Familiebegeleiding bij ontslagvoorbereiding

Onderzoek & Praktijk
Ouderenzorg
Op de afdeling Geriatrie van het UMC Utrecht is veel aandacht voor een
Trefwoorden
• Familiezorg
• Onderzoek
• Ontslagbeleid
• Ouderenzorg
tijdige en gestructureerde ontslagvoorbereiding van patiënten die na hun
opname weer teruggaan naar de thuissituatie. In de praktijk komt het desondanks regelmatig voor dat de verwachtingen die het multidisciplinaire
team en de familieleden rond het ontslag hebben, uiteenlopen. Besloten
werd na te gaan of hier verandering in gebracht kon worden.
Samenvatting
In een project familiezorg werd nagegaan wat de behoeften van de mantelzorger zijn wanneer een patiënt naar
huis ontslagen wordt en hoe de ontslag-
Familiebegeleiding bij
ontslagvoorbereiding
procedure meer zou kunnen aansluiten
bij de behoeften van de mantelzorgers.
Na een literatuurstudie werden mantelzorgers, verpleegkundigen en artsen ondervraagd over de bestaande situatie bij
ontslagvoorbereiding en de wensen daaromtrent. Hun antwoorden en ervaren
knelpunten komen overeen met de conclusies uit de literatuur. Van belang zijn:
goede communicatie; in kaart brengen
van de thuissituatie; duidelijke informa-
Patiënten en mantelzorgers krijgen steeds meer
te maken met ketenzorg en met afstemmingsproblemen tussen de hulpverleners; vaak is
niet duidelijk wie de eindverantwoordelijkheid
heeft. Twee van de vijf patiënten klagen dat ze
tegenstrijdige adviezen krijgen, meldt een recent rapport van de Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ, 2006). Des te belangrijker is
een goede communicatie met patiënten en hun
mantelzorger bij het ontslag naar huis.
tie over medicatie en toekomstverwachting; betrokkenheid bij de besluitvorming;
Project familiezorg
bewerkstelligen van continuïteit van de
In juli 2004 werd een werkgroep opgericht
bestaande uit verpleegkundigen van de afdeling Geriatrie van het UMC Utrecht om de
kwaliteit van de familiebegeleiding rond het
ontslag naar huis in kaart te brengen en zo
nodig verbeterpunten voor te stellen. Samenwerking werd gezocht met het lectoraat
Verpleegkundige en Paramedische zorg aan
chronisch zieken van de Faculteit Gezondheidszorg van de Hogeschool Utrecht.
Uitgangspunt voor het project was de hypothese: Als de ontslagprocedure meer aansluit
op de behoeften van de mantelzorger, kan het
ontslag naar huis plaatsvinden zonder spanningen en misverstanden.
Twee vraagstellingen werden geformuleerd:
1) wat zijn de behoeften van de (belangrijkste)
mantelzorger(s), 2) op welke punten is het,
zorg; evalueren van de ontslagprocedure
en verifiëren of de beloofde continuïteit in
de praktijk ook gerealiseerd is. Deze aandachtspunten worden uitgewerkt in aanbevelingen voor de praktijk.
Over de literatuurstudie publiceerden de
auteurs in TvZ nr. 6, 2005, p. 47-50:
Aandacht voor de mantelzorger in de
ontslagprocedure.
Auteurs
Drs. M. Rensink-de Mooij en prof.dr.
M. Duijnstee zijn, respectievelijk als artsonderzoeker en lector familiezorg, werkzaam bij het Lectoraat verpleegkundige
en paramedische zorg voor mensen met
chronische aandoeningen van de Faculteit
Gezondheidszorg, Hogeschool Utrecht.
binnen het beleid van de afdeling, mogelijk de
ontslagprocedure nog meer te laten aansluiten
bij de behoeften van de mantelzorger?
Drs. R.E. Pel-Littel, is verpleegkundig
specialist bij de afdeling Geriatrie van het
Methode
UMC Utrecht.
Eerst werd een literatuurstudie gedaan naar
de behoeften van de mantelzorger. Daarna
werd met behulp van vragenlijsten aan artsen
en verpleegkundigen gevraagd op welke manier de belangrijkste mantelzorger bij het ont-
Correspondentieadres:
[email protected]
38 |
slagproces werd betrokken. De mantelzorgers
zelf werden aan de hand van semi-gestructureerde interviews telefonisch ondervraagd
over hun ervaringen. Dat gebeurde vlak na
het ontslag en nog een keer na 7-10 dagen.
Bovendien werd een spiegelbijeenkomst georganiseerd waar een aantal mantelzorgers van
patiënten die opgenomen waren geweest op
de afdeling Geriatrie, gevraagd werd naar hun
ervaringen. De betrokken mantelzorgers vertelden op een zeer openhartige manier over
hun ervaringen bij opname en ontslag.
