebruikte de westelijke poorten. Een eerste omheining markeerde het gebied dat verboden was
voor heidenen en ritueel onreinen. In het Grieks en Latijn geschreven waarschuwingen voor heidenen
vermeldden dat wie de omheining niet respecteerde zou gedood worden.
In het voorhof der vrouwen (zo genoemd omdat vrouwen niet dichter bij de tempel mochten komen, maar ook
open voor mannen) werd op de verzoeningsdag de wet gelezen. Daar kwam het volk samen voor het uitgieten
van het water op het loofhuttenfeest (Joh.7:37-44). Via de Nicanorpoort kwam men op de (aan mannen
voorbehouden) 'voorhof van de Israëlieten': een nauwe strook vóór de 'voorhof van de priesters'. Het grootste
deel van de werkzaamheden van de tempel gebeurde in de openlucht. Op het voorhof der priesters stond ook
het slachthuis. Rondom dit voorhof waren verschillende kamers die te maken hadden met de dienst,
gereserveerd voor de priesters. In de tempel zelf
was het enige verschil met de eerste tempel dat,
Inscriptie op het tempelplein (OGIS 598, in Philo
Judaeus, G.H. de Vries, 244.
nadat de ark was weggenomen, er een steen stond
“Het is geen enkele niet-jood toegestaan binnen de
in het heilige der heiligen (volgens de Misjna).
omheining rondom het heiligdom en de voorhof te
Alleen de hogepriester mocht daar één keer per
komen. Als iemand daar gegrepen wordt, is het zijn
jaar, op verzoeningsdag, binnen om wierook te
eigen schuld dat dit de dood ten gevolge heeft.”
branden.
De wereld van het Nieuwe Testament
15
a. Tempelpersoneel.
Aan het hoofd van de priesters stond de hogepriester, die ook de voorzitter was van het Sanhedrin. Sinds de
Perzische tijd werd de hogepriester benoemd door de vreemde overheersers. In Jezus' tijd dus door de
Romeinen. De hogepriester beschikte immers over heel wat invloed binnen de joodse samenleving; het was
dus voor de bezetter belangrijk deze hogepriester te kunnen dirigeren. In de dagen van Jezus was Jozef,
bijgenaamd Kajafas, de hogepriester (18-36 n. Chr.). In het N.T. vinden wij regelmatig de term ‘hogepriesters’
(mv.) of ‘overpriesters’. Vermoedelijk worden daarmee priesters aangeduid die deel uitmaakten van
aristocratische priesterlijke families, en dient de term als uitdrukking van een aparte klasse priesters (aldus M.
Stern). De hogepriester was de hoogste autoriteit. Als hij verhinderd was, werd hij vertegenwoordigd door de
hoofdman van de tempel (Hand.4:1). Deze stond aan het hoofd van de tempelwachters, die toekeken op de
ordelijke gang van zaken rondom de tempel.
De hogepriester werd in de dienst van het heiligdom bijgestaan door priesters. Dezen waren verdeeld in 24
afdelingen, elk daarvan had dienst voor één week (1 Kron.24:7-19; Luc.1:5). Een afdeling was verdeeld in
vaderhuizen, die elk één dag dienst hadden. De meeste priesters woonden buiten Jeruzalem en trokken op
naar het heiligdom om hun periode van dienst te vervullen. De voornaamste taak was de offerhandeling in de
tempel. De leiding bleef in handen van enkele voorname priesterfamilies, die het meest profiteerden van de
tempelopbrengsten (Sadduceeën). De lagere priesters woonden doorgaans op het platteland en moesten zelf
in hun levensonderhoud voorzien.
Ook de Levieten waren verdeeld in 24 afdelingen. In de tweede tempelperiode eigenden de priesters
zich het recht op tienden toe, hetgeen zorgde voor blijvende onenigheid tussen de priesters en de Levieten.
Verhoudingsgewijs blijken veel minder Levieten dan priesters te zijn teruggekeerd uit ballingschap (Ezra 8:15;
Neh.11:18-19). In boeken uit de hellenistische periode worden de Levieten nauwelijks vermeld, een aanduiding
allicht voor hun afnemend prestige. Toch waren de Levieten niet onbelangrijk. Het meest aanzien genoten de
De wereld van het Nieuwe Testament
16
Levieten als zangers in de tempel. De klasse der zangers beschouwde zichzelf als het dichtst bij die van de
priesters staand. Sommige bronnen leren ons dat lagere Levieten ernaar streefden deel uit te maken van de
groep der zangers. Een andere Levitische groep werd gevormd door de poortwachters bij de tempel. Zij hielden
de wacht bij de ingangen naar de tempel, dienden als erewacht, en stonden opgesteld op 24 plaatsen rondom
de tempel.
Een derde groep werd gevormd door de ‘Israëlieten’ die het volk vertegenwoordigden. Zij stonden de
priesters bij in hun werkzaamheden. Zij waren verdeeld in 24 afvaardigingen, gebaseerd op een geografische
indeling in 24 districten.
b. Functie tempel.
Elke dag werd een morgen- en avondoffer gebracht dat bestond uit een lam. De andere offers werden tussen
deze twee offers gebracht. In de periode van de Tweede Tempel werden ook gebeden gezegd en werd ook de
Tora gelezen. Psalmen werden gezongen door de Levieten, begeleid door lieren, harpen en cimbalen. Het
zingen werd ingeleid door het blazen op twee bazuinen. Op sabbat en feestdagen werd een bijkomend offer
gebracht. Een speciale liturgie vond plaats op de grote verzoendag. De hogepriester deed verzoening voor de
zonden van het volk door de voorgeschreven offers te brengen en in het heilige der heiligen wierook te
branden. Gelovigen keken vol ontzag toe hoe de hogepriester zich in het heilige der heiligen begaf; men zag de
tempel immers als de verblijfplaats van de God van Israël.
De Israëlieten kwamen naar de tempel om verschillende redenen: a. om hun plichten te vervullen, zoals
het brengen van de eerste vruchten van de oogst, de tienden en gaven, b. om te aanbidden en te bidden of om
vragen te stellen over de wet en om de Tora te bestuderen, c. om deel te nemen in de tempeldienst naast de
priesters als afgevaardigden, d. velen kwamen om zich te laten reinigen van hun onreinheid door het
besprenkelen van reinigend water. Het reinigend water werd in elk van de 24 districten gevonden, toch
kwamen heel wat mensen naar de tempel om zichzelf ritueel te reinigen, met name voor grote feesten. Voor
joden uit de diaspora was dit bijna de enige manier om zich te reinigen. Iedereen, priester of leek, nam een
ritueel bad, zelfs als hij rein was, voor het binnengaan in de tempel. De vrouwen uit Israël en uit de diaspora
gingen ook naar de tempel, hoewel zij daartoe niet verplicht waren. Na een geboorte waren zij wel verplicht
een offer te brengen. Sommige vrouwen waren Nazireeërs. Een taak die voor vrouwen weggelegd was, was het
weven van de gordijnen, waarvoor zij betaald werden. Ook sommige heidenen maakten een pelgrimstocht
naar de tempel om daar te offeren. Mensen waarvan het gedrag niet onbesproken was, kon de toegang tot de
tempel geweigerd worden.
Maar ook op financieel gebied was de tempel een centrum van bedrijvigheid - zoals alle heiligdommen in
de oudheid trouwens. Er ontstond een handel in offerdieren, tempelbelasting werd geïnd, schenkingen werden
in ontvangst genomen. Elke volwassen man diende jaarlijks de halve sjekel te betalen. Vrouwen waren daartoe
niet verplicht, maar het was wel de gewoonte dat ook zij dat deden.
Op de grote feesten maakten joden van overal in de diaspora en in Palestina pelgrimstochten naar
Jeruzalem. Tienduizenden pelgrims trokken op naar de tempel. Voor mensen die ver woonden was dat een
kostelijke zaak. Volgens de Tora moeten mannen drie maal per jaar voor het aangezicht van de Heer
verschijnen. Dit werd geïnterpreteerd in de zin dat een man op pelgrimstocht drie verplichtingen heeft:
verschijnen voor God in de tempel, feest vieren en zich verheugen. Bij elk van de drie verplichtingen werd een
offer gebracht. Deze pelgrimages zorgden natuurlijk voor een grote economische bedrijvigheid in Jeruzalem.
De stad was voorzien van voldoende accommodatie. In de straten kon men vele talen horen van joden uit de
diaspora. Predikers, leraars en profeten werden aangetrokken door zoveel potentiële toehoorders.
De tempel was ook een plaats waar onderricht een belangrijke rol speelde. Er was een synagoge en een
Bet Midrasj. Ook Jezus onderwees in de tempel (Luc.21:37). Kopiisten en correctors voorzagen in boeken.
Na terugkeer uit ballingschap nieuwe tempel. In de tijd van Herodes verfraaid en uitgebreid. Zeer
indrukwekkend, witte steen, gouden pinnen op daken (tegen duiven). Plan: Grootte nog steeds zoals nu.
De wereld van het Nieuwe Testament
17
3. Nieuwe visies op de tempel.
In een gesprek met een Samaritaanse vrouw zegt Jezus dat de tijd komt dat men de Vader niet meer zal
aanbidden op de Gerizim of in Jeruzalem, maar ‘in Geest en in Waarheid’ (Joh.4:20-24). Dat doet denken aan
enkele gedeelten uit de joodse literatuur. “Op een keer, toen rabbi Jochanan ben Zakkai uit Jeruzalem kwam,
volgde hem rabbi Josjoe en hij aanschouwde de ruïnes van de tempel. ‘Wee ons!’ zei rabbi Josjoea, ‘want deze
plaats waar voor de zonden van Israël boete werd gedaan, is met de grond gelijk gemaakt!’ ‘Mijn zoon,’ zei
rabbi Jochanan, ‘wees niet bedroefd; We hebben een andere boetedoening die net zo goed is. Welke dat is?
Goedertierenheid; want er is gezegd: “Ik verlang barmhartigheid, geen offers”. (Avot de rabbi Nathan 6).
De Essenen geloofden dat de tempel corrupt was geworden. Ze bouwden een eigen gemeenschap op en
geloofden zo een nieuw heiligdom te bouwen dat niet met mensenhanden was gemaakt: een tempel van de
geest. De voorstelling van de gemeenschap als tempel in de ‘Regel der Gemeenschap’ vormt een contrast met
de tempelcultus van Jeruzalem. Ook van Jezus wordt gezegd dat hij beweerd had de tempel te zullen afbreken
en een nieuwe te bouwen die niet met mensenhanden was gebouwd (Marc.14:58). Zie ook Hand.7:48; 17:24.
De Farizeeën geloofden dat de hele joodse gemeenschap geroepen was om priesterlijk te zijn. De
reinigingswetten die eigenlijk enkel golden voor tempelbezoek, achtten zij van toepassing op het hele leven.
Wanneer twee of drie gelovigen de wetten bestudeerden, zat God tussen hen in. Spreuken der Vaderen 3:2:
“Als twee bijeenzitten en de Woorden van de Tora zijn tussen hen, dan verblijft de Sjekina onder hen”. Aboth
Rabbi Nathan 8. “Als drie samenzitten en zich met de Tora bezighouden, zo rekent God hen dat aan alsof zij
een vereniging voor hem geworden zijn”.
4. De Synagoge.
De eerste sporen van de instelling van de synagoge zien wij in de publieke vergaderingen onder Ezra waar het
hoofddoel het lezen van de Tora was (Neh.8-9,13). Deze aanvankelijk onregelmatig gehouden bijeenkomsten
hebben zich vermoedelijk ontwikkeld tot een grotere regelmatigheid. Eerst zal alleen op feestdagen en op
sabbat de Schrift gelezen zijn geworden, later ook op werkdagen. De instelling van de sabbat begon dus niet in
de diaspora maar op het tempelplein in Jeruzalem zelf. Dit betekent daarom niet dat Ezra de synagoge gesticht
heeft, maar dat de elementen waarop het synagoge-gebeuren gegrondvest is, aanwezig waren in de
activiteiten van Ezra. Joden geloofden echter dat de synagoge door Mozes was ingesteld. De vroegste
archeologische vondsten dateren van 250 v.Chr. in Egypte.
In tegenstelling tot de tempel, die in handen was van de priesters, vooral van de hogepriesters, werd de
synagoge gerund door de vergadering en de gemeenschap in het algemeen. De belangrijkste plaatsen in het
priesterschap waren bezet door families van adel en de opvolging was erfelijk. Geen buitenstaander kon
priester worden. In de synagoge daarentegen hing de goddelijke dienst af van vergaderingen en niet van
priesters. De leiding berustte bij oudsten, die door de gemeenschap gekozen waren. Het hele instituut van
synagoge was gebaseerd op publieke deelname; als er tien volwassen mannen aanwezig waren, kon de dienst
gehouden worden. Verschillende mensen werden uitgenodigd en elk om beurt las een kort deel uit de Tora en
uit de Profetische boeken (Luc.4:16) - in het Hebreeuws - terwijl iemand naast hem stond en de (uit het hoofd
geleerde) vertaling gaf in het Aramees, zodat iedereen het kon begrijpen. In de diaspora maar soms ook in
Palestina werd de Tora in het Grieks gelezen. Het was de gewoonte om op sabbat een wijze uit te nodigen die
commentaar gaf op bepaalde gebeurtenissen van de dag of op het gelezen schriftwoord, maar dit was geen
verplichting en elk lid van het publiek kon zijn zeg hebben. Er bestonden verschillende leescycli (1 jaar, 3 jaar,
3,5 jaar), al is het niet zeker dat die in de 1e eeuw al gevolgd werden. Het gebed in de synagoge was gericht op
goddelijke aanbidding. Dorpelingen die strikt waren in het gehoorzamen van de geboden kwamen naar de
synagoge op maandag en donderdag (marktdagen) als ze in de stad waren. Maar in het algemeen kwamen de
mensen alleen op sabbat naar de synagoge. De aanwezigheid van vrouwen en kinderen in de synagoge op
gepaste tijden is terug te vinden in vele geschriften, en ook in Handelingen wordt uitgegaan van de
aanwezigheid van vrouwen in de synagoge (Hand.16:13;17:4). Vrouwen namen echter niet actief deel aan het
De wereld van het Nieuwe Testament
18
verloop van de samenkomst. Zij lazen ook niet uit de Schrift (evenmin in de christelijke gemeente, 1 Kor.14:3435). Er waren ook godvrezenden, in de synagoge, zowel als in de tempel (Hand.17:1-4,16-17).
In de diaspora was er één die in het Hebreeuws las, terwijl een andere in de landstaal lazen. De landstaal
was vermoedelijk het Grieks van de Septuaginta. Er was ook een speciale stoel, genaamd de stoel van Mozes,
voor de wijze die van daar zijn prediking gaf (Matt.23:2). Een apart kenmerk was het gebruik van de synagoge
als ruimte om te eten. Er waren clubmaaltijden waarbij de Tora bestudeerd werd. Die werden soms bij een lid
thuis gehouden, maar soms ook in de synagoge of een daaraan palende ruimte. Verder werd de synagoge ook
gebruikt als school en voor behandeling van rechtszaken, publieke administratie en hulpverlening aan
zorgbehoevenden.
In Judea waren synagoge met deur naar het oosten gericht, in Galilea veel minder. Vanaf de eerste
eeuw vinden we in Palestina ook Jeruzalem als ‘heilige’ richting. In de Hellenistische diaspora werden
synagogen vaak buiten stad gebouwd, of bij de kust.
Het hoofd van de synagoge (Matt. 9:18). Onduidelijk is of hij de functie tijdelijk bekleedde of
permanent. Hij was geen Wijze maar wel een ontwikkeld man die bekend was met de rituelen en kon
beoordelen wie hij zou uitnodigen om de Schrift te lezen, te vertalen, of commentaar te geven. Hij was ook
verantwoordelijk voor de financiën. Hij werd niet betaald. De hazzan van de synagoge hielp het hoofd van de
synagoge. (Luc. 4:20, ‘de dienaar’). Hij regelde de praktische zaken. Hij was een betaalde bediende van de
gemeenschap en synagoge. Hij werkte tevens voor de administratie van de stad en rechtbank. Hij was een
beetje ceremoniemeester: het klaarleggen van de rollen, het binnenbrengen, hij reciteerde de priesterlijke
zegen, terwijl priesters hem herhaalden. Hij luidde de bazuin/hoorn op begin en eind van sabbat. In dun
bevolkte gebieden trad hij ook op als rechter, prediker en schoolmeester en oefende ook lijfstraffen uit als
rechter daartoe besloten had.
De ark, waarin de bijbelrollen werden bewaard, was niet steeds aanwezig. Soms was er een kist die
naar binnen gebracht werd uit een aanpalende ruimte, soms werden alleen boeken binnengebracht. De ark
wordt een vast onderdeel vanaf de 4e tot 6e eeuw. Er was een houten platform waarop de lezer stond, samen
met hoofd van de synagoge, de hazzan en de vertalers. Langs de wanden stonden houten banken opgesteld.
De stoel van Mozes was ook steeds aanwezig. Vrouwengallerijen zijn een fenomeen uit de Middeleeuwen.
5. Het Sanhedrin.
Waarschijnlijk werd Judea reeds in de Perzische tijd bestuurd door een Raad, in de Rabbijnse literatuur
aangeduid als de Grote Vergadering. Josephus citeert een brief van koning Antiochus III waarin deze het heeft
over de ‘Raad van oudsten’, de Gerousia (Ant.12:142). In het N.T. spreekt men van het Sanhedrin (dit is de
Hebreeuwse transliteratie van het Griekse Sunedrion, dat ‘raad’ of ‘vergadering’ betekent). Dit Sanhedrin
fungeerde als de hoogste rechterlijke instantie, zowel op wereldlijk als religieus vlak, uitgezonderd dat wat
onder de bevoegdheid van de procurator stond. Maar ook ver buiten Palestina bezat het Sanhedrin jurisdictie
ten overstaan van joden. In deze Raad zaten hogepriesters (Sadduceeën), schriftgeleerden (vooral Farizeeën)
en oudsten (Marc.15:43). Waarschijnlijk hadden de Sadduceeën de meeste macht. Aan het hoofd stond de
hogepriester. Na 70 werd het Sanhedrin vervangen door de Beth Din (‘huis van het recht’), waarin rechterlijke
en academische functies gecombineerd werden (men interpreteerde er de wet). Aan het hoofd stond nu een
Nasi (‘president’). Rome erkende de Nasi en zijn raad als de vertegenwoordiger van het joodse volk.
De wereld van het Nieuwe Testament
19
IV Religieuze gebruiken
1. Tienden en heffingen
Het landleven werd geregeld met betrekking tot de gaven die de plattelandsbevolking moest offeren. Als
bijvoorbeeld de heffing of tienden niet opzij gezet waren, was de hele oogst van een boer niet toegelaten voor
verkoop. Er was een verbod op het mengen van twee graansoorten (Deut.22:9). Het koren in de hoeken van
het veld en langs de randen, moest men laten staan voor de armen. De armen waren niet verplicht daarvan
tienden af te staan.
Heffingen en tienden werden geregeld door de mondelinge wet, gebaseerd op de Tora. Heffingen
bedroegen 1/40 van de opbrengst van koren, wijn, olie, e.a. De heffingen werden gegeven aan de priesters. De
Levieten gaven een tiende van hun inkomen aan de priesters; ook dat werd een 'heffing' genoemd. Een heffing
werd heilig verklaard en kon alleen genuttigd worden door de priesters en hun gezinnen. De heffing werd ook
gebracht door de ‘am ha-arets’ (het volk van het land), de tienden niet; die werden betaald door hen die de
Tora strikt volgden.
Volgens de Misjna gaf een boer de 6 eerste jaren van elke 7-jarige cyclus een 'eerste tiende' aan de
Levieten. In het 1e, 2e, 4e en 5e jaar van diezelfde cyclus bracht hij een 'tweede tiende' naar Jeruzalem, die hij
met zijn gezin consumeerde in staat van rituele reinheid. Dit gebeurde doorgaans op één van de grote feesten.
In het 3e en 6e jaar werd een 'armen-tiende' gegeven aan wezen en armen. Zoals gezegd behoorde de 'eerste
tiende' in principe aan de Levieten te worden gebracht. Volgens de bijbel moest dat zo gebeuren omdat de
Leviet geen land had. Na de ballingschap echter bezaten menig priester en Leviet wèl land. Omdat hun dienst
in de tempel periodiek was, werkten Levieten op andere momenten als onderwijzers of in de administratie of
als ordehandhavers, waardoor ze een eigen inkomen hadden. Na de ballingschap werden tienden daarom
doorgaans rechtstreeks aan de priesters gegeven. Wellicht heeft dat ook te maken met het grote aantal
priesters dat terugkwam uit de ballingschap, in verhouding tot het geringe aantal Levieten. Doch, ook de
priesters bezaten vaak gronden, en behoorden meestal tot de aristocratie. Dit was niet bevorderlijk voor het
geven van tienden.
Volgens de Misjna zag de zevenjarige cyclus er als volgt uit, (versie Josephus e.a. onderaan):
1e tiende
2e tiende
Josephus
1e tiende
2e tiende
1e tiende
armentiende
2e tiende
1e tiende
2e tiende
1e tiende
2e tiende
1e tiende
armentiende
2e tiende
-
Het sabbatsjaar was moeilijk te houden. De Tora verbood in het 7e jaar het zaaien en oogsten van koren en het
oogsten van fruitbomen. Dit werd nog verzwaard door bijkomende mondelinge wet. Een minimum mocht wel
geoogst worden om te overleven. In de diaspora werd het sabbatsjaar niet gehouden [Bijlage5].
In de diaspora gaven joden hun tiende deel in geld en stuurden dat naar Jeruzalem. Dit privilege was
hen door de Romeinse overheid verleend.
2. De feesten
De sabbat. De belangrijkste kenmerken ervan: geen werk verrichten, samenkomst in de synagoge,
gemeenschappelijke maaltijden in familiekring of in andere groepen. De Tora verbood alle werk op sabbat. In
de Misjna staan 39 hoofdklassen van werken die verboden waren. Het verplaatsen van zaken die niet gebruikt
werden op sabbat (zoals gereedschap) was eveneens verboden. De studie van de Tora nam op sabbat een
belangrijke plaats in. Mensen kwamen samen in synagogen of op binnenhoven om bekende leraren te
aanhoren. Ook de groepsmaaltijden gingen soms samen met studie van de Tora. Het voedsel voor de sabbat
moest op voorhand klaargemaakt worden. Vrijdag heette 'voorbereidingsdag' (Matt.27:62). Op het tempelplein
De wereld van het Nieuwe Testament
20
werd bij het aanbreken van de sabbat drie maal op de sjofar geblazen. Vrouwen dienden te zorgen voor de
lichten.
Nieuwjaar (Rosj ha-sjana). Volgens Josephus was Nisan (Maart-April) de eerste maand van het
religieuze jaar en Tisjri (September-Oktober) de eerste maand van het burgerlijk jaar. Hier gaat het over Tisjri.
De nieuwjaarsdienst benadrukt Gods heerschappij en voorziening. Hij is schepper en rechter. Het basisthema
van de gekozen teksten was dat alle levende wezens geoordeeld werden op Nieuwjaar. Er werd op de hoorn
geblazen, lofliederen werden gezongen. Josephus noemt dit feest echter niet in zijn opsomming, en Philo
noemt de 1e Tisjri het openingsfeest van de ‘heilige maand’, niet de eerste van het jaar.
Verzoeningsdag (Jom kippoer). Op 10 Tisjri. Er werden speciale gebeden opgezegd en iedereen vastte.
Volgens Philo vierden zelfs onverschillige mensen deze dag. Het basisthema was berouw en boetedoening voor
zonde. Toch was het geen droefgeestige dag. Israëls berouw werd gevierd.
Loofhuttenfeest (Soekkot) werd gevierd op 15 Tisjri, een belangrijk feest dat vooral gericht was op de
tempel. Echter, het zitten in loofhutten had niets te maken met de tempel. Loofhutten werden in de binnenhof
of op het dak gebouwd.
Lichtfeest (Chanoekka) herinnert aan de herinwijding van de tempel na de verdrijving van de Grieken
door de Makkabeeën.
Poerimfeest. Josephus zegt dat dit feest op de 14e en 15e Adar gevierd werd om de wraak van de
Perzische joden op hun vijanden te herdenken. Op dit feest wordt de Ester-rol voorgelezen.
Pasen (Pèsach). Centraal stond een maaltijd die gezamenlijk genuttigd werd in de nacht vóór 15 Nissan.
Op voorhand werd al de hamets, het gezuurde brood, bier, meel dat vermengd was met ander voedsel of
gistmiddel, uit het huis verwijderd. Op de avond zelf, de sederavond (seder = orde) was er een soort feest
vanwege het slachten van het paasoffer (de 14e). Het paasmaal ging samen met de 'heiliging' van de dag, het
drinken van vier bekers wijn, het reciteren van het hallel (Psalmen 115-118), en het eten van bitter gras en
haroset, een mengeling van appels, noten en wijn. Het schijnt dat het vertellen van het exodusverhaal pas
gebruikelijk werd na 70. Daarbij werden kinderen aangemoedigd vragen te stellen om wat te weten te komen
over de nationale geschiedenis. Hellenistische gebruiken beïnvloedden de joodse gebruiken: de maaltijd werd
liggend genuttigd en er werden discussies gehouden. Op de tweede dag van het feest werd een gerstenschoof
geofferd, samen met de eerste vruchten van de nieuwe oogst.
Pinksteren (Sjavoeot), 50 dagen na Pasen, was een feest dat vooral gericht was op de tempeldienst en
het offeren van de eerste vruchten. Er was de kiddusj: zegening, de gebeden en de lezing van de Tora.
Vasten speelde een belangrijke rol in het joodse leven. Er werd gevast ter herdenking van de vernietiging van
de eerste tempel (9e Ab), en er werd gebeden voor de terugkeer van de goddelijke tegenwoordigheid naar
Jeruzalem. Men vastte bij het uitbreken van een plaag, van een oorlog, droogte. Het vasten ging samen met
bidden. Men gooide as op het hoofd. Individueel kon men vasten om dreigend onheil af te wenden, om te
rouwen voor een persoonlijke of nationale ramp, om het geloof in God uit te drukken, enz. Sommigen vastten
om hun ziel tot God op te heffen. Op maandag en donderdag kwamen mensen van het platteland naar de
synagoge in het dorp of stad, waar de Tora werd gelezen. Die dagen waren de dagen waarop men kon vasten
(De Farizeeën op woensdag en vrijdag, Luc.18:12).
3. Reinheid
Rituele reinheid was erg belangrijk. De meeste reinheidswetten betroffen alleen de priesters. Voor andere
joden golden ze als ze in de tempel waren of als ze 'heilig' voedsel aten. Er was een algemene tendens deze
wetten na te volgen. De Farizeeën vonden dat ieder die wou (niet alleen de priesters dus) deze wetten op zich
kon nemen. Er was onreinheid bij: de mannelijke seksuele daad, aanraking lijk van dier of mens, bloeding van
man of vrouw, vrouw bij bevalling, aanraking van melaatse. Naast deze gronden voor onreinheid die vermeld
staan in de Tora, voegde de mondelinge wet daaraan toe: de niet-jood, diens woning, land buiten Israël,
afgoderij. Dit vanwege hun verband met het heidendom. Men reinigde zich door rituele onderdompeling in een
De wereld van het Nieuwe Testament
21
bad (vandaar de vele cisternen die gevonden worden in Israël). Bij bevalling moest men een bijkomend offer
brengen. Er was ook de onreinheid die alleen de handen betrof, immers, handen raakten altijd wel iets aan dat
onrein kon zijn. Daarom handwassing.
Volgens de Tora konden klederen, houten gereedschappen, lederen vergaarbakken en zakken, en aardewerk
onrein worden door contact met onreinheid. Alleen stenen gereedschappen waren immuun. Dit alles kon
gereinigd worden door dezelfde reinigingsvoorschriften die voor mensen golden. Alleen aardewerk kon niet
gereinigd worden en werd gebroken, tenzij men het gebruikte voor onrein voedsel. Voedsel zelf (dus geoogst
gewas) kon onrein worden door onreine vloeistoffen. Wie iets onreins at, werd onrein. Reinheidswetten
werden algemeen opgevolgd. Bepaalde Farizeeën vonden dat de handen gewassen moesten worden vóór het
eten en vóór gebed (vgl. Marc.7:1-23).
Overhuiving.
Men geloofde dat de onreinheid werd overgedragen binnen een overdekte ruimte op grond van Num. 19:14
“Wanneer iemand gestorven is in een tent geldt deze regel: iedereen die de tent binnengaat en alles wat zich
in de tent bevindt, is zeven dagen onrein”. De oude halacha noemt dit ‘overhuiving’ (ahiel). In Hand. 10 vinden
we Cornelius en Petrus die een merkwaardig visioen krijgt. Dat visioen slaat niet letterlijk op het eten van
onreine dieren, maar op: vs. 28: “U weet dat het Joden verboden is met niet-Joden om te gaan en dat ze niet
bij hen aan huis mogen komen, maar God heeft me duidelijk gemaakt dat ik geen enkel mens als verwerpelijk
of onrein mag beschouwen”. Hand. 11:2-3: “Toen Petrus terugkwam in Jeruzalem, spraken de Joodse gelovigen
hem hierover aan en verweten hem dat hij onbesnedenen had bezocht en samen met hen had gegeten”. Het
moet hier gaan om onreinheid die werd toegekend aan al wat met afgoderij te maken had en die door
overhuiving werd overgedragen. Wel waren deze regels destijds omstreden. Er was ook een meer tolerante
houding volgens dewelke men wel bij een heiden kon binnengaan. Een joodse gast kon bij een niet-jood gaan,
maar hoefde niet alles te eten. Er waren zeer strikte en wat gematigder joden. De hoofdman (centurio) te
Kapernaüm zegt tegen Jezus dat Hij niet onder zijn dak moet komen. Matt. 8:5. Luc. 7:6.
4. Attributen
De mezuzah. Deze treffen we aan vanaf de 1e eeuw v.Chr. Uitgaande van Deut. 6:9: “Schrijf ze op de
deurposten van uw huis en op de poorten van de stad” bracht men deze tekst, geschreven op een klein
stukje perkament, aan op de deurpost (Mezuzah = deurpost). Samaritanen kerfden de tekst in steen - wat
volgens de tannaïm (rabbijnen van 70 – 200 n.Chr) niet mocht. De Mezuzah werd aangebracht op
stadspoorten, deuren van huizen, soms binnendeuren, maar niet bij badhuizen en opslagplaatsen, evenmin op
religieuze gebouwen. Dus niet op tempel (behalve Nicanorpoort omdat daarachter de 2 e residentie van de
hogepriester lag). De inhoud bestond uit de tekst van Deut. 6:4-9; 11:12-21, misschien ook decaloog.
Samaritanen gebruikten als inhoud ofwel de 10 geboden ofwel het scheppingsverhaal (Gen.1) ofwel teksten
met lofprijs. In Amoraïsche tijd (200 – 500) werden ze gezien als beschermend amulet.
De tzitzit. De joden waren gekleed als andere mensen, met een tuniek en mantel boven het ondergoed. Aan de
vier uiteinden van de rechthoekige mantel werden kwasten bevestigd, 8 in totaal (nu alleen aan de
gebedsmantel). Eén van de kwasten was blauw geverfd met bloed van de huisjesslak - die daardoor na verloop
van tijd zeldzaam werd. Vrouwen waren niet verplicht deze kwasten te dragen. Wie de wetten strikt navolgde
droeg graag lange kwasten (Mat.23:5). De ‘am ha-arets droegen ze niet. De kwasten waren het symbool van
Gods regering en zijn geboden; een waarschuwing tegen zonde.
De teffilin. De gebedsriemen werden bevestigd op het hoofd en aan de armen, ze bevatten een doosje met
daarin stukjes perkament met verzen uit de Tora (Ex.13:9). Vanaf de 2e eeuw v.Chr. werd Ex. 13:9 “Laat dit
gebruik zijn als een herinneringsteken om uw arm en op uw voorhoofd, zodat de wetten van de HEER
voortdurend op uw lippen zijn” letterlijk opgevat. Als inhoud gebruikte men teksten uit Ex. 13:1-10, 11-16;
De wereld van het Nieuwe Testament
22
Deut. 6:4-9; 11:13-21. In Qumran ook de decaloog. Men droeg ze altijd (niet alleen voor gebed, zoals nu),
behalve voor het werk, of in een onreine plaats of 's nachts. Ook niet op sabbat of feestdagen omdat die op
zich al een ‘teken’ waren. Vrouwen hoefden ze niet te dragen. Ze konden alleen gedragen worden door hen die
in staat van rituele reinheid waren. De ‘am ha-arets droegen ze niet. Het uitzicht: Jezus wijst in Matt.23:5 op
brede banden. In Qumran doosjes van 13 op 20 mm.
V. Politieke en religieuze groepen in Palestina [Bijlage 6]
1. Herodianen
De Romeins gezinde koning Herodes consolideerde zijn macht over Palestina door een nieuwe elite te vormen
die hem toegewijd zou blijven. Hij trok daartoe mensen aan uit de diaspora, maar ook uit Palestina zelf, o.a. uit
Idumea, waar hij zelf vandaan kwam. Joden die partij kozen voor de dynastie van Herodes werden Herodianen
genoemd. Verwonderlijk is dat de doorgaans nogal nationalistische Farizeeën samen met Herodianen Jezus
trachten om te brengen (Marc.3:6;12:13).
2. De Sadduceeën
De partij der Sadduceeën (van Zakdok?) is vermoedelijk ontstaan in de Makkabeese tijd. De meeste
Sadduceeën waren priesters en de hogepriester kwam vrijwel steeds uit deze partij. Ze waren erg conservatief
en hadden eigen tradities en gebruiken. Toch werden die onder de Tora gesteld. Anders dan de Farizeeën
accepteerden zij noch de mondelinge leer, noch geloofden zij in opstanding en oordeel of in het bestaan van
engelen en geesten (Hand.23:8). Men heeft gesuggereerd dat zij het bestaan van engelen niet ontkenden maar
geen uitgewerkte angelologie hadden ontwikkeld. Ze geloofden dat de gehoorzaamheid aan de Tora
hoofdzakelijk in de tempel moest worden betracht. Daar behoorde de wet vervuld te worden. Ze waren zeer
afkerig van Messiaanse en apocalyptische bewegingen, die immers vernieuwing brachten en dus hun positie in
gevaar brachten. Het willen handhaven van hun positie bracht echter ook met zich mee dat ze politiek gezien
collaboreerden met de vreemde overheersers, wat hen bij de bevolking geen sympathie opleverde. Omdat ze
erg verbonden waren met de tempel, taande hun invloed al gauw nadat de tempel in 70 verwoest was.
3. De Farizeeën
De afkomst van de Farizeeën (‘parusj’, afgescheidene) gaat vermoedelijk terug op de Chassidim, uit de tijd van
de Makkabeese opstand. Josephus tekent de Farizeeën als een politieke partij die haar interpretatie van de wet
aan de natie wilde opleggen, en zegt dat zij een aantal conflicten kenden met de Hasmoneese heersers, vooral
met Alexander Jannaeus, die hen vervolgde. Tijdens het bewind van diens weduwe Alexandra slaagden de
Farizeeën erin politieke macht te verwerven. Onder de dynastie der Herodianen was hun macht beperkt.
In het Nieuwe Testament en de rabbijnse literatuur worden de Farizeeën getekend als een groep die
veel belang hechtte aan religieuze wetten, rituele reinheid en dies meer. Tegenover de Sadduceeën, die alleen
de geschreven Tora accepteerden, hielden de Farizeeën vast aan de mondelinge overlevering. Deze
mondelinge leer, de 'overlevering der ouden' (Marc.7:3) bevatte de authentieke uitlegging van de Tora (na 200
werd ze gecodificeerd en opgetekend in de Misjna).
De Farizeeën behoorden doorgaans tot de middenstand; zij hadden een vrij grote aanhang onder het
volk. Hun doel was de godsdienst voor een ieder tot iets persoonlijks te maken. Daarin speelde de synagoge
een belangrijke rol. Farizeeën geloofden in de opstanding, in het laatste oordeel en in het bestaan van engelen
en geesten (Hand.23:8). Zij meenden dat alles wat gebeurt, is voorbeschikt, zonder daarmee de vrije wil en de
verantwoordelijkheid van de mens te ontkennen. Binnen deze groepering bestonden verschillende stromingen:
De wereld van het Nieuwe Testament
23
er waren de strenge school van Sjammai en de gematigder school van Hillel. De Sjammaïeten, die uit hun
religieuze overtuigingen ook politieke consequenties trokken, moeten wellicht geïdentificeerd worden met de
Zeloten. Na 70 ging de Farizeese beweging over in het rabbijnse jodendom. Dat zien wij bijvoorbeeld doordat in
de rabbijnse literatuur (vanaf de 3e eeuw n.Chr.) meermalen wordt verwezen naar leraren van vóór 70, zoals
Hillel en Gamaliël. (In de rabbijnse literatuur wordt de term rabbi gebruikt voor officieel geordineerde
schriftgeleerden - sinds eind 1e eeuw n.Chr. Als Jezus met rabbi wordt aangesproken is dat enkel een beleefd
‘mijn meester’). De Farizeeën te Jamnia en Usha werden na de Bar Kochba opstand door de Romeinse overheid
erkend als het regerend orgaan voor het joodse volk.
4. De Zeloten
Als bron van deze groepering wil men wel de Makkabeeën aanduiden, al is het mogelijk dat de Zeloten slechts
in de 1e eeuw v.Chr. als groep bestonden. Het waren joodse patriotten die gedragen werden door diepreligieuze overtuigingen. Zij voerden oppositie tegen de Romeinen op grond van hun lezing van de Tora. Men
neemt aan dat zij het offer dat gebracht werd voor het welzijn van de keizer hebben stopgezet. In andere zaken
kwamen zij overeen met de Farizeeën. Waarschijnlijk is de naam 'Zeloot' afgeleid van hun verwantschap met
de priesterlijke klasse waarbij de priester beschreven wordt als een zeloot, ijveraar, in de Tora. Josephus noemt
Judas de Galileeër als hun leidsman (ook genoemd in Hand.5:37).
Verwant aan de Zeloten zijn:
a. De Sicarii (gewapend met een dolk, sica) vormden een radicale tak van de Zeloten (Hand.21:38
‘oproerkraaiers’). Zij streefden naar een sociale revolutie, verbrandden de schuldvorderingen en vochten
zonder ophouden tegen de heersende klasse.
b. Johanan ben Levi, de leider in boven-Galilea. Hij was een gematigd man en was niet enthousiast over een
oorlog tegen de Romeinen. Alleen onder druk van de omstandigheden werd hij partner van de rebellen. In de
oorlog tegen de Romeinen te Galilea vluchtte hij naar Jeruzalem waar hij zich voegde bij de Zeloten.
c. Simeon bar Giora had veel gemeen met de Sicarii. Hij was een nakomeling van proselieten uit Transjordanië.
Hij werd de leider van de lagere klassen in Palestina.