Resultaten
De bevindingen uit de literatuur over de behoeften van de mantelzorger rond het ontslag
naar huis zijn in een eerder artikel gepubliceerd (Rensink e.a., 2005). In de literatuur
wordt het belang van de volgende punten onderstreept:
• het geven van duidelijke informatie over de
medicatie;
• het informeren over prognose, toekomstverwachting en conditie van de patiënt;
• het zorgen voor continuïteit van de zorg,
waarbij ook gedacht moet worden aan de instructie voor (verpleegkundige) handelingen
die de mantelzorger thuis moet overnemen;
• het evalueren van (beloofde) acties: is wat er
tijdens de opname is afgesproken ook werkelijk geëffectueerd?
De tevredenheid van de mantelzorger over de
ontslagprocedure blijkt vooral samen te hangen met een goede communicatie en de mate
waarin de mantelzorger zich betrokken voelt
bij de besluitvorming.
Vragen aan Artsen en verpleegkundigen
Om inzicht te krijgen in het proces tussen
professionals en mantelzorgers vanuit het
TvZ | Tijdschrift voor Verpleegkundigen - 2007 nr. 4
perspectief van de medewerkers, zijn enquêtes
uitgezet onder artsen en verpleegkundigen
van de afdeling Geriatrie. De vragen hadden
betrekking op de manier waarop de medewerker het contact met de mantelzorger vorm
geeft. Nagegaan werd welke elementen in de
informatieverstrekking aan mantelzorgers
hoge prioriteit hebben.
Analyse van de antwoorden van de professionals
Artsen (n=9) en verpleegkundigen (n=19).
In het contact met de mantelzorger wordt
door de artsen de nadruk gelegd op informatie over de medische situatie, terwijl bij verpleegkundigen de zorglast thuis centraal staat.
Bij de vraag of bekend is wie de belangrijkste
mantelzorger is, bleek er verwarring te zijn
over het begrip contactpersoon. Te snel wordt
aangenomen dat de voornaamste mantelzorger en de contactpersoon identiek zijn.
Op de vraag wanneer er contact is met de
mantelzorger noemen artsen de gestructureerde gesprekken (familiegesprek), terwijl
verpleegkundigen daarnaast de informele
contacten noemen tijdens de bezoekuren.
De vraag naar de voorbereiding van de mantelzorger op het ontslag naar huis is alleen
aan de verpleegkundigen gesteld. Verpleegkundigen realiseerden zich dat familie een
centrale rol speelt en dat men familieleden
moet betrekken bij de ontslagplanning.
De nadruk ligt op informatie over het praktisch handelen thuis. Twee verpleegkundigen
vermeldden dat aan de mantelzorger het advies
gegeven wordt om ook voor zichzelf te zorgen.
Vragen aan de mantelzorgers
Om een indruk te krijgen van de behoeften
van mantelzorgers zijn 26 mantelzorgers
van patiënten die opgenomen waren geweest op de afdeling Geriatrie en met
ontslag naar huis gingen, na het ontslag
tweemaal telefonisch bevraagd over hun
ervaringen met de begeleiding in het ziekenhuis en de ontslagvoorbereiding. Het eerste
telefonische contact vond binnen 48 uur na
ontslag plaats en was vooral gericht op de
organisatie van praktische zaken. In het
tweede contact, tussen de 7 en 9 dagen na
het ontslag en waarvoor de mantelzorger de
vragen van te voren kreeg toegestuurd, stond
vooral de beleving van de mantelzorger ten
aanzien van de communicatie en het overleg in het kader van de ontslagvoorbereiding centraal.
TvZ | Tijdschrift voor Verpleegkundigen - 2007 nr. 4
Analyse van de antwoorden van mantelzorgers
Over het algemeen zijn mantelzorgers en andere familieleden tevreden over de zorg tijdens de opname, de manier waarop het ontslag wordt voorbereid en het tijdstip van
ontslag. Op een aantal punten zou de zorg
verbeterd kunnen worden.
• Voor de mantelzorger is het niet duidelijk of
en wanneer artsen te bereiken zijn voor vragen en een wat minder formeel gesprek.
• Wanneer een patiënt opgewonden is of verward, is het prettig als de verpleegkundige
de familie informeert over een eventuele
aanleiding.
• De mogelijkheid van een gesprek zonder de
patiënt erbij zou worden gewaardeerd. Dit
wordt vooral genoemd door mantelzorgers
en familieleden van patiënten met cognitieve
stoornissen.