5. De Essenen
De Essenen (mogelijk vergrieksing van het Arameese hasayya, ‘vromen’) vormden volgens Philo en Josephus
een ascetische gemeenschap die zichzelf de strengste discipline oplegde en die, hoewel zij verbleven in de
dorpen en steden van Judea, zich toch sterk afscheidden van andere joden. Plinius de Oudere spreekt van een
verblijf in de omgeving van de Dode Zee. Zij hadden een dualistische, apocalyptische wereldvisie en hielden
zich veel bezig met onderzoek en interpretatie van de Tora en andere heilige boeken. Daarbij schijnen ze nog
strenger geweest te zijn dan de Farizeeën. Reinigingsvoorschriften en sabbatswetten werden strikt nageleefd.
Zij leefden in gemeenschap van goederen, waren gekant tegen slavernij en het zweren van een eed. Zij leefden
in celibaat, maar Josephus kent ook een groep waarbij het huwelijk wel toegestaan was met het oog op het
verwerven van een nageslacht. De meeste onderzoekers identificeren de Essenen met de gemeenschap te
Qumran. De daar sinds 1947 gevonden geschriften behoorden tot een groep die in ieder geval verwantschap
vertoont met de Essenen.
6. Asceten en wonderdoeners
Er waren ook vrome enkelingen, zoals Johannes de Doper. Hij was een woestijnasceet die de mensen opriep tot
bekering en doop. Josephus noemt ook nog een zekere Bannus, een asceet die eveneens in de woestijn leefde.
In de rabbijnse literatuur treffen we de chassidim aan, aan wie wonderen worden toegeschreven: bevrijding
De wereld van het Nieuwe Testament
24
van boze geesten, genezen van zieken en andere wonderen zoals het doen regenen. Sommige onderzoekers
situeren Jezus en zijn volgelingen in deze kringen.
7. De Schriftgeleerden
Het Griekse woord grammateus betekent ‘schrijver’ (Hebr. sofer). Met dit woord werden aangeduid: een
secretaris, klerk, administrateur. In het Nieuwe Testament wordt het woord grammateus gebruikt i.v.m. de
Schrift, zodat men ook kan vertalen met ‘schriftgeleerde’ (bijv. Marc.12:28,36). ‘Wetgeleerde’ (nomikos) is
waarschijnlijk een synoniem voor schriftgeleerde. In de tijd van Jezus vormden de schriftgeleerden nog een van
de Farizeeën te onderscheiden groep. Wel behoorden veel schriftgeleerden tot de Farizeeën. Na 70 n. Chr.
vormden ze samen met de Farizeeën de groep van de rabbijnen. De opkomst van de schriftgeleerden laat zien
dat er onder de bevolking een verlangen was ontstaan naar een meer persoonlijke godsdienstbeleving die de
tempel niet te bieden had. Het Woord van God komt meer centraal te staan.
8. De Samaritanen
Traditioneel ziet men Samaritanen als de nakomelingen van het mengvolk dat ontstond door de Assyrische
politiek van deportatie (2 Kon.17:24-41). Sommige onderzoekers zien dit verhaal echter als een joodse lastering
tegen een rivaliserende religieuze gemeenschap die een tempel op de berg Gerizim verkoos als het ware
heiligdom. Mogelijk werd deze tempel opgericht in de tijd van Alexander de Grote (Ant. 2:297-347). Het
heiligdom werd in 128 v.Chr. verwoest door Johannes Hyrcanus, die het gebied inlijfde in zijn Hasmoneese rijk
en het gebied ook in religieus opzicht onder toezicht van Jeruzalem bracht. Men vermoedt dat de animositeit
tussen joden en Samaritanen uit die tijd stamt. Pas als de Romeinen de macht overnemen, kunnen de
Samaritanen een officiële erkenning als zelfstandige godsdienstige gemeenschap aanvragen. Vermoedelijk
worden met ‘Samaritanen’ joden aangeduid die bij de Babylonische ballingschap achterbleven en met wie de
teruggekeerde ballingen in controverse leefden (Ezra 4).
De Samaritanen waren conservatief, niet syncretistisch en noemden zichzelf samerim: ‘houders’ van de
Wet. Zij geloofden in de ene God, kenden het beeldverbod, hielden de sabbat, enz. Met het eigen heiligdom
hadden zij ook een eigen priesterklasse. Ze hadden eveneens hun eigen versie van de Pentateuch (de enige
boeken die voor hen canoniek waren). Deze verschilt wel met de Masoretische tekst (die teruggaat op een
Babylonische tekstvorm), maar sluit vrij nauw aan bij de in Qumran gevonden Palestijnse tekst. Ze kenden een
engelenleer, geloofden (volgens sommigen althans) in een eindoordeel en opstanding, en keken uit naar Mozes
als profeet van de Eindtijd en naar een taheb, een Messiasfiguur (Deut.18:18).
9. De joden-christenen
Over Jezus’ wetsopvatting schrijft Tomson (Als dit uit de hemel is, 134): “Esseens is zijn radicale afwijzing van de
echtscheiding, conservatief-farizees zijn opvatting over geloften die het ‘eren’ van de ouders omzeilen, mildfarizees daarentegen zijn opvatting van de sabbat, en zijn conservatieve houding jegens de reinheidswetten
herinnert weer aan Essenen en Sadduceeën. Jezus was nergens thuis, of het moest zijn in de buurt van het
‘nonconformistisch gezelschap’ van de vrome enkelingen.” De eerste christenen waren joden die Jezus van
Nazaret als de Messias erkenden. Zij bleven trouw aan het joodse geloof en namen deel aan de tempelcultus
(Hand.3:1). Zij onderhielden de sabbat en de joodse feesten en hielden zich aan de voedselwetten. Zo te zien
waren er ook Griekssprekenden onder hen (Hand.6:3). Volgens Jagersma (Geschiedenis van Israël II, 185) was
een korte vervolging in die tijd enkel gericht tegen de Griekssprekende christenen, omdat figuren als Johannes,
Jakobus en Petrus hun werk in Jeruzalem bleven voortzetten. Ook toen het christendom voornamelijk nietjoden aantrok, bleef een joodse groep christenen bestaan. Tussen deze twee groepen was verschil van mening
omtrent de noodzaak van het volgen van joodse wetten. In Hand.15 lezen wij over het compromis dat in deze
De wereld van het Nieuwe Testament
25
zaken bereikt werd. Later ontstonden enkele joods-christelijke groepen als de Nazarenen en Ebionieten. Er
bestonden een paar ‘Hebreeuwse evangeliën’ waarvan slechts een paar fragmenten van bewaard zijn
gebleven. Binnen het N.T. zijn de brieven van Judas en Jakobus, de brief aan de Hebreeën en het boek
Openbaring ontstaan in joods-christelijke kring (al kan men Paulus’ brieven ook als joods beschouwen, zij het
dat hij zich vooral bezig hield met niet-joodse christenen). Ook de Didachè moet van joods-christelijke
oorsprong zijn.
VI Sociaal leven in Palestina
Er waren in Joods-Palestina maar twee grote steden (in de 1e eeuw n.Chr.): Jeruzalem en Tiberias. De rest
waren kleine of middelgrote dorpen. Wel woonden er ook joden in ‘heidense’ steden langs de kust of in de
Decapolis. De straten waren erg nauw (2 tot 4 m) en doodlopende zijpaden leidden naar een binnenhof.
1. Wonen
a. Huizen
De meeste huizen hadden twee verdiepingen. De trappen en de ingang van twee aanpalende woningen waren
gemeenschappelijk. Vaak bestond de eerste verdieping slechts uit een enkele kamer, die soms met een ladder
langs binnen bereikbaar was. Deze bovenkamers werden gebruikt als logeerkamer of als vergaderplaats voor
kleine groepen (Hand.9:37; Marc.14:15). Ook Talmoedische teksten verwijzen naar deze bovenkamers, waar
leraren met hun volgelingen samenkwamen. De dochter die scheidde en terugkeerde naar de ouderlijke
woning, ging doorgaans eveneens wonen in zo een bovenkamer.
Gezien het gunstige klimaat werd veel tijd buitenshuis doorgebracht. De kamers binnen waren erg klein,
hetgeen er toe aanzette om op het platte dak of in de binnenhof te verblijven en er de maaltijden te nuttigen.
Er waren mensen die slechts één enkele binnenruimte hadden, doch doorgaans beschikte men over meer dan
een plaats (een halachische regel schreef voor dat een vrouw van haar man gescheiden moest blijven
gedurende haar periode van onreinheid). Een huis
kon bestaan uit een inkomhal, eetplaats (5X5m), en
slaapkamers (3X4m). Grotere huizen hadden aparte
ruimten voor mannen en vrouwen. Een keuken was
niet nodig, koken werd in de binnenhof gedaan, soms
onder een afdak, of in de eetplaats op een fornuis.
Huizen werden gebouwd met steen of klei, en
werden bepleisterd. Gemeenschappelijke toiletten
vond men in de binnenhof of op andere openbare
plaatsen. De binnenhof was gemeenschappelijk
De wereld van het Nieuwe Testament
26
gebied. De ingang kon afgesloten worden door een poort of een mat. Bij rijkere mensen werd de toegang tot
de binnenhof bewaakt. Soms waren dat grote binnenhoven met zuilen afgezet, en vond men er vruchtbomen
en citernen voor water. Ook kon water via leidingen aangevoerd worden. Mensen die samenwoonden rondom
zo’n binnenhof konden een partnerschap (eruv) vormen en konden bijvoorbeeld verbieden dat er een winkel
gevestigd werd. Moeilijkheden om overeen te komen hadden soms te maken met verschillen in overtuiging,
zoals tussen sadduceeën en farizeeën.
b. Meubilair
Een bed was altijd aanwezig (tenzij men erg arm was), meestal waren er verscheidene bedden. Ze waren
doorgaans hoog, en hoe rijker men was, hoe meer versieringen er waren aangebracht. De ruimte onder het
bed kon worden gebruikt als opslagplaats. Kleinere soorten bedden konden na de nachtrust worden
afgebroken.
Rustbanken werden gebruikt om aan te liggen bij maaltijden, aan lage, verplaatsbare tafeltjes. Het was
een oorspronkelijk Grieks gebruik, dat vooral bij feestelijke maaltijden werd gebruikt (Matt.9:10). Normaal
gebruikte men stoelen, ook banken kon men aantreffen in huis, al werden zij vooral gebruikt in openbare
plaatsen. Zitten op de vloer was erg ongewoon; alleen rouwenden deden dit. Bij gelegenheden waarbij heel
veel mensen samenkwamen, bijvoorbeeld om naar een leraar te luisteren, zat men op matten. Een fornuis was
gemaakt van klei en steen, groot genoeg om twee potten te verwarmen. Normaal stond er een fornuis in huis,
bij een raam om de rook buiten te laten. Daarnaast stond een oven om brood e.a. te bakken. Ook buiten stond
nog een fornuis op de binnenplaats. In huis stonden ook vaten van allerlei soorten en maten.
2. Het gezin
Doorgaans trouwde iedereen, op vrij jonge leeftijd. Een enkeling bleef ongetrouwd om economische redenen
of om zich te wijden aan de studie van de Tora. Jonge vrouwen in Palestina konden zich vrij buitenshuis
begeven. (Alleen in Egypte werd in aristocratische middens de joodse vrouw opgesloten in haar huis). De
verloving vond plaats in het ouderlijk huis van de bruid. De bruidegom kocht de bruid met een symbolisch
bedrag, dat hij aan de bruid gaf, samen met een geschreven huwelijkscontract waarin zijn
verantwoordelijkheden waren gestipuleerd en het bedrag dat zij zou ontvangen bij scheiding of overlijden. Het
huwelijk zelf volgde soms maar jaren later. De bruid zorgde voor haar kleren en juwelen, de bruidegom zorgde
voor het toekomstige huis en het huwelijksfeest. Op deze dag maakte de bruid zich klaar voor het feest, en
werd zij overgebracht naar het huis van de bruidegom. Zij werd daarbij vergezeld van de notabelen van het
dorp. De bruidegom kwam haar tegemoet en bracht haar binnen in zijn huis; eigenlijk was dat het centrale
punt van het huwelijk. In het huis van de bruidegom volgden de zegeningen en het feest, dat zeven dagen
duurde.
Het huwelijk was monogaam, al was bigamie volgens de joodse wet niet verboden, het kwam voor bij de
aristocratie. Het doel van het huwelijk was het voortbrengen van kinderen. Volgens de Misjna mocht een man,
wiens vrouw na 10 jaar geen kinderen had gebaard, haar wegzenden. Volgens de school van Sjammai kon
scheiding enkel toegestaan worden in geval van overspel. Volgens de school van Hillel was scheiding mogelijk
om elke reden. De Essenen verwierpen de echtscheiding helemaal. Het huwelijkscontract vermelde de som die
bij scheiding aan de vrouw moest worden betaald (tenzij in geval van overspel). De man moest zijn vrouw bij
scheiding een scheidingsakte meegeven. Hij verklaarde daarin dat hij zijn vrouw wegzond en dat zij vrij was te
hertrouwen.
Een zwangere vrouw werd met alle zorgen omringd. Misgeboorten kwamen regelmatig voor; als de
moeder stierf werd dat volgens de Misjna geweten aan haar verzaken van religieuze plichten. Abortus was
verboden, het werd gelijkgesteld met moord. De geboortedag werd bijgehouden, maar verjaardagen werden
niet gevierd.
De wereld van het Nieuwe Testament
27
Heidense slaven werden gerekend bij het gezin, en moesten enkele wetten van de Tora naleven. Mannen
werden besneden, vrouwen werden gedoopt. Als zij werden vrijgelaten konden zij bij het gezin blijven werken
tegen betaling, en konden zij in principe zelfs huwen binnen de familie. Joodse slaven kwamen in de eerste
eeuw blijkbaar niet meer voor.
Indien een man overleed zonder nageslacht te hebben nagelaten, hoorde een van zijn broers de weduwe
te huwen (Deut.25:5). In de eerste eeuw werd dit leviraatshuwelijk niet consequent toegepast, het gaf nogal
wat problemen. Er was ook de gedachte dat het beter was niet te trouwen met de weduwe van de broer
omdat de intenties wel eens minder vroom konden zijn. Een weduwe kon intrekken in haar vaders of
schoonvaders huis. Een nieuw huwelijk was wenselijk; de enige voorwaarde was dat zij lang genoeg alleen
bleef om te zien of ze niet zwanger was. Toch waren er groepen die een het vromer vonden geen nieuw
huwelijk aan te gaan (zie brieven van Paulus, Judith en Anna in Lucas).
Men kende de geboortedag maar verjaardagen werden niet gevierd. Wel wordt in Marc.6:21 het
geboortefeest van Herodes genoemd, maar volgens rabbijnse bronnen hebben we hier te maken met een
heidense gewoonte. Vooral zonen waren gewenst. Een jongen werd op de 8e dag besneden, volgens Luc.1:59
kreeg het kind dan ook zijn naam. Volgens verschillende bronnen werd kind gezoogd tot 18 of 24 maand. (soms
3 jaar). De eerstgeborene werd ‘vrijgekocht’ op de 30e dag (Num.18:16) voor 5 sela’s, een bedrag dat naar de
priesters te Jeruzalem ging. Een offer voor de reiniging werd gebracht (Lev.12:6-8). Er was nog geen scherp
onderscheid tussen kind en adolescent. Bar Mitzva (13 jaar) bestond nog niet. Volgens Misjna Niddah 5:6
moest jongen Tora volgen vanaf 13 jaar. Er zijn berichten dat echt vrome mensen hun zoon al een jaar vroeger
mee namen, om hem al gewoon te maken aan dit alle. In de 1e eeuw begonnen jongens en meisjes te
participeren in sociale leven als ze daar de maturiteit voor hadden. Zij namen deel aan religieuze activiteiten:
synagoge, vieringen thuis, pelgrimages.
3. Overlijden.
Bij de dood van een familielid scheurde men het gewaad en zorgde men voor een permanente dodenwacht,
een lijkwade, kist, weeklagers en fluitspelers. De overledene werd zo spoedig mogelijk begraven.
Er bestonden liefdadigheidsgroeperingen die de rouwenden bijstonden. Zij behandelden ook het lijk
(wassen, zalven, omwikkelen). Soms vergezelde een lofredenaar de lijkstoet om luidop Toragedeelten te
betrekken op de overledene. Een graf was doorgaans een uitgehakte nis in een grot, soms ook in een veld.
Doorgaans werd iemand begraven met zijn persoonlijke attributen. Na de begrafenis werd deelneming betuigd.
Rouwgebruiken konden 30 dagen duren, soms wel een jaar. De belangrijkste periode was de eerste week. De
rouwende zat dan blootsvoets neer, mocht niet werken noch zich wassen of zalven, Tora studeren of seksueel
bedrijvig zijn. Bezoekers brachten voedsel mee. Na de zevende dag was het nog niet toegelaten het haar te
knippen of te trouwen. Na de eerste week waren de rouwenden onrein; evenals de meeste van hun
huishoudelijke voorwerpen. Behalve het aardewerk konden die alle gereinigd worden. Als het vlees van de
dode was vergaan, werden de beenderen in een ossuarium, een kleine kist, gedaan. Na 70 n.Chr. verdween dit
gebruik langzamerhand.
Doorgaans vertaalt de Septuagint het Hebreeuwse woord sjeool met het Griekse haides. Sjeool
betekende oorspronkelijk de plaats waar alle mensen heengaan als ze sterven. Daar dolen ze rond als
schimmen (Ps.88:11). De sjeool wordt omschreven als een stoffige, duistere plaats (Job 17:13,16). In het naexilische jodendom ontwikkelden zich ideeën over een vergelding of beloning voor het gedrag tijdens het
leven. De sjeool werd verdeeld in een plaats voor rechtvaardigen en voor zondaars, die elkaar blijkbaar wel
konden zien. 2 Esdras 7:85: “[... de geesten van onrechtvaardigen] zullen de verblijfplaatsen zien van de
anderen, bewaard door engelen en vrij van elke verontrusting”. In vers 93 gaat het over de rechtvaardigen:
“dat zij de verstrikkingen zien waarin de zielen van de slechten ronddolen en de straf die voor hen is
weggelegd” (vgl. Luc.16:23 en Ant.18:14).
De wereld van het Nieuwe Testament
28
4. Het schoolsysteem
Het hoofdbestanddeel van de joodse opvoeding in de 1e eeuw na Chr. is de studie van de Tora. De terugkeer
van de natie tot God, na de Babylonische ballingschap, werd vooral uitgedrukt door de aanvaarding van de wet
van Mozes, van God. Er waren verschillende sekten die elk hun eigen interpretatie hadden. De Tora was de
basis van het gehele sociale en wettelijke systeem en van de manier van leven van de gemeenschap en van het
individu.
Tijdens de periode van de 2e tempel en nog meer na 70, ontwikkelde de joodse gemeenschap zich tot
een studie-gerichte gemeenschap. Er werd veel belang gehecht aan de opvoeding van kinderen. Iedereen die
een zekere kennis had opgedaan van de Tora was verplicht anderen daarin te onderwijzen. Vanaf de 1e eeuw
na Chr. ontving de meerderheid van de kinderen een opleiding op school. De verantwoordelijkheid voor de
opvoeding lag bij de vader, met name naar zijn zoon toe. Die moest hem in ieder geval zelf een ambacht leren.
Er waren wel kinderen die niet studeerden tijdens hun kindertijd, maar als regel gingen kinderen naar school,
leerden boeken van de bijbel lezen en verwierven een basiskennis die hen toestond deel te nemen aan het
joodse leven. Ook volwassenen werden in de wet onderwezen.
De school was verbonden met de synagoge. Men onderwees in de gebedsruimte of aanpalende ruimte,
echter ook in binnenhoven bij leraars thuis (met soms burenruzies tot gevolg). Er bestonden uitplooibare
banken voor leraars. De school begon ‘s morgens, tot ‘s middags. De bet talmud kende twee sessies:
voormiddag en avond. Er werd elke dag les gegeven, ook op sabbat. (al werden op sabbat geen nieuwe dingen
geleerd maar herhaalde men het geleerde). De discipline was strikt. Een leraar mocht zijn leerlingen slaan (met
een riem). Toch was het ideaal dat de leraar zijn leerlingen won door ze welwillend te behandelen en door
goed onderwijs te geven.
Het onderwijs in de eerste eeuw kende naar Grieks model een driedeling.
a. Van 5 tot 11 jaar volgden jongens (meisjes ontvingen thuis minimaal onderricht) de Bet Sefer: het huis van
het boek. Het kind leerde er het alfabet en leerde lezen. Omdat het Hebreeuws niet gevocaliseerd werd,
diende alles te worden voorgelezen (al menen sommige onderzoekers dat kinderen eerst leerden lezen met
vocalisatie). De leraar leerde letters aan door ze op een klein wasbordje te schrijven en de leerlingen
noemden dan de letter. Daarna leerden ze lezen uit een kleine boekrol, de megillah, daarop waren
gedeelten uit de Tora geschreven. Daarna lazen ze uit een echte Tora-rol. De kunst van het schrijven werd
afzonderlijk verworven, men zag dat als een ambacht. De leerling werd ook onderwezen in het vertalen van
de Hebreeuwse tekst in het Aramees, maar Grieks leren was verboden (Grieks was wel gekend bij de
aristocratie en in priesterlijke middens; het werd onderwezen door leraren buiten het traditionele
schoolsysteem).
b. Daarna werd de leerling toegelaten in de Bet Talmud: het huis van lering, van 12 tot 13 jaar. Daar werd de
mondelinge wet onderwezen (ook Jezus kent in ieder geval die wet, Marc.7:11-13). Vragen stellen werd
aangemoedigd maar vooral het van buiten leren van bijbel en halacha nam veel tijd in beslag. Het herhalen
van passages uit bijbel of halacha gebeurde door het luidop te reciteren (zingen). Lezen gebeurde luidop.
c. Wie begaafd was en ervoor voelde, ging op 14 jaar naar de Bet Midrasj: het huis van de uitleg, om aan de
voeten van een leraar te zitten met anderen. Dat waren zij die zich voorbereidden om schriftgeleerde te
worden, of leraar, rechter, hoofd van een synagoge, samen men hen die in hun vrije tijd de Tora
bestudeerden.
5. De Wijze en zijn leerlingen
Het hoofdonderwerp van de studie in de Bet Midrasj was de mondelinge wet, naar zijn verschillende
disciplines: Halacha, Midrasj en Agada.
a. Halacha was de studie en de verwoording van de wet zonder rechtstreeks verband met de bijbeltekst. Zo
werd het plukken van aren beschouwd als een 'werk', dat op sabbat niet toegelaten was, al staat dat niet in
De wereld van het Nieuwe Testament
29
de Tora. In het onderwijs van Jezus vinden we dit niet echt terug, tenzij men als zodanig opvat: Matt.18:15;
5:32 e.d.
b. Midrasj was de studie van de bijbeltekst met het doel daaruit nieuwe wettelijke leringen te trekken.
Misschien kan Jezus' onderwijs in Matt.5:17-48 in die zin Midrasj genoemd worden.
c. Agada betreft ethiek, praktische wijsheid, gelijkenissen. Deze vinden we veelvuldig terug in Jezus' onderwijs
[Bijlage 7].
Het onderwijs nam dikwijls de vorm aan van discussie, die uitgelokt werd door vragen te stellen of te laten
stellen.
Onderwijs door een leraar of Wijze werd gegeven in de Bet Midrasj (een apart gebouw), in de synagoge
(Luc.4:14), of buiten in een wijngaard, in velden, onder vijgenbomen en op de markt (Luc.6:17 e.a.). Zo kon het
gebeuren dat het onderwijs van de Wijze niet alleen zijn discipelen bereikte maar ook andere nieuwsgierige
luisteraars (Luc.12:1). Vele Wijzen trokken rond van stad tot stad om de wet te onderwijzen (Matt.4:23). Ook
dan was het zo dat de Wijze onderwijs gaf aan zijn discipelen en dat anderen meeluisterden. De groep
bestaande uit de Wijze en zijn discipelen, kreeg onderdak bij één van de leden van de plaatselijke
gemeenschap, die ook zorgde voor hun noden tijdens hun verblijf aldaar (Matt.10:9-11).
Net zoals van de Wijze verwacht werd erudiet te zijn in de Tora, werden van hem goede daden verwacht.
Zijn gedrag moest getuigen van een hoge moraal. De leerlingen moesten zichzelf ook volledig geven aan de
studie van Tora. Toch was leren op zich niet voldoende om iemand tot een leerling te maken. Het was nodig
dat hij gedurende lange tijd intiem met zijn leraar omging, want door nauwe associatie met zijn rijke en
diepgaande gedachten werd men pas echt een leerling. De discipelen van een Wijze volgden hem waar hij ging,
of hij in de rechtbank zat, of goede daden deed zoals het helpen van de armen, slaven vrijlaten, collectes voor
arme bruiden ophalen enz. De leerling had ook zijn aandeel in het voorbereiden van het gemeenschappelijke
maal en verleende ook persoonlijke diensten aan zijn leraar, observeerde diens gedrag en was zijn respectvolle,
liefhebbende, nederige metgezel. De groepen die bestonden uit een Wijze en zijn discipelen hadden eigendom
in gemeenschap of hadden een gemeenschappelijk fonds van waaruit voedsel werd aangekocht. In de 1e eeuw
verdienden Wijzen niet hun levensonderhoud door te onderwijzen. Sommige Wijzen ontvingen, omdat ze ook
priester waren, tienden. Andere Wijzen werden ondersteund door hun leerlingen, maar doorgaans was het de
gewoonte dat de Wijze voor een deel van zijn tijd een job had. Zoals hun leraren ondersteunden de discipelen
zichzelf door hun werk en studeerden ze in hun vrije tijd, soms onder enorme druk. Anderen verlieten hun huis
en studeerden bij hun leraar voor een aantal jaren, soms terwijl ze nog ongehuwd waren. Indien ze gehuwd
waren, met de toestemming van hun vrouw.
Behalve Halacha, Midrasj, Agada leerden sommigen ook:
- Astronomie (wiskunde inbegrepen). Doel: berekenen van de tijd, bepalen van maanden en jaren.
- Mystieke en filosofische speculatie: omtrent interpretatie van twee bijbelse passages: de schepping van het
universum in Gen. 1 en de hemelwagen in Ez. 1. Daar rond werden ideeën ontwikkeld over engelen, de
hemelen.
VII Joodse geschriften
1. Tenach
De Schrift bestaat voor de joden uit Tora, Nebiim (profeten) en Chetoebim (geschriften). Dit is Tenach, de
boeken “die de handen onrein maken” [Bijlage 8]. Deze driedeling komen wij tegen in het voorwoord bij Jezus
Sirach: “Door de Wet, de Profeten en de andere, die daarop volgden, is ons veel verhevens geschonken”. In
Luc.24:44 heet het “de wet van Mozes en de profeten en de psalmen”. Over welke boeken wel of niet bij de
Chetoebim horen, bestond verschil van mening. De school van Hillel en die van Sjammai waren het niet met
elkaar eens of de boeken Hooglied en Prediker er bij hoorden. Uiteindelijk bepaalde de populariteit en het
gebruik in de synagoge welke boeken zich een blijvende plaats verworven.
De wereld van het Nieuwe Testament
30
Rond 250 v.Chr. werd de Tora in het Grieks vertaald; in 132 v.Chr. zegt Jezus Sirach dat de Profeten in het
Grieks vertaald zijn; nog later volgde de vertaling van de Geschriften. Deze vertaling noemt men de
Septuaginta. De daarin opgenomen Geschriften zijn talrijker dan deze in de Hebreeuwse Tenach. De
Geschriften die ontbreken in de Hebreeuwse Tenach noemt men de apocriefe boeken (of in Rooms-katholieke
kringen: de deutero-canonieke boeken). Verschillende Septuaginta-handschriften hebben soms enkele andere
apocriefe geschriften opgenomen.
2. Pseudepigrafische boeken
Met pseudepigrafische boeken worden nog andere boeken aangeduid. Een pseudepigraaf is een werk dat
onder een valse naam wordt aangeduid. (Rooms-katholieken spreken hier over apocriefen). De belangrijkste
zijn wellicht: 1 en 2 Henoch, Jubileeën, Testament van de Twaalf Patriarchen, Testament van Job, Hemelvaart
van Mozes, Leven der Profeten, Martelaarschap van Jesaja, Testament van Abraham, Apocalyps van Abraham,
Apocalys van Baruch (= 2 Baruch), 3 en 4 Baruch, Apocalyps van Mozes (komt grotendeels overeen met Leven
van Adam en Eva), Jozef en Asenet, Pseudo Philo’s Liber Antiquitatum Biblicarum, Sibillijnse orakels, enz.
Sommige pseudepigrafen rangschikt men onder mystieke of esoterische literatuur, zoals 3 Henoch en 2
Esdras. Dergelijke literatuur vindt men ook buiten de zgn. pseudepigrafen, zoals Sefer Jetsira, ‘Boek van de
Schepping’. Wij weten dat in de tweede tempelperiode een esoterische doctrine werd onderwezen in Farizeese
kringen. Het 1e hoofdstuk van Genesis en het 1e hoofdstuk van Ezechiël (over de troonwagen, Merkaba) waren
favoriete gespreksonderwerpen in besloten kring. In de Sefer Jetsira (3e - 6e eeuw) vinden we een behandeling
van de problemen van kosmologie (het drama van de schepping) en kosmogonie (de orde in de kosmos). De
schepping is tot stand gekomen door combinaties van 10 sefirot (Geest, Ether, Water, Vuur, vier windstreken
en hoogte en diepte) en 22 letters. We zien hier een combinatie van hellenistische, neoplatonische
numerologie met joodse gedachtegangen. Van later datum zijn de Hechalot teksten. Deze handelen over de
‘troonzalen’ doorheen dewelke de mysticus zijn weg moet vinden vooraleer God te kunnen aanschouwen.
3. Misjna en Talmoed
Naast de boeken van Tenach kende het jodendom nog de zogenaamde ‘overlevering der ouden’ (Marc.7:3), of
de mondelinge overlevering, de traditie. Het doel van de mondelinge overlevering is het toepassen van de Tora
in het dagelijks leven, het interpreteren van de tekst ten behoeve van contemporaine problemen. Na de oorlog
in 70 begonnen de rabbijnen in hun nieuwe centrum te Jabne (Galilea) de mondeling overgeleverde
wetstradities systematisch te verzamelen en te ordenen. Deze nieuwe verzameling, de Misjna, werd uit het
hoofd geleerd (door herhaling, Hebr. sjana) en werd rond 220 n.Chr. te boek gesteld. Eind 3e - begin 4e eeuw
werd een aanvullende verzameling op schrift gesteld: de Tosefta (‘Aanvulling’), een aanvulling op de Misjna. De
Misjna zelf werd later voorzien van uitgebreide commentaren: de Gemara. De Misjna met die Gemara samen
noemt men de Talmoed. Er is een Palestijnse en een (belangrijker) Babylonische Talmoed. De eindredactie van
beide werken vond plaats respectievelijk in de 5e en 7e eeuw. Daarnaast zijn er ook Midrasjim (van darasj,
‘zoeken’, ‘vragen’). Men onderscheidt hallachische en aggadische midrasjim. De eerste probeert
tegenstellingen in de bijbeltekst te harmoniseren en vooral de bijbeltekst met de bestaande praktijk te
verbinden. De aggadische exegese is vrijer, verhalend, vertellend om zo de tekst te verduidelijken. De vroegste
midrasjim noemt men Tannaïtische midrasjim (3e eeuw).
4. Josephus en Philo
Twee belangrijke joodse auteurs mogen niet onvermeld blijven: Flavius Josephus en Philo van Alexandrië. Zij
schreven geen religieus gezaghebbende werken, maar zijn voor ons van belang in het reconstrueren van de
toenmalige maatschappij.
De wereld van het Nieuwe Testament
31
Josephus (37 - 110/120) was afkomstig van een priesterlijke, aristocratische familie, die naar eigen zeggen
besloot zijn leven in te richten naar de regels van de Farizeeën. Hij was betrokken bij de joodse opstand, werd
gevangengezet door de Romeinen, maar vervolgens begenadigd, toen zijn profetie dat Vespasianus keizer zou
worden, uitkwam. In Rome verkreeg hij het Romeins burgerschap en nam de naam Flavius (van de dynastie der
Flavii) aan. Zijn eerste werk is een verslag van de joodse oorlog (Bellum Judaicum), waarin hij de joodse
geschiedenis vanaf de tijd der Makkabeeën tot aan de joodse opstand tegen Rome beschrijft. Later publiceerde
hij zijn twintigdelige werk Joodse Oudheden (Antiquitates Judaicae): de geschiedenis van de joodse natie vanaf
de schepping tot de joodse opstand. Ook schreef hij zijn levensverhaal (Vita) en een referaat tegen Appio
(Contra Apionem).
Philo (30 v.Chr. - 50 n.Chr.) was een Alexandrijnse jood, over wiens leven wij erg weinig weten. In zijn
geschriften becommentarieert hij de Schriften, verdedigt hij het jodendom en blijkt hij ook filosofisch
onderlegd te zijn. Hij zocht een middenweg tussen het verwerpen van de Tora door joodse hellenisten en de
louter woordelijke interpretatie ervan. De letterlijke betekenis van de Schriften moest behouden worden maar
werd verrijkt door een allegorische interpretatie ervan. Zo kunnen historische personen of gebeurtenissen de
betekenis hebben van zedelijke eigenschappen: Abraham is de menselijke geest, Sara is de deugd, en uit de
vereniging van die twee komt Izaak voort: vreugde.
5. Qumran
Te Qumran werden vele boekrollen gevonden die waarschijnlijk afkomstig zijn van Esseense groepen. Het gaat
om kopieën van bijna alle oudtestamentische boeken, enkele apocriefen en pseudepigrafen. Daarnaast vond
men ook literatuur van de gemeenschap zelf, zoals het Damascus document, de Gemeenschapsregel, de
Tempelrol. Een hele strakke vorm van bijbeluitleg vinden we in enkele Qumran-rollen, de pesjer: na elk
bijbelvers volgt een uitleg waarin de profetentekst wordt betrokken op de eigen situatie van de gemeenschap
te Qumran.
VIII Joden in de diaspora
1. De verspreiding
In de eeuwen voor en na Christus hadden vele joden zich gevestigd in Mesopotamië, Arabië, Noord-Afrika,
Griekenland, Klein-Azië en Italië (vgl. Hand.2). Bij de terugkeer uit ballingschap bleven velen in Babylonië
wonen. In de 2e eeuw v. Chr. vestigde Onias IV wiens vader - een hogepriester - was vermoord, zich met zijn
gevolg in Egypte, waar een tweede tempel werd gebouwd, naar het model van de tempel te Jeruzalem. (in
Leontopolis, iets ten zuiden van de Nijldelta). In het begin van de 1e eeuw woonden er volgens Philo een
miljoen joden in Egypte, vooral in Alexandrië, waar ze misschien 1/4 deel van de stadsbevolking uitmaakten. De
Romeinse veldheer Pompejus voerde duizenden joodse krijgsgevangenen mee naar Rome; later volgde nog een
deportatie naar Sardinië. Men vermoedt dat er zeven miljoen joden binnen het Romeinse Rijk leefden, wat
neerkomt op een tiende deel van de bevolking. De joden in de diaspora leefden temidden van de hellenistische
wereld. Een deel van hen stelde zich open voor Griekse opvattingen. Dat waren dan haast uitsluitend de rijkere
joden. Ze leefden op zijn Grieks of Romeins en hielden zich niet strikt aan de reinigingsvoorschriften.
De wereld van het Nieuwe Testament
32
2. Een Religio Licita
Overal bleven de joden vasthouden aan hun eigen gebruiken, aan hun eigen godsdienst en dat zorgde
regelmatig voor spanningen met andere bevolkingsgroepen (vgl. edict van Claudius, Hand.18:2). Toch was het
jodendom een door de keizer erkende religie. Deze status van 'religio licita' was de joden verleend door Julius
Ceasar, als dank voor hun hulp bij het bedwingen van een opstand in Alexandrië. Deze status hield in dat ze
overal in het Rijk vrij volgens hun eigen godsdienstige voorschriften konden leven en dat de synagoge een
eigen rechtsmacht kon uitoefenen over haar eigen leden. Een voorwaarde hierbij was wel dat ze in hun
eredienst zouden bidden voor de Romeinse machthebbers [Bijlage 9].
3. Proselitisme
Sommige joden waren er op uit hun omgeving te 'beïnvloeden' door het maken van bekeerlingen: proselieten
(Matt.23:15). De Septuaginta, een Griekse vertaling van het O.T., speelde daarin een belangrijke rol. Ook voor
de apostelen is de Septuaginta onnoemelijk belangrijk geweest. Daardoor konden de niet-joodse christenen
onderwezen worden in de Schrift. Vele verwijzingen naar het O.T. in het N.T. zijn trouwens verwijzingen naar
de Septuaginta.
De aantrekkingskracht van het jodendom lag in zijn monotheïsme, tegenover de chaos van de heidense
godenwereld, en in de hoogstaande moraal. Slechts een minderheid liet zich door besnijdenis in het joodse
volk inlijven. Men maakte dus onderscheid tussen volledige proselieten, die de besnijdenis en de doop
ontvingen en geacht werden de hele wet na te komen zoals de joden zelf, en de halfproselieten (vereerders
van God), die slechts bepaalde wetten moesten nakomen zoals sabbat- en spijsgebod.
IX Filosofische stromingen
1. Hellenistisch onderwijs
In de Grieks-Romeinse wereld gingen jongens en in iets mindere mate meisjes, naar de basisschool waar ze
werden onderwezen in lezen en schrijven. Jongens en opnieuw in mindere mate meisjes, van de hogere sociale
klassen ontvingen vanaf hun elfde jaar secundair onderwijs, waar vooral wiskunde, muziek en literatuur
onderwezen werd. Eveneens belangrijk was de fysieke vorming, die met name de morele training als doel had.
Jongens kregen gymnastiek, meisjes kregen naast gymnastiek dansles. Kinderen uit de aristocratie en uit de
rijke middenklasse konden onderwezen worden door privé leraren. Voortgezet onderwijs (rond 18 jaar) werd
bijna uitsluitend door mensen uit de aristocratie gevolgd. Dit gebeurde in de ephebeia, die verbonden was aan
het gymnasium van de stad. Behalve een fysieke training gaf men aandacht aan welsprekendheid en filosofie.
Het doel was de jongelingen voor te bereiden op het openbare leven. De leden namen deel aan feesten en
processies, werden zich bewust van hun cultureel en politiek erfgoed, en deden ervaring op in het publieke
leven. Ook joden uit de hogere klassen voegden zich in in dit systeem. In Jeruzalem bestond een gymnasium en
moet er een goed werkende Griekse basisschool zijn geweest, vermits een Griekse basisopvoeding een
noodzaak is om toegelaten te worden tot het gymnasium.
2. Platonisme
Plato (429 - 347) begon te onderwijzen nabij een heilig bos gewijd aan de god Akademos, vandaar dat zijn
school de Academie genoemd werd. Doel was - zoals bij zijn leraar Socrates - de waarheid te achterhalen via
conversatie.
De wereld van het Nieuwe Testament
33
Voor Plato zijn de ideeën reëel, terwijl de fysische wereld daar slechts een gebrekkige imitatie van is. De dingen
in de fysische wereld zijn onvolmaakte kopieën van de ware vorm of idee. Het hoogste idee is dat van het
Goede. Dit Goede is geen persoonlijke god maar een onpersoonlijk principe.