• Niet altijd is de door de afdeling aangevraagde hulp van de thuiszorg ook daadwerkelijk geleverd. Patiënt en mantelzorger
hadden uit de communicatie met de professionals wel de indruk gekregen dat aangevraagde thuiszorg ook werkelijk in die vorm
geleverd zou worden.
• Er is te weinig voorlichting over hoe te handelen bij medische complicaties. Dit werd
geïllustreerd door twee families waar bij
thuiskomst al snel problemen optraden en
men niet wist wie men kon bellen: de afdeling Geriatrie, de huisarts of de thuiszorg.
• Het is onduidelijk wat normale, bij het ziektebeeld horende verschijnselen zijn en welke
symptomen alarmerend zijn. Het is daarom
wenselijk meer voorlichting te geven over
medicatie, bijwerkingen van medicijnen,
over wat de patiënt wel of niet mag doen
en laten, de prognose en de toekomstverwachting.
• Het is niet voor iedereen duidelijk dat de
ontslagbrief ook voor de familie is bestemd.
Het familiegesprek
Ten tijde van het project waren er reguliere
contactmomenten met de familieleden: bij
opname, bij veranderingen in het behandelbeleid, bij uitplaatsing en bij ontslag. Deze
gestructureerde, multidisciplinaire contactmomenten hadden meestal de vorm van een familiegesprek. Een aantal knelpunten wordt
zowel door de professionals als de mantelzorgers genoemd:
• De organisatie van contactmomenten: wie
neemt initiatief tot contact? Kan een man-
telzorger een gesprek aanvragen?
• De rolverdeling tussen de professionals bij
het familiegesprek: wie is verantwoordelijk
voor welke informatie?
• Onduidelijk is of wordt nagegaan of de
mantelzorger de informatie en uitleg heeft
begrepen.
• De manier waarop de mantelzorger gezien
wordt: het gevaar bestaat dat voorbij wordt
gegaan aan de familierelatie en de mantelzorger gezien wordt als een collega-hulpverlener.
• De mate waarin de mantelzorger betrokken
wordt bij het nemen van besluiten.
Conclusie
De antwoorden en genoemde knelpunten
komen in grote lijnen overeen met de conclusies uit de literatuur. De behoeften van de
mantelzorger zijn als volgt samen te vatten:
• goede communicatie;
• in kaart brengen van de thuissituatie;
• duidelijke informatie over medicatie en toekomstverwachting;
• betrokkenheid bij de besluitvorming;
• bewerkstelligen van continuïteit van de
zorg;
• evalueren van de ontslagprocedure en verifieren of de beloofde continuïteit in de praktijk ook gerealiseerd is.
Familiezorg in relatie tot ontslag
Voor een afdeling is het belangrijk dat de
goede dingen worden vastgehouden en dat
wordt nagegaan of op een aantal punten door
aanvulling op de bestaande praktijk de zorg
aan en om de mantelzorger verbeterd kan
worden. Het doel is de patiënt en de (belangrijkste) mantelzorger te leren kennen en te
streven naar een adequate voorbereiding op
een ontslag waarbij de mantelzorger, waar
mogelijk en relevant, betrokken is geweest bij
beslissingen en voorbereid is op de zorgsituatie thuis, en waarbij hij/zij de voor hem/haar
juiste (medische) informatie heeft gekregen.
Aanbevelingen voor de praktijk
• In kaart brengen van de thuissituatie
Binnen vijf dagen na de opname is de thuissituatie in kaart gebracht. Dit betekent dat de
verpleegkundige weet wie de belangrijkste
mantelzorger is en wat de mantelzorger bezig
houdt. Gevraagd wordt hoe de woonsituatie
is en hoe zelfstandig de patiënt is wat ADL
betreft. Aanbevolen wordt hiervoor een meetinstrument te gebruiken, bijvoorbeeld de
| 39
KATZ1. Een belangrijke vraag is of de mantelzorger de belasting aankan. Ook hiervoor wordt
een meetinstrument aanbevolen, bijvoorbeeld
de vragenlijst Ervaren Druk door Informele
Zorg (EDIZ)2. Bij het gebruik van een meetinstrument is het belangrijk dat bij een geconstateerde overbelasting de mogelijkheid tot een gesprek met een professional geboden wordt.
• Gestructureerde contactmomenten
Aanbevolen wordt om gestructureerde gesprekken, familiegesprekken, te organiseren,
waarbij de rolverdeling tussen de professionals duidelijk is en de mantelzorger ervaart
betrokken te worden bij te nemen besluiten.