De mens bestaat uit een lichaam, dat het voertuig is voor de onzichtbare ziel. De ziel kan ideeën
bevatten en daarom behoort zij ook tot het gebied van de ideeën. De ziel is per definitie onsterfelijk, ook preexistent. Het lichaam, dat materie is, sterft wel. Het ware thuis van de ziel is daarom niet de aarde maar de
sfeer der planeten.
In de latere academie (2e eeuw v.Chr.) ontstaat een convergentie tussen platonisme en de Stoa. De
nawerking van de platonische filosofie is zeer groot geweest. Van de 1e eeuw v.Chr. tot de 2e eeuw n.Chr.
spreken we van het midden platonisme; vanaf de 2e eeuw ontwikkelt zich het neoplatonisme. Het midden
platonisme kende een nieuwe belangstelling voor de werken van Plato en Aristoteles. Maar ook invloeden van
de Stoa en Neo-pythagoreïsme zijn aanwijsbaar. Men probeerde Plato’s ultieme ‘Goede’ te verbinden met de
‘Onbewogen Beweger’ van Aristoteles. De platoonse ‘Ideeën’ werden de gedachten binnen de goddelijke
geest. De jood Philo van Alexandrië zegt bijvoorbeeld
dat de Ideeën de gedachten zijn in de geest van de
Plutarchus: “Het is niet goud of kostbare stenen
of scharlaken dat haar zo [deugdzaam] maakt,
Verheven God van de joden. Ook de idee van de ziel als
maar al wat haar bekleedt met waardigheid,
gescheiden van het lichaam werd weer belangrijk en
goed gedrag en nederigheid.”
zou de patristische filosofie sterk beïnvloeden. Bekende
midden-platoonse auteurs zijn Plutarchus en Apuleius.
Plutarchus (50 - 120) leefde in centraal Griekenland, was filosoof en de laatste dertig jaar van zijn leven ook
priester te Delphi. Zijn ethische raadgevingen in zijn moralia zijn gelijklopend met deze van het N.T.
3. Aristoteles en de peripatetici
Aristoteles (384 - 322) was een leerling van Plato die al gauw zijn eigen weg ging. Zijn leerlingen kwamen
samen in een gehuurd gebouw, het Lyceum, met een overdekte gang rondom een tuin (peripatos), dat zijn
naam gaf aan deze school.
Volgens Aristoteles heeft alles in zichzelf een kracht of potentie om tot perfectie te komen. De meest
perfecte realiteit is de gedachte, die de eerste of belangrijkste beweger wordt genoemd. De eerste beweger is
geen actieve oorzaak van beweging, het zet andere dingen aan tot beweging door het object van hun
verlangen te zijn: zij verlangen zijn opperste perfectie en worden daardoor bewogen. ‘God’ kan worden
benoemd als de Onbewogen Beweger: zuiver denken, de eeuwige geest die voortdurend zijn eigen denken
beschouwd. Deze beïnvloedt het universum doordat andere zijnden verlangen naar zijn onbereikbare perfectie.
Het is echter geen persoonlijke God of schepper.
Voor Plato bestaat de idee buiten en los van het ding. Aristoteles ziet ‘de idee’ als een abstractie die men
in gedachten maakt, en zegt dat de idee niet los kan gezien worden van het ding, of individu. Daarom zijn ziel
en lichaam één, en blijft er na de dood van het lichaam geen ziel ‘ergens zweven’. Wel kon een deel van het
intellect de dood overleven, maar die gaat op in de universele ziel.
Het ultieme goede is een rationeel leven te
[...] Het onderzoek van alle dingen behoort te
leiden. Naast de theoretische rede (denken, begrijpen)
beginnen bij de kleinste delen, en de eerste en
is er de praktische rede, het praktiseren van morele
kleinste delen van het huishouden zijn: heer en
deugden. In de hellenistische periode werd dit een
slaaf, echtgenoot en echtgenote, vader en
belangrijk item. Als voorbeeld nemen we de huistafels.
kinderen [...]
Reeds Aristoteles had het huisgezin verdeeld in drie
relaties (zie kader). De peripatetische school heeft in de 2e helft van de 1e eeuw n.Chr. deze driedeling helpen
verspreiden, en tijdgenoten hebben daarvan gebruik gemaakt: de auteurs van het N.T., Philo Josephus en ook
Seneca - zie verder.
De wereld van het Nieuwe Testament
34
4. De Stoa
De twee belangrijkste filosofische scholen in de hellenistische periode waren de Stoa en de Epicureeërs. De
Stoa werd gesticht door Zeno, die in 313 v.Chr. naar Athene kwam en daar onderwees in de Stoa Poikilè (De
bont gekleurde zuilengalerij). Heel bekend destijds was een gedicht van de stoïcijn Aratus, dat ook nog door
Paulus wordt aangehaald (Hand.17:28).
Het stoïcisme is materialistisch. God, de wereld, voor alles wat is bestaan drie dingen: het woord, de
gedachte, en het fysische object. Er zijn twee soorten materie: de ruwe materie en de fijne materie, die we
adem, vuur, geest of Zeus noemen. In alle dingen is de goddelijke realiteit aanwezig. Zeus is dus overal. Het
stoïcisme is dus ook pantheïstisch en monistisch: er is maar één beginsel. De mens bestaat uit zwaardere
materie, het lichaam, en de lichtere materie, de ziel. Ook het universum is een reusachtig lichaam, waarvan alle
delen met elkaar verbonden zijn. Wat op de ene plaats gebeurt, heeft invloed op wat elders gebeurt. Het
universum is rationeel, het is de beste van alle mogelijke werelden omdat alles gericht is op het goede.
Stoïcijnen trachtten hun theorieën terug te vinden in klassieke mythologieën door een allegorische
methode van interpretatie. Mythologie zelf werd gezien als een wat primitieve uitdrukking van de waarheid,
bestemd voor het gewone volk. Volgens de stoïcijnen stonden de goden voor natuurverschijnselen; de godin
Hera (ERA) was bijvoorbeeld de lucht (AER). Philo van Alexandrië nam deze wijze van interpretatie over in zijn
commentaren op de Schrift, en hij werd daar later in gevolgd door christelijke exegeten waarvan Origenes de
meest bekende is.
Van Heraclitus (500 v.Chr.) had Zeno de idee overgenomen van het scheppende vuur (Heraclitus
ontleende dit mogelijk aan het Zoroastrisme). Eens was er enkel vuur en alles zal eens terugkeren tot vuur, om
dan weer uit dat vuur geboren te worden. De ziel van de mens maakt deel uit van de wereldziel en zal dus in de
nieuwe wereld weer verschijnen, maar van een persoonlijke onsterfelijkheid is geen sprake.
Hoofddoel van de filosofie was de mensheid te behoeden voor angst en onrust. Dit kon bereikt worden
door een leven van deugdzaamheid. Vermits niemand de wijze kan beroven van zijn deugdzaamheid, is die
persoon steeds in het bezit van het enige ware goed en is daarom gelukkig. Om deugdzaamheid te bereiken
moest de mens enkel leven in harmonie met de natuur,
of met de logos die de natuur doorwasemd.
Epictetus: Toon mij iemand die ziek is, en toch
Deugdzaamheid is een kwestie van het maken van
gelukkig; in gevaar, en toch gelukkig; stervend,
juiste oordelen. Stoïcijnen betreurden dat eigenlijk
en toch gelukkig; in ballingschap, en gelukkig; in
ongenade, en gelukkig. Toen hem mij. Bij de
niemand daartoe echt in staat was. Aangezien perfecte
goden, ik zou graag een Stoïcijn zien.
deugdzaamheid niet haalbaar was, concentreerde men
zich op wat praktisch haalbaar was. Vermits men ervan
uitging dat alles leidt naar het beste, is alles ook bij voorbaat vastgelegd, dit is determinisme. Na de volgende
wereldbrand zou alles precies hetzelfde worden als ervoor. Toch hield men vast aan de vrije wil. (Vgl. mAvot
3:15: ‘Alles is voorzien, maar vrije keuze is gegeven’).
Met Panaetius (185 - 109) komen we bij de midden-Stoa. In tegenstelling tot de vroegere Stoa liet hij de idee
van de wereldbrand los en erkende hij (zoals de platonisten) dat de ziel bestond uit logos (het intellectuele
leven) èn emotie (emotie was voor vroegere Stoa een aberratie van de logos). Zaak was de emotie te
controleren door de logos. Daarmee wordt het dualisme van de platonisten binnengehaald. In de ethiek ging
zijn aandacht uit naar de ‘gepaste handeling’, to kathekon. In de late - of Romeinse Stoa (1e en 2e eeuw n.Chr.)
vinden we een grote aandacht voor het ethische en voor praktische zaken. Seneca (1 - 65) is wellicht de meest
bekende vertegenwoordiger van deze richting. Vooral zijn ethische richtlijnen en aanmoedigingen zijn bekend
gebleven. Daarin vertoont hij veel overeenkomsten met gedachten die wij in het N.T. (vooral bij Paulus)
terugvinden. Een voorbeeld daarvan zijn de huistafels, die wij bij verscheidene filosofen terugvinden, en die
hetzelfde propageren als de huistafels in het N.T. Ook de ascetische moraal, het geringschatten van materiële
goederen, een liefde voor mensen die landsgrenzen oversteeg, zijn stoïsche elementen die we in het
christendom zullen tegenkomen.
De wereld van het Nieuwe Testament
35
5. Epicurisme
Epicurus werd geboren in 341 v.Chr. in Samos. Hij ontleende aan Democritus de idee dat de hele natuur
bestond uit materie en ruimte, en dat de materie uiteindelijk herleidbaar is tot verschillende soorten atomen.
De fysische wereld heeft geen doel, zij is ook niet geschapen, zij is eeuwig - zoals de atomen waaruit zij bestaat.
Ook de goden zijn gemaakt van een edele soort atomen, maar de goden mengen zich nooit in de zaken der
mensen. Zij leven in de interstellaire ruimten en er is geen contact met de mensenwereld: er is dus geen plaats
voor gebed en antwoord op gebed. Wel kunnen de goden geëerd worden, zonder dat we daarvoor echter iets
moeten terug verwachten. Het is niet verwonderlijk dat epicureeërs ‘atheïsten’ genoemd werden. Men zag ook
geen reden zich zorgen te maken over een oordeel, vermits het lichaam, dat bestaat uit atomen, met de ziel die
bestaat uit een subtielere soort atomen, beide desintegreren bij de dood. De mens houdt gewoon op te
bestaan.
Doel van het leven is het genot, ‘hèdonè, en het mijden van pijn of onlust. Met genot wordt geenszins
zinnelijke lust bedoeld. Het hoogste goed was ataraxia, gerustheid, afwezigheid van opwinding.
Christenen en epicureeërs werden door heidenen soms op één hoop gegooid vanwege hun verwerping
van de traditionele religie en het zich terugtrekken uit de maatschappij in hun eigen gemeenschappen.
6. Cynisme
Diogenes van Sinope (400 - 325 v.Chr.) wordt doorgaans aangeduid als de stichter van de cynische
levenswandel. Het Griekse kyon betekent ‘hond’ en verwijst naar de ongemanierde levenswijze van deze
filosofen. Zij zochten zichzelf te bevrijden van alle luxe en zichzelf te wennen aan een hard, maar autonoom
leven. Zij waren kritisch tegenover de traditionele religie, al geloofden zij wel in de goden. Rondtrekkende
cynici herkende men aan hun wollen mantel, wandelstok, bedelzak en lange baard, en zij populariseerden vele
thema’s van de moralisten.
X. De godsdienstige situatie in de Grieks-Romeinse wereld
Men mag wel stellen dat de
In zijn Praep.ev.4.1. (130c) schrijft Eusebius dat de heidenen
verovering van Alexander de Grote
"zichzelf er volledig van overtuigd hebben dat ze juist handelen
een grote impuls was voor de vele
door de goden te eren en dat wij [= christenen] schuldig zijn aan
volken in het Midden-Oosten om
de grootste ongodvruchtigheid door geen rekening te houden met
elkaar beter te leren kennen. De
machten die zo duidelijk en weldadig zijn, maar dat wij
Griekse taal werd zowat de
onmiddellijk de wetten overtreden, die van iedereen vragen eerbied
wereldtaal van die dagen, onder de
te betonen aan voorouderlijke gebruiken [...] om ordelijk te
elite
en
handelaars
vielen
wandelen in het volgen van de godsdienst van onze voorvaderen, en
om niet bemoeiziek te zijn door liefde voor vernieuwing".
taalbarrières voor een groot stuk
weg. Terwijl met de taal ook de
Griekse cultuur naar het Oosten oprukte, overspoelde omgekeerd een vloed van oosterse religie Griekenland
en later Rome. Het politieke belang van de stadstaat (polis) verdween, samen met belang van de
beschermgoden der steden. In de nieuwe wereldstaat zouden nieuwe goden hun rol spelen.
1. Religieuze tolerantie
In het Romeinse keizerrijk bestond een ruime tolerantie ten aanzien van de vele godsdiensten. Men trachtte de
niet-Romeinse goden te vereenzelvigen met Romeinse goden. Zo vormde men één pantheon, al dient gezegd
dat dit meer een zaak van titulatuur was; in de praktijk bleven de honderden culten zeer verscheiden. Excessen
De wereld van het Nieuwe Testament
36
werden geweerd: mensenoffers waren verboden, evenals verminking, ook de vrijwillige verminking in dienst
aan bepaalde goden. Bepaalde culten van godinnen werden door staatsambtenaren gemeden omdat de
beleving als on-Romeins werd ervaren (zie mysterieculten). Christenen werden niet erg gewaardeerd. Zij
werden ervan beschuldigd de dienst aan de goden te veronachtzamen. Wie godvruchtig en respectabel wou
zijn, diende de cultus van de voorvaderen of van het volk te onderhouden. Heidense godsdiensten konden zich
beroemen op een eerbiedwaardige traditie; zo ook het jodendom. Voor het christendom was dat niet het
geval, al ijverden christelijke apologeten ervoor aan te tonen dat het christendom geen nieuwe sekte was,
maar oeroude wortels had in de joodse godsdienst. Het valt op dat christenen in de 2e en 3e eeuw in hun
apologieën proberen te bewijzen dat Mozes en de Pentateuch ouder zijn dan bijv. Homerus. De algemeen
gangbare gedachte is immers: “de oude wet is de beste wet”.
2. Tempels
Er waren tempels in alle maten, maar de grote aantrekkingskracht ging uit van de grote tempelcomplexen (bijv.
in Gerasa, Side, Sabratha = Tripoli) die aan een bekende godheid gewijd waren en meestal een eind buiten de
stad gelegen waren. Een tempelcomplex bestond vooreerst uit de tempel zelf. ’s Morgens werden de
tempelpoorten geopend en werden hymnen gezongen voor de godheid. De altaren werden verlicht. Later op
de dag werden op vastgestelde tijden weer hymnen gezongen en offers gebracht, zowel bloedige als
onbloedige (wierook), en werden plengoffers gebracht. Theologen hielden redevoeringen waarin de goden
geprezen werden. De bezoekers kenden vaste formuliergebeden en hymnen voor hun goden. ’s Avonds
werden de poorten van de tempel weer gesloten. Men deed zijn best om rondom de tempel een waas van
mystiek te creëren door verlichting, speciale geuren en indrukwekkende rituelen. Schilderingen in de tempel,
talloze beelden in het tempelhof, leerden de bezoekers iets over de goden en mythen waarin zij voorkwamen.
Beelden werden vaak opgericht op verzoek van een god (in een droom). Men geloofde vast dat de godheid
leefde in het beeld, of tenminste dat de smeekbeden bij het beeld zouden gehoord worden.
Naast de tempel was een theater, waarin op feestdagen op liturgische wijze een mythe over de godheid werd
opgevoerd (vgl. Hand.19:29). Soms werden tijdens de opvoering heilige teksten luidop voorgelezen door
priesters. De goden en godinnen werden door dansers, acrobaten en mime-spelers uitgebeeld, niet zelden in
erotische scènes. Een kleiner theater (toch nog voor enkele honderden mensen) diende voor het doorgeven
van een 'musterion': een te leren les. Ook hier vond men muziek en dans naast lezingen met filosofische en
opwekkende leringen. In openlucht discussieerden filosofen met elkaar over religie, waarbij anderen
toehoorden (vgl. Hand.17:19, Paulus bij de Areopagus).
Dergelijke religieuze centra waren tevens culturele centra met dierentuinen, volières, musea,
kunstgalerijen en botanische tuinen. Doorgaans was er ook een tempelbibliotheek ondergebracht bij het
heiligdom.
De kosten voor de bouw van de theaters werden gedragen door de welgestelden. Zij kozen ook de
artiesten en stelden de programma's samen. Dansers, koren, muzikanten e.d. behoorden trouwens tot de
bovenklasse. Het gewone volk vierde een heilige dag al dansend en drinkend. De feesten hadden ook een
economisch belang. Hoe meer bezoekers er kwamen, hoe beter de zaken gingen. Kopieën van goden, godinnen
en tempels werden verhandeld (vgl. Hand.19:24-27). Gelovigen offerden geld aan de goden.
In een tempelcomplex was ruimte om samen te eten en te drinken. Paulus spreekt zo over christenen die
samen met heidenen eten van het aan goden gewijd vlees, wat gebeurde in eetzalen bij de zuilengangen
rondom een heiligdom (1 Kor.8:10). De godheid werd geacht aanwezig te zijn bij de maaltijd, soms door middel
van een beeld. Deze maaltijden behoorden een integer karakter te hebben. Aanbidders dienden zich te
onthouden van drank en seks. Anderzijds waren er ook maaltijden waarbij uitspattingen gewoon waren (vgl.
het vieren van het avondmaal, 1 Kor.11:17-34). Het gebeuren in een tempel had een sociale dimensie, en het is
niet zo verwonderlijk dat christenen, die zich ver van deze zaken hielden, van misantropie beschuldigd werden.
De wereld van het Nieuwe Testament
37
3. De goden
Al heel vroeg werden Griekse goden in Rome vereert. Apollo in de 5e eeuw v.Chr., Asklepios in 293 v. Chr. De
eerste oosterse godin, de Magna Mater, werd in 204 v.Chr. tijdens een kritisch moment in de Punische oorlog
naar Rome gebracht, al bleef deelname aan haar orgiastische cultus verboden.
Over het algemeen was men niet zo geïnteresseerd in een eeuwig leven, doch wel in redding uit allerlei
onheil, met name in genezing. Genezing was ook de hoofdzaak van religie. Vooral Asclepius genoot in deze
grote faam. In dormitoria van Isis en Asclepius waren droomuitleggers werkzaam. In een droom werd vaak raad
ter genezing gegeven door de godheid. Geestelijke ziekte werd gezien als bezetenheid. Genezing bestond dan
uit exorcisme van de boze geest. Dit lag echter meer op het gebied van magie, zoals ook vervloekingen,
middeltjes om seksueel plezier te verhogen, om juist te gokken. Daarvoor kon men terecht bij genezers die op
markten hun diensten aanboden. In de tempel gaf men aan deze dingen geen ruimte. Joden en later ook
christenen, stonden bekend om hun krachtige exorcisten. Vele inscripties maken duidelijk dat mensen zich tot
het christendom bekeerden vanwege de wonderen die ze zagen. Ook binnen het heidendom waren het
wonderen, orakels, die de macht en echtheid van de god moesten aantonen. Wel werd over de geloofwaardigheid van orakels onder de heidense elite van mening verschild. Cynici en Epicuristen geloofden er niet
in - christenen evenmin. Er werd de goden ook gebeden om schoonheid, een kind, bevrijding uit slavernij,
vrijstelling of vermindering van belastingen, voor het welzijn van de senaat en het volk enz. Het is niet zo dat
elke god zijn/haar eigen domein had. Wel waren er accenten (bijv. Asclepius: genezing). Het ging er de heiden
niet om de godheid lief te hebben, want - zoals Aristoteles had geleerd - een god kon geen liefde voelen. Waar
het om ging was de dienst, de hulp, die de godheid kon verlenen.
De religieuze beleving van de lagere klassen kenmerkte zich door bijgeloof: een primitief geloof
betreffende goden, hun natuur en werkzaamheid (bijv. overal voortekenen in zien). Dit bijgeloof nam toe
doorheen de eeuwen. Zo wordt later de magie (de kunst om bovenmenselijke krachten te manipuleren in de
materiële wereld) in hogere kringen aansprakelijk gesteld voor tegenslagen.
4. De keizercultus
In het Oosten zag men in de persoon van de keizer de Epifanie
van een god, in het Westen vereerde men transcendente
machten die onder bijzondere omstandigheden in een persoon
werkzaam konden worden. Julius Caesar geloofde op Romeinse
wijze in zijn eigen ‘felicitas’: een onpersoonlijke macht die zich in
zijn daden manifesteerde. Toen in 44 v.Chr., tijdens spelen die ter
ere van de vermoorde keizer werden gehouden, een komeet
werd gezien, was dat voor velen een bewijs van zijn goddelijkheid.
De keizercultus was geen cultus van de goddelijke persoon van de keizer, eerder stond de verering van
Roma, de stad als symbool van de goddelijk gesanctioneerde wereldheerschappij, voorop, en de verering van
Divus Julius. Daarnaast werd de genius van de keizer vereerd, zijn persoonlijke beschermgod. Wel moet gezegd
dat men in het Oosten voor deze subtiliteiten geen belangstelling had en in de keizer eerder een ‘godmens’
vereerde. Men wijdde altaren en tempels aan Augustus, en er zijn inscripties waarin hij in niets onderscheiden
wordt van de grote goden. Niet alle keizers lieten er zich op voorstaan goddelijk te zijn. Domitianus en Caligula
echter wel. Caligula verlangde niet enkel als god te worden vereerd, hij verlangde ook dat zijn cultusbeeld in
het ganse Rijk in tempels zou worden opgericht, ook in de tempel van Jeruzalem - al ging het daar niet door.
Stilaan veroverde de oosterse perceptie van de keizer als god ook het Westen. Op inscripties wordt de keizer
genoemd als ‘Heiland’, zijn ‘Epifanie’ wordt als ‘vreugdeboodschap’ verkondigd. Hij is een weldoener en
vredestichter voor de ganse mensheid.
Onderzoekers hebben het wel over de 'staatscultus'. Maar er zijn geen bewijzen voor dat een dergelijke
instelling heeft bestaan. Wel had de keizer zijn voorkeursgod, en die kòn dan aan belang winnen in het rijk,
De wereld van het Nieuwe Testament
38
maar de keizer kon zijn onderdanen hierin tot niets verplichten (d.i. tot 312). Ook het leger had geen
propaganda-taak in deze. Toch was er wel bemoeienis van overheidswege met religie. Zo was er een comité
voor toezicht op religie (de quindecimvir), in de hoofdstad. Deze stelde bijv. de Cybele-priesters aan in
Romeinse 'coloniae'. Ook op andere niveau's (van steden bijv.) was er inmenging en subsidiëring door de
plaatselijke overheid. Het profane was met het geestelijke vermengd.
5. Mysterieculten
Mysterieculten zijn van oorsprong Griekse of Oosterse religies die vooral in de hellenistische tijd en in de
Romeinse keizertijd een nieuw element krijgen: de geheime initiatie voor een elite. Deze selecte groep werd
door geheime riten in een speciale relatie gebracht met de godheid, en ontving daarvan bescherming en vaak
de verzekering van een gezegend bestaan na de dood in de onderwereld. De bekendste zijn de Eleusische
mysteries, de Dionysische, die van Isis, Cybele en Mitra.
Voor de Romeinen bleven mysterieculten verdacht en onwelkom omdat ze tegen de goede moraal
ingingen en men beducht was voor geheime samenkomsten waarin wellicht toverij bedreven werd. Toch
bleven de Dionysus mysteriën in Italië aantrekkingskracht uitoefenen, vooral in de bovenste lagen van de
bevolking. In de 1e eeuw v.Chr. werd de isiscultus door ingeweken Egyptenaren ingevoerd. Ook tegen deze
religie vaardigde de senaat verscheidene verboden uit, tot keizer Caligula deze cultus officieel erkende. Half
naakt dansen in een roes, zichzelf tot bloedens toe verwonden (tot zelfcastratie toe), en andere vormen van
extase werden aangetroffen in de dienst van de godinnen Cybele, Atargatis en Isis.
6. Gnostiek
Ons inzicht in de gnostiek (gnosis: kennis) is erg toegenomen door de ontdekking van de gnostieke geschriften
nabij Nag Hammadi in boven-Egypte. Deze koptische manuscripten stammen uit de 4e eeuw n.Chr. maar
bevatten geschriften die oorspronkelijk in het Grieks geschreven waren uit de 2e en 3e eeuw. Het meest
bekende werk is het Evangelie van Thomas.
Onderzoekers zijn het er niet over eens of de gnostiek ontstond als een christelijke ketterij of als een
niet-christelijke, heidense of joodse beweging. De meeste vormen van gnostiek bevatten elementen uit
heidense, joodse en christelijke kring. Men treft ideeën aan over een Opperste Wezen, de onsterfelijke ziel en
de gevangenschap van de ziel in het lichaam, ideeën die men ook vind in het midden-platonisme. Daarnaast
doen elementen als de personificatie van de Wijsheid en angelologie denken aan joodse heterodoxe middens.
Mogelijk was er eerst een contact tussen gnostische ideeën en judaïsme voordat het in contact kwam met het
christendom.
Gnostiek is in feite een algemene term voor een hele variëteit aan constructies. Eén van de beter
bekende is die van Valentinus, waartegen de kerkvader Irenaeus zijn verweerschrift schreef. In het algemeen
kan men zeggen dat gnostiek zich bezighoudt met de oorsprong van het kwaad, en naar de kennis zoekt door
dewelke men redding kan vinden. Men gelooft in het bestaan van een geestelijk universum dat bestaat uit
aeonen (gebieden?) die zijn geëmaneerd uit een Eerste Beginsel. Een ‘val’ in de goddelijke wereld had tot
gevolg dat materie ontstond en een Demiurg vormde de mens en zijn wereld. In de mens zit echter nog een
vonkje van het goddelijke licht. Een verlosser kwam in de wereld om de mens te onderwijzen hoe te
ontsnappen uit de materiële wereld.
In het Nieuwe Testament vinden we geen volgroeide gnostiek, maar wel sporen van gelijksoortige
overtuigingen. In 1 Tim.6:20 wordt Timoteüs gewaarschuwd voor onheilige, holle klanken en de ten onrechte
zo genoemde ‘kennis’.
De wereld van het Nieuwe Testament
39
XI. Sociaal leven in het Romeinse Rijk
1. Het Romeins leger
Een legioen bestond in theorie uit 6000 man: 5300 infanterie en 700 man cavalerie. Vaak was een legioen
kleiner. Onder Tiberius waren er 25 legioenen (8 langs de Rijn, 3 in Spanje, 2 in Egypte, 4 in Syrië, 2 in Afrika, 6
langs de Donau). Een legioen was verdeeld in 10 cohorten; een cohorte was onderverdeeld in 6 centuriën van
90 man. Een legioen werd geleid door een legaat (van senatoriële rang), een centurie werd geleid door een
centurio, honderdman (Matt.8:5). Keizer Augustus stelde de diensttijd op 20 jaar, onder de Flavii werd het 25
jaar. De soldij bedroeg tussen 200 en 300 denarii per jaar, al werd een deel daarvan ingehouden en slechts
uitbetaald bij eervol ontslag. Wel kreeg men nog enkele andere financiële toelagen. In perioden van vrede
deden soldaten burgerdienst, zoals het aanleggen en onderhouden van wegen, die een belangrijke strategische
functie hadden.
Bij indiensttreding legde een rekruut een eed van trouw af, die jaarlijks hernieuwd werd. De adelaar was
het belangrijkste embleem van het leger en werd speciaal vereerd. Hij was gemaakt van zilver of goud en was
bevestigd op een staak die door één man gedragen werd. Daarnaast waren er standaarden die bestonden uit
rechthoekige insignes op een staak, met vermelding van de naam van het legioen. In elk kamp was een tent
waarin de adelaar met de standaarden in werden ondergebracht, samen met de beelden van de keizer.
Legioenen werden bijgestaan door hulptroepen (auxilia). Een regiment hulptroepen bestond uit 500 à
1000 man. Zij waren doorgaans gespecialiseerd in cavalerie, als slingeraars of als boogschutters. Zij werden
gerekruteerd onder de plaatselijke bevolking maar werden doorgaans overgeplaatst naar andere gebieden. Na
25 jaar dienst verkregen zij het Romeins burgerschap voor henzelf en hun gezin. In Judea waren een regiment
cavalerie en vijf regimenten infanterie gestationeerd. In Hand.10:1 worden waarschijnlijk hulptroepen bedoeld.
De elite van het leger werd gevormd door de praetoriaanse garde (9 of 12 cohorten van 500 of 1000
man). Zij hadden een hogere status en werden beter betaald dan gewone soldaten (Hand.28:16,20).
2. Belastingen
Onder keizer Augustus kennen we twee soorten belastingen: directe en indirecte. Directe belastingen (tributa)
worden geïnd door de gouverneur van een provincie. De belasting bestond uit een taks op landbouwgewassen,
betaald door de landeigenaren. Eigenaren van andere bezittingen betaalden een hoofdelijke belasting. De
indirecte belastingen (vectigalia, telos in Matt.17:25) waren vooral grensbelastingen; zij waren het belangrijkst.
Deze werden geïnd door publicani, die zelf een vaste som betaalden aan de regering en dat bedrag van de
bevolking terugvorderden - uiteraard met een winstmarge. Publicani kwamen uit de klasse der ridders (equites)
en waren de financiële meesters van het Rijk, reden waarom Augustus trachtte hun macht te beknotten.
In het Oosten kende men de telonai (tollenaars), rijke en vaak machtige leden van de locale bevolking,
die een overeenkomst sloten met hun stad of district om belastingen voor Rome te verzamelen. Zij konden
altijd beroep doen op de overheid om belastingen afdwingbaar te maken. Waarschijnlijk kregen zij een bepaald
percentage van de belastingsinkomsten uitbetaald. De in de evangeliën genoemde Zacheüs (te Jericho, een
grenspost tussen Judea en Perea) en Mattheüs (Kafarnaüm, Galilea) inden mogelijk tolgelden. Tol op goederen
lag rond de 2 %. Mattheüs werkte voor Herodes Antipas, Zacheüs rechtsreeks voor de Romeinen. Niet alleen in
het Nieuwe Testament, maar in het algemeen hadden tollenaars een slechte reputatie.
3. Geld.
Het is niet bekend wanneer precies de joden begonnen munten te slaan. Dat kan zijn ten tijde van Johannes
Hyrcanus I (134 - 104), Aristobulus (104 - 103) of Alexander Jannaeus (103 - 76). In tegenstelling tot de
omringende rijken werden op joodse munten geen afbeeldingen van mensen of heidense symbolen afgedrukt.
De wereld van het Nieuwe Testament
40
Wel drukten Agrippa I en Agrippa II hun beeltenis af op munten die bedoeld waren voor de niet-joodse
gebieden in hun rijk. In het Nieuwe Testament worden als belangrijkste genoemd: de Griekse drachme (= 1
zilveren, Romeinse denarius; Luc.15:8; Matt.22:18), de stater (= 1 joodse sjekel = 4 drachmen of tetradrachme,
statèra in Matt.17:27). Een talent is 6000 drachmen waard (Matt.25:14). Een pond (Grieks: Mnaä, Latijn: Mina
= 100 drachmen, Luc.19:13) Het dagloon van een arbeider was 1 denarius.
4. Verenigingen
Antieke verenigingen waren vrijwillige associaties. Oorspronkelijk waren de Griekse verenigingen vooral
religieus, gewijd aan een of andere god. Andere verenigingen hadden ook een sociale kant. Met de tijd ging het
sociale en ook economische element overheersen. Mensen met gemeenschappelijke belangen vonden er
elkaar. Vrouwen of slaven vormden soms hun eigen verenigingen.
Romeinse verenigingen werden collegia genoemd. Ook zij hadden een religieus en sociaal of economisch
doel. Begrafenissen werden door een vereniging georganiseerd. Omdat deze associaties vaak een politiek
aspect hadden, werden wetten uitgevaardigd om ze onder controle te houden. Een collegium stond onder het
patronage van een godheid of de keizer.
Onderzoekers wijzen op overeenkomsten met de christelijke gemeenten, de huiskerken. Aan de basis
daarvan lag het huishouden. Een huishouden bestond uit de familieleden zelf, slaven, vrijgemaakten, knechten
en arbeiders. Zo’n huishouden verschafte veiligheid en een gevoel ergens bij te horen. De solidariteit binnen
een dergelijke groep was gebaseerd op economische, psychologische, sociale en godsdienstige factoren.
(Malherbe, Social Aspects, 69). Nieuwe bekeerlingen voegden zich in in zo’n huishouden. De huisgemeenten
vormden zo een dwarsdoorsnede van de Romeinse maatschappij. Daarin zou de huiskerk anders geweest zijn
dan de oude verenigingen, die meer homogeen waren.
XII. Bijlagen
1. Zoroastrisme. Mary Boyce, Textual Sources for the Study of Zoroastrianism, Chicago 1984, 48, 53, 90.
Vertaald uit het Engels.
Yasna 30
(3) Waarlijk, er zijn twee oorspronkelijke Geesten, tweelingen, bekend staande om hun onderlinge strijd. In
gedachte en woord, in handelen zijn zij twee: de goede en de kwade. En dezen die goed handelen hebben juist
gekozen tussen deze twee, niet alzo de kwaaddoeners. (4) En als deze twee Geesten eerst samenkwamen
schiepen zij leven en niet-leven, en aan het einde zal Slechtste Existentie voor de kwaden zijn, maar (het Huis
van) Beste Doel voor de goede man.
Grote Bundahisjn 34
(9) En de hele mensheid zal opstaan, zowel de goeden als de kwaden (21) Dan zal de vergadering van
Isadvastar plaatsvinden. In die vergadering zal een ieder zijn eigen goede of kwade daden aanschouwen, en de
goeden zullen openbaar worden te midden van de kwaden, als witte schapen tussen zwarte. (27) En op die
Gathische liturgie zal de Kwade Geest, hulpeloos en zijn macht vernietigd, terugglijden in schaduwrijke
duisternis langs de weg waarlangs hij gekomen is. En gesmolten metaal zal in de hel vloeien en de stank en het
vuil in de aarde, waar de hel was, zal verbrand worden door dat metaal en het zal rein worden. En het gat
waardoor de Kwade Geest was gekomen zal gesloten worden door dat metaal.
2. 1 Makkabeeën. Vertaling Tussen Oud en Nieuw: Deuterokanonieke of apokriefe boeken Nederlands
Bijbelgenootschap Amsterdam 1975.
De wereld van het Nieuwe Testament
41
1 Makk. 1:10-15. Een van hun afstammelingen was een boosdoener, namelijk Antiochus Epifanes, een zoon van
koning Antiochus. Hij was gijzelaar in Rome geweest en werd koning in het jaar honderd zevenendertig van de
heerschappij van de Grieken.
In die dagen verschenen in Israël mensen die de wet overtraden en velen misleidden met hun aansporing:
Laten we een bondgenootschap sluiten met de ons omringende heidenvolken. Want sinds we ons van hen
afgescheiden hebben, trof ons onheil op onheil. Dit voorstel vond bijval. Enige mannen uit het volk verklaarden
zich graag bereid om naar de koning te gaan en daar kregen ze toestemming om te leven volgens de gebruiken
van de heidenvolken. Toen legde men een worstelperk [gymnasium] in Jeruzalem aan volgens de gebruiken
van de heidenvolken. Ook schaften ze de besnijdenis af en hielden zich niet meer aan het heilig verbond. Ze
sloten zich bij de heidenvolken aan en verkochten zich om kwade praktijken te bedrijven.
1 Makk. 1:41-50. Toen schreef de koning aan zijn hele rijk dat allen één volk moesten worden en dat iedereen
zijn eigen gebruiken moest prijsgeven. Alle volken aanvaardden dat bevel van de koning. Ook uit Israël vonden
velen behagen in de eredienst van de koning; ze offerden aan de afgoden en ontheiligden de sabbat. En de
koning zond boden naar Jeruzalem en de steden van Juda met brieven, die inhielden dat men zou leven volgens
gebruiken die tot dusver aan het land vreemd waren geweest, dat men de brand- en slachtoffers en het
plengoffer uit het heiligdom zou weren, de sabbat en de feestdagen zou ontheiligen en het heiligdom en zijn
dienaars onrein zou maken. Men moest altaren, heilige hagen en afgodsbeelden oprichten en er het vlees van
varkens en andere onreine dieren offeren. Men moest zijn zonen onbesneden laten, ze bezoedelen met
onreine en onheilige praktijken, zodat ze de wet zouden vergeten en alle verordeningen afschaffen. En
iedereen die niet zou handelen volgens het bevel van de koning zou ter dood worden gebracht.
1 Makk. 1:54. Op de vijftiende Kislew, in het jaar honderd vijfenveertig, bouwden ze dat gruwelijke dat
verwoesting met zich brengt op het altaar, en in de omliggende steden van Juda bouwden ze altaren.
3. Herodes Antipas en Johannes de Doper. Flavius Josephus, De Oude Geschiedenis van de Joden, vert. F.J.A.M.
Meijer en M.A. Wes, Amsterdam Leuven 1998, Vol3, 338-340.
[110] Herodes werd verliefd op Herodias, de vrouw van zijn halfbroer. Zij was een dochter van Aristobulus - ook
een broer van hen - en een zuster van Agrippa de Grote. Hij bracht de euvele moed op het onderwerp huwelijk
ter sprake te brengen. Zij ging op zijn voorstel in en ze kwamen overeen dat zij bij hem zou intrekken zodra hij
uit Rome terug was. Onderdeel van de overeenkomst was dat hij zich zou ontdoen van de dochter van Aretas.
...
[116] Sommige Joden zagen in de ondergang van het leger van Herodes de hand van God, die zich terecht
gewroken zou hebben voor de straf die Herodes had voltrokken aan Joannes bijgenaamd de Doper. [117]
Herodes had deze Joannes namelijk gedood. Joannes was een goed man. Hij riep de Joden op deugdzaam te
leven, tegenover elkaar gerechtigheid te betrachten, en eerbied tegenover God, en zich door hem te laten
dopen. Het eerste diende vooraf te gaan aan het tweede, want alleen dan was het dopen welgevallig in de
ogen van God. De doop diende niet tot vrijstelling van zonden, maar was een manier om het lichaam ritueel te
reinigen nadat ze daaraan voorafgaand hun ziel al gereinigd hadden door te leven in gerechtigheid. [118] Toen
de mensen massaal toestroomden en ze door naar zijn woorden te luisteren bovenmate opgewonden werden,
werd Herodes bang. Hij vreesde dat iemand die over zoveel overredingskracht beschikte, de mensen wel eens
tot opstand zou kunnen oproepen. Het leek er namelijk op dat ze in alles zijn raad volgden. Hij vond het veel
beter om, voordat er revolutie en ellende van zouden komen, zelf het initiatief te nemen en de man te doden
dan om pas als het eenmaal zover was in te grijpen. Daar zou hij dan wel eens berouw van kunnen krijgen.
[119] Herodes vertrouwde hem niet erg. Dus werd Joannes opgepakt, naar het eerder genoemde fort
Machaerus overgebracht, en daar gedood. De Joden nu hielden het erop dat het leger ten onder was gegaan
omdat God Herodes kwaad had willen doen en dat het een wraakactie was.