Naast deze formele contacten moet het duidelijk zijn wie de verantwoordelijke verpleegkundige is in de communicatie met de mantelzorger en wie zorgt voor het meedelen van
uitslagen van onderzoeken. Wanneer patiënten cognitieve stoornissen hebben kan overwogen worden een gesprek te hebben zonder
de aanwezigheid van de patiënt.
• Betrekken van de mantelzorger bij de
besluitvorming
Te snel wordt de mantelzorger gezien als een
hulpverlener en wordt de familieverhouding
uit het oog verloren. De mantelzorger is soms
passief en laat het gesprek over zich heen
komen. Haar of hem kan aangeraden worden
thuis een lijstje met vragen te maken die in
het gesprek aan de orde kunnen komen. De
professionals moeten erover nadenken op
welke manier en op welk niveau de betrokkenheid van de mantelzorger ingepast kan
worden. Het streven naar een zo kort mogelijke opnameduur moet gerelateerd worden aan
de zorg die thuis nodig is.
40 |
• Bewerkstelligen van continuïteit van de zorg
De aanvraag voor de thuiszorg wordt geregeld.
Daarbij moet aan de patiënt en de mantelzorger
duidelijk worden uitgelegd dat de zorg weliswaar
door de afdeling kan worden aangevraagd, maar
dat het indicatieorgaan en de thuiszorg beslissen
over de uiteindelijk te leveren zorg. Aan de mantelzorger worden de overdracht en telefoonnummers van hulpverlenende instanties meegegeven.
Duidelijk moet zijn dat de ontslagbrief ook voor
de mantelzorger en de familie is bestemd.
• Duidelijke informatie
Het is belangrijk de familie en zeker de belangrijkste mantelzorger, te informeren over de medische toestand, de prognose en de (veranderde) medicatie. Om onzekerheid weg te nemen
wordt aanbevolen uit te leggen over welke verschijnselen men zich wel of geen zorgen moet
maken en voorlichting te geven over hoe te
handelen bij mogelijke complicaties, zoals een
hypoglycemie en een beginnend delier. Vanzelfsprekend moet de mantelzorger gelegenheid krijgen om (verpleegkundige) handelingen
te oefenen die thuis zullen moeten worden uitgevoerd. Informatie over ziektebeelden kan
met behulp van foldermateriaal gegeven worden, waarbij niet vergeten moet worden te vragen of de uitleg begrepen is.
Implementatie op de afdeling
De onderzoeksbevindingen werden besproken
in een afdelingsbijeenkomst en het project op
de afdeling Geriatrie van het UMC Utrecht verkeert nu in de fase van het uitwerken van de
voorgestelde verbeterpunten. Er komen nieuwe
brochures over de gang van zaken op de afdeling en over de ontslagprocedure. Aan het
anamneseformulier wordt informatie van de
mantelzorger over de thuissituatie van de patiënt en zijn of haar rol daarin toegevoegd met
de veelzeggende titel Beter in beeld, en de inhoud en structuur van het familiegesprek worden doorgelicht. Twee meetinstrumenten worden toegevoegd om de thuissituatie beter in
beeld te krijgen: de KATZ en de EDIZ. Bij een
geconstateerde te hoge belasting is een gesprek
met de psycholoog mogelijk. Na implementatie
van deze aanpassingen vindt over enige tijd een
evaluatie plaats, in de verwachting dat de veranderingen dan hebben geleid tot meer tevredenheid over de ontslagprocedure bij zowel de professionals als de mantelzorgers. ■
Noten
1 Schaal om ADL-hulpbehoefte te meten.
2 Een 9-items vragenlijst voor het meten van subjectieve belasting bij mantelzorgers.
Literatuur
• Ontslagevaluatie in relatie tot familiezorg
De dag na het ontslag naar huis wordt de belangrijkste mantelzorger gebeld met de vraag of
het goed gaat, hoe patiënt en mantelzorger zich
voelen, of de thuiszorg is gekomen, de medicatie in orde is en of er problemen zijn met de
zorg. Het is belangrijk niet te lang te wachten
met contact opnemen om zo nodig snel bij te
kunnen sturen.
Rensink, M., Duijnstee, M. & Pel-Littel, R. (2005). Aandacht voor de mantelzorger in de ontslagprocedure.
TvZ Tijdschrift voor verpleegkundigen, 115, (6), 47–50.
Inspectie voor de Gezondheidszorg (2006). De Staat van
de Gezondheidszorg 2006. Patiënt en recht; de rechtspositie van de patiënt goed verzekerd? www.igz.nl.
Pot, A.M., Dyck, R. van & Deeg, D.J.H. (1995). Ervaren
druk door informele zorg: constructie van een schaal.
Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie, 26, 214-19.
TvZ | Tijdschrift voor Verpleegkundigen - 2007 nr. 4