De wereld van het Nieuwe Testament
42
4. Herodes Agrippa I. Flavius Josephus, De Oude Geschiedenis van de Joden, vert. F.J.A.M. Meijer en M.A. Wes,
Amsterdam Leuven 1998, Vol3, 426-427.
[343] Drie volle jaren had hij als koning over geheel Judea geregeerd toen hij naar Caesarea kwam, dat vroeger
Strato's Toren heette. Daar leidde hij spelen ter ere van Caesar. Hij wist dat dat een feest was ter viering van
diens heil. In verband daarmee was daar een zeer groot aantal gezagdragers en mensen van rang en stand in
zijn rijk bijeengekomen. [344] Op de tweede dag van de spelen verscheen hij bij het aanbreken van de dag in
het theater gekleed in een gewaad dat helemaal gemaakt was van zilver, het was een wonder van weefkunst.
Zodra de eerste stralen van de zon erop vielen, begon het zilver op te lichten. Het glansde en flonkerde als was
het een wonder. De toeschouwers kostte het de grootste moeite ernaar te kijken en werden overmand door
angst en huiver. [345] Onmiddellijk waren er de vleiers die, de een van hier, de ander van daar, luid begonnen
te roepen, niet tot zijn voordeel, want ze begroetten hem als god. 'Wees ons genadig,' vervolgden ze, 'tot nu
toe hebben we u als mens gevreesd, maar voortaan bekennen wij ons geloof dat u meer dan sterfelijk bent.'
[346] De koning gaf hun geen berisping, en hij wees de vleierij niet af als strijdig met de eerbied voor God. Toen
hij korte tijd later echter omhoog keek, zag hij de bubo [soort uil] boven zijn hoofd zitten, op een touw. Hij
begreep onmiddellijk dat diezelfde vogel, die ooit een goede tij-ding had gebracht, nu een boodschapper van
onheil was, en hij voelde een pijn die dwars door zijn hart ging. Tegelijk werd hij getroffen door een constante
pijn in zijn buikholte. Het was vanaf het allereerste begin een hevige pijn. [347] Hij sprong op en zei tegen zijn
vrienden: 'Ik mag dan in jullie ogen een god zijn, maar mij wordt nu te verstaan gegeven dat het gedaan is met
mijn leven. Het klopt niet wat jullie net riepen, het bewijs is geleverd, het lot slaat onmiddellijk toe. Jullie
noemen mij onsterfelijk, terwijl ik word afgevoerd om te sterven. God heeft het zo beschikt en we hebben het
maar te accepteren Ik kan niet zeggen dat mijn leven niets heeft voorgesteld, integendeel, het was een leven in
luister en geluk.' [348] Terwijl hij dat zei, werd hij door nog meer pijn gekweld. Hij werd ijlings naar zijn paleis
gebracht en het verhaal ging rond dat hij het niet lang meer zou maken.
5. Sabbatsjaar. Flavius Josephus, De Oude Geschiedenis van de Joden, vert. F.J.A.M. Meijer en M.A. Wes,
Amsterdam Leuven 1998, Vol3, 109.
XIV [202] 'Gaius Caesar, imperator, dictator in tweede termijn, heeft vastgesteld dat zij [de joden] jaarlijks
belasting betalen ten behoeve van de stad Jeruzalem, met uitzondering van Joppa, afgezien van het zevende
jaar, dat zij sabbatsjaar noemen, aangezien ze in dat jaar geen oogst binnenhalen en niet zaaien. [203] En dat
ze in Sidon in het tweede jaar de belasting betalen, het vierde deel van wat er gezaaid is, en dat ze
daarenboven aan Hyrcanus en zijn kinderen de tienden betalen, die ze ook aan hun voorouders betaalden. ...
[208] Van kracht blijven ook de oorspronkelijke rechten die de Joden en de hogepriesters en de priesters
tegenover elkaar hadden, en alle privileges die ze hebben gekregen bij besluit van het volk en de senaat. Het is
hun ook veroorloofd die rechten uit te oefenen in Lydda.
6. Joodse godsdienstige groeperingen. Flavius Josephus, De Oude Geschiedenis van de Joden, vert. F.J.A.M.
Meijer en M.A. Wes, Amsterdam Leuven 1997, Vol2, 375, 392.
XIII [171] In die tijd waren er onder de joden drie stromingen, die verschillend dachten over menselijke zaken.
De eerste was die der Phariseeën, de tweede die van de Sadduceeën en de derde die van de Essenen. [172] De
Phariseeën zeggen dat sommige, maar niet alle, gebeurtenissen het werk zijn van het Lot. Wat de andere
gebeurtenissen betreft, hangt het van onszelf af of zij plaatsvinden of niet. De stroming van de Essenen gaat
ervan uit dat het Lot alles beheerst en dat niets de mensen overkomt dat niet door het Lot is beschikt. [173] De
Sadduceeën willen niets weten van het Lot. Zij zijn van oordeel dat dat er helemaal niet is en dat het menselijk
handelen niet volgens het Lot plaatsvindt, maar dat alles in onze eigen macht ligt, zodat wij zelf
verantwoordelijk zijn voor het goede en het slechte aan onze eigen onbezonnenheid te danken hebben. Over
De wereld van het Nieuwe Testament
43
deze kwesties heb ik echter een gedetailleerde beschouwing gegeven in het tweede boek van de joodse
Geschiedenis.
[297] Hierover zullen we later spreken. Nu wil ik alleen uitleggen dat de Phariseeën het volk enkele
wettelijke voorschriften hadden gegeven die door hun voorvaderen waren overgeleverd en niet waren
opgetekend in de wetten van Mozes. Om die reden werden ze verworpen door de school van de Sadduceeën,
die stelden dat alleen de voorschriften die waren opgetekend moesten worden nageleefd, maar dat de
bepalingen die mondeling door de voorvaderen waren overgeleverd niet gevolgd moesten worden. [298] Over
deze zaken nu bestaan tussen beide scholen controverses en grote meningsverschillen, waarbij de Sadduceeën
alleen de welgestelden aan hun zijde vinden maar geen aanhang hebben onder het volk, terwijl de Phariseeën
juist de steun van het volk genieten. Maar over beide scholen en over de Essenen heb ik in het tweede boek
van De Joodse Oorlog een nauwgezette verhandeling gegeven.
(NBV) Marc 10:2 Er kwamen ook Farizeeën op hem af. Ze vroegen hem of een man zijn vrouw mag verstoten.
Zo wilden ze hem op de proef stellen. 3 Hij vroeg hun: ‘Hoe luidt het voorschrift van Mozes?’ 4 Ze zeiden:
‘Mozes heeft de man toegestaan een scheidingsbrief te schrijven en haar te verstoten.’ 5 Jezus zei tegen hen:
‘Hij heeft dat voor u opgeschreven omdat u zo harteloos en koppig bent. 6 Maar al bij het begin van de
schepping heeft God de mens mannelijk en vrouwelijk gemaakt; 7 daarom zal een man zijn vader en moeder
verlaten en zich hechten aan zijn vrouw, 8 en die twee zullen één worden, ze zijn dan niet langer twee, maar
één. 9 Wat God heeft verbonden, mag een mens niet scheiden.’
(NBV) Hand. 23:6 Paulus wist dat het Sanhedrin deels uit Sadduceeën bestond en deels uit Farizeeën, en
daarom riep hij hun toe: ‘Broeders, ik ben een Farizeeër uit een geslacht van Farizeeën, en ik sta hier terecht
omwille van de verwachting dat de doden zullen opstaan!’ 7 Toen hij dit gezegd had, ontstond er onenigheid
tussen de Farizeeën en de Sadduceeën en raakte de vergadering verdeeld. 8 De Sadduceeën beweren immers
dat er geen opstanding is en dat engelen en geesten niet bestaan, maar de Farizeeën geloven zowel het een als
het ander.
F. G. Martinez & A.S. van der Woude, De Rollen van de Dode Zee: Ingeleid en in het Nederlands vertaald. Deel 1.
Kampen 1994,172.
Tempelrol. 11QTem 57:16-19. Een vrouw uit al de dochters van de heidenen mag hij niet nemen, maar uit zijn
vaders huis zal hij zich een vrouw nemen, uit het geslacht van zijn vader (Lev. 21:14). Naast haar mag hij geen
andere vrouw nemen (Lev. 18:18), maar zij alleen zal bij hem zijn gedurende heel zijn leven. Als zij sterft mag
hij zich een andere nemen uit zijns vaders huis, uit zijn geslacht.
Flavius Josephus, De Oude Geschiedenis van de Joden, vert. F.J.A.M. Meijer en M.A. Wes, Amsterdam Leuven
1998, Vol3, 323-325.
XVIII[11] Van oudsher bestonden er onder de Joden drie stromingen op het punt van de interpretatie van hun
geestelijk erfgoed: die van de Essenen en die van de Sadduceeën, en in de derde plaats die van de zogeheten
Phariseeën. Weliswaar is dat onderwerp al door ons ter sprake gebracht in het tweede boek van De Joodse
Oorlog, maar ik zal daar toch ook nu in het kort iets over zeggen.[12] De Phariseeën leven uitermate sober. Ze
doen geen enkele concessie op het punt van luxe. Ze laten zich leiden door datgene wat hun leer als goed heeft
aangemerkt en overgedragen, want ze achten het van het hoogste belang zich te houden aan datgene wat hun
leer hun heeft willen voorschrijven. Ze betonen eerbied aan de ouderen onder hen en ze wagen het niet zich
tegen hun adviezen te verzetten. [13] Ze zijn van mening dat alles gebeurt zoals het lot het wil zonder dat
daarmee 's mensen vrije wil om te streven naar datgene wat in zijn macht ligt alle ruimte wordt ontnomen. Ze
staan namelijk op het standpunt dat er bij God plaats is voor een combinatie van deze beide factoren en dat
ook de menselijke wil van invloed is, ten goede of ten kwade, op de beschikkingen van het lot. [14] Ze [de
Farizeeën] geloven dat de ziel onsterfelijk is, dat de mensen onder de aarde beloond en gestraft worden voor
de goede en slechte daden die ze tijdens hun leven verricht hebben, en dat de slechten voor eeuwig
opgesloten worden en de goeden zonder meer de kans krijgen op een nieuw leven. [15] Op grond van die
De wereld van het Nieuwe Testament
44
opvattingen genieten ze bij het gewone volk veel vertrouwen. Bij alles wat te maken heeft met
gebedsoefeningen en offerritueel handelen de mensen overeenkomstig hun instructies. Dat ze in de steden zo
hoog staan aangeschreven blijkt wel uit de ijver waarmee iedereen ernaar streeft in alle opzichten het beste te
geven, in woord en daad.
[16] De Sadduceeën staan op het standpunt dat de ziel tegelijk met het lichaam verdwijnt. Zij laten zich
uitsluitend leiden door de wetten. Ze rekenen het zich als een deugd aan dat ze in discussie gaan met hen die
onderricht geven in de wijsheid die zij nastreven. [17] Hun leer wordt door maar weinig mensen aangehangen,
maar dat zijn dan wel de meest vooraanstaanden. In de praktijk gaat er om zo te zeggen niets van hen uit.
Wanneer ze namelijk in leidende functies terechtkomen, volgen ze altijd de mening van de Phariseeën. Niet dat
ze dat willen, maar ze moeten wel, want anders zouden ze door de massa van het volk niet geaccepteerd
worden.
[18] De Essenen leggen er in hun leer de nadruk op dat alle dingen van en door God zijn. Ze
beschouwen de ziel als onsterfelijk en achten het van belang te beklemtonen dat er een weg is naar
gerechtigheid. [19] Ze sturen wel wijgeschenken naar de Tempel, maar bij het brengen van offers houden ze er
een afwijkend reinigingsritueel op na. Om die reden worden zij niet toegelaten tot het publieke gedeelte van
het tempeldomein en verrichten zij de offerhandelingen in eigen kring. Voor de rest zijn het, qua karakter,
mannen van hoog kaliber. Ze houden zich alleen bezig met landbouw. [20] Ze verdienen bewondering doordat
ze, in tegenstelling tot alle andere mensen die er aanspraak op maken in deugdzaamheid te leven, kunnen
bogen op iets dat men nergens elders onder de Grieken of niet-Grieken aantreft, namelijk dat ze al van oudsher
en zonder onderbreking hun leefwijze trouw zijn. Ze leven in gemeenschap van bezit: wie rijk is, heeft op geen
enkele manier meer profijt van zijn eigendommen dan iemand die helemaal niets bezit. Het aantal mensen dat
er deze leefwijze op nahoudt, ligt boven de vierduizend. [21] Vrouwen laten ze niet toe, en ze beschikken ook
niet over slaven. Ze staan op het standpunt dat slavernij tot onrechtvaardigheid leidt en dat de aanwezigheid
van vrouwen aanleiding geeft tot conflicten. Ze leven helemaal op zichzelf en helpen elkaar. [22] Ze kiezen bij
handopsteken goede mannen die de inkomsten en alles wat het land voortbrengt in ontvangst nemen en
priesters voor de bereiding van brood en ander voedsel. Hun manier van leven doet sterk denken aan die van
de zogeheten 'Stichters' in Dacië.
[23] De vierde geestelijke stroming kwam onder leiding te staan van Judas de Galileeër. Ze houden er
op alle overige punten dezelfde opvattingen op na als de Phariseeën, maar ze zijn bezeten van een
onbedwingbare drang naar vrijheid en ze accepteren alleen God als hun leider en meester. Ze zien er niet tegen
op de dood in allerlei gedaanten te trotseren en verwanten en vrienden bloot te stellen aan vergeldingsacties,
zolang ze hun weigering om ook maar iemand hun meester te noemen daarmee maar gestand kunnen doen.
[24] Aangezien de meeste mensen met eigen ogen hebben gezien hoe volstrekt onbuigzaam ze op dat punt
zijn, ga ik er niet verder op in. Niet dat ik bang ben dat wat ik ook maar over hen zou kunnen zeggen niet
geloofd zal worden, integendeel, ik vrees eerder dat elke uiteenzetting daarover tekortschiet als het erom gaat
adequaat weer te geven hoezeer zij er absoluut niets om geven smartelijk lijden te moeten ondergaan. [25] De
waanzin die daaruit voortkwam, begon zich als een ziekte onder het volk te verspreiden toen de gouverneur
Gessius Florus met zijn politiek van willekeur en geweld de mensen van hun verstand beroofde en hen ertoe
dreef tegen de Romeinen in opstand te komen. Hiermee heb ik genoeg gezegd over de geestelijke stromingen
onder de Joden.
7. Gelijkenissen. Brad H. Young, Jesus and His Jewish Parables: Rediscovering the roots of Jesus’ Teaching, New
York 1989, 261. jBerachot 5c. Vertaald uit het Engels.
Waarmee zal R. Bun bar Chiya vergeleken worden? Met een koning die vele arbeiders huurde. Eén van hen was
erg ijverig in zijn werk. Wat deed de koning? Hij nam hem en wandelde met hem de breedte en lengte van de
wijngaard af. ‘s Avonds kwamen de arbeiders om hun loon in ontvangst te nemen. De koning nu gaf het volle
loon aan de man waarmee hij gewandeld had. De arbeiders morden en klaagden: “Wij hebben de hele dag
gewerkt, maar de koning heeft deze, die slechts twee uur gewerkt heeft, even veel gegeven als ons”. De koning
antwoordde hen: “Hij heeft meer gedaan in twee uur dan jullie op de hele dag!” Alzo, hoewel R. Bun slechts 28
De wereld van het Nieuwe Testament
45
jaar gearbeid heeft in de Tora, heeft hij meer gestudeerd dan een ontwikkelde student in honderd jaar had
kunnen leren.
H. Strack & P. Billerbeck, Kommentar zum Neuen Testament aus Talmud und Midrasch - 1, München 1926, 878.
bSjabbat.153a. Vertaald uit het Duits.
Rabbi Juda de Vorst vertelde een gelijkenis over een koning die een gastmaal klaarmaakte en gasten
uitnodigde. Hij sprak: Gasten, neemt een bad, reinigt u, zalft u, wast uw klederen en maakt u klaar voor het
gastmaal. Hij stelde echter geen bepaalde tijd vast. De wijze mensen gingen naar de ingang van het paleis en
zeiden verheugd: In het paleis van de koning is nergens gebrek aan! De dwaze mensen echter trokken zich niets
aan van het woord van de koning. Zij zeiden minachtend: Ooit zullen we nog wel wat merken van dat gastmaal
van de koning! De kalkstrijker ging naar zijn kalk, de pottenbakker naar zijn leem en de smid naar zijn vuur.
Op een onverwacht moment beval de koning dat allen naar zijn gastmaal zouden komen. Men spoorde hen
met haast aan. De enen kwamen met reine kleren, de anderen met vuile kleren. De koning verheugde zich over
de wijzen, omdat zij het woord van de koning serieus hadden genomen en ook het paleis, door hun reine
klederen, in ere hadden gehouden. Maar op de dwazen was hij kwaad. De koning sprak: zij die zich voor de
maaltijd hebben klaargemaakt, zullen komen en van het maal van de koning eten. Maar zij die zich niet hebben
klaargemaakt, zullen niet van het maal van de koning eten. Iemand vroeg: ‘Moeten ze zich dan maar opmaken
en heengaan? Toen sprak de koning: Neen! Maar de wijzen zullen aanliggen aan de tafels en eten en drinken;
en de dwazen zullen blijven rechtstaan en toekijken en pijn lijden. Zo zal het ook zijn in de toekomst. Dat is het
wat Jesaja zeide (65:13): Daarom, zo zegt de Here HERE: Zie, mijn knechten zullen eten, maar gij zult hongeren;
zie, mijn knechten zullen drinken, maar gij zult dorsten; zie, mijn knechten zullen zich verheugen, maar gij zult
beschaamd staan (enz.).
8. Boeken die de handen onrein maken. mJad. 4:6.
De Sadduceeën zeggen: Wij roepen uit tegen jullie, O Farizeeën, want jullie zeggen:
‘De heilige Schriften maken de handen onrein en de geschriften van Homerus maken de handen niet onrein’.
Rabban Jochanan ben Zakkaï zei: Wij hebben niets tegen de Farizeeën behalve dit. Want zie, zij zeggen:
‘De beenderen van een ezel zijn rein en de beenderen van Jochanan de hogepriester zijn onrein’.
[De Farizeeën] zeiden tot hem:
‘Zoals onze liefde voor hen is, evenzo is hun onreinheid - zodat men geen lepels zal maken van de beenderen
van zijn vader of moeder’.
[Rabban Jochanan ben Zakkaï] zei tot [de Sadduceeën]:
‘Zo is het ook met de heilige Schriften. Zoals onze liefde voor hen is, evenzo is hun onreinheid, [terwijl] de
geschriften van Homerus niet geacht worden de handen onrein te maken’.
9. Riligio Licita. Flavius Josephus, De Oude Geschiedenis van de Joden, vert. F.J.A.M. Meijer en M.A. Wes,
Amsterdam Leuven 1998, Vol3, 233.
XVI [162] Caesar Augustus, pontifex maximus en bekleed met de bevoegdheid van volkstribuun, besluit aldus:
Omdat wij hebben bevonden dat het Joodse volk zich loyaal opstelt tegenover het Romeinse volk, niet alleen
op dit moment maar ook in het verleden, vooral in de tijd van mijn vader, de alleenheerser Caesar, toen
Hyrcanus hogepriester was, [163] is er door mij en door mijn adviesraad onder ede, met instemming van het
Romeinse volk, besloten dat de joden mogen leven volgens hun eigen gewoonten in overeenstemming met de
wet van hun voorouders, precies zoals zij die gebruiken naleefden ten tijde van Hyrcanus, hogepriester van de
allerhoogste God, dat hun heilige geld onaantastbaar is en gezonden zal worden naar Jeruzalem en
overhandigd zal worden aan de schatmeesters in Jeruzalem, en dat zij niet verplicht kunnen worden voor een
rechter te verschijnen op de dag van de sabbat, en evenmin op de dag van voorbereiding op de sabbat vanaf
het negende uur. [164] Als iemand betrapt wordt op het stelen van hun heilige boeken of van hun heilige geld
De wereld van het Nieuwe Testament
46
uit een synagoge of uit een openbare gelegenheid, zal hij beschouwd worden als een heiligschenner en zullen
zijn bezittingen ten goede komen aan de Romeinse staatskas.
XIII Literatuurlijst
Atlassen
- L.H. Grollenberg, Atlas van de Bijbel, Amsterdam Brussel 1954
- T. Dowley, Studie-atlas bij de Bijbel.
Geschiedenis
- R.L. Fox, De droom van Constantijn: Heidenen en christenen in het Romeinse Rijk, 150 n.C. - 350 n.C.,
Amsterdam 1989.
- S.J.D. Cohen, From the Maccabees to the Mishnah, Philadelphia1987.
- H. Jagersma, Geschiedenis van Israël: deel II - van Alexander de Grote tot Bar Kochba, Kampen 1985.
- J.L. Berquist, Judaism in Persia’s Shadow: A Social and Historical Approach, Minneapolis 1995.
- P.J. Tomson, ‘Als dit uit de hemel is...’: Jezus en de schrijvers van het Nieuwe Testament in hun verhouding tot
het Jodendom, Hilversum 1997. (Eerste twee hoofdstukken).
- F. Josephus, De Oude Geschiedenis van de Joden, Vol. 1-3, Vertaald, ingeleid en van aantekeningen voorzien
door F.J.A.M. Meijer en M.A. Wes
Andere
- B.H. Young, Jesus and His Jewish Parables: Rediscovering the roots of Jesus’ Teaching, New York 1989.
- E. Ferguson, Backgrounds of Early Christianity, Michigan 1993.
- Mary Boyce, Textual Sources for the Study of Zoroastrianism, Chicago 1984.
- A.J. Malherbe, Social Aspects of Early Christianity, Philadelphia 1983.
- W. Burkert, Ancient Mystery Cults, Cambridge 1987.
- G.F. Willems, Jezus en de Chassidim van zijn dagen: Een godsdiensthistorische ontdekking, Baarn 1996.
- Mircea Eliade, Le mythe de l’éternel retour, 1969. Le sacré et le profane 1965.
XIV Voorbeeld lessen
Op volgende pagina’s enkele voorbeelden van lessen. Dat zijn achtereenvolgens:
- Koning Herodes: Jaar 5, Thema 2, Kerst.
- Jezus voor Pilatus: Jaar 5, Thema 4, Pasen.
- Wie is Paulus? Jaar 6, Thema 4, Paulus.
- De tweede zendingsreis, Paulus te Athene, Jaar 6, Thema 4, Paulus.
De wereld van het Nieuwe Testament
47
Koning Herodes
Herodes was een Idumeeër. In vroeger tijd hadden de joden
Idumea veroverd en hadden ze de Idumeeërs verplicht om het
joodse geloof aan te nemen. Dus had Herodes het joodse geloof.
Hij at bijvoorbeeld geen onreine dieren, zoals varkens. Aan de
andere kant deed hij ook dingen die van het joodse geloof niet
mochten. Zo liet hij op de tempelpoort een gouden adelaar
aanbrengen, en dat mocht natuurlijk niet. (Weet je ook waarom
niet?)
In het dertiende jaar van Herodes’ regering werd het land
getroffen door zeer grote rampen. Eerst waren er
langdurige droogten, als gevolg waarvan het land
onvruchtbaar werd. Daarna braken er, omdat er te weinig
voedsel was, verschillende ziekten uit, vooral pest. Het ene
ongeluk na het andere trof hen. Toen ging de oogst van dat
jaar verloren en de voorraden van voorgaande jaren waren
opgemaakt. Herodes vroeg zich af hoe hij hulp kon bieden.
Hij liet alle zilveren en gouden spullen in zijn paleis tot
munten verwerken. Hij stuurde dat geld naar Egypte en
kocht daar graan mee voor zijn volk.
Nadat Herodes was hersteld van een ernstige ziekte, was
hij in een slecht humeur. En omdat hij in zijn ziel en zijn
lichaam veel pijn had, was hij onaangenaam tegen alles en
iedereen en gebruikte hij maar al te graag allerlei
voorwendsels om degenen die hem in handen vielen te
straffen. Hij doodde zelfs zijn meest intieme vrienden
Costobarus, Lysimachus en Antipater, en eveneens
Dositheüs.
Op een middag lag koning Herodes op
bed en rustte uit. En omdat hij nu
eenmaal stapelverliefd was op zijn
vrouw Mariamme, liet hij haar roepen.
Ze kwam, maar hoe hij ook aandrong,
ze ging niet naast hem liggen. Ze
toonde minachting voor hem en
maakte hem bittere verwijten dat hij
haar vader en haar broer had gedood.
Hij nam deze belediging
buitengewoon zwaar op en stond op
het punt geweld tegen haar te
gebruiken. Nu hoorde hij ook het
gerucht dat zijn vrouw een giftdrank
zou bereid hebben voor hem. Hij
klaagde haar aan bij een rechtbank en
zij werd ter dood veroordeeld. Zo
stierf Mariamme, de vrouw van
Herodes.
Herodes zelf zag dat Hyrcanus de
enige van koninklijke waardigheid
was die nog overbleef. Hij meende dat
Hyrcanus wel eens koning zou willen
worden in zijn plaats. Herodes riep
Hyrcanus bij zich en liet hem op
staande voet executeren.
Mijn beeld van koning
Herodes
De wereld van het Nieuwe Testament
48
De wereld van het Nieuwe Testament
49
Jezus voor Pilatus
Pilatus was stadhouder, of met een moeilijker woord:
procurator. Dat was iemand die speciaal door de keizer
aangesteld was om toezicht te houden in een gebied
waar veel onlusten voorkwamen of dat belangrijk was
voor het leger. Hij had alle macht in handen, en had
een eigen leger. Pilatus verbleef in Caesarea, een stad
aan de kust. Bij grote feesten, waar veel volk op
afkwam, en bij gevaar voor rellen, kwam hij naar
Jeruzalem om de orde te handhaven. Hij verbleef dan
meestal in het paleis van Herodes. Nu was Pilatus niet
zo’n fijne kerel. We lezen iets gruwelijks van hem in het
Nieuwe Testament, en ook Flavius Josephus, een joods
geschiedschrijver uit die tijd, heeft iets over Pilatus
geschreven.
Pilatus voerde eens een troepenmacht van Caesarea naar
Jeruzalem. Hij wilde zijn troepen daar laten overwinteren, en
deed dat om de joodse wetten te ondermijnen. Hij liet de
keizerbeelden, die bij de militaire veldtekens hoorden,
binnen brengen in de stad, terwijl onze wet het ons verbiedt
beelden te maken. Om die reden hadden de eerdere
stadhouders bij hun intocht in de stad daar rekening mee
gehouden. Pilatus was de eerste die ze met zich meenam en
ze in Jeruzalem opstelde. Toen de joden dagenlang
vreedzaam demonstreerden voor het weghalen van de
beelden, liet hij zijn gewapende soldaten komen en dreigde
iedereen te doden die niet meteen ophield met zijn protest.
Maar de joden wierpen zich op de grond, ze wilden liever
sterven dan iets te doen tegen de wet. Pilatus verbaasde zich
zeer over dit alles en liet dan toch maar de beelden uit
Jeruzalem weghalen en terugbrengen naar Caesarea
Lees de tekst uit het N.T. en de
teksten van Flavius Josephus
door. Maak dan een kort
verslag van wie Pïlatus was,
wat voor karakter hij had.
Luc. 13:1 Op dat moment kwamen
enkele mensen Jezus vertellen van de
Galileeërs die Pilatus had laten doden
toen ze aan het offeren waren. Hun
bloed had hij vermengd met dat van
hun offers.
Pilatus bouwde een aquaduct naar Jeruzalem met geld dat hij had weggehaald bij de Tempel. De Joden
protesteerden hevig tegen de aanleg van die waterleiding. Vele tienduizenden verzamelden zich en riepen
hem op om op te houden met de bouw. Pilatus nu gaf een groot aantal soldaten opdracht zich als Joden te
verkleden. Onder hun kleding droegen ze houten knuppels. Hij verspreidde hen onder de mensen. Toen gaf
hij de Joden bevel naar huis te gaan. Toen ze dat weigerden en begonnen te schelden, gaf Pilatus zijn
soldaten het afgesproken teken. Die sloegen er hard op los, zowel op relschoppers als op anderen. Vele
Joden, die ongewapend waren, vonden de dood en velen werden gewond.
De wereld van het Nieuwe Testament
50
Onder de Samaritanen was een man die het volk opriep hem te
volgen naar de heilige berg Gerizim. Hij zei hun dat hij hun het
heilig vaatwerk zou tonen dat daar begraven was, op de plek waar
Mozes het had neergezet. De mensen hadden wapens en ze geloofden
zijn verhaal. Met een grote menigte zouden ze de berg Gerizim
beklimmen. Maar Pilatus was hen voor en stuurde ruiters en
gevechtstroepen die de weg omhoog bezetten. Het kwam tot een
veldslag. Sommige Samaritanen sneuvelden, anderen vluchtten, een
groot aantal werd krijgsgevangen gemaakt. Samaritanen die de
leiding hadden werden door Pilatus gedood. Hij had een echte
slachting aangericht. Het was zo erg dat Pilatus werd verplicht het te
gaan uitleggen bij de keizer in Rome.
Mijn verslag over Pilatus
Matt. 27:11 Jezus werd voor de stadhouder Pilatus geleid en die vroeg hem: ‘Bent u de koning van de Joden?’ ‘U
zegt het zelf,’ antwoordde Jezus. 12 De opperpriesters en de oudsten beschuldigden hem, maar Jezus zei niets.
13 Pilatus vroeg: ‘Hoort u niet waarvan ze u allemaal beschuldigen?’ 14 Maar Jezus gaf hem geen enkel
antwoord, en dat verbaasde de stadhouder zeer.
15 Nu was het de gewoonte dat de stadhouder bij elk feest een gevangene vrijliet. Het volk mocht kiezen wie.
16 Op dat moment zat er een berucht man gevangen, die Barabbas heette. 17 Pilatus vroeg aan de mensen die
te hoop gelopen waren: ‘Wat willen jullie? Moet ik Barabbas vrijlaten of Jezus die Christus wordt genoemd?’ 18
Want Pilatus wist dat ze hem uit afgunst uitgeleverd hadden.
19 Terwijl hij op zijn rechterstoel zat, stuurde zijn vrouw hem een boodschap. ‘Houd je erbuiten,’ waarschuwde
ze hem, ‘die man is onschuldig. Vannacht heb ik in een droom veel om hem geleden.’
20 Maar intussen hadden de opperpriesters en de oudsten de menigte bewerkt: ze moesten Barabbas kiezen en
Jezus laten doden. 21 ‘Wie van de twee willen jullie nu vrij hebben?’ vroeg Pilatus hun. ‘Barabbas!’
antwoordden ze. 22 ‘Maar wat moet ik dan doen met Jezus die Christus wordt genoemd?’ ‘Kruisigen!’ riepen ze
allemaal. 23 ‘Maar waarom? Wat heeft hij dan gedaan?’ Maar zij schreeuwden nog harder: ‘Aan het kruis met
hem!’ 24 Pilatus merkte dat hij niets bereikte; het tumult werd alleen maar groter. Daarom liet hij een schaal
met water brengen, waste zijn handen voor de ogen van de menigte en zei: ‘Ik ben onschuldig aan het vergieten
van zijn bloed. Het is jullie zaak.’ 25 Maar het hele volk riep: ‘Zijn bloed op ons en onze kinderen!’ 26 Toen liet
Pilatus Barabbas vrij, maar Jezus liet hij geselen. Daarna leverde hij hem uit om gekruisigd te worden.
De wereld van het Nieuwe Testament
51
Wie is Paulus ?
De wereld van Paulus
Op te zoeken in atlas: Tarsus, Cilicië, Jeruzalem, Damascus, Rome.
Wie was Paulus? Op te zoeken in bijbel.
In welke stad en streek werd Paulus geboren? (Hand. 22:3). _______________________________
Van wie kreeg Paulus les in de wet? (Hand. 22:3). _______________________________________
Wat was het beroep van Paulus? (Hand. 18:2-3). ________________________________________
Welke nationaliteit had Paulus? (Hand. 22:25-28). _______________________________________
Tot welke joodse godsdienstige groep behoorde Paulus? (Hand. 23:6). ______________________
Maak een kort verslag waarin je al deze gegevens over Paulus in verwerkt.
Vervolging van de gemeente
In Hand. 8:1-3 lezen we over de gemeente die vervolgd wordt. Wat betekent dat? Wie deed dat?
De wereld van het Nieuwe Testament
52
Wat zijn Farizeeën?
Paulus was als Farizeeër opgeleid. Lees Hand. 23:6-9. Waarin geloven Farizeeën?
Lees Hand. 22:3. Paulus is opgeleid door Gamaliël. Wat zegt Paulus over zijn opvoeding?
Deze ‘wet van de voorouders' was eigenlijk een verzameling van wetten die van geslacht tot geslacht
mondeling werden doorgegeven. Het zijn dus wetten die niet in de bijbel staan. De Farizeeën
geloofden dat die mondelinge wetten door God aan Mozes waren geopenbaard, dus vonden ze dat
het maar normaal was dat de mensen naar die wetten leefden.
In Matteüs 15:1-2 vinden we een voorbeeld van zo een ‘wet van de voorouders’ Welke is dat?
Sommige Farizeeën hechtten meer belang aan hun eigen wetten dan aan Gods wet. Dat had tot
gevolg dat zij nog maar weinig aandacht hadden voor het voornaamste gebod: de liefde voor de
naaste. Maar niet alle Farizeeën waren zo. In de evangeliën lezen we ook positieve dingen over hen:
de Farizeeën waarschuwen Jezus tegen de aanslagen van koning Herodes (Luc. 13:31), de Farizeeër
Nicodemus kiest de zijde van Jezus (Joh. 3:1; 7:50-52; 19:39). Andere Farizeeën zijn het eens met
Jezus' woorden (Marc. 12:32). Gamaliël is heel positief tegenover de apostelen (Hand. 5:39), andere
Farizeeën worden gelovig (Hand. 15:5) of kiezen in de hoge raad de zijde van Paulus (Hand. 23:6-9).
OPDRACHT
Geef drie vb. waaruit blijkt dat de Farizeeën ook positief konden staan tegenover het christendom.
OPDRACHT
Maak een kort verslag waarin je de lezer uitlegt wat een Farizeeër is.
Heel leuk is dat wij een verhaal hebben over de leraar van Paulus, van Gamaliël. Het komt uit de Talmoed, een joods boek.
Er was eens een keizer die zei tot Gamaliël: Jullie God is een dief, want in het verhaal over de schepping van de vrouw
staat: En Hij deed een diepe slaap vallen op Adam, en hij sliep, en Hij nam één van zijn ribben. De dochter van Gamaliël zei
tot haar vader: Ik zal hem eens een antwoord geven. En zij zei tot de keizer: Geef mij een soldaat. De keizer zei tot haar:
Waarom zou ik die aan jou geven? Zij zei tot hem: Omdat er eens op een nacht dieven bij ons kwamen en zij hebben ons
zilveren drinkservies gestolen en in de plaats lieten zij een gouden drinkservies achter. De keizer zei tot haar: O, als dat mij
toch elke dag kon overkomen! De dochter zei: Wel dan, was het dan niet goed voor Adam dat van hem een rib werd
genomen, en dat hem in de plaats een vrouw werd gegeven? De keizer zei: Ja, dat is wel juist, maar dan had God de rib
toch openlijk moeten nemen, en niet terwijl Adam sliep en het niet kon zien. Zij zei tot hem: AO ja? Wel, breng mij dan
maar een stuk vlees. Zij brachten haar een stuk vlees. Zij legde het onder de gloeiende as van het vuur en nam het er weer
uit. Het vlees was natuurlijk vuil. Zij zei tot de keizer: Eet hiervan. Maar hij zei: Bah, neen, het is vies. Zij zei tot hem: Zo
was het ook bij de eerste mens. Stel je voor dat God de rib openlijk had genomen, dat Adam alles zou gezien hebben, dan
zou hij Eva vies gevonden hebben.
De wereld van het Nieuwe Testament
53
De tweede zendingsreis - Paulus in Athene
Athene en haar filosofen
Athene was een stad van
beeldhouwers,
schilders
en
architecten, maar dat niet alleen.
Er kwamen daar ook dichters en
denkers, wetenschapsmensen en
filosofen samen uit de hele
Griekse wereld. Men sprak er over
sterren en planeten, over de bouw
van het heelal, over het leven van
de
mens.
De
medische
wetenschap begon zich te
ontwikkelen,
en
ook
de
geschiedschrijving
en
de
aardrijkskunde.
De berg Areopagus, waar volgens de traditie recht werd gesproken.
Je had onder de filosofen verschillende ‘scholen’, die er elk een andere mening
op nahielden. We noemen er twee.
Epicureeërs waren van mening dat de wereld door toeval was ontstaan. Er
bestonden wel goden maar die konden niets voor de mensen doen. Het had dus
geen zin te bidden. Bij de dood houdt de mens, lichaam en ziel, gewoon op te
bestaan. Daarom kon je maar het beste iets moois van je leven maken, ervan
genieten, en zoveel mogelijk pijn en lijden ontlopen.
De filosoof Epicurus
Ook de stoïcijnen vonden dat de mens moest behouden worden voor angst en onrust.
Dat kon je best bereiken door deugdzaam (goed) te leven. Men moest ook proberen
de emoties onder controle te houden. Ze geloofden dat het goddelijke overal in
aanwezig was (in mensen, dieren, planten, ...). Een bekende stoïcijn was Aratus, hij
was een dichter.
Uit een gedicht van Aratus:
Laten wij beginnen met Zeus,
waar wij stervelingen nooit over zwijgen.
Want elke straat, elk marktplein is vol van Zeus,
zelfs de zee en de havens zijn vol van zijn goddelijkheid.
Overal is iedereen veel verschuldigd aan Zeus,
want uit hem komen wij voort.
De wereld van het Nieuwe Testament
54
De tweede zendingsreis
Duid op de kaart de weg aan die Paulus aflegde op zijn tweede zendingsreis: Antiochië > Derbe >
Lystra > Frygië > Galatië > Mysië > Troas > Samotrake > Neoapolis > Filippi > Amfipolis > Apollonia >
Thessalonicca > Athene > Korinte > Kenchreeë > Efese > Cesarea > Jeruzalem.
Paulus te Athene (Hand. 17:16-34)
Waaraan ergert Paulus zich als hij in Athene zit? _________________________________________
Met welke soort filosofen praat Paulus op het marktplein? _________________________________
Waar nemen zij Paulus mee naar toe? __________________________________________________
Paulus heeft het over een altaar dat hij zag - met welk opschrift? ____________________________
Wat had een van hun dichters over God gezegd? _________________________________________
Welke dichter was dat? _____________________________________________________________
Op welke manier reageerden de Atheners toen zij hoorden over de opstanding van doden?
De wereld van het Nieuwe Testament
55
FARIZEEËN
SADDUCEEËN
ZELOTEN
Geloof in het lot
Gezag der vaderen
Relatie tot het volk
Scheiding
Opstanding, engelen,
geesten
Onsterfelijkheid
Offerritueel
De wereld van het Nieuwe Testament
56